ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

37
ΕΛΠ 31: ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 534 Παρουσιάζεται πρώτη φορά τραγωδία στα Μεγάλα Διονύσια από τον Θέσπη. 534; 1. Αν η πληροφορία αυτή, που ανάγεται στην αρχαιότητα, είναι ακριβής, τότε η απόφαση για την εισαγωγή της τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια αποτελεί μία ακόμη πρωτοβουλία του Πεισίστρατου, που, με μια διακοπή, ήταν τύραννος στην Αθήνα από το 561 π.Χ. ―θα συνεχίσει να κυβερνά ως τον θάνατό του (527 π.Χ.), οπότε θα τον διαδεχθούν οι γιοι του, που θα παραμείνουν στην εξουσία ως το 511 π.Χ. 2. Κάποιοι μελετητές, τα τελευταία χρόνια, αμφισβητούν την ακρίβεια της πληροφορίας αυτής. Οι συγκεκριμένοι μελετητές αποσυνδέουν την εισαγωγή των αγώνων τραγωδίας από τον Πεισίστρατο και πιθανολογούν ότι το βήμα αυτό έγινε προς τα τέλη του 6ου αιώνα, μετά την καθοριστική για την εξέλιξη της αθηναϊκής δημοκρατίας μεταρρύθμιση του Κλεισθένη (508 π.Χ.). Στην περίπτωση αυτή το θέατρο θα ήταν γέννημα της νεοπαγούς δημοκρατίας, την οποία επηρεάζει και από την οποία επηρεάζεται. 3. Επισημαίνω ότι το θέατρο επισήμως ξεκινάει με την τραγωδία, όχι με την κωμωδία, και υπενθυμίζω ότι στην 1

description

Το Χρονολόγιο από το cd που στέλνει το ΕΑΠ, χωρίς τις επεξηγήσεις των λινκ...

Transcript of ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

Page 1: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

ΕΛΠ 31 ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

534 Παρουσιάζεται πρώτη φορά τραγωδία στα Μεγάλα Διονύσια από τον

Θέσπη

534

1 Αν η πληροφορία αυτή που ανάγεται στην αρχαιότητα είναι ακριβής τότε η

απόφαση για την εισαγωγή της τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια αποτελεί μία

ακόμη πρωτοβουλία του Πεισίστρατου που με μια διακοπή ήταν τύραννος στην

Αθήνα από το 561 πΧ ―θα συνεχίσει να κυβερνά ως τον θάνατό του (527

πΧ) οπότε θα τον διαδεχθούν οι γιοι του που θα παραμείνουν στην εξουσία ως

το 511 πΧ

2 Κάποιοι μελετητές τα τελευταία χρόνια αμφισβητούν την ακρίβεια της

πληροφορίας αυτής Οι συγκεκριμένοι μελετητές αποσυνδέουν την εισαγωγή των

αγώνων τραγωδίας από τον Πεισίστρατο και πιθανολογούν ότι το βήμα αυτό έγινε

προς τα τέλη του 6ου αιώνα μετά την καθοριστική για την εξέλιξη της αθηναϊκής

δημοκρατίας μεταρρύθμιση του Κλεισθένη (508 πΧ) Στην περίπτωση αυτή το

θέατρο θα ήταν γέννημα της νεοπαγούς δημοκρατίας την οποία επηρεάζει και

από την οποία επηρεάζεται

3 Επισημαίνω ότι το θέατρο επισήμως ξεκινάει με την τραγωδία όχι με την

κωμωδία και υπενθυμίζω ότι στην αρχαιότητα υπήρχε αξιολογική κατάταξη των

δύο βασικών δραματικών ειδών και ότι η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην τραγωδία

4 Σημειώνω επίσης ότι η τραγωδία της περιόδου αυτής πρέπει να διέφερε αισθητά

από την τραγωδία που γνωρίζουμε Αναφέρω απλώς ότι κατά τα πρώτα 40 με 50

χρόνια εκτός από τον (πιθανώς) 12μελή χορό υπήρχε μόνο ένας υποκριτής που

ταυτιζόταν με τον ποιητή Η ύπαρξη ενός μόνο υποκριτή καθορίζει αποφασιστικά

τη μορφή του έργου και ως ένα βαθμό τις τεχνικές με τις οποίες παράγεται η

δραματική ένταση Ο χορός την περίοδο αυτή πρέπει να ήταν ισότιμος

συναγωνιστής με τον υποκριτή αν όχι ο πρωταγωνιστής

1

508 Διθυραμβικοί χοροί ανδρών συμμετέχουν πρώτη φορά στα Μεγάλα

Διονύσια Νικητής αναδεικνύεται ο Υπόδικος από τη Χαλκίδα

508()

1 Διθυραμβικοί χοροί παίδων (αγοριών) μαρτυρούνται επιγραφικώς πολύ αργότερα

το 470 πΧ είναι όμως πιθανό ότι παίδες συμμετείχαν από παλαιότερα - δεν

μπορούμε να πούμε αν συμμετείχαν ήδη από το 508 (πρώτη συμμετοχή ανδρών)

Πάντως το σχήμα συμμετοχής σε αγώνες ανδρών και παίδων ήταν καθιερωμένο

ήδη από τα τέλη του 7ου αιώνα στους Ολυμπιακούς Αγώνες αργότερα και στους

άλλους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες

2 Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι ο αγώνας διθυραμβικών χορών εντάσσεται στο

πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων το 508 πΧ Το έτος αυτό αποτελεί σταθμό

για την αθηναϊκή δημοκρατία γιατί είναι το έτος της μεταρρύθμισης του

Κλεισθένη η οποία θεμελίωσε την αθηναϊκή δημοκρατία Ο Κλεισθένης για να

αποδυναμώσει τους μεγαλογαιοκτήμονες χώρισε την Αττική σε τρεις ευρείες

περιοχές το άστυ τα παράλια και τα μεσόγαια και στη συνέχεια προχώρησε σε

ανασυγκρότηση των φυλών από τέσσερις που ήταν τις έκανε δέκα και σε

καθεμία από τις δέκα φυλές περιέλαβε πολίτες και από τις τρεις ευρύτερες

περιοχές Η διαίρεση σε δέκα φυλές αποτέλεσε στο εξής τη βάση για την

οργάνωση του αθηναϊκού κράτους Η Βουλή από Βουλή των 400 που ήταν έως

τότε (100 βουλευτές από καθεμία από τις 4 φυλές) έγινε Βουλή των 500 (50

βουλευτές από κάθε φυλή) το έτος (360 ημέρες) διαιρέθηκε σε δέκα ίσα μέρη και

οι βουλευτές κάθε φυλής ασκούσαν την εξουσία 36 ημέρες τον χρόνο - η θητεία

των βουλευτών ήταν ετήσια

3 Με τη μεταρρύθμιση οι δήμοι (υποδιαίρεση της φυλής) απέκτησαν διοικητική

αυτοτέλεια και η Εκκλησία του Δήμου αποφασιστικές αρμοδιότητες για τα

σημαντικότερα ζητήματα ενώ εισήχθη ο οστρακισμός για την προστασία του

πολιτεύματος από επίδοξους τυράννους

4 Η καθιέρωση των διθυραμβικών αγώνων ήταν μεταξύ άλλων ένας καλός τρόπος

για να ενισχυθεί η εύθραυστη συνοχή κάθε φυλής τα μέλη της οποίας

προέρχονταν όπως είπαμε και από τις τρεις ευρύτερες περιοχές και επομένως δεν

συνδέονταν και με ιδιαίτερους δεσμούς Η ενίσχυση της συνοχής ήταν δυνατή

επειδή τα μέλη των διθυραμβικών χορών (ανδρών ή παίδων) επιλέγονταν σε

επίπεδο φυλής στην ουσία δηλ ο διθυραμβικός αγώνας ήταν αγώνας μεταξύ

2

φυλών καθεμιά από τις οποίες συμμετείχε με ένα χορό ανδρών που είχε 50 μέλη

και ένα χορό παίδων που είχε επίσης 50 μέλη Τα μέλη του διθυραμβικού χορού

δεν έφεραν προσωπεία οι συμμετέχοντες δηλ συμμετείχαν στον χορό ως πολίτες

5 Επειδή οι γνώσεις που αποκτά κανείς στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για το

διθύραμβο συνήθως περιορίζονται στην πληροφορία ότι από το διθύραμβο

προήλθε η τραγωδία υπογραμμίζω με έμφαση ότι ο διθύραμβος δεν ήταν απλώς η

μήτρα για την τραγωδία αλλά είχε μια αυτόνομη παρουσία παράλληλα με την

τραγωδία επηρεάζοντάς την και επηρεαζόμενος απrsquo αυτήν Κάθε χρόνο μόνο

στα Μεγάλα Διονύσια ο Αθηναίος θεατής είχε τη δυνατότητα να παρακολουθεί

20 διθυραμβικούς χορούς στους οποίους συμμετείχαν 1000 συμπολίτες του

498 Μαρτυρείται πρώτη φορά η γνωστή από την κλασική εποχή

συμμετοχή τριών τραγικών στους αγώνες Ανάμεσα στους τραγικούς που

διαγωνίστηκαν εκείνη τη χρονιά ήταν και ο 27χρονος Αισχύλος

Δεν γνωρίζουμε αν ο Αισχύλος κατέλαβε τη δεύτερη ή την τρίτη θέση Βέβαιο

είναι ότι δεν νίκησε δεν κατέλαβε δηλ την πρώτη

486 Τέσσερα χρόνια μετά τη μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) και περίπου

50 χρόνια μετά την πρώτη παράσταση τραγωδίας (534 πΧ) παίζονται

πρώτη φορά κωμωδίες στα Μεγάλα Διονύσια Νικητής αναδεικνύεται ο

Χιωνίδης Οι αγώνες κωμωδίας συνεχίστηκαν τουλάχιστον ως το 120 πΧ

1 Η κωμωδία είναι πάντα δεύτερη Ακόμα και σήμερα όταν αναφέρουμε και τα δύο

είδη προτάσσουμε την τραγωδία Έχουν πει ότι η τραγωδία και η κωμωδία είναι

σαν τους βασιλικούς διδύμους Όμως η κωμωδία αποδείχτηκε το μακροβιότερο

από τα τρία δραματικά είδη ―το πιο βραχύβιο υπήρξε το σατυρικό δράμα

2 Η κωμωδία είναι το μόνο δραματικό είδος που έπειτα από τη λαμπρή διαδρομή

κατά την περίοδο της Αρχαίας (5ος αιώνας) και γόνιμους πειραματισμούς κατά

την περίοδο της Μέσης Κωμωδίας (περ 400-325 πΧ) κατόρθωσε στις

τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι να ανανεωθεί ριζικά ως προς το περιεχόμενο και

τη μορφή - αναφέρομαι στην Νέα Κωμωδία της οποίας κορυφαίος εκπρόσωπος

είναι ο Μένανδρος Η ανανέωση αυτή της επέτρεψε σε μια εποχή που η τραγωδία

είχε παρακμάσει να γνωρίσει μεγάλη ακμή στο θέατρο να μεταφυτευτεί

3

αργότερα στη Ρώμη και μέσω των Ρωμαίων να επηρεάσει την νεότερη

ευρωπαϊκή κωμωδία

484 Ο 40χρονος μαραθωνομάχος Αισχύλος κερδίζει την πρώτη του νίκη

σχεδόν 15 χρόνια μετά την πρώτη του συμμετοχή στους δραματικούς

αγώνες

1 Η αδυναμία του (πολυτάλαντου) Αισχύλου επί 15 χρόνια να καταλάβει την πρώτη

θέση υποδηλώνει πιθανώς ότι οι τραγικοί της προηγούμενης γενιάς με πρώτο τον

Φρύνιχο ήσαν σημαντικοί ποιητές που είχαν κερδίσει την αποδοχή του κοινού

και των κριτών

2 Οι 12 ακόμη νίκες που κέρδισε ο Αισχύλος στα υπόλοιπα 28 χρόνια της ζωής του

αν δεν περιλαμβάνονται στις νίκες αυτές και μεταθανάτιες είναι ένας

εντυπωσιακά υψηλός αριθμός ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι δεν συμμετείχε

κάθε χρόνο στους δραματικούς αγώνες ο ποιητής έγραφε κατά μέσον όρο δύο

έργα τον χρόνο ενώ για τη συμμετοχή απαιτούνταν τέσσερα

3 Η σημαντική καινοτομία του Αισχύλου η εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή

πιθανώς ανάγεται στα χρόνια μετά το 484 (πρώτη νίκη) επειδή δεν είναι ιδιαίτερα

πιθανό ότι ένας (σχετικώς νέος) ποιητής που δεν είχε καταφέρει ακόμη να

κερδίσει καμία νίκη θα αποτολμούσε μια τέτοια καινοτομία η οποία όπως

γνωρίζουμε στη συνέχεια έτυχε καθολικής αποδοχής

468 Η πρώτη από τις συνολικά περισσότερες από 20 νίκες του Σοφοκλή

δύο μόλις χρόνια μετά την πρώτη συμμετοχή του στους δραματικούς

αγώνες (470 πΧ) Στον αγώνα είχε πάρει μέρος και ο παλαίμαχος

Αισχύλος ο οποίος τότε πλησίαζε τα 60 και δέσποζε στην τραγική σκηνή

1 Σύμφωνα με τον Πλούταρχο που γράφει στα τέλη του 1ου και τις αρχές του 2ου

αιώνα μΧ το 468 πΧ ο Σοφοκλής συμμετείχε για πρώτη φορά στους

δραματικούς αγώνες Υπήρξε ωστόσο λέει τέτοια διάσταση απόψεων και τέτοιος

φανατισμός ανάμεσα στους θεατές που πιθανώς είχαν σχηματίσει το αργότερο

από τον προάγωνα μια ιδέα για τις τραγωδίες που θα παίζονταν ώστε ο

υπεύθυνος άρχων επώνυμος δηλ ο άρχων που ήταν υπεύθυνος για τη

διοργάνωση των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια δεν προχώρησε

4

όπως όφειλε στην κλήρωση 10 κριτών αλλά την ώρα που μπήκαν λέει στο

θέατρο οι 10 στρατηγοί -ανάμεσά τους και ο Κίμων- τους κάλεσε να δώσουν τον

καθιερωμένο όρκο που έδιναν οι κριτές των δραματικών αγώνων και να κρίνουν

αυτοί -με το αυξημένο κύρος που διέθεταν- τους τραγικούς ποιητές

2 Αυτό το σώμα κριτών έκτακτης ανάγκης έδωσε τη νίκη στον Σοφοκλή Ο

Πλούταρχος προσθέτει ότι μετά την απόφαση ο Αισχύλος έφυγε οργισμένος για

τη Σικελία Δεν είναι απαραίτητο να είναι ακριβής η πληροφορία του Πλουτάρχου

και η όλη ιστορία δεν χάνει από τη γοητεία της αν είναι επινοημένη

3 Πάντως η απόφαση αυτή όποιο σώμα κριτών και αν την έλαβε πρέπει να ήταν

πρόκληση για τον παλαίμαχο Αισχύλο ο οποίος αν μετά την κατάκτηση της

πρώτης νίκης του το 484 συμμετείχε στους αγώνες χρόνο παρά χρόνο όπως

φαίνεται να δείχνει η στατιστική πρέπει όλες ή σχεδόν όλες τις φορές που

έπαιρνε μέρος στους αγώνες να κέρδιζε Συνεπώς θα είχε κάθε δικαίωμα να είναι

δυσαρεστημένος με την απόφαση που έδωσε μάλιστα τη νίκη σε έναν νεαρό ή

και πρωτοεμφανιζόμενο ομότεχνό του

4 Από την ιστορία του Πλουτάρχου συνάγεται και κάτι ακόμα πόσο μεγάλη ήταν η

πίεση που μπορούσε να ασκήσει το κοινό πάνω στους κριτές Το κοινό του

αρχαίου θεάτρου πρέπει γενικά να βρισκόταν πιο κοντά στους σημερινούς

φιλάθλους των γηπέδων παρά στο εκλεπτυσμένο σημερινό κοινό των θεάτρων Ο

Πλάτων που στιγματίζει ανάλογες συμπεριφορές του κοινού για να περιγράψει

αυτό το φαινόμενο έπλασε τη λέξη θεατροκρατία που θα μπορούσαμε να την

αποδώσουμε με τον νεολογισμό lsquoθεατοκρατίαrsquo (Η λέξη θέατρον δεν δηλώνει

αρχικά ολόκληρο το θεατρικό οικοδόμημα αλλά μόνο τον χώρο από τον οποίο

θεάται κανείς δηλ τον χώρο των θεατών το κοίλον και κατrsquo επέκταση τους

θεατές Επομένως η λέξη θεατροκρατία σημαίνει κατά γράμμα laquoκράτος των

θεατώνraquo)

467 Ένα χρόνο μετά την ήττα του από τον Σοφοκλή ο Αισχύλος

θριαμβεύει με τη θηβαϊκή τετραλογία που τη συγκροτούσαν τα έργα

Λάιος Οιδίπους Επτά επί Θήβας και το σατυρικό δράμα Σφιγξ

5

1 Δεν γνωρίζουμε αν τη χρονιά εκείνη συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες και ο

Σοφοκλής

2 Από τη θηβαϊκή τετραλογία του Αισχύλου τα τέσσερα έργα της οποίας αντλούν

το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Λαβδακιδών σώζεται μόνο η

τελευταία τραγωδία οι Επτά επί Θήβας

3 Πριν από περίπου 25 χρόνια δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή αγγειογραφία η

οποία προφανέστατα εξαρτάται από παράσταση σατυρικού δράματος που είχε ως

θέμα του την ιστορία με την Σφίγγα Έχει υποστηριχθεί ότι το σατυρικό αυτό

δράμα ήταν η Σφιγξ του Αισχύλου Το γεγονός ότι το αγγείο χρονολογείται από

τους αρχαιολόγους στα χρόνια γύρω στο 465 με 460 δηλ λίγο μετά την

παράσταση της θηβαϊκής τετραλογίας σε συνδυασμό με τη φήμη που είχε ο

Αισχύλος ως ποιητής σατυρικών δραμάτων καθιστά την εικασία αυτή πολύ

πιθανή

4 Λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατό να δημοσιευτεί εδώ

φωτογραφία Αναφέρω απλώς ότι εικονίζονται 6 σάτυροι μπροστά στη Σφίγγα

που παριστάνεται αριστερά και ψηλότερα πάνω σε ένα βράχο Οι σάτυροι δεν

φέρουν τη (γνωστή από την αγγειογραφία) περιβολή με τον φαλλό εν στύσει τις

ουρές κτλ αλλά φοράνε πολυτελείς ποδήρεις χιτώνες κάθονται σε περίτεχνα

καθίσματα κρατούν σκήπτρα και στα κεφάλια τους με τα άσπρα μαλλιά φέρουν

διαδήματα Είναι πολύ πιθανό ότι οι σάτυροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το

αίνιγμα της Σφίγγας (ή κάτι τέτοιο) ενώ η έκφραση του προσώπου τους δεν

αφήνει αμφιβολία ότι δεν θα τα καταφέρουν Ούτως ή άλλως είναι

χαρακτηριστικό των σατύρων στο πλαίσιο του σατυρικού δράματος ότι πάντα

αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές και πάντα αποτυγχάνουν

463()-458 Ανάμεσα στις Ικέτιδες (πιθανώς 463 πΧ) και στην Ορέστεια

(458 πΧ) του Αισχύλου πιθανολογείται ότι το θέατρο του Διονύσου

απέκτησε σκηνή (σκηνικό οικοδόμημα) κάτι που αν ισχύει αποτελεί ίσως

τη σημαντικότερη εξέλιξη στην ιστορία του θεατρικού ldquoοικοδομήματοςrdquo

6

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 2: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

508 Διθυραμβικοί χοροί ανδρών συμμετέχουν πρώτη φορά στα Μεγάλα

Διονύσια Νικητής αναδεικνύεται ο Υπόδικος από τη Χαλκίδα

508()

1 Διθυραμβικοί χοροί παίδων (αγοριών) μαρτυρούνται επιγραφικώς πολύ αργότερα

το 470 πΧ είναι όμως πιθανό ότι παίδες συμμετείχαν από παλαιότερα - δεν

μπορούμε να πούμε αν συμμετείχαν ήδη από το 508 (πρώτη συμμετοχή ανδρών)

Πάντως το σχήμα συμμετοχής σε αγώνες ανδρών και παίδων ήταν καθιερωμένο

ήδη από τα τέλη του 7ου αιώνα στους Ολυμπιακούς Αγώνες αργότερα και στους

άλλους πανελλήνιους αθλητικούς αγώνες

2 Δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι ο αγώνας διθυραμβικών χορών εντάσσεται στο

πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων το 508 πΧ Το έτος αυτό αποτελεί σταθμό

για την αθηναϊκή δημοκρατία γιατί είναι το έτος της μεταρρύθμισης του

Κλεισθένη η οποία θεμελίωσε την αθηναϊκή δημοκρατία Ο Κλεισθένης για να

αποδυναμώσει τους μεγαλογαιοκτήμονες χώρισε την Αττική σε τρεις ευρείες

περιοχές το άστυ τα παράλια και τα μεσόγαια και στη συνέχεια προχώρησε σε

ανασυγκρότηση των φυλών από τέσσερις που ήταν τις έκανε δέκα και σε

καθεμία από τις δέκα φυλές περιέλαβε πολίτες και από τις τρεις ευρύτερες

περιοχές Η διαίρεση σε δέκα φυλές αποτέλεσε στο εξής τη βάση για την

οργάνωση του αθηναϊκού κράτους Η Βουλή από Βουλή των 400 που ήταν έως

τότε (100 βουλευτές από καθεμία από τις 4 φυλές) έγινε Βουλή των 500 (50

βουλευτές από κάθε φυλή) το έτος (360 ημέρες) διαιρέθηκε σε δέκα ίσα μέρη και

οι βουλευτές κάθε φυλής ασκούσαν την εξουσία 36 ημέρες τον χρόνο - η θητεία

των βουλευτών ήταν ετήσια

3 Με τη μεταρρύθμιση οι δήμοι (υποδιαίρεση της φυλής) απέκτησαν διοικητική

αυτοτέλεια και η Εκκλησία του Δήμου αποφασιστικές αρμοδιότητες για τα

σημαντικότερα ζητήματα ενώ εισήχθη ο οστρακισμός για την προστασία του

πολιτεύματος από επίδοξους τυράννους

4 Η καθιέρωση των διθυραμβικών αγώνων ήταν μεταξύ άλλων ένας καλός τρόπος

για να ενισχυθεί η εύθραυστη συνοχή κάθε φυλής τα μέλη της οποίας

προέρχονταν όπως είπαμε και από τις τρεις ευρύτερες περιοχές και επομένως δεν

συνδέονταν και με ιδιαίτερους δεσμούς Η ενίσχυση της συνοχής ήταν δυνατή

επειδή τα μέλη των διθυραμβικών χορών (ανδρών ή παίδων) επιλέγονταν σε

επίπεδο φυλής στην ουσία δηλ ο διθυραμβικός αγώνας ήταν αγώνας μεταξύ

2

φυλών καθεμιά από τις οποίες συμμετείχε με ένα χορό ανδρών που είχε 50 μέλη

και ένα χορό παίδων που είχε επίσης 50 μέλη Τα μέλη του διθυραμβικού χορού

δεν έφεραν προσωπεία οι συμμετέχοντες δηλ συμμετείχαν στον χορό ως πολίτες

5 Επειδή οι γνώσεις που αποκτά κανείς στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για το

διθύραμβο συνήθως περιορίζονται στην πληροφορία ότι από το διθύραμβο

προήλθε η τραγωδία υπογραμμίζω με έμφαση ότι ο διθύραμβος δεν ήταν απλώς η

μήτρα για την τραγωδία αλλά είχε μια αυτόνομη παρουσία παράλληλα με την

τραγωδία επηρεάζοντάς την και επηρεαζόμενος απrsquo αυτήν Κάθε χρόνο μόνο

στα Μεγάλα Διονύσια ο Αθηναίος θεατής είχε τη δυνατότητα να παρακολουθεί

20 διθυραμβικούς χορούς στους οποίους συμμετείχαν 1000 συμπολίτες του

498 Μαρτυρείται πρώτη φορά η γνωστή από την κλασική εποχή

συμμετοχή τριών τραγικών στους αγώνες Ανάμεσα στους τραγικούς που

διαγωνίστηκαν εκείνη τη χρονιά ήταν και ο 27χρονος Αισχύλος

Δεν γνωρίζουμε αν ο Αισχύλος κατέλαβε τη δεύτερη ή την τρίτη θέση Βέβαιο

είναι ότι δεν νίκησε δεν κατέλαβε δηλ την πρώτη

486 Τέσσερα χρόνια μετά τη μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) και περίπου

50 χρόνια μετά την πρώτη παράσταση τραγωδίας (534 πΧ) παίζονται

πρώτη φορά κωμωδίες στα Μεγάλα Διονύσια Νικητής αναδεικνύεται ο

Χιωνίδης Οι αγώνες κωμωδίας συνεχίστηκαν τουλάχιστον ως το 120 πΧ

1 Η κωμωδία είναι πάντα δεύτερη Ακόμα και σήμερα όταν αναφέρουμε και τα δύο

είδη προτάσσουμε την τραγωδία Έχουν πει ότι η τραγωδία και η κωμωδία είναι

σαν τους βασιλικούς διδύμους Όμως η κωμωδία αποδείχτηκε το μακροβιότερο

από τα τρία δραματικά είδη ―το πιο βραχύβιο υπήρξε το σατυρικό δράμα

2 Η κωμωδία είναι το μόνο δραματικό είδος που έπειτα από τη λαμπρή διαδρομή

κατά την περίοδο της Αρχαίας (5ος αιώνας) και γόνιμους πειραματισμούς κατά

την περίοδο της Μέσης Κωμωδίας (περ 400-325 πΧ) κατόρθωσε στις

τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι να ανανεωθεί ριζικά ως προς το περιεχόμενο και

τη μορφή - αναφέρομαι στην Νέα Κωμωδία της οποίας κορυφαίος εκπρόσωπος

είναι ο Μένανδρος Η ανανέωση αυτή της επέτρεψε σε μια εποχή που η τραγωδία

είχε παρακμάσει να γνωρίσει μεγάλη ακμή στο θέατρο να μεταφυτευτεί

3

αργότερα στη Ρώμη και μέσω των Ρωμαίων να επηρεάσει την νεότερη

ευρωπαϊκή κωμωδία

484 Ο 40χρονος μαραθωνομάχος Αισχύλος κερδίζει την πρώτη του νίκη

σχεδόν 15 χρόνια μετά την πρώτη του συμμετοχή στους δραματικούς

αγώνες

1 Η αδυναμία του (πολυτάλαντου) Αισχύλου επί 15 χρόνια να καταλάβει την πρώτη

θέση υποδηλώνει πιθανώς ότι οι τραγικοί της προηγούμενης γενιάς με πρώτο τον

Φρύνιχο ήσαν σημαντικοί ποιητές που είχαν κερδίσει την αποδοχή του κοινού

και των κριτών

2 Οι 12 ακόμη νίκες που κέρδισε ο Αισχύλος στα υπόλοιπα 28 χρόνια της ζωής του

αν δεν περιλαμβάνονται στις νίκες αυτές και μεταθανάτιες είναι ένας

εντυπωσιακά υψηλός αριθμός ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι δεν συμμετείχε

κάθε χρόνο στους δραματικούς αγώνες ο ποιητής έγραφε κατά μέσον όρο δύο

έργα τον χρόνο ενώ για τη συμμετοχή απαιτούνταν τέσσερα

3 Η σημαντική καινοτομία του Αισχύλου η εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή

πιθανώς ανάγεται στα χρόνια μετά το 484 (πρώτη νίκη) επειδή δεν είναι ιδιαίτερα

πιθανό ότι ένας (σχετικώς νέος) ποιητής που δεν είχε καταφέρει ακόμη να

κερδίσει καμία νίκη θα αποτολμούσε μια τέτοια καινοτομία η οποία όπως

γνωρίζουμε στη συνέχεια έτυχε καθολικής αποδοχής

468 Η πρώτη από τις συνολικά περισσότερες από 20 νίκες του Σοφοκλή

δύο μόλις χρόνια μετά την πρώτη συμμετοχή του στους δραματικούς

αγώνες (470 πΧ) Στον αγώνα είχε πάρει μέρος και ο παλαίμαχος

Αισχύλος ο οποίος τότε πλησίαζε τα 60 και δέσποζε στην τραγική σκηνή

1 Σύμφωνα με τον Πλούταρχο που γράφει στα τέλη του 1ου και τις αρχές του 2ου

αιώνα μΧ το 468 πΧ ο Σοφοκλής συμμετείχε για πρώτη φορά στους

δραματικούς αγώνες Υπήρξε ωστόσο λέει τέτοια διάσταση απόψεων και τέτοιος

φανατισμός ανάμεσα στους θεατές που πιθανώς είχαν σχηματίσει το αργότερο

από τον προάγωνα μια ιδέα για τις τραγωδίες που θα παίζονταν ώστε ο

υπεύθυνος άρχων επώνυμος δηλ ο άρχων που ήταν υπεύθυνος για τη

διοργάνωση των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια δεν προχώρησε

4

όπως όφειλε στην κλήρωση 10 κριτών αλλά την ώρα που μπήκαν λέει στο

θέατρο οι 10 στρατηγοί -ανάμεσά τους και ο Κίμων- τους κάλεσε να δώσουν τον

καθιερωμένο όρκο που έδιναν οι κριτές των δραματικών αγώνων και να κρίνουν

αυτοί -με το αυξημένο κύρος που διέθεταν- τους τραγικούς ποιητές

2 Αυτό το σώμα κριτών έκτακτης ανάγκης έδωσε τη νίκη στον Σοφοκλή Ο

Πλούταρχος προσθέτει ότι μετά την απόφαση ο Αισχύλος έφυγε οργισμένος για

τη Σικελία Δεν είναι απαραίτητο να είναι ακριβής η πληροφορία του Πλουτάρχου

και η όλη ιστορία δεν χάνει από τη γοητεία της αν είναι επινοημένη

3 Πάντως η απόφαση αυτή όποιο σώμα κριτών και αν την έλαβε πρέπει να ήταν

πρόκληση για τον παλαίμαχο Αισχύλο ο οποίος αν μετά την κατάκτηση της

πρώτης νίκης του το 484 συμμετείχε στους αγώνες χρόνο παρά χρόνο όπως

φαίνεται να δείχνει η στατιστική πρέπει όλες ή σχεδόν όλες τις φορές που

έπαιρνε μέρος στους αγώνες να κέρδιζε Συνεπώς θα είχε κάθε δικαίωμα να είναι

δυσαρεστημένος με την απόφαση που έδωσε μάλιστα τη νίκη σε έναν νεαρό ή

και πρωτοεμφανιζόμενο ομότεχνό του

4 Από την ιστορία του Πλουτάρχου συνάγεται και κάτι ακόμα πόσο μεγάλη ήταν η

πίεση που μπορούσε να ασκήσει το κοινό πάνω στους κριτές Το κοινό του

αρχαίου θεάτρου πρέπει γενικά να βρισκόταν πιο κοντά στους σημερινούς

φιλάθλους των γηπέδων παρά στο εκλεπτυσμένο σημερινό κοινό των θεάτρων Ο

Πλάτων που στιγματίζει ανάλογες συμπεριφορές του κοινού για να περιγράψει

αυτό το φαινόμενο έπλασε τη λέξη θεατροκρατία που θα μπορούσαμε να την

αποδώσουμε με τον νεολογισμό lsquoθεατοκρατίαrsquo (Η λέξη θέατρον δεν δηλώνει

αρχικά ολόκληρο το θεατρικό οικοδόμημα αλλά μόνο τον χώρο από τον οποίο

θεάται κανείς δηλ τον χώρο των θεατών το κοίλον και κατrsquo επέκταση τους

θεατές Επομένως η λέξη θεατροκρατία σημαίνει κατά γράμμα laquoκράτος των

θεατώνraquo)

467 Ένα χρόνο μετά την ήττα του από τον Σοφοκλή ο Αισχύλος

θριαμβεύει με τη θηβαϊκή τετραλογία που τη συγκροτούσαν τα έργα

Λάιος Οιδίπους Επτά επί Θήβας και το σατυρικό δράμα Σφιγξ

5

1 Δεν γνωρίζουμε αν τη χρονιά εκείνη συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες και ο

Σοφοκλής

2 Από τη θηβαϊκή τετραλογία του Αισχύλου τα τέσσερα έργα της οποίας αντλούν

το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Λαβδακιδών σώζεται μόνο η

τελευταία τραγωδία οι Επτά επί Θήβας

3 Πριν από περίπου 25 χρόνια δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή αγγειογραφία η

οποία προφανέστατα εξαρτάται από παράσταση σατυρικού δράματος που είχε ως

θέμα του την ιστορία με την Σφίγγα Έχει υποστηριχθεί ότι το σατυρικό αυτό

δράμα ήταν η Σφιγξ του Αισχύλου Το γεγονός ότι το αγγείο χρονολογείται από

τους αρχαιολόγους στα χρόνια γύρω στο 465 με 460 δηλ λίγο μετά την

παράσταση της θηβαϊκής τετραλογίας σε συνδυασμό με τη φήμη που είχε ο

Αισχύλος ως ποιητής σατυρικών δραμάτων καθιστά την εικασία αυτή πολύ

πιθανή

4 Λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατό να δημοσιευτεί εδώ

φωτογραφία Αναφέρω απλώς ότι εικονίζονται 6 σάτυροι μπροστά στη Σφίγγα

που παριστάνεται αριστερά και ψηλότερα πάνω σε ένα βράχο Οι σάτυροι δεν

φέρουν τη (γνωστή από την αγγειογραφία) περιβολή με τον φαλλό εν στύσει τις

ουρές κτλ αλλά φοράνε πολυτελείς ποδήρεις χιτώνες κάθονται σε περίτεχνα

καθίσματα κρατούν σκήπτρα και στα κεφάλια τους με τα άσπρα μαλλιά φέρουν

διαδήματα Είναι πολύ πιθανό ότι οι σάτυροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το

αίνιγμα της Σφίγγας (ή κάτι τέτοιο) ενώ η έκφραση του προσώπου τους δεν

αφήνει αμφιβολία ότι δεν θα τα καταφέρουν Ούτως ή άλλως είναι

χαρακτηριστικό των σατύρων στο πλαίσιο του σατυρικού δράματος ότι πάντα

αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές και πάντα αποτυγχάνουν

463()-458 Ανάμεσα στις Ικέτιδες (πιθανώς 463 πΧ) και στην Ορέστεια

(458 πΧ) του Αισχύλου πιθανολογείται ότι το θέατρο του Διονύσου

απέκτησε σκηνή (σκηνικό οικοδόμημα) κάτι που αν ισχύει αποτελεί ίσως

τη σημαντικότερη εξέλιξη στην ιστορία του θεατρικού ldquoοικοδομήματοςrdquo

6

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 3: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

φυλών καθεμιά από τις οποίες συμμετείχε με ένα χορό ανδρών που είχε 50 μέλη

και ένα χορό παίδων που είχε επίσης 50 μέλη Τα μέλη του διθυραμβικού χορού

δεν έφεραν προσωπεία οι συμμετέχοντες δηλ συμμετείχαν στον χορό ως πολίτες

5 Επειδή οι γνώσεις που αποκτά κανείς στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση για το

διθύραμβο συνήθως περιορίζονται στην πληροφορία ότι από το διθύραμβο

προήλθε η τραγωδία υπογραμμίζω με έμφαση ότι ο διθύραμβος δεν ήταν απλώς η

μήτρα για την τραγωδία αλλά είχε μια αυτόνομη παρουσία παράλληλα με την

τραγωδία επηρεάζοντάς την και επηρεαζόμενος απrsquo αυτήν Κάθε χρόνο μόνο

στα Μεγάλα Διονύσια ο Αθηναίος θεατής είχε τη δυνατότητα να παρακολουθεί

20 διθυραμβικούς χορούς στους οποίους συμμετείχαν 1000 συμπολίτες του

498 Μαρτυρείται πρώτη φορά η γνωστή από την κλασική εποχή

συμμετοχή τριών τραγικών στους αγώνες Ανάμεσα στους τραγικούς που

διαγωνίστηκαν εκείνη τη χρονιά ήταν και ο 27χρονος Αισχύλος

Δεν γνωρίζουμε αν ο Αισχύλος κατέλαβε τη δεύτερη ή την τρίτη θέση Βέβαιο

είναι ότι δεν νίκησε δεν κατέλαβε δηλ την πρώτη

486 Τέσσερα χρόνια μετά τη μάχη του Μαραθώνα (490 πΧ) και περίπου

50 χρόνια μετά την πρώτη παράσταση τραγωδίας (534 πΧ) παίζονται

πρώτη φορά κωμωδίες στα Μεγάλα Διονύσια Νικητής αναδεικνύεται ο

Χιωνίδης Οι αγώνες κωμωδίας συνεχίστηκαν τουλάχιστον ως το 120 πΧ

1 Η κωμωδία είναι πάντα δεύτερη Ακόμα και σήμερα όταν αναφέρουμε και τα δύο

είδη προτάσσουμε την τραγωδία Έχουν πει ότι η τραγωδία και η κωμωδία είναι

σαν τους βασιλικούς διδύμους Όμως η κωμωδία αποδείχτηκε το μακροβιότερο

από τα τρία δραματικά είδη ―το πιο βραχύβιο υπήρξε το σατυρικό δράμα

2 Η κωμωδία είναι το μόνο δραματικό είδος που έπειτα από τη λαμπρή διαδρομή

κατά την περίοδο της Αρχαίας (5ος αιώνας) και γόνιμους πειραματισμούς κατά

την περίοδο της Μέσης Κωμωδίας (περ 400-325 πΧ) κατόρθωσε στις

τελευταίες δεκαετίες του 4ου αι να ανανεωθεί ριζικά ως προς το περιεχόμενο και

τη μορφή - αναφέρομαι στην Νέα Κωμωδία της οποίας κορυφαίος εκπρόσωπος

είναι ο Μένανδρος Η ανανέωση αυτή της επέτρεψε σε μια εποχή που η τραγωδία

είχε παρακμάσει να γνωρίσει μεγάλη ακμή στο θέατρο να μεταφυτευτεί

3

αργότερα στη Ρώμη και μέσω των Ρωμαίων να επηρεάσει την νεότερη

ευρωπαϊκή κωμωδία

484 Ο 40χρονος μαραθωνομάχος Αισχύλος κερδίζει την πρώτη του νίκη

σχεδόν 15 χρόνια μετά την πρώτη του συμμετοχή στους δραματικούς

αγώνες

1 Η αδυναμία του (πολυτάλαντου) Αισχύλου επί 15 χρόνια να καταλάβει την πρώτη

θέση υποδηλώνει πιθανώς ότι οι τραγικοί της προηγούμενης γενιάς με πρώτο τον

Φρύνιχο ήσαν σημαντικοί ποιητές που είχαν κερδίσει την αποδοχή του κοινού

και των κριτών

2 Οι 12 ακόμη νίκες που κέρδισε ο Αισχύλος στα υπόλοιπα 28 χρόνια της ζωής του

αν δεν περιλαμβάνονται στις νίκες αυτές και μεταθανάτιες είναι ένας

εντυπωσιακά υψηλός αριθμός ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι δεν συμμετείχε

κάθε χρόνο στους δραματικούς αγώνες ο ποιητής έγραφε κατά μέσον όρο δύο

έργα τον χρόνο ενώ για τη συμμετοχή απαιτούνταν τέσσερα

3 Η σημαντική καινοτομία του Αισχύλου η εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή

πιθανώς ανάγεται στα χρόνια μετά το 484 (πρώτη νίκη) επειδή δεν είναι ιδιαίτερα

πιθανό ότι ένας (σχετικώς νέος) ποιητής που δεν είχε καταφέρει ακόμη να

κερδίσει καμία νίκη θα αποτολμούσε μια τέτοια καινοτομία η οποία όπως

γνωρίζουμε στη συνέχεια έτυχε καθολικής αποδοχής

468 Η πρώτη από τις συνολικά περισσότερες από 20 νίκες του Σοφοκλή

δύο μόλις χρόνια μετά την πρώτη συμμετοχή του στους δραματικούς

αγώνες (470 πΧ) Στον αγώνα είχε πάρει μέρος και ο παλαίμαχος

Αισχύλος ο οποίος τότε πλησίαζε τα 60 και δέσποζε στην τραγική σκηνή

1 Σύμφωνα με τον Πλούταρχο που γράφει στα τέλη του 1ου και τις αρχές του 2ου

αιώνα μΧ το 468 πΧ ο Σοφοκλής συμμετείχε για πρώτη φορά στους

δραματικούς αγώνες Υπήρξε ωστόσο λέει τέτοια διάσταση απόψεων και τέτοιος

φανατισμός ανάμεσα στους θεατές που πιθανώς είχαν σχηματίσει το αργότερο

από τον προάγωνα μια ιδέα για τις τραγωδίες που θα παίζονταν ώστε ο

υπεύθυνος άρχων επώνυμος δηλ ο άρχων που ήταν υπεύθυνος για τη

διοργάνωση των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια δεν προχώρησε

4

όπως όφειλε στην κλήρωση 10 κριτών αλλά την ώρα που μπήκαν λέει στο

θέατρο οι 10 στρατηγοί -ανάμεσά τους και ο Κίμων- τους κάλεσε να δώσουν τον

καθιερωμένο όρκο που έδιναν οι κριτές των δραματικών αγώνων και να κρίνουν

αυτοί -με το αυξημένο κύρος που διέθεταν- τους τραγικούς ποιητές

2 Αυτό το σώμα κριτών έκτακτης ανάγκης έδωσε τη νίκη στον Σοφοκλή Ο

Πλούταρχος προσθέτει ότι μετά την απόφαση ο Αισχύλος έφυγε οργισμένος για

τη Σικελία Δεν είναι απαραίτητο να είναι ακριβής η πληροφορία του Πλουτάρχου

και η όλη ιστορία δεν χάνει από τη γοητεία της αν είναι επινοημένη

3 Πάντως η απόφαση αυτή όποιο σώμα κριτών και αν την έλαβε πρέπει να ήταν

πρόκληση για τον παλαίμαχο Αισχύλο ο οποίος αν μετά την κατάκτηση της

πρώτης νίκης του το 484 συμμετείχε στους αγώνες χρόνο παρά χρόνο όπως

φαίνεται να δείχνει η στατιστική πρέπει όλες ή σχεδόν όλες τις φορές που

έπαιρνε μέρος στους αγώνες να κέρδιζε Συνεπώς θα είχε κάθε δικαίωμα να είναι

δυσαρεστημένος με την απόφαση που έδωσε μάλιστα τη νίκη σε έναν νεαρό ή

και πρωτοεμφανιζόμενο ομότεχνό του

4 Από την ιστορία του Πλουτάρχου συνάγεται και κάτι ακόμα πόσο μεγάλη ήταν η

πίεση που μπορούσε να ασκήσει το κοινό πάνω στους κριτές Το κοινό του

αρχαίου θεάτρου πρέπει γενικά να βρισκόταν πιο κοντά στους σημερινούς

φιλάθλους των γηπέδων παρά στο εκλεπτυσμένο σημερινό κοινό των θεάτρων Ο

Πλάτων που στιγματίζει ανάλογες συμπεριφορές του κοινού για να περιγράψει

αυτό το φαινόμενο έπλασε τη λέξη θεατροκρατία που θα μπορούσαμε να την

αποδώσουμε με τον νεολογισμό lsquoθεατοκρατίαrsquo (Η λέξη θέατρον δεν δηλώνει

αρχικά ολόκληρο το θεατρικό οικοδόμημα αλλά μόνο τον χώρο από τον οποίο

θεάται κανείς δηλ τον χώρο των θεατών το κοίλον και κατrsquo επέκταση τους

θεατές Επομένως η λέξη θεατροκρατία σημαίνει κατά γράμμα laquoκράτος των

θεατώνraquo)

467 Ένα χρόνο μετά την ήττα του από τον Σοφοκλή ο Αισχύλος

θριαμβεύει με τη θηβαϊκή τετραλογία που τη συγκροτούσαν τα έργα

Λάιος Οιδίπους Επτά επί Θήβας και το σατυρικό δράμα Σφιγξ

5

1 Δεν γνωρίζουμε αν τη χρονιά εκείνη συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες και ο

Σοφοκλής

2 Από τη θηβαϊκή τετραλογία του Αισχύλου τα τέσσερα έργα της οποίας αντλούν

το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Λαβδακιδών σώζεται μόνο η

τελευταία τραγωδία οι Επτά επί Θήβας

3 Πριν από περίπου 25 χρόνια δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή αγγειογραφία η

οποία προφανέστατα εξαρτάται από παράσταση σατυρικού δράματος που είχε ως

θέμα του την ιστορία με την Σφίγγα Έχει υποστηριχθεί ότι το σατυρικό αυτό

δράμα ήταν η Σφιγξ του Αισχύλου Το γεγονός ότι το αγγείο χρονολογείται από

τους αρχαιολόγους στα χρόνια γύρω στο 465 με 460 δηλ λίγο μετά την

παράσταση της θηβαϊκής τετραλογίας σε συνδυασμό με τη φήμη που είχε ο

Αισχύλος ως ποιητής σατυρικών δραμάτων καθιστά την εικασία αυτή πολύ

πιθανή

4 Λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατό να δημοσιευτεί εδώ

φωτογραφία Αναφέρω απλώς ότι εικονίζονται 6 σάτυροι μπροστά στη Σφίγγα

που παριστάνεται αριστερά και ψηλότερα πάνω σε ένα βράχο Οι σάτυροι δεν

φέρουν τη (γνωστή από την αγγειογραφία) περιβολή με τον φαλλό εν στύσει τις

ουρές κτλ αλλά φοράνε πολυτελείς ποδήρεις χιτώνες κάθονται σε περίτεχνα

καθίσματα κρατούν σκήπτρα και στα κεφάλια τους με τα άσπρα μαλλιά φέρουν

διαδήματα Είναι πολύ πιθανό ότι οι σάτυροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το

αίνιγμα της Σφίγγας (ή κάτι τέτοιο) ενώ η έκφραση του προσώπου τους δεν

αφήνει αμφιβολία ότι δεν θα τα καταφέρουν Ούτως ή άλλως είναι

χαρακτηριστικό των σατύρων στο πλαίσιο του σατυρικού δράματος ότι πάντα

αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές και πάντα αποτυγχάνουν

463()-458 Ανάμεσα στις Ικέτιδες (πιθανώς 463 πΧ) και στην Ορέστεια

(458 πΧ) του Αισχύλου πιθανολογείται ότι το θέατρο του Διονύσου

απέκτησε σκηνή (σκηνικό οικοδόμημα) κάτι που αν ισχύει αποτελεί ίσως

τη σημαντικότερη εξέλιξη στην ιστορία του θεατρικού ldquoοικοδομήματοςrdquo

6

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 4: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

αργότερα στη Ρώμη και μέσω των Ρωμαίων να επηρεάσει την νεότερη

ευρωπαϊκή κωμωδία

484 Ο 40χρονος μαραθωνομάχος Αισχύλος κερδίζει την πρώτη του νίκη

σχεδόν 15 χρόνια μετά την πρώτη του συμμετοχή στους δραματικούς

αγώνες

1 Η αδυναμία του (πολυτάλαντου) Αισχύλου επί 15 χρόνια να καταλάβει την πρώτη

θέση υποδηλώνει πιθανώς ότι οι τραγικοί της προηγούμενης γενιάς με πρώτο τον

Φρύνιχο ήσαν σημαντικοί ποιητές που είχαν κερδίσει την αποδοχή του κοινού

και των κριτών

2 Οι 12 ακόμη νίκες που κέρδισε ο Αισχύλος στα υπόλοιπα 28 χρόνια της ζωής του

αν δεν περιλαμβάνονται στις νίκες αυτές και μεταθανάτιες είναι ένας

εντυπωσιακά υψηλός αριθμός ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι δεν συμμετείχε

κάθε χρόνο στους δραματικούς αγώνες ο ποιητής έγραφε κατά μέσον όρο δύο

έργα τον χρόνο ενώ για τη συμμετοχή απαιτούνταν τέσσερα

3 Η σημαντική καινοτομία του Αισχύλου η εισαγωγή του δεύτερου υποκριτή

πιθανώς ανάγεται στα χρόνια μετά το 484 (πρώτη νίκη) επειδή δεν είναι ιδιαίτερα

πιθανό ότι ένας (σχετικώς νέος) ποιητής που δεν είχε καταφέρει ακόμη να

κερδίσει καμία νίκη θα αποτολμούσε μια τέτοια καινοτομία η οποία όπως

γνωρίζουμε στη συνέχεια έτυχε καθολικής αποδοχής

468 Η πρώτη από τις συνολικά περισσότερες από 20 νίκες του Σοφοκλή

δύο μόλις χρόνια μετά την πρώτη συμμετοχή του στους δραματικούς

αγώνες (470 πΧ) Στον αγώνα είχε πάρει μέρος και ο παλαίμαχος

Αισχύλος ο οποίος τότε πλησίαζε τα 60 και δέσποζε στην τραγική σκηνή

1 Σύμφωνα με τον Πλούταρχο που γράφει στα τέλη του 1ου και τις αρχές του 2ου

αιώνα μΧ το 468 πΧ ο Σοφοκλής συμμετείχε για πρώτη φορά στους

δραματικούς αγώνες Υπήρξε ωστόσο λέει τέτοια διάσταση απόψεων και τέτοιος

φανατισμός ανάμεσα στους θεατές που πιθανώς είχαν σχηματίσει το αργότερο

από τον προάγωνα μια ιδέα για τις τραγωδίες που θα παίζονταν ώστε ο

υπεύθυνος άρχων επώνυμος δηλ ο άρχων που ήταν υπεύθυνος για τη

διοργάνωση των δραματικών αγώνων στα Μεγάλα Διονύσια δεν προχώρησε

4

όπως όφειλε στην κλήρωση 10 κριτών αλλά την ώρα που μπήκαν λέει στο

θέατρο οι 10 στρατηγοί -ανάμεσά τους και ο Κίμων- τους κάλεσε να δώσουν τον

καθιερωμένο όρκο που έδιναν οι κριτές των δραματικών αγώνων και να κρίνουν

αυτοί -με το αυξημένο κύρος που διέθεταν- τους τραγικούς ποιητές

2 Αυτό το σώμα κριτών έκτακτης ανάγκης έδωσε τη νίκη στον Σοφοκλή Ο

Πλούταρχος προσθέτει ότι μετά την απόφαση ο Αισχύλος έφυγε οργισμένος για

τη Σικελία Δεν είναι απαραίτητο να είναι ακριβής η πληροφορία του Πλουτάρχου

και η όλη ιστορία δεν χάνει από τη γοητεία της αν είναι επινοημένη

3 Πάντως η απόφαση αυτή όποιο σώμα κριτών και αν την έλαβε πρέπει να ήταν

πρόκληση για τον παλαίμαχο Αισχύλο ο οποίος αν μετά την κατάκτηση της

πρώτης νίκης του το 484 συμμετείχε στους αγώνες χρόνο παρά χρόνο όπως

φαίνεται να δείχνει η στατιστική πρέπει όλες ή σχεδόν όλες τις φορές που

έπαιρνε μέρος στους αγώνες να κέρδιζε Συνεπώς θα είχε κάθε δικαίωμα να είναι

δυσαρεστημένος με την απόφαση που έδωσε μάλιστα τη νίκη σε έναν νεαρό ή

και πρωτοεμφανιζόμενο ομότεχνό του

4 Από την ιστορία του Πλουτάρχου συνάγεται και κάτι ακόμα πόσο μεγάλη ήταν η

πίεση που μπορούσε να ασκήσει το κοινό πάνω στους κριτές Το κοινό του

αρχαίου θεάτρου πρέπει γενικά να βρισκόταν πιο κοντά στους σημερινούς

φιλάθλους των γηπέδων παρά στο εκλεπτυσμένο σημερινό κοινό των θεάτρων Ο

Πλάτων που στιγματίζει ανάλογες συμπεριφορές του κοινού για να περιγράψει

αυτό το φαινόμενο έπλασε τη λέξη θεατροκρατία που θα μπορούσαμε να την

αποδώσουμε με τον νεολογισμό lsquoθεατοκρατίαrsquo (Η λέξη θέατρον δεν δηλώνει

αρχικά ολόκληρο το θεατρικό οικοδόμημα αλλά μόνο τον χώρο από τον οποίο

θεάται κανείς δηλ τον χώρο των θεατών το κοίλον και κατrsquo επέκταση τους

θεατές Επομένως η λέξη θεατροκρατία σημαίνει κατά γράμμα laquoκράτος των

θεατώνraquo)

467 Ένα χρόνο μετά την ήττα του από τον Σοφοκλή ο Αισχύλος

θριαμβεύει με τη θηβαϊκή τετραλογία που τη συγκροτούσαν τα έργα

Λάιος Οιδίπους Επτά επί Θήβας και το σατυρικό δράμα Σφιγξ

5

1 Δεν γνωρίζουμε αν τη χρονιά εκείνη συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες και ο

Σοφοκλής

2 Από τη θηβαϊκή τετραλογία του Αισχύλου τα τέσσερα έργα της οποίας αντλούν

το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Λαβδακιδών σώζεται μόνο η

τελευταία τραγωδία οι Επτά επί Θήβας

3 Πριν από περίπου 25 χρόνια δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή αγγειογραφία η

οποία προφανέστατα εξαρτάται από παράσταση σατυρικού δράματος που είχε ως

θέμα του την ιστορία με την Σφίγγα Έχει υποστηριχθεί ότι το σατυρικό αυτό

δράμα ήταν η Σφιγξ του Αισχύλου Το γεγονός ότι το αγγείο χρονολογείται από

τους αρχαιολόγους στα χρόνια γύρω στο 465 με 460 δηλ λίγο μετά την

παράσταση της θηβαϊκής τετραλογίας σε συνδυασμό με τη φήμη που είχε ο

Αισχύλος ως ποιητής σατυρικών δραμάτων καθιστά την εικασία αυτή πολύ

πιθανή

4 Λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατό να δημοσιευτεί εδώ

φωτογραφία Αναφέρω απλώς ότι εικονίζονται 6 σάτυροι μπροστά στη Σφίγγα

που παριστάνεται αριστερά και ψηλότερα πάνω σε ένα βράχο Οι σάτυροι δεν

φέρουν τη (γνωστή από την αγγειογραφία) περιβολή με τον φαλλό εν στύσει τις

ουρές κτλ αλλά φοράνε πολυτελείς ποδήρεις χιτώνες κάθονται σε περίτεχνα

καθίσματα κρατούν σκήπτρα και στα κεφάλια τους με τα άσπρα μαλλιά φέρουν

διαδήματα Είναι πολύ πιθανό ότι οι σάτυροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το

αίνιγμα της Σφίγγας (ή κάτι τέτοιο) ενώ η έκφραση του προσώπου τους δεν

αφήνει αμφιβολία ότι δεν θα τα καταφέρουν Ούτως ή άλλως είναι

χαρακτηριστικό των σατύρων στο πλαίσιο του σατυρικού δράματος ότι πάντα

αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές και πάντα αποτυγχάνουν

463()-458 Ανάμεσα στις Ικέτιδες (πιθανώς 463 πΧ) και στην Ορέστεια

(458 πΧ) του Αισχύλου πιθανολογείται ότι το θέατρο του Διονύσου

απέκτησε σκηνή (σκηνικό οικοδόμημα) κάτι που αν ισχύει αποτελεί ίσως

τη σημαντικότερη εξέλιξη στην ιστορία του θεατρικού ldquoοικοδομήματοςrdquo

6

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 5: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

όπως όφειλε στην κλήρωση 10 κριτών αλλά την ώρα που μπήκαν λέει στο

θέατρο οι 10 στρατηγοί -ανάμεσά τους και ο Κίμων- τους κάλεσε να δώσουν τον

καθιερωμένο όρκο που έδιναν οι κριτές των δραματικών αγώνων και να κρίνουν

αυτοί -με το αυξημένο κύρος που διέθεταν- τους τραγικούς ποιητές

2 Αυτό το σώμα κριτών έκτακτης ανάγκης έδωσε τη νίκη στον Σοφοκλή Ο

Πλούταρχος προσθέτει ότι μετά την απόφαση ο Αισχύλος έφυγε οργισμένος για

τη Σικελία Δεν είναι απαραίτητο να είναι ακριβής η πληροφορία του Πλουτάρχου

και η όλη ιστορία δεν χάνει από τη γοητεία της αν είναι επινοημένη

3 Πάντως η απόφαση αυτή όποιο σώμα κριτών και αν την έλαβε πρέπει να ήταν

πρόκληση για τον παλαίμαχο Αισχύλο ο οποίος αν μετά την κατάκτηση της

πρώτης νίκης του το 484 συμμετείχε στους αγώνες χρόνο παρά χρόνο όπως

φαίνεται να δείχνει η στατιστική πρέπει όλες ή σχεδόν όλες τις φορές που

έπαιρνε μέρος στους αγώνες να κέρδιζε Συνεπώς θα είχε κάθε δικαίωμα να είναι

δυσαρεστημένος με την απόφαση που έδωσε μάλιστα τη νίκη σε έναν νεαρό ή

και πρωτοεμφανιζόμενο ομότεχνό του

4 Από την ιστορία του Πλουτάρχου συνάγεται και κάτι ακόμα πόσο μεγάλη ήταν η

πίεση που μπορούσε να ασκήσει το κοινό πάνω στους κριτές Το κοινό του

αρχαίου θεάτρου πρέπει γενικά να βρισκόταν πιο κοντά στους σημερινούς

φιλάθλους των γηπέδων παρά στο εκλεπτυσμένο σημερινό κοινό των θεάτρων Ο

Πλάτων που στιγματίζει ανάλογες συμπεριφορές του κοινού για να περιγράψει

αυτό το φαινόμενο έπλασε τη λέξη θεατροκρατία που θα μπορούσαμε να την

αποδώσουμε με τον νεολογισμό lsquoθεατοκρατίαrsquo (Η λέξη θέατρον δεν δηλώνει

αρχικά ολόκληρο το θεατρικό οικοδόμημα αλλά μόνο τον χώρο από τον οποίο

θεάται κανείς δηλ τον χώρο των θεατών το κοίλον και κατrsquo επέκταση τους

θεατές Επομένως η λέξη θεατροκρατία σημαίνει κατά γράμμα laquoκράτος των

θεατώνraquo)

467 Ένα χρόνο μετά την ήττα του από τον Σοφοκλή ο Αισχύλος

θριαμβεύει με τη θηβαϊκή τετραλογία που τη συγκροτούσαν τα έργα

Λάιος Οιδίπους Επτά επί Θήβας και το σατυρικό δράμα Σφιγξ

5

1 Δεν γνωρίζουμε αν τη χρονιά εκείνη συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες και ο

Σοφοκλής

2 Από τη θηβαϊκή τετραλογία του Αισχύλου τα τέσσερα έργα της οποίας αντλούν

το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Λαβδακιδών σώζεται μόνο η

τελευταία τραγωδία οι Επτά επί Θήβας

3 Πριν από περίπου 25 χρόνια δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή αγγειογραφία η

οποία προφανέστατα εξαρτάται από παράσταση σατυρικού δράματος που είχε ως

θέμα του την ιστορία με την Σφίγγα Έχει υποστηριχθεί ότι το σατυρικό αυτό

δράμα ήταν η Σφιγξ του Αισχύλου Το γεγονός ότι το αγγείο χρονολογείται από

τους αρχαιολόγους στα χρόνια γύρω στο 465 με 460 δηλ λίγο μετά την

παράσταση της θηβαϊκής τετραλογίας σε συνδυασμό με τη φήμη που είχε ο

Αισχύλος ως ποιητής σατυρικών δραμάτων καθιστά την εικασία αυτή πολύ

πιθανή

4 Λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατό να δημοσιευτεί εδώ

φωτογραφία Αναφέρω απλώς ότι εικονίζονται 6 σάτυροι μπροστά στη Σφίγγα

που παριστάνεται αριστερά και ψηλότερα πάνω σε ένα βράχο Οι σάτυροι δεν

φέρουν τη (γνωστή από την αγγειογραφία) περιβολή με τον φαλλό εν στύσει τις

ουρές κτλ αλλά φοράνε πολυτελείς ποδήρεις χιτώνες κάθονται σε περίτεχνα

καθίσματα κρατούν σκήπτρα και στα κεφάλια τους με τα άσπρα μαλλιά φέρουν

διαδήματα Είναι πολύ πιθανό ότι οι σάτυροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το

αίνιγμα της Σφίγγας (ή κάτι τέτοιο) ενώ η έκφραση του προσώπου τους δεν

αφήνει αμφιβολία ότι δεν θα τα καταφέρουν Ούτως ή άλλως είναι

χαρακτηριστικό των σατύρων στο πλαίσιο του σατυρικού δράματος ότι πάντα

αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές και πάντα αποτυγχάνουν

463()-458 Ανάμεσα στις Ικέτιδες (πιθανώς 463 πΧ) και στην Ορέστεια

(458 πΧ) του Αισχύλου πιθανολογείται ότι το θέατρο του Διονύσου

απέκτησε σκηνή (σκηνικό οικοδόμημα) κάτι που αν ισχύει αποτελεί ίσως

τη σημαντικότερη εξέλιξη στην ιστορία του θεατρικού ldquoοικοδομήματοςrdquo

6

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 6: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

1 Δεν γνωρίζουμε αν τη χρονιά εκείνη συμμετείχε στους δραματικούς αγώνες και ο

Σοφοκλής

2 Από τη θηβαϊκή τετραλογία του Αισχύλου τα τέσσερα έργα της οποίας αντλούν

το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Λαβδακιδών σώζεται μόνο η

τελευταία τραγωδία οι Επτά επί Θήβας

3 Πριν από περίπου 25 χρόνια δημοσιεύτηκε μια εντυπωσιακή αγγειογραφία η

οποία προφανέστατα εξαρτάται από παράσταση σατυρικού δράματος που είχε ως

θέμα του την ιστορία με την Σφίγγα Έχει υποστηριχθεί ότι το σατυρικό αυτό

δράμα ήταν η Σφιγξ του Αισχύλου Το γεγονός ότι το αγγείο χρονολογείται από

τους αρχαιολόγους στα χρόνια γύρω στο 465 με 460 δηλ λίγο μετά την

παράσταση της θηβαϊκής τετραλογίας σε συνδυασμό με τη φήμη που είχε ο

Αισχύλος ως ποιητής σατυρικών δραμάτων καθιστά την εικασία αυτή πολύ

πιθανή

4 Λόγω των πνευματικών δικαιωμάτων δεν είναι δυνατό να δημοσιευτεί εδώ

φωτογραφία Αναφέρω απλώς ότι εικονίζονται 6 σάτυροι μπροστά στη Σφίγγα

που παριστάνεται αριστερά και ψηλότερα πάνω σε ένα βράχο Οι σάτυροι δεν

φέρουν τη (γνωστή από την αγγειογραφία) περιβολή με τον φαλλό εν στύσει τις

ουρές κτλ αλλά φοράνε πολυτελείς ποδήρεις χιτώνες κάθονται σε περίτεχνα

καθίσματα κρατούν σκήπτρα και στα κεφάλια τους με τα άσπρα μαλλιά φέρουν

διαδήματα Είναι πολύ πιθανό ότι οι σάτυροι βρίσκονται αντιμέτωποι με το

αίνιγμα της Σφίγγας (ή κάτι τέτοιο) ενώ η έκφραση του προσώπου τους δεν

αφήνει αμφιβολία ότι δεν θα τα καταφέρουν Ούτως ή άλλως είναι

χαρακτηριστικό των σατύρων στο πλαίσιο του σατυρικού δράματος ότι πάντα

αναλαμβάνουν δύσκολες αποστολές και πάντα αποτυγχάνουν

463()-458 Ανάμεσα στις Ικέτιδες (πιθανώς 463 πΧ) και στην Ορέστεια

(458 πΧ) του Αισχύλου πιθανολογείται ότι το θέατρο του Διονύσου

απέκτησε σκηνή (σκηνικό οικοδόμημα) κάτι που αν ισχύει αποτελεί ίσως

τη σημαντικότερη εξέλιξη στην ιστορία του θεατρικού ldquoοικοδομήματοςrdquo

6

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 7: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

1 Υπενθυμίζω ότι η σκηνή του θεάτρου του Διονύσου όλο τον 5ο αιώνα ήταν

ξύλινη

2 Εμείς που είμαστε συνηθισμένοι όταν σκεφτόμαστε το αρχαίο ελληνικό θέατρο

(το οικοδόμημα) να φέρνουμε στον νου μας το έξοχο αλλά μεταγενέστερο θέατρο

της Επιδαύρου με το λίθινο κοίλο την κυκλική ορχήστρα και τη μερικώς

σωζόμενη σκηνή ξεχνούμε συχνά ότι οι μεγάλοι δραματικοί ποιητές του 5ου

αιώνα ανέβασαν τα έργα τους σε ένα θέατρο που το κοίλον του δεν ήταν λίθινο ή

ότι η σκηνή από τότε που υπήρχε ήταν ξύλινη ενώ κατά κανόνα δεν γνωρίζουμε

-ή δεν έχουμε συνειδητοποιήσει- ότι πιθανώς υπήρξε μια περίοδος που το θέατρο

δεν είχε σκηνή

3 Οι μελετητές που πιθανολογούν ότι ίσως έως το 463 πΧ δεν υπήρχε το ξύλινο

σκηνικό ldquoοικοδόμημαrdquo στο θέατρο του Διονύσου βασίζουν το συμπέρασμά τους

εν μέρει στη διαπίστωση ότι στα τρία παλαιότερα σωζόμενα έργα του Αισχύλου

τους Πέρσες (472 πΧ) τους Επτά επί Θήβας (467 πΧ) και τις Ικέτιδες (463

πΧ) δεν υπάρχει καμία αδιαμφισβήτητη αναφορά σε σκηνικό οικοδόμημα

Αντίθετα στην Ορέστεια (458 πΧ) ο οίκος των Ατρειδών τον οποίο

αναπαριστά το σκηνικό οικοδόμημα και μέσα στον οποίο γίνονται όλα εκείνα τα

φρικτά και αποτρόπαια εγκλήματα είναι παρών ήδη από τον πρόλογο του

Αγαμέμνονα και παραμένει διαρκώς στο επίκεντρο των διαδραματιζομένων

4 Αν τα φαινόμενα δεν απατούν τα χρόνια γύρω από το 460 πΧ τα οποία ως

γνωστόν είναι και για την εσωτερική πολιτική της Αθήνας ιδιαίτερα κρίσιμα -

θυμίζω τη διαμάχη για τον περιορισμό των εξουσιών του Αρείου Πάγου και τη

δολοφονία του κορυφαίου πολιτικού Εφιάλτη ο οποίος σε συνεργασία με τον

Περικλή πρωτοστατούσε στον αγώνα κατά του Αρείου Πάγου- πρέπει να ήταν

και για το θέατρο χρόνια σημαντικών εξελίξεων πίσω από τις οποίες βρίσκονταν

πιθανώς οι δύο κορυφαίοι τραγικοί της εποχής ο Αισχύλος και ο Σοφοκλής ίσως

οι μόνοι που θα μπορούσαν με το κύρος τους να πείσουν τους υπεύθυνους

πολιτικούς να προχωρήσουν σε τέτοιας έκτασης επεμβάσεις στο θεατρικό

οικοδόμημα

5 Τα ίδια πάνω κάτω χρόνια ο Σοφοκλής πρέπει να εισήγαγε τον τρίτο υποκριτή

καινοτομία που υιοθέτησε ο Αισχύλος στην Ορέστεια και να αύξησε τον

αριθμό των μελών του χορού από 12 σε 15

7

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 8: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

458 Στον απόηχο της διαμάχης γύρω από τον Άρειο Πάγο η οποία

οδήγησε τελικά στην αποψίλωσή του από τις πολιτικές αρμοδιότητες που

είχε παίζεται η Ορέστεια του Αισχύλου

1 Η Ορέστεια η κορυφαία δημιουργία του Αισχύλου με την οποία κατέκτησε τη

νίκη δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του είναι η μόνη σωζόμενη τραγική

τριλογία

2 Και τα τρία έργα (Αγαμέμνων Χοηφόροι Ευμενίδες) συνέχονται θεματικά

αντλούν δηλαδή το θέμα τους από τον ίδιο μύθο τον μύθο των Ατρειδών Στο

τρίτο από τα έργα τις Ευμενίδες παρακολουθούμε πώς η τραγωδία απορροφά

και μετασχηματίζει τους κραδασμούς από την διαμάχη για τον Άρειο Πάγο

45655 Αισχύλος πεθαίνει μακριά από την Αθήνα στη Γέλα της Σικελίας

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι και ο Ευριπίδης που πέθανε 50 χρόνια αργότερα το

406 πΧ πέθανε μακριά από την Αθήνα στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας

Αρχέλαου

2 Ο Αισχύλος προσκαλεσμένος από τον τύραννο των Συρακουσών Ιέρωνα είχε

μεταβεί και παλαιότερα στη Σικελία και με αφορμή την (επαν)ίδρυση από τον

Ιέρωνα της πόλης Αίτνα είχε παρουσιάσει το έργο Αιτναίαι που το έγραψε

ειδικά για την περίσταση

3 Αναφέρω παρενθετικά ότι το ίδιο έκανε αργότερα και ο Ευριπίδης όταν ζούσε

στην αυλή του Αρχέλαου έγραψε μια τραγωδία με τον τίτλο Αρχέλαος στην

οποία πρωταγωνιστούσε ένας ομώνυμος πρόγονος του ξενιστή του)

4 Σχετικά με τον Αισχύλο τώρα μια παράδοση που δεν παύει να είναι

ενδιαφέρουσα ακόμα και αν δεν είναι αξιόπιστη αναφέρει ότι ο ίδιος ο τραγικός

είχε συνθέσει το επιτύμβιο επίγραμμά του

5 Το υπενθυμίζω (μεταφρασμένο)

Τον Αισχύλο τον γιο του Eυφορίωνα τον Αθηναίο

που πέθανε στη σιτοφόρα Γέλα σκεπάζει τούτο το μνήμα

για την πολυθρύλητη ανδρεία του ας μιλήσει το δάσος του Μαραθώνα

και ο βαθυχαιτήεις Mήδος που τη γνώρισε

8

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 9: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

6 Είναι το γνωστό επίγραμμα που προκαλεί την αντίδραση του αρωματισμένου και

laquoφανατικού για γράμματαraquo νέου στο ποίημα του Καβάφη laquoΝέοι της Σιδώνος (400

μΧ)raquo επειδή ο τραγικός μνημονεύει ότι πολέμησε laquoμες στο σωρόraquo στον

Μαραθώνα αλλά δεν λέει λέξη για την τέχνη του

7 Η lsquoπαράλειψηrsquo του Αισχύλου να αναφερθεί στην τέχνη του θα μπορούσε ίσως να

υποδηλώνει ότι για τους αρχαίους ακόμα και οι κορυφαίοι ποιητές ήταν πρώτα

πολίτες και μετά ποιητές

8 Επειδή σήμερα αναφέρουμε συχνά μαζί τους τρεις μεγάλους τραγικούς και τον

Αριστοφάνη και χωρίς να το πολυσκεφτόμαστε τους φανταζόμαστε να

συνυπάρχουν στην κλασική Αθήνα υπενθυμίζω με την ευκαιρία ότι όταν πέθανε

ο Αισχύλος ο Αριστοφάνης δεν είχε ακόμα γεννηθεί ενώ ο Ευριπίδης δεν είχε

ακόμα εμφανιστεί στο θέατρο γεγονός που συνέβη την αμέσως επόμενη χρονιά

455 Ο Ευριπίδης σε ηλικία περίπου 30 ετών συμμετέχει πρώτη φορά

στους δραματικούς αγώνες και καταλαμβάνει την τρίτη (και τελευταία)

θέση Ξέρουμε ότι ένα από τα έργα της χρονιάς εκείνης ήσαν οι Πελιάδες

από τις οποίες δεν σώζεται ούτε μία λέξη

1 Πελιάδες σημαίνει laquoοι κόρες του Πελίαraquo (ο Πελίας ήταν κατά τον μύθο βασιλιάς

στην Ιωλκό της Θεσσαλίας)

2 Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Ευριπίδης στην πρώτη του συμμετοχή στους

δραματικούς αγώνες είχε δραματοποιήσει ένα μύθο στον οποίο εμπλέκεται η

Μήδεια που 25 χρόνια αργότερα θα της αφιερώσει τη γνωστή τραγωδία Μήδεια

3 Σύμφωνα με τον μύθο η Μήδεια που κατείχε μαγικές τέχνες υπέδειξε στις κόρες

του Πελία να βράσουν τον γέρο πατέρα τους σε ένα καζάνι προκειμένου να

ξαναγίνει νέος τελικά αντί να ξανανιώσει βρήκε φρικτό θάνατο

449() Για πρώτη φορά στους δραματικούς αγώνες των Μεγάλων

Διονυσίων δεν κρίνονται μόνο οι τραγικοί ποιητές αλλά και οι τραγικοί

υποκριτές ακριβέστερα οι πρωταγωνιστές Νικητής αναδείχτηκε ο

υποκριτής Ηρακλείδης

9

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 10: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

1 Δεν είναι βέβαιο αν αυτό συνέβη το 449 ή ενδεχομένως λίγο μετά (447) Είναι

ίσως απλούστερο να θυμάστε laquoγύρω στο 450raquo

2 Η εξέλιξη αυτή σημαίνει ότι η υποκριτική αναγνωρίζεται και επισήμως ως

αυτόνομη τέχνη ανεξάρτητη από την ποιητική και ότι η συμβολή της στην

επιτυχία των έργων θεωρείται ουσιαστική

3 Ίσως σημαίνει ακόμη ότι οι ίδιοι οι τραγικοί δεν έπαιζαν πλέον στα έργα τους ή -

αν κάποιοι εξακολουθούσαν να παίζουν- ότι δεν ήσαν πλέον οι πρωταγωνιστές

4 Υπογραμμίζω ότι για την ανάδειξη του νικητή δεν κρίνονταν όλοι οι υποκριτές

που ερμήνευαν τα έργα των τριών τραγικών που συμμετείχαν κάθε φορά στους

αγώνες αλλά μόνο οι τρεις πρωταγωνιστές

5 Σημειώνω τέλος ότι και η αξιολόγηση της υποκριτικής όπως και πολλά άλλα

ξεκινάει από την τραγωδία όχι από την κωμωδία

περ442-440 Περίπου 45 χρόνια μετά την εισαγωγή του αγώνα

κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486 πΧ) εισάγεται ανάλογος αγώνας -

πιθανώς και αγώνας κωμικών υποκριτών (πρωταγωνιστών)- και στα

Λήναια

1 Στα Μεγάλα Διονύσια ο αγώνας κωμικών πρωταγωνιστών θα εισαχθεί μόλις κατά

τα τέλη του 4ου αιώνα ανάμεσα στο 329 και στο 312 Τελευταία φορά

μαρτυρούνται αγώνες κωμωδίας το 120 πΧ

2 Τα Λήναια γιορτάζονταν περίπου δύο μήνες πριν από τα Μεγάλα Διονύσια γύρω

στα τέλη Ιανουαρίου και όπως θα ξέρετε δεν είχαν την αίγλη που είχαν τα

Μεγάλα Διονύσια -κυρίως έλειπαν οι ξένοι οι οποίοι συνέρρεαν στην Αθήνα για

τα Μεγάλα Διονύσια και οι Αθηναίοι ήταν κατά κάποιον τρόπο laquoμεταξύ τουςraquo

Στα Λήναια η πρωτοκαθεδρία ανήκε στην κωμωδία όχι στην τραγωδία Δεν είναι

τυχαίο ότι πρώτα εντάχθηκε στα Λήναια ο αγώνας κωμωδίας και ακολούθησε

λίγο μετά ο αγώνας τραγωδίας Και στα Λήναια όπως και στα Μεγάλα Διονύσια

στους αγώνες κωμωδίας συμμετείχαν πέντε ποιητές με ένα έργο ο καθένας Παρά

την πρωτοκαθεδρία της κωμωδίας στα Λήναια η νίκη που είχε μεγαλύτερο βάρος

και για την κωμωδία -όπως και για την τραγωδία- ήταν η νίκη στα Μεγάλα

Διονύσια

10

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 11: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

441 Πρώτη νίκη του (περίπου 45χρονου) Ευριπίδη κοντά 15 χρόνια μετά

την πρώτη συμμετοχή του (455)

Είναι ενδιαφέρον ότι παρά το γεγονός ότι ο Ευριπίδης πολύ λίγες φορές

κατέκτησε την πρώτη θέση -συνολικά τέσσερις φορές ενόσω ζούσε- οι άρχοντες

του ενέκριναν τη διάθεση χορού χωρίς τον οποίο δεν θα ήταν δυνατή η

παράσταση των έργων του

περ 440-430 Αγώνας τραγικών ποιητών και τραγικών υποκριτών

(πρωταγωνιστών) εισάγεται και στα Λήναια

1 Σημειώνω ότι χρειάστηκε να περάσουν κάπου 100 χρόνια από την εισαγωγή της

τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (534 πΧ) για να γίνει το ίδιο και με τα Λήναια

2 Τον 5ο αιώνα μαρτυρείται ότι έπαιρναν μέρος στον αγώνα των Ληναίων δύο

τραγικοί με δύο έργα ο καθένας πιθανότατα τραγωδίες - μαρτυρία για σατυρικό

δράμα στα Λήναια δεν έχουμε

3 Στις παραστάσεις τραγωδίας πρέπει να αφιερωνόταν μία ημέρα στα Λήναια ενώ

στα Μεγάλα Διονύσια αφιερώνονταν τρεις και μάλιστα οι τρεις τελευταίες που

συνιστούσαν και την αποκορύφωση της γιορτής

4 Ο Ευριπίδης παρά τις επανειλημμένες αποτυχίες του στα Μεγάλα Διονύσια

φαίνεται πως απαξίωσε να πάρει μέρος στους (σαφώς υποδεέστερους) αγώνες των

Ληναίων Αντίθετα συμμετείχε ο Σοφοκλής

438 Παίζεται η Άλκηστις η παλαιότερη από τις σωζόμενες τραγωδίες του

Ευριπίδη

Αξίζει να προσέξουμε ότι η Άλκηστις ήταν το τέταρτο έργο δηλ εκείνη τη

χρονιά ο Ευριπίδης ο οποίος δεν φαίνεται να ήταν ιδιαίτερα ισχυρός ως ποιητής

σατυρικών δραμάτων αντικατέστησε το σατυρικό δράμα με μια ακόμη τραγωδία

η οποία βέβαια -πρέπει να το τονίσουμε- είναι μια αρκετά ιδιόμορφη τραγωδία

11

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 12: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

431 Παίζεται η Μήδεια του Ευριπίδη

1 Υπενθυμίζω ότι το 431 πΧ είναι η χρονιά που ξεσπάει ο Πελοποννησιακός

πόλεμος ο οποίος 27 χρόνια αργότερα θα οδηγήσει στην ήττα της Αθήνας από

τη Σπάρτη

2 Η Μήδεια που σήμερα θεωρείται -και δικαίως- μία από τις σημαντικότερες

τραγωδίες που έχουν σωθεί τότε δεν κατάφερε να καταλάβει την πρώτη θέση Το

ίδιο συνέβη -όσο και αν μας φαίνεται απίστευτο- και με τον Οιδίποδα Τύραννο

του Σοφοκλή που παίχτηκε ίσως λίγα χρόνια αργότερα

428 Ο Ευριπίδης με τον σωζόμενο Ιππόλυτο και τρία ακόμη έργα κερδίζει

τη νίκη

1 Ο Ευριπίδης είχε γράψει παλαιότερα έναν άλλο Ιππόλυτο από τον οποίο

σώζονται μόνο αποσπάσματα Το έργο εκείνο είχε αποδοκιμαστεί για τον

προκλητικό τρόπο με τον οποίο είχε παρουσιάσει τον έρωτα της Φαίδρας για τον

προγονό της τον Ιππόλυτο

2 Στους αγώνες του 428 πΧ όταν νίκησε ο Ευριπίδης με τον Ιππόλυτο ο

Σοφοκλής δεν είχε πάρει μέρος Να υποθέσουμε ότι και άλλες φορές που ο

Ευριπίδης κατάφερε να νικήσει δεν είχε να αντιμετωπίσει τον Σοφοκλή Δεν

μπορούμε να αποδείξουμε κάτι τέτοιο αλλά ούτε και να το αποκλείσουμε

3 Σημειώνω απλώς ότι και ο Σοφοκλής κατά μέσον όρο έγραφε δύο έργα το χρόνο

Επομένως συμμετείχε -και πάλι κατά μέσον όρο- στους αγώνες χρόνο παρά

χρόνο

427 Πρώτη συμμετοχή του Αριστοφάνη στους δραματικούς αγώνες με την

κωμωδία Δαιταλείς (Φαγάδες) από την οποία σώζονται ελάχιστα αποσπάσματα

1 Την εποχή εκείνη ο Αριστοφάνης ήταν περίπου 20 ετών Τα τρία πρώτα χρόνια

της θεατρικής του διαδρομής (427-425 πΧ) ανέθεσε τη διδασκαλία -σήμερα θα

λέγαμε τη σκηνοθεσία- των κωμωδιών του σε άλλα -προφανώς εμπειρότερα-

πρόσωπα όπως έκαναν και άλλοι ομότεχνοί του ενώ δεν μαρτυρείται κάτι

ανάλογο για τους τραγικούς ποιητές κατά τον 5ο αιώνα

12

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 13: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

2 Όταν το 424 πΧ θα διδάξει για πρώτη φορά ο ίδιος κωμωδία του τους Ιππείς

θα βάλει στην παράβαση τον χορό να απευθυνθεί στο κοινό και να εξηγήσει ότι

έως τότε δίσταζε να αναλάβει ο ίδιος τη διδασκαλία των κωμωδιών του

πρωτίστως επειδή θεωρούσε την κωμωδοδιδασκαλίαν το πιο δύσκολο πράγμα

στον κόσμο (χαλεπώτατον ἔργο ἁπάντων)

3 Ο Αριστοφάνης δεν κατάφερε να κατακτήσει τη νίκη με την πρώτη του κάθοδο

το κατάφερε όμως ίσως και τις τρεις επόμενες χρονιές (426-424 πΧ) με

αποτέλεσμα να καθιερωθεί νεότατος ως κορυφαίος κωμικός

425 Παίζονται οι Αχαρνείς του Αριστοφάνη η παλαιότερη σωζόμενη

κωμωδία

Υπενθυμίζω κάτι που είπαμε ήδη όταν μιλούσαμε για την τραγωδία ότι από τις

κωμωδίες που παίχτηκαν από το 486 πΧ (εισαγωγή αγώνων κωμωδίας στα

Μεγάλα Διονύσια) ως το 425 πΧ (Αχαρνείς) οι οποίες ανέρχονται σε

εκατοντάδες και θα μας διαφώτιζαν για τις εξελίξεις στα πρώιμα στάδια του

είδους δεν σώζεται καμία

418 Στους αγώνες τραγωδίας στα Λήναια πρωτοσυναντάμε το

αξιοσημείωτο νικητής υποκριτής να αναδεικνύεται ο πρωταγωνιστής ο

οποίος ερμήνευσε τις τραγωδίες που κατέλαβαν όχι την πρώτη αλλά τη

δεύτερη θέση

Η απόφαση αυτή επιβεβαιώνει με τρόπο αδιάψευστο ότι η υποκριτική ως

ξεχωριστή τέχνη είχε πλήρως αυτονομηθεί και κρινόταν αυτοτελώς

416 Ο τραγικός ποιητής Αγάθων που έγραφε σε μια ιδιαίτερα

επιτηδευμένη γλώσσα κερδίζει την πρώτη του νίκη στα Λήναια

1 Η επινίκια γιορτή του Αγάθωνα γιrsquo αυτήν του τη νίκη αποτελεί το δραματικό

πλαίσιο για το Συμπόσιο του Πλάτωνα όπου επιφανείς Αθηναίοι της εποχής -

ανάμεσά τους ο Σωκράτης και ο Αριστοφάνης- συμμετέχουν σε ολονύκτια

συζήτηση με θέμα laquoτι είναι έρωςraquo

2 Με το ξημέρωμα όταν οι περισσότεροι από τους συνομιλητές έχουν αποκοιμηθεί

ο Σωκράτης αναφέρει ο Πλάτων εξακολουθεί να παραμένει ξάγρυπνος και

13

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 14: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

νηφάλιος Ξάγρυπνοι παραμένουν έστω κι αν μισονυστάζουν και οι δύο

δραματικοί ποιητές ο οικοδεσπότης Αγάθων και ο Αριστοφάνης

3 Ο Σωκράτης τους αναγκάζει λέει ο Πλάτων να παραδεχτούν κάτι που ήταν

αδιανόητο με βάση την πραγματικότητα της εποχής ότι δηλ το ίδιο πρόσωπο

πρέπει να συνθέτει και τραγωδίες και κωμωδίες και ότι κάποιος που είναι τέχνη

τραγωδοποιός είναι και κωμωδοποιός

4 Για τους αρχαίους οι τραγικοί ποιητές έγραφαν τραγωδίες και σατυρικά δράματα

και οι κωμικοί κωμωδίες Ήταν αδιανόητο ο ίδιος ποιητής να γράφει και

τραγωδίες και κωμωδίες όπως άλλωστε φαίνεται ότι ήταν αδιανόητο ο ίδιος

υποκριτής να παίζει και σε τραγωδίες και σε κωμωδίες - προφανώς και σε επίπεδο

υποκριτικής θεωρούνταν δύο διαφορετικές τέχνες

415 Παρουσιάζονται οι τραγωδίες του Ευριπίδη Αλέξανδρος (=Πάρις)

Παλαμήδης Τρωάδες και το σατυρικό δράμα Σίσυφος Ο ποιητής

καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση

1 Αυτά ήταν τα τελευταία έργα του Ευριπίδη που παρακολούθησαν οι Αθηναίοι

λίγο πριν ο αθηναϊκός στόλος αναχωρήσει για τη Σικελία (Σικελική εκστρατεία)

από όπου η συντριπτική πλειονότητα των Αθηναίων δεν έμελλε να γυρίσει - οι

αθηναϊκές δυνάμεις έπαθαν πανωλεθρία το 413 πΧ

2 Μια αρχαία παράδοση που δεν παύει να είναι συγκινητική ακόμα και αν δεν

έγιναν έτσι τα πράγματα λέει ότι κάποιοι από τους Αθηναίους αιχμαλώτους

εξασφάλισαν καλύτερη μεταχείριση ή ακόμα και την απελευθέρωσή τους επειδή

ήξεραν λέει να τραγουδούν χορικά του Ευριπίδη - ίσως κάποια από τα χορικά

των Τρωάδων στα οποία υπάρχουν κολακευτικές αναφορές στη Μεγάλη Ελλάδα

3 Είναι γνωστό ότι ιδιαίτερα μερικές πόλεις της Μεγάλης Ελλάδας έδειχναν πολύ

μεγάλο ενδιαφέρον για το θέατρο και αργότερα εξελίχτηκαν σε σπουδαία κέντρα

θεάτρου Εξάλλου στη Σικελία από όπου καταγόταν ο κωμικός ποιητής

Επίχαρμος είχε παλιές και βαθιές ρίζες η κωμωδία

408 Παίζεται ο Ορέστης του Ευριπίδη Λίγο μετά ο ποιητής

προσκαλεσμένος από τον βασιλιά Αρχέλαο αναχωρεί για την Μακεδονία

από όπου δεν θα επιστρέψει ποτέ

14

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 15: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

1 Στην παράσταση του Ορέστη ο πρωταγωνιστής Ηγέλοχος που ερμήνευε τον

ρόλο του Ορέστη έκανε ένα μοιραίο λάθος το οποίο του εξασφάλισε την

lsquoαθανασίαrsquo Όταν πρόφερε τον στ 279 (ἐκ δ αὖ κυμάτων αὖθις αὖ γαλήν ὁρῶ)

που σημαίνει laquoμετά την τρικυμία ξαναβλέπω γαλήνηraquo πρόφερε κατά λάθος με

τέτοιο τρόπο το ουδέτερο γαληνά (με έκθλιψη του τελικού α και αναβιβασμό του

τόνου στην προηγούμενη συλλαβή γαλήνrsquo) ώστε το κοινό κατάλαβε γαλῆν

(χωρίς έκθλιψη και με περισπωμένη) δηλ την αιτιατική του ουσιαστικού γαλῆ

που σημαίνει lsquoνυφίτσαrsquo (laquoμετά την τρικυμία βλέπω νυφίτσαraquo) Πρόσθετη ατυχία

του Ηγέλοχου ήταν το γεγονός ότι για τους αρχαίους το να δεις νυφίτσα

εθεωρείτο κακό σημάδι

2 Η αίσθηση που έκανε το ολίσθημα του Ηγέλοχου πρέπει να ήταν πολύ μεγάλη

Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τουλάχιστον τρεις κωμικοί περιέλαβαν σε

έργα τους σκηνή στην οποία διακωμωδούσαν τον Ηγέλοχο για το πάθημά του -

από τους κωμικούς αυτούς σώζονται αποσπάσματα

406 Πεθαίνει ο Ευριπίδης στη Μακεδονία και λίγους μήνες αργότερα ο

δέκα χρόνια μεγαλύτερός του Σοφοκλής

1 Στα κατάλοιπα του Ευριπίδη βρέθηκαν τρεις τραγωδίες ο αποσπασματικά

σωζόμενος Αλκμέων ο δια Κορίνθου η Ιφιγένεια η εν Αυλίδι και οι Βάκχες

Τα έργα παίχτηκαν και ο Ευριπίδης κέρδισε μεταθανάτια έστω την πέμπτη νίκη

του

2 Στα κατάλοιπα του Σοφοκλή βρέθηκε ο Οιδίπους επί Κολωνώ ο οποίος

παρουσιάστηκε στο θέατρο από τον εγγονό του μεγάλου τραγικού τον Σοφοκλή

τον νεότερο και κέρδισε τη νίκη

3 Σήμερα όταν διαβάζει κάποιος τις Βάκχες ή τον Οιδίποδα επί Κολωνώ

δυσκολεύεται να πιστέψει ότι τα έξοχα αυτά έργα τα έγραψαν ποιητές στην ηλικία

των 80 και των 90 ετών

405 Μαρτυρείται ο θεσμός της συγχορηγίας της ανάληψης δηλ της

χορηγίας από δύο πρόσωπα Παίζονται οι Βάτραχοι του Αριστοφάνη

15

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 16: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

1 Η συγχορηγία η οποία ίσχυσε μόνο αυτή τη χρονιά επιβλήθηκε φαίνεται από

την οικονομική δυσπραγία που οφειλόταν στον συνεχιζόμενο επί 26 χρόνια

πόλεμο ο οποίος είχε πλήξει και τους οικονομικά ισχυρούς

2 Οι Βάτραχοι είναι το μόνο αριστοφανικό έργο που ξέρουμε ότι ξαναπαίχτηκε

- πιθανώς τον ίδιο χρόνο Μια αρχαία πηγή αποδίδει την -ομολογουμένως

ασυνήθιστη- επανάληψη στο γεγονός ότι σε μια εποχή που η Αθήνα

σπαρασσόταν από εσωτερικές διαμάχες άρεσε ιδιαίτερα ο συμφιλιωτικός τόνος

της παράβασης

3 Υπενθυμίζω τα στοιχειώδη για την υπόθεση των Βατράχων επειδή η οπτική του

Αριστοφάνη εξακολουθεί να επηρεάζει εν πολλοίς και σήμερα τον τρόπο με τον

οποίο βλέπουμε τα πράγματα Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοφάνη ο Διόνυσος

ο θεός του θεάτρου απογοητευμένος από τους τραγικούς που έχουν απομείνει

μετά τον θάνατο του Ευριπίδη -λίγο αργότερα και του Σοφοκλή- αποφασίζει να

κατέλθει στον Άδη και να φέρει πίσω τον Ευριπίδη Εκεί διοργανώνεται ένας

ποιητικός αγώνας laquoεφrsquo όλης της ύληςraquo ανάμεσα στον Αισχύλο που διεκδικεί την

πρωτοκαθεδρία μεταξύ των τραγικών και στον Ευριπίδη ο οποίος όπως έχουμε

αναφέρει σε άλλη ενότητα ουδέποτε ενόσω ζούσε είχε συμμετάσχει σε αγώνα

με τον Αισχύλο - ο Ευριπίδης πήρε για πρώτη φορά μέρος στους αγώνες ένα

χρόνο μετά τον θάνατο του Αισχύλου Σrsquo αυτόν τον αγώνα ο Ευριπίδης που όταν

ήταν στη ζωή κατά κανόνα έχανε ηττάται και νεκρός μία ακόμη φορά

4 Η άποψη του Αριστοφάνη ότι η τραγωδία ουσιαστικά πέθανε με τον θάνατο του

Ευριπίδη και του Σοφοκλή μας καταδυναστεύει ως τις μέρες μας Στους

Βατράχους ανάγεται εν τέλει η άποψη πως οτιδήποτε γράφεται στον χώρο της

τραγωδίας μετά το 405 πΧ συνιστά προϊόν παρακμής Η άποψη αυτή υποτιμά το

ενδιαφέρον για την τραγωδία που φαίνεται ότι παρέμεινε αδιάπτωτο και

παραγνωρίζει την πλούσια τραγική παραγωγή του 4ου αιώνα - παραδίδεται ότι

ένας τραγικός του 4ου αιώνα έγραψε 160 έργα και ένας άλλος (τρισέγγονος της

αδελφής του Αισχύλου) 240 όταν ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης είχαν γράψει 80 με

90 και ο Σοφοκλής περίπου 120

5 Η συγκεκριμένη άποψη παραγνωρίζει επίσης το γεγονός ότι ο 4ος αιώνας είναι ο

αιώνας των μεγάλων υποκριτών ιδίως των υποκριτών τραγωδίας στους οποίους

η τέχνη εξασφάλιζε αδρές αμοιβές πολλά προνόμια και τέτοια καταξίωση ώστε

να χρησιμοποιούνται σε αποστολές υψίστης σημασίας

16

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 17: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

6 Ουδέποτε άλλοτε στο αρχαίο θέατρο υπήρξαν τόσο σημαντικοί τραγικοί

υποκριτές όπως ο Νεοπτόλεμος ο Θεόδωρος ο Θετταλός ο Πώλος ή ο

Αριστόδημος Με δεδομένη την υποκριτική δεινότητα των πρωταγωνιστών

αυτών είναι εύλογη η εικασία ότι οι Αθηναίοι του 4ου αιώνα πρέπει να έβλεπαν

γενικά από πολύ καλές έως έξοχες παραστάσεις τραγωδίας ακόμη και αν

δεχθούμε ότι οι τραγωδίες που γράφονταν τότε δεν ήσαν εφάμιλλες των

τραγωδιών των τριών μεγάλων

7 Είναι ενθαρρυντικό ότι στην έρευνα των τελευταίων χρόνων η ισοπεδωτική

άποψη περί διαρκούς παρακμής της τραγωδίας μετά το 405 πΧ αναθεωρείται

388 Παίζεται ο Πλούτος η τελευταία σωζόμενη κωμωδία του

Αριστοφάνη ο οποίος πρέπει να πέθανε λίγο μετά γύρω στο 385 πΧ

1 Από τον Αριστοφάνη σώζονται συγκριτικώς αρκετά έργα -οι 11 σωζόμενες

κωμωδίες του συνιστούν το 14 του συνόλου του έργου του ενώ από τον

Αισχύλο για παράδειγμα σώζεται περίπου το 112 και από τον Σοφοκλή περίπου

το 117

2 Πολύ σημαντικό είναι επίσης ότι τα σωζόμενα έργα καλύπτουν χρονικό διάστημα

σχεδόν 40 χρόνων (από το 425 πΧ [Αχαρνείς] έως το 388 πΧ [Πλούτος])

έχουμε δηλ δείγματα από όλη την πορεία του ποιητή και ότι κατά κανόνα είναι

γνωστή και η χρονολόγηση των έργων Έτσι μπορούμε να παρακολουθήσουμε

την εξέλιξη τόσο του ίδιου του Αριστοφάνη όσο και του κωμικού είδους

γενικότερα στο βαθμό εννοείται που είναι δυνατό να εξαχθούν ασφαλή

συμπεράσματα για ένα δραματικό είδος από το σωζόμενο έργο ενός μόνο ποιητή

3 Από αυτή την άποψη βρισκόμαστε σε πλεονεκτικότερη θέση για τη μελέτη της

τραγωδίας επειδή σώζονται ακέραια έργα από τρεις ποιητές παρά για τη μελέτη

της κωμωδίας του 5ου αιώνα για την οποία πρέπει να βασιστούμε αποκλειστικά

στα έργα του Αριστοφάνη - δεν σώζεται ολόκληρο έργο κανενός άλλου ποιητή

της Αρχαίας

4 Ο Πλούτος λοιπόν -για να επανέλθουμε στην αφετηρία μας- είναι μια από πολλές

πλευρές ενδιαφέρουσα κωμωδία για την εξέλιξη του Αριστοφάνη και του

κωμικού είδους και τούτο γιατί οι αλλαγές που διαπιστώνονται ήδη στις κατά

τρία ή τέσσερα χρόνια παλαιότερες Εκκλησιάζουσες (392 ή 391 πΧ) βρίσκονται

17

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 18: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

εδώ σε πλήρη ανάπτυξη και πιστοποιούν την υπέρβαση της Αρχαίας

Κωμωδίας και τη μετάβαση στην Μέση (ακμή 380-350 πΧ με μεταβατική

περίοδο 20-25 χρόνια πριν και μετά)

5 Η οφθαλμοφανέστερη διαφορά του Πλούτου -εν μέρει και των

Εκκλησιαζουσών- είναι η δραστική συρρίκνωση του ρόλου του χορού η

συμμετοχή του χορού στην εξέλιξη της πλοκής που ήταν άλλοτε καθοριστική

περιορίζεται η χαρακτηριστική για την Αρχαία Κωμωδία παράβαση δεν

υπάρχει ενώ τα χορικά δεν καταγράφονται - στα χειρόγραφα τίθεται απλώς η

ένδειξη ΧΟΡΟΥ Η εξέλιξη αυτή όπως θα δούμε οδήγησε αργότερα σε πλήρη

αποκοπή του χορού από τα διαδραματιζόμενα

386 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά -εκτός συναγωνισμού- και μία παλαιά τραγωδία δηλ μια τραγωδία

ενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς του 5ου αιώνα που δεν

βρίσκονταν πια στη ζωή

1 Επισημαίνω ότι το 386 πΧ ένα χρόνο μετά την ίδρυση της Ακαδημίας από τον

Πλάτωνα [387 πΧ] συμπληρώνονται 20 χρόνια από τον θάνατο του Ευριπίδη και

του Σοφοκλή και ότι ο Αριστοφάνης ίσως πρόλαβε να παρακολουθήσει την

επανάληψη

2 Η χρονολογία αυτή θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σταθμός στην εξέλιξη του

αρχαίου θεάτρου και τούτο γιατί όπως ίσως γνωρίζετε έως τότε με ελάχιστες -

συνήθως ειδικές- εξαιρέσεις κάθε έργο παιζόταν μόνο μία φορά

3 Τώρα πλέον δημιουργείται η βάση για την συγκρότηση ρεπερτορίου και

παρέχεται η δυνατότητα για διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου ρόλου από

κορυφαίους υποκριτές

4 Τώρα που δεν ζουν οι ποιητές την ευθύνη για το ανέβασμα των παλαιών

τραγωδιών -σήμερα θα λέγαμε για τη σκηνοθεσία- την έχουν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές Μερικές δεκαετίες αργότερα ο Αριστοτέλης όχι ιδιαιτέρως

ενθουσιασμένος θα γράψει ότι στις μέρες του οι ηθοποιοί μετρούν περισσότερο

από τους ποιητές (μεῖζον δύνανται τῶν ποιητῶν οἱ ὑποκριταίhellip)

5 Δεν γνωρίζουμε αν από το 386 και εξής η παράσταση μιας παλαιάς τραγωδίας

είχε ενταχθεί σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων ή αν η επανάληψη του 386

18

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 19: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

ήταν πρωτοβουλία των υποκριτών η οποία αργότερα αποτέλεσε αναπόσπαστο

μέρος του προγράμματος Επειδή για μια αρχαία παράσταση -φυσικά και για την

επανάληψη- έπρεπε να υπάρξει κινητοποίηση σε επίπεδο πόλης με τη διάθεση

χορού κτλ είναι πιθανότερο ότι η παράσταση παλαιάς τραγωδίας εντάχθηκε ήδη

από το 386 σταθερά στο πρόγραμμα των αγώνων και δεν αποτέλεσε μεμονωμένο

πείραμα των υποκριτών Βέβαιο είναι ότι το αργότερο από το 341 πΧ η

παράσταση παλαιάς τραγωδίας περιλαμβανόταν σταθερά στο πρόγραμμα των

Μεγάλων Διονυσίων

6 Η καθιέρωση των επαναλήψεων δεν υποδηλώνει όπως υποστηρίζεται ή

υπονοείται μερικές φορές ότι η σύγχρονη τραγωδία βρισκόταν σε παρακμή Οι

επαναλήψεις στην καθιέρωση των οποίων πιθανώς συνέβαλαν οι πρωταγωνιστές

υποκριτές θέλοντας ίσως να δοκιμάσουν τις δυνάμεις τους στην ερμηνεία

καταξιωμένων και δημοφιλών έργων των τριών μεγάλων του 5ου αιώνα

συνιστούν πιο πολύ αναγνώριση του παλαιού παρά υποτίμηση του νέου Ξέρουμε

άλλωστε ότι το ενδιαφέρον για τις νέες τραγωδίες ήταν ζωηρό

36463 Μαρτυρείται διευρυμένη συμμετοχή τραγικών ποιητών στα

Λήναια

Όπως αναφέραμε προηγουμένως τον 5ο αιώνα συμμετείχαν στους αγώνες των

Ληναίων δύο τραγικοί ποιητές με δύο τραγωδίες ο καθένας Το έτος 364363

μαρτυρείται η συμμετοχή τριών τραγικών πάλι με δύο τραγωδίες ο καθένας Ίσως

και αυτή η αύξηση του αριθμού των διαγωνιζόμενων τραγικών να δείχνει πιο

πολύ αυξημένο ενδιαφέρον για την τραγωδία παρά παρακμή του είδους

34847 Η αρμοδιότητα για τον ορισμό των χορηγών για τους αγώνες

κωμωδίας μεταβιβάζεται από την πόλη στις φυλές

Η αντίστοιχη αρμοδιότητα για την τραγωδία παρέμεινε πάντα στην πόλη

19

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 20: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

34241 Αναμορφωμένο πρόγραμμα αγώνων τραγωδίας στα Μεγάλα

Διονύσια

1 Σύμφωνα με τις ενδείξεις που υπάρχουν τον 5ο αιώνα έπαιρναν μέρος στους

αγώνες τραγωδίας στα Μεγάλα Διονύσια τρεις τραγικοί καθένας από τους

οποίους παρουσίαζε τέσσερα έργα (τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα)

2 Τώρα το πρόγραμμα έχει την ακόλουθη μορφή Στην αρχή παίζεται εκτός

συναγωνισμού ένα σατυρικό δράμα γραμμένο από έναν από τους τρεις

διαγωνιζόμενους τραγικούς Ακολουθεί μια παλαιά τραγωδία και στη συνέχεια

καθένας από τους τρεις ποιητές παρουσιάζει τρεις νέες τραγωδίες του

3 Τις πληροφορίες για την αναμόρφωση του προγράμματος τις αντλούμε από μια

πολύ σημαντική για την ιστορία του θεάτρου επιγραφή Πρόκειται συγκεκριμένα

για απόσπασμα από τις λεγόμενες ldquoδιδασκαλίεςrdquo τις επίσημες καταγραφές των

αποτελεσμάτων των δραματικών αγώνων Τα σωζόμενα αποσπάσματα καλύπτουν

την τριετία 34241-34039 - από την καταγραφή για το τρίτο έτος σώζονται μόνο

σπαράγματα (Παραθέτω μετάφραση της σημαντικής αυτής επιγραφής)

34241 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Σωσιγένης με σατυρικό δράμα

( )1

με παλαιά τραγωδία2 ο (ηθοποιός) Νεοπτόλεμος

με την Ιφιγένεια του Ευριπίδη

5 Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

Αθάμας το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Αντιγόνη το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Δεύτερος ήρθε ο ποιητής Ευάρετος3 με τα έργα Τεύκρος

10 το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αχιλλέας το ερμήνευσε ο Θετταλός

4 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο ποιητής Αφαρέας5 με τα έργα Πελιάδες

το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

15 Ορέστης το ερμήνευσε ο Αθηνόδωρος

Αύγη το ερμήνευσε ο Θετταλός

20

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 21: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

Υποκριτής νικητής ήταν ο Νεοπτόλεμος

34140 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Νικόμαχος με σατυρικό δράμα

ο Τιμοκλής6 με το έργο Λυκούργος

20 με παλαιά τραγωδία ο Νεοπτόλεμος

με τον Ορέστη του Ευριπίδη

Ποιητής (που ήρθε πρώτος) ο Αστυδάμας

με τα έργα Παρθενοπαίος το ερμήνευσε ο Θετταλός

Λυκάων το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

25 Δεύτερος ήρθε ο Τιμοκλής με τα έργα Φρίξος

το ερμήνευσε ο Θετταλός

Οιδίπους το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Τρίτος ήρθε ο Ευάρετος με τα έργα

Αλκμέων το ερμήνευσε ο Θετταλός

30 7 το ερμήνευσε ο Νεοπτόλεμος

Υποκριτής νικητής ήταν ο Θετταλός

34039 Όταν ήταν επώνυμος άρχων ο Θεόφραστος με σατυρικό δράμα

ο hellip με το έργο Φορκίδες

με παλαιά τραγωδία ο Νικόστρατος

35 με hellip του Ευριπίδη

1 Δεν σώζεται το όνομα του ποιητή και ο τίτλος του σατυρικού δράματος

2 Δηλ τραγωδία του 5ου αι

3 Τραγικός του τέταρτου αιώνα για τον οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτε άλλο

4 Ένα τρίτο έργο που δεν σώζεται ο τίτλος του

5 Τραγικός ποιητής και ρήτορας θετός γιος του Ισοκράτη

6 Τραγικός ποιητής για τον οποίο τίποτα βέβαιο δεν γνωρίζουμε από άλλη πηγή

7 Ένα έργο που δεν σώζεται πλήρως ο τίτλος του (έληγε σέ -η)

4 Από την επιγραφή αυτή είναι δυνατό να αντληθούν και άλλες ενδιαφέρουσες

πληροφορίες για το αρχαίο θέατρο αυτή την εποχή πέρα από εκείνες που

αναφέραμε ήδη σχετικά με το πρόγραμμα Απαριθμώ τις κυριότερες

21

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 22: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

1 Η παλαιά τραγωδία είναι και τις τρεις χρονιές του Ευριπίδη -απλώς στην τρίτη

καταγραφή δεν σώζεται ο τίτλος της τραγωδίας Τα δύο έργα μάλιστα του

τραγικού που αναφέρονται η Ιφιγένεια (είτε πρόκειται για την εν Ταύροις [414

πΧ] είτε για την εν Αυλίδι [406 πΧ]) και ο Ορέστης (408 πΧ) είναι έργα

της τελευταίας δεκαετίας του Ευριπίδη Φαίνεται ότι οι υπεύθυνοι για την

παράσταση των παλαιών τραγωδιών υποκριτές επέλεγαν ιδιαίτερα δημοφιλή

στο θέατρο έργα του Ευριπίδη - αυτό ισχύει τόσο για τον Ορέστη όσο και για

την Ιφιγένεια αν πρόκειται για την Ιφιγένεια την εν Ταύροις Η επιλογή τρεις

διαδοχικές χρονιές έργων του Ευριπίδη δείχνει κάτι που το γνωρίζουμε και

από άλλες μαρτυρίες ότι γύρω στα μέσα του 4ου αιώνα ο Ευριπίδης ο οποίος

ενόσω ζούσε είχε καταφέρει όλες κι όλες τέσσερις φορές να κερδίσει τη νίκη

τώρα είχε επισκιάσει τους άλλους δύο μεγάλους του 5ου αιώνα και

μονοπωλούσε τη σκηνή Φαίνεται μάλιστα ότι είχε αναπτυχθεί κάτι σαν

λατρεία του Ευριπίδη Δεν είναι τυχαίο ότι είναι ο μόνος τραγικός που είχε την

τιμή να γραφτούν γιrsquo αυτόν δύο κωμωδίες με τίτλο Φιλευριπίδης (περίπου

ευριπιδομανής) Από τη μία από τις δύο αυτές κωμωδίες σώζεται ένα

απόσπασμα στο οποίο εμφανίζονται δύο τύποι που είναι όπως λέει επί λέξει

laquoάρρωστοι με τα μέλη (τα λυρικά) του Ευριπίδηraquo και θεωρούν για πέταμα

οτιδήποτε άλλο

2 Τον 5ο αιώνα κληρωνόταν σε καθένα από τους τρεις τραγικούς ένας

πρωταγωνιστής υποκριτής και αυτός ερμήνευε όλα τα έργα του ενός τραγικού

Τώρα όπως προκύπτει από την (πλήρη) πρώτη καταγραφή κάθε υποκριτής

ερμηνεύει ένα έργο του κάθε ποιητή Αυτό προφανώς σημαίνει ότι η κλήρωση

των πρωταγωνιστών στους ποιητές είχε καταργηθεί αφού δεν θα είχε πλέον

νόημα Δύο πλεονεκτήματα από αυτή τη ρύθμιση ήσαν τα εξής

α Οι πρωταγωνιστές δεν είχαν πλέον την μάλλον εξοντωτική υποχρέωση να

ερμηνεύουν τέσσερα έργα μέσα σε μία ημέρα

β Ήταν πιο ακριβοδίκαιη η κατανομή των υποκριτικών δυνάμεων αφού

ακόμα και αν υπήρχαν ποιοτικές διαφορές ανάμεσα στους πρωταγωνιστές

αυτές δεν λειτουργούσαν υπέρ του ενός από τους τρεις ποιητές αφού τώρα πια

έπαιζαν και οι τρεις πρωταγωνιστές σε έργα και των τριών ποιητών

3 Δύο αλλεπάλληλες χρονιές αναδεικνύεται νικητής ο ίδιος ποιητής ο

Αστυδάμας που καταγόταν από τη γενιά του Αισχύλου -ήταν τρισέγγονος της

αδελφής του μεγάλου τραγικού- η οποία (γενιά) έβγαλε οκτώ τραγικούς με

22

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 23: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

σημαντικότερο μετά τον γενάρχη Αισχύλο αυτόν τον Αστυδάμαντα

Παραδίδεται ότι ο Αστυδάμας έγραψε συνολικά 240 έργα δηλ διπλάσια από

τον Σοφοκλή και σχεδόν τριπλάσια από τον Αισχύλο Κέρδισε συνολικά 15

νίκες Με αφορμή τη νίκη του το 340 πΧ οι Αθηναίοι του επέτρεψαν να

στήσει ανδριάντα του στο θέατρο του Διονύσου Το μέγεθος της τιμής

μπορείτε να το συνειδητοποιήσετε αν λάβετε υπόψη ότι την εποχή εκείνη δεν

υπήρχαν ακόμη στο θέατρο ανδριάντες των τριών μεγάλων τραγικών Αρχαίες

πηγές μας πληροφορούν ότι ο ίδιος ο Αστυδάμας συνέθεσε ένα επίγραμμα

προκειμένου να χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα αλλά το επίγραμμα ήταν

τόσο αλαζονικό ώστε οι Αθηναίοι δεν επέτρεψαν να χαραχθεί Η βάση αυτού

του ανδριάντα σώζεται (κατά το ήμισυ) και βρίσκεται στο θέατρο του

Διονύσου

4 Το έτος 3410 κάθε τραγικός συμμετέχει όχι με τρία έργα αλλά με δύο Μια

πιθανή εξήγηση που έχει δοθεί είναι ότι εκείνη τη χρονιά για λόγους που δεν

γνωρίζουμε ο τρίτος πρωταγωνιστής δεν ανταποκρίθηκε στις υποχρεώσεις

του

339 Στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων περιλαμβάνεται πρώτη

φορά και παράσταση μιας παλαιάς κωμωδίας

1 Υπενθυμίζω ότι η ένταξη των αγώνων κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια (486

πΧ) έγινε 50 χρόνια μετά την ένταξη των αγώνων τραγωδίας (534 πΧ) Κάτι

ανάλογο συνέβη και με την ένταξη των παλαιών έργων η κωμωδία (339 πΧ)

ακολούθησε περίπου 45 χρόνια μετά την τραγωδία (386 πΧ) Πιθανολογείται

από αρκετούς μελετητές ότι η επανάληψη παλαιάς κωμωδίας έγινε κανόνας από

το 311 πΧ Για τους λόγους που αναφέραμε προηγουμένως σχετικά με τις

παλαιές τραγωδίες δεν αποκλείεται ήδη από το 339 πΧ η παράσταση παλαιάς

κωμωδίας να ανήκε σταθερά στο πρόγραμμα των Μεγάλων Διονυσίων

2 Οι παλαιές κωμωδίες που επαναλαμβάνονται ανήκουν στη Μέση και ndashαργότερα-

στη Νέα Κωμωδία (έργα ποιητών που δεν ήσαν στη ζωή) Δεν μαρτυρείται

επανάληψη έργου του Αριστοφάνη σε αυτό το πλαίσιο αν και όπως προκύπτει

23

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24

Page 24: ΕΛΠ31 - ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΠΟ ΤΟ CD

από αγγειογραφίες και όπως υποστηρίζουν τα τελευταία χρόνια όλο και

περισσότεροι μελετητές η αριστοφανική κωμωδία φαίνεται στη διάρκεια του 4ου

αιώνα να γονιμοποίησε την κωμική παράδοση στη Μεγάλη Ελλάδα

338326 Με ενέργειες του δραστήριου πολιτικού και ρήτορα Λυκούργου

που είχε την ευθύνη για τα οικονομικά της Αθήνας αυτή την εποχή

αποπερατώνεται το θέατρο του Διονύσου Κατασκευάζεται το λίθινο

κοίλον το οποίο σώζεται κατά μέγα μέρος και το λίθινο σκηνικό

οικοδόμημα που στα δύο άκρα του πλαισιώνεται από τα λεγόμενα

lsquoπαρασκήνιαrsquo ενώ στην πρόσοψή του υπάρχουν τρεις θύρες Το θέατρο

αποτελεί πλέον ένα εντυπωσιακό αρχιτεκτονικό σύνολο

1 Παρενθετικά αναφέρω ότι από τους μεγάλους δραματικούς ποιητές μόνο ο

Μένανδρος είχε τη δυνατότητα να δει τα έργα του να παίζονται σε ένα τέτοιο

περίλαμπρο θέατρο Οι άλλοι μεγάλοι του 5ου αιώνα έπρεπε να αρκεστούν σε

πολύ πιο απλές -αν θέλετε ταπεινές- κατασκευές

2 Την ίδια εποχή ο Λυκούργος ανέλαβε και μία άλλη καθοριστικής σημασίας

πρωτοβουλία για την τύχη του κειμένου των τραγικών ποιητών Φρόντισε να

καταρτιστεί ένα επίσημο αντίγραφο των έργων των τριών μεγάλων τραγικών του

5ου αιώνα προκειμένου να προστατευθεί το κείμενο από τις αυθαίρετες

επεμβάσεις των υποκριτών οι οποίοι εφεξής όφειλαν να παίζουν το συγκεκριμένο

κείμενο

3 Το θρυλικό αυτό αντίγραφο συνέβαλε πιστεύουμε στη διάσωση ενός λιγότερο

αλλοιωμένου κειμένου των τριών μεγάλων βέβαιο είναι ότι συνέβαλε και στην

εξαφάνιση του έργου των υπολοίπων αυτών που έμειναν έξω από τον κανόνα

των τριών Οι κανόνες όπως είναι γνωστό λειτουργούν προστατευτικά για τους

εντός και εξοντωτικά για όσους δεν περιλαμβάνονται σrsquo αυτούς

24