Εργαστηριακή άσκηση 6:

Ανατομία φύλλου

Σύνοψη

Με την εργαστηριακή άσκηση, οι φοιτητές και οι φοιτήτριες θα είναι σε θέση να αναγνωρίζουν το σχήμα και τη

μορφή διαφορετικών φύλλων, θα μάθουν να πραγματοποιούν λεπτές τομές για τη δημιουργία νωπών

παρασκευασμάτων, θα αναγνωρίζουν τις διαφορετικές κυτταρικές στιβάδες και θα διακρίνουν τις ανατομικές

διαφορές μεταξύ διαφορετικών παρασκευασμάτων φύλλων. Τέλος, θα κατανοήσουν τη σύνδεση των

μορφολογικών χαρακτηριστικών με τις βιολογικές τους λειτουργίες.

Προαπαιτούμενη γνώση

Βασικές γνώσεις των φυτικών κυττάρων και των διαφορών τους από τα ζωικά ευκαρυωτικά κύτταρα.

6.1. Εισαγωγή - Θεωρητικό μέρος

Τα φύλλα είναι τα ουσιαστικά φωτοσυνθετικά όργανα του φυτού. Σχηματίζονται εξωγενώς, από το επάκριο

προμερίστωμα (βλαστοφόρους οφθαλμούς) σε πλευρικές θέσεις κάτω από την κορυφή. Αποτελούνται από τα

εξής τμήματα: έλασμα ή πλάτυσμα, μίσχος και βάση. Στα μονοκοτυλήδονα, ο μίσχος λείπει, ενώ η βάση

διαπλατύνεται και σχηματίζει τον κολεό. Στο φύλλο επιτελείται η διαπνοή (το πλεόνασμα του νερού

επιστρέφει στην ατμόσφαιρα με τη μορφή υδρατμών). Το έλασμα είναι λεπτό όργανο και αποπλατυσμένο, και

προέρχεται από το άνω φύλλο. Το μηχανικό του υπόβαθρο είναι η νεύρωση, που αντιπροσωπεύει το αγωγό

σύστημα του φύλλου σε συνδυασμό με σκληρεγχυματικές ίνες. Ο μίσχος μπορεί να είναι μακρύς ή κοντός,

κυλινδρικός, πολλές φορές με παράφυλλα στη βάση (Τσέκος, 2000).

Από μορφολογική άποψη, το φύλλο είναι το φυτικό όργανο που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη

ποικιλότητα. Ο περιληπτικός όρος «φύλλωμα» αναφέρεται σε όλους τους τύπους φύλλων που απαντούν στα

φυτά και αντιπροσωπεύει πολλές και διάφορες κατηγορίες, όπως φυλλίδια ή κατάφυλλα, κυρίως φύλλα,

κοτυληδόνες (φύλλα του εμβρύου, υψόφυλλα, παράφυλλα κ.λπ.). Το έλασμα (ή πλάτυσμα), δηλαδή το

αφομοιωτικό τμήμα, συγκροτείται από πρωτογενείς ιστούς: την επάνω και την κάτω επιδερμίδα και ανάμεσά

τους το μεσόφυλλο. Η νεύρωση μπορεί να έχει τη μορφή δικτυωτού πλέγματος, όπως παρατηρείται στα

περισσότερα δικότυλα, με κεντρική έντονη γραμμή, η οποία διακλαδίζεται σε μικρότερες, που γίνονται

λεπτοφυέστερες προς την περιφέρεια (Εικόνα 6.1.).

Εικόνα 6.1. Νεύρωση φύλλων.

Άλλος τύπος είναι η παράλληλη νεύρωση, που χαρακτηρίζει βασικά τα φύλλα των μονοκότυλων.

Πρόκειται για παράλληλες, σχεδόν ισομεγέθεις γραμμές, που συνδέονται μεταξύ τους με λεπτοφυείς,

ανεπαίσθητες πλευρικές νευρώσεις. Τέτοια είναι τα φύλλα των αγρωστωδών φυτών.

Το έλασμα είναι ποικιλόμορφο (Εικόνα 6.2.). Οι κύριες μεταβλητές του, ιδιαίτερα στα δικότυλα φυτά,

είναι το γενικό σχήμα, η κορυφή, η βάση και τα περιθώρια.

Εικόνα 6.2. Διαφορετικά ελάσματα φύλλων.

Ως προς το σχήμα, τα φύλλα διακρίνονται σε ωοειδή, ταινιοειδή, καρδιόσχημα, δελτοειδή κ.λπ. Ως

προς την κορυφή, αναγνωρίζονται ως αποστρογγυλεμένα, οξύληκτα, απότμητα και άλλα. Ως προς τα

περιθώρια, χαρακτηρίζονται ως οδοντωτά, πριονωτά, κυματοειδή. Η μορφολογική ποικιλότητα του

ελάσματος αποτελεί σημαντικό κριτήριο για την ταξινόμηση των φυτών. Ο μίσχος μπορεί να είναι μακρύς ή

κοντός, οπωσδήποτε όμως το μήκος του είναι κυμαινόμενο χαρακτηριστικό. Συνήθως είναι κυλινδρικός,

σπανιότερα αποπλατυσμένος, πολλές φορές με παράφυλλα στη βάση.

Ως προς τη γενική διαμόρφωση του ελάσματος, διακρίνονται βασικά δύο είδη φύλλων: απλά και

σύνθετα (Εικόνα 6.3.). Στην πρώτη περίπτωση, το έλασμα είναι ενιαίο, μονοτμηματικό. Στα σύνθετα φύλλα,

το έλασμα συναρμολογείται από περισσότερα τμήματα, τα φυλλάρια, που το καθένα τους έχει μορφή φύλλου.

Αναγνωρίζονται, ωστόσο, με ορισμένα σύνθετα κριτήρια, όπως 1) θέση των οφθαλμών, 2) ταυτότητα

προσανατολισμού, 3) αποκοπή του συνόλου κατά τη φυλλόπτωση.

Εικόνα 6.3. Κατηγορίες φύλλων (με βάση την κατασκευή του ελάσματος): Α. Απλά φύλλα → έλασμα με εγκολπώσεις

(ελαφριές ή βαθιές) ή χωρίς, ενιαίο με διάφορα σχήματα, ανάλογα με τον αριθμό και το βάθος των εγκολπώσεων, συνήθως

συμμετρικό φύλλο, Β. Σύνθετα φύλλα → εγκολπώσεις βαθιές μέχρι το κύριο νεύρο, το έλασμα διαιρείται σε τμήματα

(φυλλίδια ή φυλλάρια), Γ. Παρασύνθετα φύλλα → εγκολπώσεις όχι μόνο μέχρι την κύρια νεύρωση, αλλά και στις

διακλαδώσεις της κύριας νεύρωσης (φυλλάρια διαιρεμένα).

Τα σύνθετα φύλλα των δικότυλων εκδηλώνουν μεγάλο βαθμό παραλλακτικότητας: μπορεί να είναι

απλά, διπλά ή πολλαπλά σύνθετα, ανάλογα με τον βαθμό της κατάτμησης. Σημαντική ποικιλότητα

παρουσιάζουν και τα φύλλα των μονοκότυλων. Στα κρεμμύδια, π.χ., τα φύλλα είναι επιμήκη-σωληνόμορφα,

στις φοινικιές πλατιά πτεροειδή, σαν βεντάλιες, στο καλαμπόκι ταινιοειδή. Έχουν όμως ένα κοινό γνώρισμα:

Αποτελούνται πάντα από δύο τμήματα, έλασμα και κολεό. Ο τελευταίος, πλατύς όπως και το έλασμα,

περιβάλλει τον βλαστό σε αρκετή έκταση, μερικές φορές όσο το μήκος ενός μεσογονάτιου. Σε μερικά φυτά,

στην περιοχή της ένωσης κολεού και ελάσματος, παρατηρείται το γλωσσίδιο, μια προεξοχή σαν πτερύγιο, που

περιβάλλει σφιχτά τον βλαστό. Σε άλλες περιπτώσεις, π.χ. στο κριθάρι, η βάση του ελάσματος καταλήγει σε

δύο πτερύγια, τα ωτίδια, που τυλίγουν επίσης τον βλαστό (Εικόνα 6.4.).

Εικόνα 6.4. Ωτίδια στα σιτηρά.( https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hordeum_vulgare_(3886423910).jpg)

Τα αγρωστώδη είναι συνήθως ποώδη φυτά, με λεπτό κυλινδρικό βλαστό, που έχει κατά διαστήματα

κόμπους ή γόνατα. Ο βλαστός αυτός, που ονομάζεται αλλιώς «κάλαμος», είναι πολύ ευλύγιστος, ανθεκτικός

και συνήθως κοίλος. Σε λίγα αγρωστώδη είναι συμπαγής (π.χ. του αραβόσιτου ή του ζαχαροκάλαμου) και σε

πολύ λίγες περιπτώσεις ξυλώδης, οπότε το φυτό είναι θάμνος ή δέντρο. Τα φύλλα τους είναι μακρόστενα,

συνήθως χωρίς μίσχο, και βγαίνουν από τα γόνατα, σκεπάζοντας κάπως τον βλαστό (Γαλάτης κ.ά., 1998).

Εικόνα 6.5. Το κριθάρι είναι δημητριακός καρπός του αγγειόσπερμου μονοκοτυλήδονου φυτού του είδους Κριθή η κοινή

(Hordeum vulgare) της οικογένειας των Ποοειδών (Poaceae) ή Αγρωστωδών (Gramineae)

.( https://www.flickr.com/photos/barockschloss/3672037844)

Διάρκεια ζωής των φύλλων

Συνήθως είναι περιορισμένη σε μία βλαστική περίοδο ή μέρος της. Σπανιότερα, διατηρούνται λίγα χρόνια. Τα

ξυλώδη φυτά με τα υπέργεια τμήματα, που αυξάνονται χρόνο με τον χρόνο, διακρίνονται σε αειθαλή και

φυλλοβόλα. Στα πρώτα, τα φύλλα διατηρούνται τουλάχιστον ως την αρχή της επόμενης περιόδου, οπότε

γίνεται η αντικατάστασή τους με νέα φύλλα. Αειθαλή είναι σχεδόν όλα τα κωνοφόρα, καθώς και τα

περισσότερα αγγειόσπερμα των υγρών τροπικών περιοχών, με λίγες εξαιρέσεις αγγειόσπερμων των εύκρατων

περιοχών. Τα φυλλοβόλα φυτά ρίχνουν τα φύλλα τους στο τέλος κάθε βλαστικής περιόδου. Η φυλλόπτωση

πραγματοποιείται ως αποτέλεσμα μεταβολών που συμβαίνουν σε μια εξειδικευμένη, εγκάρσια ζώνη της

βάσης του φύλλου, τη ζώνη αποκοπής. Αυτή η ζώνη περιέχει κατά κύριο λόγο παρέγχυμα με λίγα παχύτοιχα

κύτταρα και αντιπροσωπεύει το πιο ευαίσθητο τμήμα του μίσχου ή του ελάσματος (στα άμισχα φύλλα). Η

ζώνη αποκοπής διαφοροποιείται, αργά ή γρήγορα, σε δύο στρώματα, το προστατευτικό, προς την πλευρά του

βλαστού, και το διαχωριστικό, προς την πλευρά του φύλλου. Στο τελευταίο, κατά την τελική φάση της

διαδικασίας, οι μέσες πλάκες και τα πρωτογενή τοιχώματα των κυττάρων διογκώνονται και αποβλεννώνονται

με τη μετατροπή του πηκτινικού ασβεστίου σε πηκτινικό οξύ, και τελικά σε υδατοδιαλυτές πηκτίνες. Έτσι, τα

κύτταρα αποχωρίζονται και τα φύλλα πέφτουν από τον βλαστό. Παράλληλα, το προστατευτικό στρώμα

γίνεται συμπαγές και αδιάβροχο, με αποφέλλωση και μερική αποξύλωση των κυττάρων του, έτσι ώστε να

σχηματίζει επουλωτικές επιφάνειες στις θέσεις των φυλλοπτώσεων.

6.1.1. Ανατομική διάπλαση του φύλλου

Το έλασμα του φύλλου συγκροτείται από πρωτογενείς ιστούς: την επάνω και την κάτω επιδερμίδα, με το

μεσόφυλλο ανάμεσά τους, που το διασχίζει το αγωγό σύστημα. Η επιδερμίδα καλύπτει ολόκληρη την

επιφάνεια και αποτελεί ιστολογική συνέχεια της επιδερμίδας του βλαστού. Τα στόματα είναι δυνατό να

απαντούν και στις δύο επιδερμίδες (αμφιστοματικά φύλλα) ή μόνο στην κάτω επιδερμίδα (υποστοματικά

φύλλα). Στο μεσόφυλλο υπάρχει κατά κύριο λόγο αφομοιωτικό παρέγχυμα. Πολλά φυτά, όπως τα

αγρωστώδη, έχουν φύλλα ισόπλευρα με μεσόφυλλο ομοιογενές (ομοιόμορφα κύτταρα) και στόματα και στις

δύο επιδερμίδες. Η θέση των στομάτων και η διαμόρφωση του ιστού της επιδερμίδας ποικίλλουν, ανάλογα με

τον οικολογικό χαρακτήρα των διαφόρων φυτών. Τα ξηρόφυτα γενικά έχουν στόματα βυθισμένα ή μέσα σε

κοιλότητες, ενώ τα υδροχαρή χαρακτηρίζονται από την παρουσία στομάτων που προεξέχουν στην επιφάνεια

της επιδερμίδας.

Στα φύλλα των περισσότερων δικότυλων, το παρέγχυμα διαφοροποιείται σε δύο τύπους: Το

δρυφρακτοειδές παρέγχυμα, προς την πλευρά της επάνω επιδερμίδας, το οποίο αποτελείται από επιμήκη

κύτταρα σχεδόν κυλινδρικά (δρύφρακτο = πασσαλάκι), κάθετα προσανατολισμένα προς την επιφάνεια και

ιδιαίτερα πλούσια σε χλωροπλάστες. Είναι το κύριο φωτοσυνθετικό παρέγχυμα. Και το σπογγώδες

παρέγχυμα, που εκτείνεται από το δρυφρακτοειδές ως την κάτω επιδερμίδα και αποτελείται από κύτταρα

ακανόνιστα στο σχήμα, φτωχά σε χλωροπλάστες, χαλαρά συνδεδεμένα μεταξύ τους και σε άμεση επικοινωνία

με τις αναπνευστικές κοιλότητες. Το αγωγό σύστημα συγκροτείται βασικά από ξύλωμα και φλοίωμα,

συνήθως ενισχυμένα με σκληρεγχυματικές ίνες ή κολέγχυμα, έτσι ώστε να σχηματίζουν μια σκελετική δομή

παράλληλη προς την επιφάνεια του οργάνου (νεύρωση) (Εικόνα 6.6.). Οι κεντρικές, έντονες δεσμίδες (μεσαίο

νεύρο), αποτελούνται από αγγεία ή τραχειίδες, ηθμοσωλήνες και πολλές φορές σύνδρομα κύτταρα.

Εικόνα 6.6. Διάγραμμα τμήματος φύλλου.

6.1.2. Μίσχος

Η ανατομική του οργάνωση είναι παρόμοια με εκείνη του βλαστού. Η επιδερμίδα φαίνεται σαν συνέχεια της

επιδερμίδας του βλαστού. Σε σύγκριση με το φύλλο, έχει ισχυρότερο στηρικτικό ιστό. Οι ηθμαγγειώδεις

δεσμίδες είναι ετερόπλευρες, αμφίπλευρες ή συγκεντρικές. Ο μίσχος μπορεί να έχει μία μόνο δεσμίδα (σε

εγκάρσια τομή) ή πολλές (σε κυκλική διάταξη) (Εικόνα 6.7.).

Εικόνα 6.7. Εγκάρσια τομή μίσχου ντομάτας.

6.1.3. Ετεροφυλλία-ανισοφυλλία

Πρόκειται για διμορφισμό των φύλλων. Αυτό σημαίνει ότι σε πολλά φυτά, όλα τα φύλλα δεν είναι όμοια,

αλλά με τη διαφορετική επίδραση ορισμένων παραγόντων, εξωτερικών ή εσωτερικών, δημιουργούνται δύο

μορφογενετικές κατευθύνσεις για την ανάπτυξη των φύλλων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο κισσός

(Hedera Helix) (Εικόνα 6.8.), στον οποίο διακρίνονται φύλλα ακέραια ωοειδή και φύλλα τρισχιδή. Τα

τελευταία χρησιμεύουν για την προσκόλληση στο υποστήριγμα.

Εικόνα 6.8. Φύλλα κισσού (https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ivy_44uf.jpg)

Η ανισοφυλλία αναφέρεται στο διαφορετικό μέγεθος ή στη διαφορετική συμμετρία φύλλων που βρίσκονται

στην ίδια θέση του βλαστού ή ακόμα και στο ίδιο γόνατο. Το φαινόμενο καθορίζεται από γενετικούς

παράγοντες.

6.1.4. Φύλλα γυμνόσπερμων

Τα φύλλα τους είναι στενά, κυλινδρικά και μοιάζουν με βελόνες. Τα σχήματα αυτά είναι ξηρομορφικοί

σχηματισμοί, επειδή έχουν μειώσει την επιφάνεια εξάτμισης.

6.1.5. Ερωτήσεις θεωρητικού μέρους

1. Περιγράψτε τις βασικές λειτουργίες των φύλλων.

2. Από ποια τμήματα αποτελείται το φύλλο;

3. Ποιο είναι το μηχανικό υπόβαθρο του ελάσματος;

4. Με βάση τη γενική διαμόρφωση του ελάσματος, ποια είναι τα βασικά είδη φύλλων;

5. Τι είναι το γλωσσίδιο και τι τα ωτίδια;

6. Με βάση τη διάρκεια ζωής των φύλλων, σε ποιες κατηγορίες διακρίνονται τα φυτά; Δώστε παραδείγματα

φυτών σε κάθε κατηγορία.

7. Περιγράψτε την ανατομική διάπλαση του φύλλου.

8. Τι είναι η ετεροφυλλία και τι η ανισοφυλλία;

6.2. Διεξαγωγή της εργαστηριακής άσκησης

6.2.1. Απαιτούμενα υλικά, όργανα και αντιδραστήρια

Φύλλα ελιάς, πεύκου, αχλαδιάς ή μηλιάς, κισσού

Λαβίδα

Νυστέρι

Υδροβολέας

Αντικειμενοφόρες πλάκες

Καλυπτρίδες

6.2.2 Πειραματική διαδικασία

6.2.3. Υλικά, κατεργασία και αντίστοιχη εικόνα

6.2.3.1.α. Pinus sp.

Τα φύλλα είναι βελονοειδή, βγαίνουν κατά σπονδύλους ανά 2, 3 ή 5 στην κορυφή μικρών κλαδίσκων που

λέγονται βραχυκλάδια, και περιβάλλονται από μεμβρανώδη κολεό. Παρασκευάζουμε λεπτή εγκάρσια τομή

της βελόνας του πεύκου, αφού προηγουμένως την τοποθετήσουμε σε αντικειμενοφόρο πλάκα. Παρατηρούμε

με μικρή μεγέθυνση ολόκληρο το φύλλο και στη συνέχεια τοποθετούμε τη μεγάλη μεγέθυνση για να δούμε

λεπτομερειακά τη δομή κάθε ιστού χωριστά.

Εξωτερικά υπάρχει μονόστρωμη επιδερμίδα, με ισχυρά αφυμενιωμένα κύτταρα και στόματα πολύ

βυθισμένα προς το εσωτερικό του φύλλου.

Κάτω από την επιδερμίδα, βρίσκεται το υπόδερμα (δύο ή τρεις σειρές σκληρεγχυματικά κύτταρα).

Το μεσόφυλλο αποτελείται από παρεγχυματικά χλωροφυλλούχα κύτταρα με χαρακτηριστική πτύχωση

(εγκόλπωση) των τοιχωμάτων τους. Στο μεσόφυλλο υπάρχουν επίσης οι ρητινοφόροι πόροι. Αναγνωρίζονται

στο μικροσκόπιο σαν λευκοί στρογγυλοί χώροι που περιβάλλονται από αδενικά κύτταρα. Παρατηρείται

επίσης ενδοδερμίδα (περιβάλλει τις δύο ηθμαγγειώδεις δεσμίδες που βρίσκονται στην κεντρική θέση του

φύλλου). Τα κύτταρα της ενδοδερμίδας φαίνονται επιμήκη, παχύτοιχα, χωρίς χλωροπλάστες. Ανάμεσα στις

ηθμαγγειώδεις δεσμίδες υπάρχει αποταμιευτικό παρέγχυμα.

Εικόνα 6.9. Πευκοβελόνες.( https://pixabay.com/en/pine-needle-twig-twigs-tree-71338/)

6.2.3.1.β. Pyrus communis

Η αχλαδιά είναι ένα οπωροφόρο φυλλοβόλο δέντρο. Συγκαταλέγεται στα καρποφόρα φυτά και καλλιεργείται

σε όλες τις εύκρατες χώρες, όπως και στην Ελλάδα. Τα φύλλα της είναι απλά, ωοειδή ή καρδιόσχημα με

μεγάλο μίσχο και οδοντωτά.

Κόβουμε λεπτές εγκάρσιες τομές του φύλλου και τις ετοιμάζουμε για παρατήρηση (Τσέκος κ.ά., 2012).

Προσπαθούμε να εντοπίσουμε κάτω από τον αντικειμενικό φακό τα περιθώρια της τομής, που συνήθως είναι

πιο λεπτά. Παρατηρούμε τις δύο επιδερμίδες που έχουν ευδιάκριτη εφυμενίδα, και μεταξύ τους το

μεσόφυλλο.

Το μεσόφυλλο είναι διαφοροποιημένο σε δρυφρακτοειδές και σπογγώδες παρέγχυμα. Τα κύτταρα του

δρυφρακτοειδούς παρεγχύματος βρίσκονται κάτω ακριβώς από την επιδερμίδα και σχηματίζουν δύο ή τρεις

σειρές. Έχουν επίμηκες σχήμα, είναι πλούσια σε χλωροπλάστες και είναι προσανατολισμένα κάθετα προς την

επιφάνεια. Το σπογγώδες παρέγχυμα βρίσκεται κάτω από το δρυφρακτοειδές και φθάνει ως την κάτω

επιδερμίδα.

Εικόνα 6.10. Pyrus communis

.( https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pyrus_communis_cv_Pepi_Harilik_pirnipuu_sort_Pepi_estonia.JPG)

Τα κύτταρά του είναι ακανόνιστα και φτωχά σε χλωροπλάστες. Επίσης είναι χαλαρά συνδεδεμένα και

αφήνουν μεγάλους μεσοκυττάριους χώρους, που επικοινωνούν με τις αναπνευστικές κοιλότητες των

στομάτων που βρίσκονται αποκλειστικά προς την κάτω επιδερμίδα.

6.2.3.1.γ. Olea europaea L.

Η ελιά (Olea europaea L.) είναι αειθαλές καρποφόρο δένδρο, σπερµατόφυτο, αγγειόσπερµο, δικότυλο,

συµπέταλο, της οικογένειας Oleaceae. Το γένος Olea περιλαµβάνει τριάντα είδη, από τα οποία µόνο το είδος

O. europaea παρουσιάζει οικονοµικό ενδιαφέρον. Το είδος απαντάται ως ήµερη ελιά (O. europaea var. sativa)

και ως αγριελιά (O. Europara var. oleaster). Τα φύλλα της ελιάς είναι βραχύµισχα, επιµήκη, λογχοειδή,

λειόχειλα µε βαθύ πράσινο χρώµα στην προσαξονική και ασηµί στην αποαξονική επιφάνεια, λόγω της

ύπαρξης πολυκύτταρων τριχών, διατεταγµένων σε 6-8 στρώµατα. Οι τρίχες της προσαξονικής επιφάνειας

είναι κατά πολύ λιγότερες και διατάσσονται σε ένα αραιό στρώµα. Η διάταξη των φύλλων γίνεται κατ’

εναλλαγή σε δύο κάθετες σειρές. Η ανατοµική οργάνωση των φύλλων είναι η χαρακτηριστική των αείφυλλων

σκληρόφυλλων της µεσογειακής χλωρίδας, µε πυκνά διατεταγµένα και µικρού µεγέθους κύτταρα,

περιορισµένους µεσοκυττάριους χώρους και εκτεταµένη εσωτερική ελεύθερη επιφάνεια. Η επιδερµίδα είναι

µονόστρωµη και καλύπτεται από ισχυρή εφυµενίδα, ενώ το πασσαλώδες παρέγχυµα αναπτύσσεται σε 4-5

στρώσεις κυττάρων. Ανάλογο πάχος διαθέτει και η περιοχή του σπογγώδους παρεγχύµατος. Στο µεσόφυλλο

είναι χαρακτηριστική η παρουσία πολυάριθµων ιδιοβλαστικών σκληρεΐδων µεγάλου µήκους και µε παχιά

κυτταρικά τοιχώµατα. Οι σκληρεΐδες προσδίδουν µηχανική αντοχή ενώ λειτουργούν ως οπτικές ίνες

µεταφέροντας φως στα εσωτερικά στρώµατα του χλωροφυλλούχου παρεγχύµατος. Πολυκύτταρες λεπιοειδείς

τρίχες έμμισχες με αστεροειδή μορφή, μη αδενώδεις, βρίσκονται στην κάτω επιφάνεια του φύλλου.

Εικόνα 6.11. Ασπιδοειδείς πολυκύτταρες τρίχες φύλλου ελιάς.(προσωπικό αρχείο)

Εικόνα 6.12. Ανατομία φύλλου από το φυτό Olea europea (oleaceae), κν. Ελιά.

Από τα προηγούμενα υλικά σχεδιάζουμε επιδερμικά κύτταρα και τρίχες.

6.2.3.1.δ. Στόματα

Πρόκειται για σχιζογενείς μεσοκυττάριους χώρους της επιδερμίδας, που περιβάλλονται από εξειδικευμένα

επιδερμικά κύτταρα, τα καταφρακτικά. Ο σχιζογενής μεσοκυττάριος χώρος λέγεται σχισμή ή πόρος, το εύρος

του μεταβάλλεται ανάλογα με διάφορες εξωτερικές και εσωτερικές συνθήκες, έτσι ώστε να εξυπηρετεί την

ανταλλαγή αερίων στην αναπνοή, τη διαπνοή και τη φωτοσύνθεση. Τα καταφρακτικά κύτταρα, αντίθετα από

τα υπόλοιπα επιδερμικά, περιέχουν χλωροπλάστες.

Πειραματική διαδικασία

Hedera helix (κισσός). Επιφανειακή τομή. Κόβουμε λεπτές επιφανειακές (παράλληλα προς την επιφάνεια)

τομές από την κάτω επιδερμίδα του φύλλου. Παρατηρούμε στο μικροσκόπιο και σχεδιάζουμε ομάδα από 2-3

στόματα, με τα γειτονικά επιδερμικά κύτταρα.

6.2.4. Ερωτήσεις-ασκήσεις πειραματικού μέρους

1. Να παρατηρηθεί η μορφή των στομάτων και η κατανομή τους ως προς την επιφάνεια του φύλλου.

2. Να ερευνηθεί εάν υπάρχουν στόματα στην επάνω επιδερμίδα των φύλλων των παραπάνω φυτών.

3. Παρατηρήστε τις διαφορές στην ανατομία των ελασμάτων στα διαφορετικά παρασκευάσματα

φύλλων που δημιουργήσατε.

6.3. Εποπτικό υλικό στο διαδίκτυο https://www.youtube.com/watch?v=co0JdqUlycg

https://www.youtube.com/watch?v=O62Muz6kV30

https://www.youtube.com/watch?v=pN0ZdrJQ-IE

Βιβλιογραφικές αναφορές

Γαλάτης, Β., Κατσαρός, Χ., Αποστολάκος, Π. (1998). Εισαγωγή στη βοτανική. Αθήνα: Εκδόσεις

Σταμούλης.

Τσέκος, Ι. (2000). Βοτανική. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Αφοί Κυριακίδη. Τσέκος, Ι., Κουκόλη, Έ., Μουστάκας, Μ. (2012). Εργαστηριακές ασκήσεις Βοτανικής. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις

Αφοί Κυριακίδη.