Ιστορία Ε΄ 7.37. ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

355
Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής http://e-taksh.blogspot.gr Ιστορία Ε΄ Τάξης - Ενότητα 7 - Κεφάλαιο 37: ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄ Σχεδιαγράμματα Θεωρία Παρουσιάσεις

Transcript of Ιστορία Ε΄ 7.37. ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Page 1: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής

http://e-taksh.blogspot.gr

Ιστορία Ε΄ Τάξης - Ενότητα 7 - Κεφάλαιο 37:

΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Σχεδιαγράμματα

Θεωρία

Παρουσιάσεις

Page 2: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

37. Η βυζαντινή Κύπρος

Κύπρος

Έλληνες από μυκηναϊκά χρόνια. ΑΡΧΑΙΑ ΧΡΟΝΙΑΑνάπτυξη, εμπορικές –

πολιτιστικές επαφές με Μ. Ασία, Αίγυπτο, Μεγάλη Ελλάδα.

ΡΩΜΑΪΚΑ ΧΡΟΝΙΑΚατακτήθηκε.

Ρωμαίος διοικητής.

Μέγας Κωνσταντίνος – Κύπρος

Εκτιμά στρατηγική θέση.

Φροντίζει για την αξιοποίησή της.

Χτίζει την κατεστραμμένη από σεισμό Σαλαμίνα.

(Την μετονομάζει σε Κωνσταντία.)

Βυζαντινός αξιωματούχος

διοικητής. Τοποθέτησε φρουρά

και ναυτικό για ασφάλεια.

Επίσκεψη Αγίας Ελένης, ίδρυση ναού.

►ΓεωργίαΑσχολίες κατοίκων ►Εμπόριο, ναυτιλία ►Ορυχεία χαλκού – αργύρου

7ος αιώνας επίθεση και κατάληψη από τους Άραβες. ▼ Απώλεια για το Βυζάντιο, λόγω θέσης της Κύπρου. ▼ Ανακατάληψη νησιού από βυζαντινό στόλο → αποχώρηση Αράβων.

Οι συγκρούσεις Αράβων – Βυζαντινών επαναλαμβάνονται.▼ ▼

Καταστροφές, λεηλασίες περιουσιών. Σφαγή, αιχμαλωσία κατοίκων.

Οι Κύπριοι ζητούν ουδετερότητα.Ετήσιος φόρος υποταγής και στους δύο.

Οι αντίπαλοι δέχονται → συνθήκη ειρήνηςΕξουσία διοίκησης ο χριστιανός Αρχιεπίσκοπος + εκπρόσωποι από 14 περιφέρειες.

▼Μέχρι 965 μ.Χ.

▼Ο Νικηφόρος Φωκάς νικά Άραβες + Σαρακηνούς.

▼Κρήτη + Κύπρος στο βυζαντινό κράτος.

1191 Γ' Σταυροφορία → κατακτάται η Κύπρος.↓

Διοικείται από Φράγκους + Βενετούς μέχρι το 1571 που καταλαμβάνεται από τους Τούρκους.

Xristos
Πλαίσιο κειμένου
Κανέλλος-Μάριος Κανελλόπουλος
Page 3: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

37. Η βυζαντινή Κύπρος 1. Από πότε κατοικούσαν Έλληνες στην Κύπρο;

Στην Κύπρο κατοικούσαν Έλληνες από τα μυκηναϊκά χρόνια. Στα αρχαία χρόνια το

νησί είχε ιδιαίτερη ανάπτυξη και διατηρούσε εμπορικές και πολιτιστικές επαφές με

τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας, της Αιγύπτου και της Μεγάλης Ελλάδας. Στα

ρωμαϊκά χρόνια κατακτήθηκε και κυβερνήθηκε από τους Ρωμαίους.

2. Ποιος εκτίμησε ιδιαίτερα τη θέση της Κύπρου και τι έκανε γι’ αυτό;

Ο Μέγας Κωνσταντίνος εκτίμησε ιδιαίτερα τη στρατηγική θέση της Κύπρου. Έχτισε

την κατεστραμμένη αρχαία πρωτεύουσά της Σαλαμίνα και την ονόμασε Κωνσταντία.

Όρισε Βυζαντινό αξιωματούχο στη διοίκηση και τοποθέτησε ενισχυμένη φρουρά και

ναυτική δύναμη στο νησί.

3. Ποια ήταν η κύρια απασχόληση των κατοίκων της;

Κύρια απασχόληση των κατοίκων του νησιού ήταν η γεωργία. Σιτάρι, λάδι, κρασί,

μαστίχα, αρωματικά φυτά και μέλι ήταν τα πιο σημαντικά προϊόντα τους. Πολλοί

ασχολούνταν με το εμπόριο και τη ναυτιλία. Σημαντική πηγή πλούτου ήταν τα

ορυχεία χαλκού και αργύρου.

4. Πότε και από ποιους απειλήθηκε πρώτη φορά η Κύπρος;

Δέχτηκε την επίθεση των Αράβων στα μέσα του 7ου αιώνα. Αυτοί κατέλαβαν την

πρωτεύουσα και λεηλάτησαν το νησί. Έβαλαν φρουρές στις 14 μεγάλες πόλεις του

και εγκατέστησαν σ’ αυτές αραβόφωνους πληθυσμούς από τη Συρία.

5. Γιατί ήταν βαρύ πλήγμα για το Βυζάντιο το γεγονός αυτό;

Επειδή η Κύπρος μετά την απώλεια της Συρίας και της Παλαιστίνης ήταν θέση

«κλειδί», «ναυτικός προμαχώνας» και ορμητήριο των Βυζαντινών στην ανατολική

Μεσόγειο. Γι’ αυτό ο βυζαντινός στόλος επανήλθε καλύτερα οργανωμένος,

ανακατέλαβε το νησί και ανάγκασε τους Άραβες να αποχωρήσουν.

6. Τι έκαναν οι κάτοικοι του νησιού για να αντιμετωπίσουν τις συνέπειες των

συγκρούσεων Αράβων και Βυζαντινών;

Ζήτησαν από τους δύο αντιμαχόμενους να δεχτούν την ουδετερότητα του νησιού,

αναλαμβάνοντας την υποχρέωση να πληρώνουν έναν ετήσιο φόρο υποταγής και

στους δύο.

7. Πώς οργανώθηκε η διοίκηση του νησιού μετά την αποδοχή της πρότασης;

Την εξουσία διοίκησης του νησιού είχε ο χριστιανός Αρχιεπίσκοπος και ένα

συμβούλιο εκπροσώπων του λαού από τις 14 περιφέρειές του.

8. Ως πότε κράτησε ο τρόπος αυτός αυτοδιοίκησης του νησιού;

Κράτησε τριακόσια περίπου χρόνια, ως το 965μ.Χ. Τότε ο Νικηφόρος Φωκάς νίκησε

τους Άραβες, απελευθέρωσε τη Μεσόγειο από τους Σαρακηνούς πειρατές και

ενσωμάτωσε ξανά την Κρήτη και την Κύπρο στο βυζαντινό κράτος.

9. Ποια ήταν η τύχη του νησιού στα επόμενα χρόνια;

Στη διάρκεια της 3ης σταυροφορίας, το 1191, η Κύπρος κατακτήθηκε από τους

σταυροφόρους. Την κυβέρνησαν Φράγκοι και Βενετοί μέχρι το 1571, χρονιά που την

κατέλαβαν οι Τούρκοι.

eimet08

Page 4: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Εγκύκλιος Παιδεία

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΥΠΡΟΣ Στην Κύπρο από την αρχαιότητα κατοικούσαν Έλληνες. Αυτοί είχαν εμπορικές και πολιτιστικές επαφές με τους Έλληνες άλλων περιοχών Ο Μ. Κωνσταντίνος έχτισε στη θέση της παλιάς πρωτεύουσας Σαλαμίνας την πόλη Κωνσταντία, όρισε διοικητή και ενίσχυσε τη φρουρά. Η Αγία Ελένη επίσης επισκέφτηκε το νησί. Η οικονομία του νησιού στηριζόταν στη γεωργία, στο εμπόριο, στη ναυτιλία και στην εκμετάλλευση ορυχείων χαλκού και αργύρου Κατά τον 7ο αιώνα μ. Χ. οι Άραβες κατέλαβαν το νησί, το λεηλάτησαν και εγκατέστησαν φρουρά στις 14 μεγάλες πόλεις του. Επειδή το Βυζάντιο θεωρούσε την Κύπρο βάση για τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου, έστειλε ισχυρό στόλο στο νησί και το ανακατέλαβε. Οι συγκρούσεις Αράβων και Βυζαντινών για την Κύπρο συνεχίστηκαν, με αποτέλεσμα να υποφέρουν τα πάνδεινα οι κάτοικοί της

Page 5: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Τελικά οι Κύπριοι ζήτησαν από τους δυο αντιπάλους να σταματήσουν τις διαμάχες και να δεχτούν τηνουδετερότητα του νησιού, πράγμα που δέχτηκαν.Σύμφωνα με τη συνθήκη ειρήνης που υπέγραψαν, τη διοίκηση του νησιού θα είχε ο Αρχιεπίσκοπος και αντιπρόσωποι από τις 14 περιφέρειες του. Η αυτοδιοίκηση κράτησε ως το 965. Τότε ο Ν. Φωκάςνίκησε τους Άραβες και ενσωμάτωσε την Κύπρο στο βυζαντινό κράτος Το 1191 οι Σταυροφόροι κατέλαβαν το νησί και μέχρι το 1571 το διοίκησαν Φράγκοι και Βενετοί. Τότε χτίστηκαν οι ναοί της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία και του Αγίου Νικολάου στην Αμμόχωστο. Το 1571 το νησί το πήραν οι Τούρκοι.

Page 6: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Τουλιόπουλος Φώτης

Η βυζαντινή Κύπρος

Page 7: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Η Κύπρος στην αρχαιότητα. Στη θέση της Σαλαμίνας ο Μ. Κωνσταντίνος

έχτισε την πόλη Κωνστάντια

Βυζαντινό κάστρο στην Κυρήνεια

Page 8: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Άραβας πολεμιστής

Ο Νικηφόρος Φωκάς επιστρέφει θριαμβευτής μετά τον πόλεμο με τους

Άραβες

Page 9: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Σουηδία

Page 10: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 11: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Κεφάλαιο 37ο

Η Βυζαντινή Κύπρος.

Η παρουσίαση διαμορφώθηκε από τον Πέτρο ΣαμούχοΗ παρουσίαση διαμορφώθηκε από τον Πέτρο Σαμούχο.

Page 12: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Η Κύπρος κατοικούνταν από

τα μυκηναϊκά χρόνια απόχρΈλληνες.

Page 13: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Στα αρχαία χρόνια ί ί το νησί είχε

αναπτυχθεί πάρα πολύ και διατηρούσε

εμπορικές και εμπορικές και πολιτιστικές επαφές με τον ελληνισμό με τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας,

Α ύτης Αιγύπτουκαι της Μεγάλης

Ελλάδας.

Page 14: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Στα ρωμαϊκά χρόνια, Στα ρωμαϊκά χρόνια, ακολουθώντας την ακολουθώντας την ακολουθώντας την ακολουθώντας την τύχη των άλλων τύχη των άλλων

ελληνικών περιοχών ελληνικών περιοχών ελληνικών περιοχών, ελληνικών περιοχών, κατακτήθηκε και κατακτήθηκε και β ήθ β ήθ ό ό κυβερνήθηκε κυβερνήθηκε από από

τους τους ΡωμαίουςΡωμαίους..

Page 15: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Ο Μέγας Κωνσταντίνος Ο Μέγας Κωνσταντίνος ί ή ί ή εκτίμησε τη στρατηγική εκτίμησε τη στρατηγική

της θέση και φρόντισε της θέση και φρόντισε για την αξιοποίησή της. για την αξιοποίησή της.

Page 16: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Έχτισε την Έχτισε την κατεστραμμένη από κατεστραμμένη από κατεστραμμένη από κατεστραμμένη από σεισμό πρωτεύουσά σεισμό πρωτεύουσά μ ρμ ρτης Σαλαμίνα και της Σαλαμίνα και

την ονόμασε την ονόμασε την ονόμασε την ονόμασε ΚωνσταντίαΚωνσταντία..

Page 17: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Όρισε Όρισε Βυζαντινό Βυζαντινό Όρισε Όρισε Βυζαντινό Βυζαντινό αξιωματούχο αξιωματούχο για τη για τη διοίκηση του νησιού διοίκηση του νησιού και τοποθέτησε και τοποθέτησε και τοποθέτησε και τοποθέτησε

ενισχυμένη ενισχυμένη φρουράφρουρά ή δύ ή δύ και και ναυτική δύναμη ναυτική δύναμη

για την ασφάλειά του.για την ασφάλειά του.για την ασφάλειά του.για την ασφάλειά του.

Page 18: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Την Κύπρο Την Κύπρο επισκέφτηκε και επισκέφτηκε και η μητέρα του η μητέρα του η μητέρα του, η μητέρα του, Αγία ΕλένηΑγία Ελένη, ,

ό ύ ζ ό ό ύ ζ ό όταν γύριζε από όταν γύριζε από τα Ιεροσόλυμα.τα Ιεροσόλυμα.τα Ιεροσόλυμα.τα Ιεροσόλυμα.

Page 19: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Κύρια απασχόληση των κατοίκων του νησιού ήταν η γεωργίατου νησιού ήταν η γεωργία.

Page 20: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Τα πιο σημαντικά Τα πιο σημαντικά προϊόντα τους ήταν το σιτάρι,

το λάδι το λάδι, το κρασί, ίη μαστίχα,

τα αρωματικά ρ μφυτά και το μέλι.

Page 21: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Πολλοί ασχολούνταν Πολλοί ασχολούνταν με το με το εμπόριο και τη εμπόριο και τη με το με το εμπόριο και τη εμπόριο και τη

ναυτιλίαναυτιλία..Σημαντική πηγή Σημαντική πηγή

πλούτου αποτελούσαν πλούτου αποτελούσαν πλούτου αποτελούσαν πλούτου αποτελούσαν τα τα ορυχεία χαλκού και ορυχεία χαλκού και

ύύ αργύρουαργύρου. .

Page 22: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Η Κύπρος δέχτηκε την Η Κύπρος δέχτηκε την πρώτη επίθεση των πρώτη επίθεση των πρώτη επίθεση των πρώτη επίθεση των ΑράβωνΑράβων το 7το 7οο αιώνα. αιώνα. Π ά ί Π ά ί Παρά την αντίσταση Παρά την αντίσταση των κατοίκων της των κατοίκων της τ ατο της τ ατο της

υπέκυψε στις αραβικές υπέκυψε στις αραβικές επιδρομέςεπιδρομέςεπιδρομές.επιδρομές.

Page 23: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Το πλήγμα για τους Το πλήγμα για τους ήγμ γ ςήγμ γ ςΒυζαντινούς ήταν Βυζαντινούς ήταν

βαρύβαρύβαρύ.βαρύ.Η Κύπρος ήταν θέση Η Κύπρος ήταν θέση

««κλειδίκλειδί» για τον » για τον έλεγχο της έλεγχο της έλεγχο της έλεγχο της ανατολικής ανατολικής Μεσογείου.Μεσογείου.

Page 24: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Ο Ο βυζαντινός στόλος βυζαντινός στόλος Ο Ο βυζαντινός στόλος βυζαντινός στόλος επανήλθε επανήλθε καλύτερα καλύτερα

έ έ οργανωμένος, οργανωμένος, κατέλαβε το νησί και κατέλαβε το νησί και ατέ αβε το ησ α ατέ αβε το ησ α

ανάγκασε τους ανάγκασε τους Άραβες να φύγουνΆραβες να φύγουνΆραβες να φύγουν.Άραβες να φύγουν.

Page 25: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Οι Οι συγκρούσειςσυγκρούσεις στο στο νησί ανάμεσα στους νησί ανάμεσα στους

Βυζαντινούς και τους Βυζαντινούς και τους Βυζαντινούς και τους Βυζαντινούς και τους Άραβες Άραβες λή θ λή θ επαναλήφθηκαν επαναλήφθηκαν

πολλές φορές και πολλές φορές και ς φ ρ ςς φ ρ ςείχαν σαν αποτέλεσμα είχαν σαν αποτέλεσμα

τις συχνές τις συχνές τις συχνές τις συχνές καταστροφέςκαταστροφές . .

Page 26: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Οι Κύπριοι μην Οι Κύπριοι μην έ ά έ ά αντέχοντας άλλο, αντέχοντας άλλο,

ζήτησαν από τους δύο ζήτησαν από τους δύο αντιμαχόμενους να αντιμαχόμενους να

δεχτούν την δεχτούν την δεχτούν την δεχτούν την ουδετερότητα του ουδετερότητα του

νησιούνησιού νησιούνησιού, , αναλαμβάνοντας την αναλαμβάνοντας την

έ έ υποχρέωση να υποχρέωση να πληρώνουν ένα πληρώνουν ένα ετήσιο ετήσιο

φόρο υποταγήςφόρο υποταγής..

Page 27: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Ο α ί αλ Ο α ί αλ Οι αντίπαλοι Οι αντίπαλοι δέχτηκαν την πρόταση δέχτηκαν την πρόταση χ η η ρ ηχ η η ρ ηκαι την επικύρωσαν και την επικύρωσαν με με συνθήκη ειρήνηςσυνθήκη ειρήνηςμε με συνθήκη ειρήνηςσυνθήκη ειρήνης..

Page 28: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Τ δ ί Τ δ ί Τη διοίκηση Τη διοίκηση αναλάμβανε ο αναλάμβανε ο μβμβ

ΑρχιεπίσκοποςΑρχιεπίσκοπος του του νησιού νησιού μαζί με μαζί με ένα ένα νησιού νησιού μαζί με μαζί με ένα ένα συμβούλιοσυμβούλιο που που μβμβ

εκπροσωπούσε το εκπροσωπούσε το λαόλαόλαό.λαό.

Page 29: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Αυτός ο τρόπος Αυτός ο τρόπος Αυτός ο τρόπος Αυτός ο τρόπος διακυβέρνησης κράτησε διακυβέρνησης κράτησε

έ 965 έ 965 ΧΧ μέχρι το 965 μέχρι το 965 μ.Χμ.Χ.. .. Τότε ο Τότε ο Νικηφόρος Φωκάς Νικηφόρος Φωκάς

νίκησε τους Άραβες, νίκησε τους Άραβες, απελευθέρωσε τη Μεσόγειο απελευθέρωσε τη Μεσόγειο απελευθέρωσε τη Μεσόγειο απελευθέρωσε τη Μεσόγειο από τους Σαρακηνούς και από τους Σαρακηνούς και πήρε πίσω την Κρήτη και πήρε πίσω την Κρήτη και πήρε πίσω την Κρήτη και πήρε πίσω την Κρήτη και

την Κύπρο. την Κύπρο.

Page 30: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Στη διάρκεια τηςΣτη διάρκεια τηςΓ΄ Σ ίΓ΄ Σ ί Γ ΣταυροφορίαςΓ Σταυροφορίας, , το 1191, η Κύπρος το 1191, η Κύπρος

κατακτήθηκε από τους κατακτήθηκε από τους Σταυροφόρους. Σταυροφόρους. ρ φ ρ ςρ φ ρ ς

Page 31: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Την κυβέρνησαν οι Την κυβέρνησαν οι Φ ά α Β ί Φ ά α Β ί Φράγκοι και οι Βενετοί Φράγκοι και οι Βενετοί μέχρι το 1571 που μέχρι το 1571 που μ χρμ χρκατακτήθηκε από κατακτήθηκε από τους τους ΤούρκουςΤούρκουςτους τους ΤούρκουςΤούρκους..

Page 32: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Τ ή ί Τ ή ί Την εποχή εκείνη Την εποχή εκείνη χτίστηκαν οι χτίστηκαν οι χ ηχ ηεντυπωσιακοί εντυπωσιακοί

καθεδρικοί ναοί της καθεδρικοί ναοί της καθεδρικοί ναοί της καθεδρικοί ναοί της Αγίας Σοφίας Αγίας Σοφίας στη στη ΛευκωσίαΛευκωσία και του και του

Αγίου Νικολάου Αγίου Νικολάου στην στην Αγίου Νικολάου Αγίου Νικολάου στην στην ΑμμόχωστοΑμμόχωστο..

Page 33: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Η Κύπρος στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Η Κύπρος έζησε ειρηνικά τους πρώτους αιώνες της βυζαντινής κυριαρχίας. Τον 5

ο αι. η Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου

αναγνωρίστηκε από τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης ως ανεξάρτητη και αυτοκέφαλη. Αυτό έδωσε στον Αρχιεπίσκοπο της Κύπρου μεγάλο κύρος.

Την ειρηνική εποχή διακόπτουν τον 7ο αι. οι αραβικές

επιδρομές. Οι Άραβες, εξορμώντας για να διαδώσουν τη μωαμεθανική θρησκεία και να επεκτείνουν το ισλαμικό κράτος στη Μεσόγειο, έκαναν την Κύπρο έναν από τους πρώτους τους στόχους.

Οι επιδρομές των Σαρακηνών αναστάτωσαν τη ζωή της Κύπρου για αρκετούς αιώνες. Η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν μπορούσε πάντα να προστατέψει τους υπηκόους της και οι παράλιες πόλεις του νησιού καταστράφηκαν. Πολλές φορές οι Κύπριοι βρίσκονταν ανάμεσα στους δύο αντιπάλους, Βυζαντινούς και Άραβες και πολύ συχνά οι κάτοικοι δεινοπάθησαν από ξαφνικές επιθέσεις. Επειδή όμως ούτε οι Βυζαντινοί ούτε οι Άραβες μπορούσαν να ελέγχουν απόλυτα το νησί, εφάρμοσαν ένα καθεστώς ουδετερότητας για την Κύπρο. Το νησί δε θα χρησίμευε ως βάση εξόρμησης για κανέναν από τους αντιπάλους. Το 692 όμως, με φροντίδα του αυτοκράτορα, οι Κύπριοι μεταφέρθηκαν στον Ελλήσποντο, σε μέρος πιο ασφαλισμένο. Σύντομα όμως γύρισαν πίσω στην πατρίδα τους. Στα ειρηνικά διαστήματα, ανάμεσα στις συγκρούσεις, η Κύπρος χρησίμευε σαν εμπορικό κέντρο.

Η εποχή αυτή της ανασφάλειας και των κινδύνων τελείωσε το 965 όταν ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς νικώντας τους Άραβες απάλλαξε εντελώς το νησί από τις επιθέσεις τους.

Σε μια από τις πρώτες επιθέσεις των Αράβων σκοτώθηκε σε δυστύχημα και θάφτηκε κοντά στη Λάρνακα η θεία του Προφήτη, Ουμ Χαράμ, που είχε ακολουθήσει την εκστρατεία. Στο μέρος αυτό οι Τούρκοι έκτισαν αργότερα το τέμενος, γνωστό ως Χάλα Σουλτάν Τεκκέ, πολύ σεβαστό στο μουσουλμανικό κόσμο.

Page 34: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Η Κύπρος έζησε ακόμα δυο αιώνες στο βυζαντινό κράτος, τον 11

ο και το 12

ο . Στα χρόνια αυτά σημειώθηκαν δυο φορές

αποστασίες των διοικητών του νησιού εναντίον του αυτοκράτορα, που συνοδεύονταν από κακή διοίκηση και εκμετάλλευση. Στο μεταξύ αρχίζουν και οι σταυροφορίες της Δυτικής Ευρώπης προς τους Αγίους Τόπους. Η Κύπρος γνώρισε αρκετούς από τους Σταυροφόρους σαν πειρατές στην αρχή.

Το 1191 η Κύπρος βρισκόταν κάτω από την εξουσία του αποστάτη βυζαντινού διοικητή, Ισαακίου Κομνηνού. Τότε ακριβώς πέρασε από την Κύπρο, πηγαίνοντας στους Αγίους τόπους για την 3

η σταυροφορία, ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος ο

Λεοντόκαρδος. Ο Άγγλος βασιλιάς συγκρούστηκε με τον Ισαάκιο, τον νίκησε και κατέκτησε την Κύπρο. Αυτό εξυπηρετούσε τα γενικότερα συμφέροντα των Σταυροφόρων στην Ανατολική Μεσόγειο. Οι Κύπριοι ωστόσο, επαναστάτησαν εναντίον των Άγγλων και ο Ριχάρδος πούλησε το νησί στους Ναϊτες για να το απαλλαγεί. Οι Κύπριοι επαναστάτησαν ακόμα μια φορά και οι καλόγεροι-ιππότες έφυγαν κι αυτοί. Ο Ριχάρδος πούλησε τότε την Κύπρο στο Φράγκο ευγενή, Γκυ ντε Λουζινιάν.

Έτσι τελειώνει η βυζαντινή κυριαρχία στην Κύπρο και αρχίζει η Φραγκοκρατία (1192).

Για τη λύπη που ένιωσαν οι Κύπριοι με τη θλιβερή τύχη της πατρίδας τους μας μιλά ο Κύπριος συγγραφέας και ασκητής Άγιος Νεόφυτος, που έγινε ο ιδρυτής του ομώνυμου μοναστηριού στην Πάφο.

Από τη βυζαντινή τέχνη σώζονται στην Κύπρο εκκλησίες με θαυμάσια μωσαϊκά, όπως η Παναγία η Αγγελόκτιστη στο Κίτι και η Παναγία Κανακαρία στην Καρπασία. Σώζονται ακόμα πολλές εκκλησίες με πλούσιες τοιχογραφίες, όπως της Παναγίας στην Ασίνου και στον Άρακα, η Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο, ο Άγιος Νικόλαος της Στέγης στην Κακοπετριά. Την εποχή αυτή ακόμα δημιουργήθηκαν τα μεγάλα μοναστήρια της Κύπρου, όπως του Σταυροβουνιού, του Μαχαιρά, του Κύκκου.

Πηγή: http://www.71scouts.com/

Page 35: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝΛΕΥΚΩΣΙΑ

Page 36: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Διδάσκοντας τη

μέσα από τις πηγέςΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Page 37: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 38: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΛΕΥΚΩΣΙΑ

Διδάσκοντας τη

μέσα από τις πηγέςΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΚΑΙ ΔΕΥΤΕΡΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ

ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Βιβλίο και Ψηφιακός Δίσκος Πηγώνγια τον Εκπαιδευτικό

Έρευνα - Μεταφράσεις - Συγγραφή Χρήστος Αργυρού, Φιλόλογος

Page 39: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ

Έκδοση Α: 2011

ISBN: 978-9963-0-4553-2

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρομέσα από τις πηγές

Πρωτογενείς και δευτερογενείς πηγές για τη διδασκαλίατης Ιστορίας της Κύπρου κατά τη βυζαντινή περίοδο

Βιβλίο και Ψηφιακός Δίσκος Πηγών για τον Εκπαιδευτικό

Έρευνα - Μεταφράσεις - ΣυγγραφήΧρήστος Αργυρού, Φιλόλογος

ΕποπτείαΔρ. Κυπριανός Δ. Λούης, Επιθεωρητής Φιλολογικών Μαθημάτων

Επιμέλεια έκδοσηςΧρήστος Αργυρού, Φιλόλογος

Θεόδωρος Κακουλλής, Λειτουργός ΥΑΠ

Σχεδιασμός και ηλεκτρονική σελίδωσηΘεόδωρος Κακουλλής, Λειτουργός ΥΑΠ

Γενικός ΣυντονισμόςΧρίστος Παρπούνας, Συντονιστής ΥΑΠ

Page 40: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Με ιδιαίτερη χαρά προλογίζω το βιβλίο του εκπαιδευτικού Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές, που παραδίδεται στους φιλολόγους για αξιοποίησή του στη διδακτική πράξη.

Η χρονιά αυτή σηματοδοτεί μια νέα πορεία για τη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας ιδιαίτερα μέσα από τις επιμορφώσεις των εκπαιδευτικών και την έκδοση χρήσιμων βιβλίων-εργαλείων όπως το παρόν.

Η ετοιμασία του σώματος αυτού των πηγών για τη Βυζαντινή Κύπρο, εντάσσεται στο πλαίσιο της πάγιας πολιτικής του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού να διευκολύνει τους εκπαιδευ-τικούς στο διδακτικό τους έργο. Συγχαίρω θερμά τους συντελεστές που εργάστηκαν για την παραγωγή του: τον Επιθεωρητή Φιλολογικών Μαθημάτων Δρα Κυπριανό Δ. Λούη που είχε την εποπτεία του βιβλίου και το Φιλόλογο κ. Χρήστο Αργυρού για την έρευνα, τη μετάφραση των κειμένων και τη συγγραφή του.

Εκφράζω ευχαριστίες σε όσους έδωσαν άδεια δημοσίευσης εικόνων: την Ελληνική Αρχαιολο-γική Αποστολή του Υπουργείου Πολιτισμού της Ελληνικής Δημοκρατίας, το Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, το Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, το Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, την Αρχή Τηλεπικοινωνιών Κύπρου και το Τμήμα Ταχυδρομικών Υπηρεσιών.

Δρ Ζήνα ΠουλλήΔιευθύντρια Μέσης Εκπαίδευσης

Page 41: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 42: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Η καλλιέργεια ιστορικής συνείδησης αφορά την κατανόηση της συμπεριφοράς των ανθρώ-πων σε συγκεκριμένες καταστάσεις και τη διαμόρφωση αξιών, στάσεων και συμπεριφορών, που οδηγούν στην εκδήλωση υπεύθυνης συμπεριφοράς στο παρόν και το μέλλον και συνδέεται με το γενικότερο σκοπό της εκπαίδευσης, που αναφέρεται στην προετοιμασία υπεύθυνων κι ενεργών πολιτών. Για επίτευξη των σκοπών του μαθήματος της ιστορίας οι πηγές (κειμενικές, παραστατικές, ακουστικές, πρωτογενείς - δευτερογενείς, ακούσιες – εκούσιες, άμεσες – έμμε-σες κ.λπ.) αποτελούν κομβική διδακτική επιλογή («sine qua non») στην ανάπτυξη αναλυτικών και ερμηνευτικών δεξιοτήτων, που είναι άκρως απαραίτητες για τη βαθύτερη κατανόηση του παρελθόντος.

Σήμερα θεωρείται δεδομένο ότι οι πηγές συμβάλλουν στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, τη συγκρότηση της ιστορικής συνείδησης και τη διαμόρφωση σκεπτόμενων πολιτών, που θα είναι προετοιμασμένοι για την πραγματική ζωή, ικανοί να αντιμετωπίσουν προβλήματα, να κατανοούν τον κόσμο και τις ραγδαίες αλλαγές και να αξιολογούν κριτικά τις ποικίλες πληρο-φορίες.

Ο στόχος της παρούσας έκδοσης Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές, ως υποστηρικτικό υλικό, είναι η όσο το δυνατό πληρέστερη γνωριμία του διδάσκοντα με το Βυζα-ντινό κόσμο και την κριτική επεξεργασία και αξιοποίηση των πηγών της περιόδου αυτής προς όφελος της διδακτικής πράξης. Η ανά χείρας έκδοση περιλαμβάνει: πλούσια και επιλεγμένη εικονογράφηση και ευρύτατη χρήση χαρτών τοποθετημένη στον κατάλληλο χώρο του βιβλί-ου, διαβάθμιση των πηγών ανά ενότητα, δημιουργικές ασκήσεις και εργασίες για επέκταση της σκέψης των μαθητών και την καλλιέργεια ανώτερων πνευματικών δεξιοτήτων, τίτλο κάθε πηγής με σκοπό την άμεση χρήση αλλά και τη σύγκρισή τους ως προς το βαθμό αξιοπιστίας και εγκυρότητάς τους για δημιουργική αξιοποίηση, γλωσσάρι όρων Τέχνης και Αρχαιολογίας, βιογραφικό λεξικό των ιστορικών και χρονογράφων καθώς και πλούσια βιβλιογραφία.

Η παρούσα έκδοση συνοδεύεται επίσης με ψηφιακό δίσκο ο οποίος μπορεί να αξιοποιηθεί από τους εκπαιδευτικούς ποικιλοτρόπως.

Ιδιαίτερες ευχαριστίες εκφράζω προς το Φιλόλογο κ. Χρήστο Αργυρού, για την έρευνα που διεξήγαγε, την άρτια τεκμηρίωση του σώματος των πηγών και τον τρόπο οργάνωσης της «ύλης». Θερμές ευχαριστίες εκφράζω και προς τον Προϊστάμενο και τους συνεργάτες της Υπη-ρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων για την άψογη συνεργασία και την επιμέλεια της έκδοσης.

Δρ Κυπριανός Δ. ΛούηςΕπιθεωρητής Φιλολογικών Μαθημάτων

ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ

Page 43: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑΗ χρήση των πηγών κατά τη διδασκαλία

«’Επειδὴν τὰ πάντα διαβαίννουν καὶ τὰ γινίσκουνται ξηγοῦνται, πολλὰ πεθυμοῦν ὅλοι νὰ γροικήσουν τὰ ἐδιάβησαν, καὶ τὰς παλαιὰς ἱστορίας, ὅτι μανθάνουσιν τὰ πράματα τὰ ἐδιάβησαν, καὶ ἀπ’ ἐκεῖνα μανθάνουσιν καὶ βλέπουνται…»

Λεόντιος Μαχαιράς, Ἐξήγησις τῆς γλυκείας χώρας Κύπρου, ἡ ποία λέγεται Κρόνακα τουτἔστιν Χρονικόν

Σύμφωνα με τη Σύσταση (2001)15 της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για τη διδασκαλία της Ιστορίας στην Ευρώπη του 21ου αιώνα, θα πρέπει να χρησιμοποιούνται, μεταξύ άλλων, όσο το δυνατόν περισσότερες πηγές διδακτι-κού υλικού για τη διάδοση των ιστορικών γεγονότων και την παρουσίασή τους, με σκοπό την εκμάθηση μέσω μιας κριτικής και αναλυτικής προσέγγισης (https://

wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=234237). Η αξιοποίηση των ιστορικών πηγών στη διδακτική και μα-θησιακή διαδικασία είναι ιδιαίτερα σημαντική καθώς συμβάλλει στην αντιμετώπιση της ανίας και της παθητικότητας των μαθητών, που προκαλείται από τη δασκαλοκεντρική προσέγγιση και την επικέντρωση στο αφηγηματικό κείμενο των σχολικών εγχειριδίων, στη δραστηριο-ποίηση κινήτρων μάθησης, στην προώθηση της ενεργητικής, ερευνητικής και ανακαλυπτικής μάθησης, στον εκδημοκρατισμό της διδακτικής πράξης και στην ελευθερία της σκέψης, στην αποφυγή της μονολιθικότητας, του δογματισμού και των ιδεολογικών καταχρήσεων της ιστο-ρίας, στην ανάπτυξη αναλυτικών και ερμηνευτικών δεξιοτήτων, απαραίτητων για τη βαθύτερη κατανόηση του παρελθόντος, στην καλλιέργεια κριτικής σκέψης και στην ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης, στην αίσθηση αμεσότητας, αυθεντικότητας, ρεαλισμού και ζωντάνιας κατά την προσέγγιση του παρελθόντος, στην κατανόηση και την εφαρμογή των βασικών ιστορικών εν-νοιών (Μαυροσκούφης Δ. Κ., 2005, 185-187). Επιπλέον, μέσα από τη χρήση των πηγών, γίνεται κατανοητό ότι τα ίδια τα ιστορικά γεγονότα μπορούν να χρησιμοποιηθούν από διαφορετικούς ανθρώπους για διαφορετικούς σκοπούς και να ερμηνευθούν κατά τρόπο διαφορετικό. Έτσι, οι μαθητές μας αναγνωρίζουν την πιθανή ύπαρξη πολλαπλών προοπτικών σε οποιοδήποτε ιστορικό γεγονός και ότι αυτές οι διαφορετικές οπτικές αντανακλούν μια ποικιλία εμπειριών, υποθέσεων και πεποιθήσεων, συχνά το ίδιο έγκυρων. Τέλος, οι μαθητές συνειδητοποιούν ότι οποιαδήποτε ιστορική περιγραφή είναι προσωρινή και υπόκειται σε επανεκτίμηση υπό το φως νέων στοιχείων ή νέων ερμηνειών σε ήδη υπάρχοντα στοιχεία (Stradling R., 2001, 12-14).

Οι ιστορικές πηγές μπορούν να ταξινομηθούν με ποικίλα κριτήρια, όπως η εγγύτητα της πη-γής με το γεγονός που περιγράφει, το είδος της πηγής (γραπτό κείμενο, εικόνα, μνημείο, αρχαι-ολογικό εύρημα, φωτογραφία αρχαιολογικού ευρήματος κλπ.) η μορφή, τα υλικά κατασκευής, η προέλευση και η χρήση της. Έτσι συναντά κανείς ποικίλους όρους και διακρίσεις, όπως πρω-τεύουσες - δευτερεύουσες, πρωτογενείς - δευτερογενείς, άμεσες - έμμεσες, εκούσιες - ακούσιες, επίσημες - ανεπίσημες πηγές, δημοσιευμένες - αδημοσίευτες, γραπτές, οπτικές, εικονιστικές, παραστατικές, απτικές κλπ. Επιχειρώντας μια ταξινόμηση των βυζαντινών πηγών, θεωρούμε ότι πρωτογενείς ή άμεσες πηγές αποτελούν τα αυτούσια κατάλοιπα του παρελθόντος, όπως τα μνημεία, τα νομίσματα, οι επιγραφές, οι σφραγίδες, τα ανασκαφικά ευρήματα και γραπτά κεί-μενα που υπηρετούσαν κάποια πρακτική χρήση, όπως η αυτοκρατορική νομοθεσία, τα πρακτι-κά των οικουμενικών και τοπικών συνόδων, τα επίσημα έγγραφα της αυτοκρατορικής γραμ-ματείας και των υπολοίπων κρατικών υπηρεσιών, τα έγγραφα των εκκλησιαστικών αρχών,

Page 44: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ιδιωτικά έγγραφα, τα στρατιωτικά εγχειρίδια και οι επιστολές. Οι δευτερογενείς ή έμμεσες είναι οι πηγές, που είτε από πρόθεση, είτε ως προϊόντα της πνευματικής ζωής της εποχής, πα-ρέχουν ειδήσεις για αυτήν. Στις έμμεσες βυζαντινές πηγές ανήκουν και οι αφηγηματικές πηγές, όπως τα ιστοριογραφικά κείμενα, οι χρονογραφίες, οι εκκλησιαστικές ιστορίες, οι βίοι αγίων, τα γεωγραφικά πονήματα, τα λογοτεχνικά κείμενα (έπος, μυθιστόρημα, δημώδης ποίηση) και οι ρητορικοί λόγοι.

Το προτεινόμενο σώμα πηγών δεν αποτελεί μια εξαντλητική καταγραφή όλων των ιστορικών τεκμηρίων της Βυζαντινής Κύπρου ούτε είναι δεσμευτικό, αλλά και εφικτό, να καταπιαστεί κανείς με όλες τις πηγές και δραστηριότητες που τις συνοδεύουν. Ο εκπαιδευτικός, με κριτή-ρια την καταλληλότητα της πηγής και τη δυναμική και τις ιδιαιτερότητες της τάξης του, μπορεί να αξιοποιήσει διαφορετικά κάθε φορά το σώμα πηγών. Επιπλέον, μπορεί να απομονώσει από-σπασμα μιας πηγής, ανάλογα με το χρόνο που διαθέτει και τους διδακτικούς στόχους που έχει θέσει. Τέλος το σώμα πηγών μπορεί να αποτελέσει για το διδάσκοντα σημαντικό βοήθημα για την αξιολόγηση των μαθητών του.

Ο συνοδευτικός ψηφιακός δίσκος με το εποπτικό υλικό μπορεί να αξιοποιηθεί ποικιλοτρό-πως από τους εκπαιδευτικούς. Οι εικόνες μπορούν π.χ. να εισαχθούν σε φύλλα εργασίας, σε παρουσιάσεις PowerPoint και δοκίμια αξιολόγησης.

Χρήστος Αργυρού

Page 45: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ/ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Οργάνωση και πνευματική δράση της Εκκλησίας της Κύπρου 13 - 20 Το αυτοκέφαλο της Κυπριακής Εκκλησίας 21 - 29 Διοίκηση - οικονομία - κοινωνία 30 - 40 Τέχνη 41 - 66 Αρχιτεκτονική 41 - 52

- Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική 41 - 48 - Ταφική αρχιτεκτονική 49 - 50 - Κοσμική αρχιτεκτονική 50 - 52 Μνημειακή ζωγραφική 53 - 61

- Επιτοίχια ψηφιδωτά 53 - 57 - Επιδαπέδια ψηφιδωτά 57 - 60 - Μαρμαροθετήματα 60 - 61

Χρυσοχοΐα - αργυροχοΐα 61 - 64 Κεραμική 65 - 66

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΑΡΑΒΙΚΩΝ ΕΠΙΔΡΟΜΩΝ Επιδρομές των Αράβων στην Κύπρο 67 - 81 Μετοικεσίες των Κυπρίων κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών 73 - 76 Η Κύπρος κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών μέσα από τις

αραβικές πηγές 82 - 87 Εκκλησία 87 - 88 Εικονομαχία και Κύπρος 89 - 91 Κοινωνία - οικονομία - διοίκηση 91 - 92 Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική 92 - 94

ΚΥΡΙΩΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Στασιαστικά κινήματα 95 - 102 Κύπρος και Σταυροφορίες 102 - 118 Διοίκηση - οικονομία - κοινωνία - καθημερινή ζωή 118 - 133 Τέχνη 134 - 162

- Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική 135 - 144 - Μνημειακή τέχνη - τοιχογραφίες 145 - 159

Page 46: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

- Φορητές εικόνες 159 - Εφυαλωμένη κεραμική 159 - 160 - Χειρόγραφα 160 - 162

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Ο τρόπος χρονολόγησης των Βυζαντινών 163 Πίνακας αυτοκρατόρων του Βυζαντίου (έως το 1204) 163 - 165 Άτυχοι... αυτοκράτορες 166 Βιογραφικό λεξικό ιστορικών και χρονογράφων 167 - 174 Γλωσσάρι όρων Τέχνης και Αρχαιολογίας 175 - 177 Βιβλιογραφία 178 - 182

- Διδακτική της Ιστορίας και χρήση πηγών κατά τη διδασκαλία 178 - Βυζαντινή Ιστορία 178 - 180 - Βυζαντινή τέχνη και αρχαιολογία 180 - 182

Προέλευση φωτογραφιών 182

Page 47: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 48: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

13

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Η Φήμη του Αγίου ΕπιφανίουΟ επίσκοπος Κύπρου Επιφάνιος ήταν άριστος και λαμπρυνόταν με τα θαύματά του. Και μετά το θάνατό του, πάλι του χάρισε ο Θεός την ευλογία να κάνει θαύματα.

Θεόδωρος Αναγνώστης, Εκκλησιαστική Ιστορία, 84.26-27.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 17.(απόδοση στη νεοελληνική)

Η αδελφή του Αρκαδίου και Ονωρίου καλεί τον Επιφάνιο στη Ρώμη (382 μ.Χ.)Κάποτε λοιπόν η αδελφή των βασιλέων Αρκαδίου και Ονωρίου, ενώ βρισκόταν στη Ρώμη και υπέφερε από ασθένεια, άκουσε για τον Επιφάνιο ότι θεραπεύει ο Θεός μέσω αυτού όσους ασθενούσαν. Έστειλε λοιπόν απεσταλμένους στην Κύπρο για να συνο-δεύσουν τον Επιφάνιο στη Ρώμη. Όταν οι απεσταλμένοι έφτασαν στην Κύπρο παρου-σίασαν τις επιστολές στο επισκοπείο.

Πολυβίου επισκόπου Ρινοκορούρων, Βίος Αγ. Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 41.81.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 7.(απόδοση στη νεοελληνική)

Οργάνωση και πνευματική δράση της Εκκλησίας της Κύπρου

Page 49: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

14

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Ο Επιφάνιος χειροτονεί το Φίλωνα επίσκοπο ΚαρπασίουΉταν κάποιος κληρικός από αυτούς που ρητορεύουν πάνω στην ερμηνεία των αγί-ων Γραφών. Ήταν άνδρας όσιος και ονομαζόταν Φίλωνας. Υπήρχε δε ανάγκη στην πόλη της Καρπασίας να πληρωθεί ο θρόνος του επισκόπου. Αυτός δε (ο Φίλων) ήταν διάκονος. Αυτόν λοιπόν, μετά από αποκάλυψη του Θεού, ο Επιφάνιος τον χειροτο-νεί επίσκοπο στο θρόνο της πόλης και της εκκλησίας της Καρπασίας. Όταν λοιπόν ο Επιφάνιος χρειάστηκε να ταξιδέψει στη Ρώμη, άφησε ως τοποτηρητή του θρόνου της εκκλησίας της Κωνσταντίας τον προαναφερόμενο επίσκοπο Φίλωνα, ούτως ώστε, αν παραστεί ανάγκη κληρικών, να τους χειροτονεί αυτός.

Πολυβίου επισκόπου Ρινοκορούρων, Βίος Αγ. Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 41.85.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 7.(απόδοση στη νεοελληνική)

Ο Θεοδόσιος Α΄ (379-395) καλεί τον Επιφάνιο στηνΚωνσταντινούποληΟ Θεοδόσιος έστειλε στον Επιφάνιο απεσταλμένους, (με την εντολή) να μεταβεί στην βασιλίδα Κωνσταντίνου πόλη, για να τον βοηθήσει καθώς υπέφερε από πόνους. Και όταν κατέφθασαν οι απεσταλμένοι του βασιλέως, η θλίψη και τα δάκρυα των αδελ-φών εμπόδιζαν τον Επιφάνιο να αναχωρήσει από την Κύπρο. Γιατί όταν εξέπλευσε από την Κύπρο, όλοι οι αδελφοί επικαλούνταν τον θάνατο.

Πολυβίου επισκόπου Ρινοκορούρων, Βίος Αγ. Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 41.96.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 8.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 50: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

15

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Ο Επιφάνιος πολεμά τις αιρέσεις στην ΚύπροΚάποτε λοιπόν συγκέντρωσε λόγους ο Επιφάνιος προς τον επίσκοπο των Ουαλεντι-ανών Αέτιο. Υπήρχαν πλήθη αυτής της αίρεσης στην Κωνσταντία… Ήταν και άλλες πολλές αιρέσεις στην Κύπρο, οι οποίες είναι οι ακόλουθες: Σοφιστές, Σαβελλιανοί, Νι-κολαΐτες, Σιμωνιανοί, Βασιλειδιανοί, Καρποκρατιανοί. Για αυτούς έγραψε επιστολή ο Επιφάνιος στο βασιλιά Θεοδόσιο (Α΄), για να τους διώξει από το νησί με αυτοκρα-τορική εντολή.

Πολυβίου επισκόπου Ρινοκορούρων, Βίος Αγ. Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 41.100.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 8.(απόδοση στη νεοελληνική)

ΣΚΕΨΟΥ και ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕ- Να αξιολογήσεις την προσωπικότητα του Επιφανίου και τη συμβολή του στην πνευματική

δράση της Εκκλησίας της Κύπρου και στην αναγνώρισή της ως αυτοδιοικούμενης.

Το λείψανο του Επιφανίου φτάνει στην Κωνσταντία της Κύπρου (403 μ.Χ.)Αφού καταπλεύσαμε στην Κωνσταντία, σε ένα τόπο που ονομαζόταν Διανευτήριο, βγήκαν οι ναύτες έξω από το πλοίο και κύκλωσαν την πόλη και φώναζαν δυνατά: άνδρες αδελφοί, που κατοικείτε την πολυάριθμη πρωτεύουσα της Κωνσταντίας, ελάτε κάτω, προς τη θάλασσα, στον τόπο που ονομάζεται Διανευτήριο και πάρτε το τίμιο λείψανο του Οσίου πατέρα μας Επιφανίου*.

Πολυβίου επισκόπου Ρινοκορούρων, Βίος Αγ. Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 41.112.

* Ο άγιος Επιφάνιος απεβίωσε κατά την επιστροφή του στην Κύπρο με το καράβι από την Κωνσταντινούπολη. Τα θαλάσσια ταξίδια κατά την αρχαιότητα και το μεσαίωνα διαρκούσαν πολλές μέρες και οι επιβάτες των καραβιών διέτρεχαν πολλούς κινδύ-νους.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 8-9.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 51: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

16

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

1. Κτητορική επιγραφή από το επιδαπέδιο ψηφιδωτό της βασιλικής του Αγίου Σπυρίδωνος στην Τρεμετουσιά (Τριμιθούντα), η οποία αναφέρεται στον άγιο Σπυρίδωνα, α΄μισό 5ου αιώνα.

Η φήμη του Αγίου Σπυρίδωνα, Επισκόπου ΤριμυθούντοςΟ ποιμένας (βοσκός των προβάτων) Σπυρίδωνας, τόση οσιότητα είχε, ώστε κρίθηκε άξιος να γίνει και ποιμένας ανθρώπων (αρχιερέας). Ο Σπυρίδων ορίστηκε να είναι επίσκοπος σε μία από τις πόλεις της Κύπρου με το όνομα Τριμιθούς… Αυτά εγώ τα πληροφορήθηκα και προφορικά από πολλούς Κυπρίους και τα συνάντησα στο σύ-νταγμα* κάποιου πρεσβυτέρου Ρουφίνου, το οποίο είναι γραμμένο στα λατινικά.

Σωκράτης, Εκκλησιαστική Ιστορία, Κεφ. ΙΒ΄, Περί Σπυρίδωνος του Κυπρίων επισκό-που. J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 67.104.

*Σύνταγμα: σύγγραμμα, βιβλίο

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 9.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 52: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

17

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Ο Άγιος ΣπυρίδωνΜα σ’ αυτά τα χρόνια έχομε ακουστά πως έζησε κι ο Σπυρίδων ο επίσκοπος της Τριμυ-θούντος της Κύπρου, που για να δείξουμε την αρετή του είναι νομίζω αρκετή η φήμη του, που κρατά ως και τώρα ακόμα. Κι από τα θαύματα, που έγιναν μέσω του με τη βοήθεια του θεού, τα περισσότερα, όπως είναι φυσικό, τα ξέρουν οι ντόπιοι· μα κι εγώ κείνα που έφτασαν ως εμάς δε θα τα κρύψω. Γιατί, ενώ ήταν χωριάτης με γυναίκα και παιδιά, δεν εγκατέλειψε παρόλ’ αυτά τα θεία… Κι αξίζει να θαυμάση κανείς το βάθος αυτού του ανθρώπου του θεού και την ακριβή τήρηση της εκκλησιαστικής τάξεως.

Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία, 21.22-22.1

Χατζηιωάννου Κυριάκος, Ἡ Ἀρχαῖα Κύπρος εἰς τὰς ἑλληνικὰς πηγάς, τόμος Α΄, Έκδοσις Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, Λευκωσία 1971, 373.(απόδοση στη νεοελληνική: Κυριάκος Χατζηιωάννου)

Ο αυτοκράτορας Κωνστάντιος Β΄ (337-361) καλεί τον Αγ. ΣπυρίδωναΣτέλλονταν επιστολές σε όλη την επικράτεια των Ρωμαίων και καλούσε (ο Κωνστάντι-ος*) τους επισκόπους. Και επειδή κανείς από τους επισκόπους που έφτασαν δεν γνώ-ριζε αυτό που επιζητούσε να μάθει, στέλλει επιστολή και στην Κύπρο, στο Σπυρίδωνα ζητώντας του να μεταβεί κι εκείνος.

Συμεών μεταφραστής, Βίος Αγίου Σπυρίδωνος, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 116.417.

*Κωνστάντιος Β΄: γιος και διάδοχος του Μ. Κωνσταντίνου.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 57.(απόδοση στη νεοελληνική)

ΣΚΕΨΟΥ- Γιατί οι συντάκτες των δύο πιο πάνω πηγών αναφέρουν από πού πήραν τις πληρο-

φορίες τους για τον άγιο Σπυρίδωνα;

- Πόσο σημαντική είναι η προφορική παράδοση για την ιστορική γνώση; Εσύ έχεις

ακούσει για το παρελθόν πληροφορίες και πόσο αντικειμενικές θεωρείς ότι είναι; Τι

θα έκανες για να ελέγξεις κατά πόσον ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα;

- Θεωρείς σωστό να αναφέρουν οι ιστορικοί την προέλευση των πληροφοριών που

καταγράφουν; Να αιτιολογήσεις την απάντησή σου.

Page 53: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

18

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Οι επίσκοποι Σπυρίδων και Τριφύλλιος σε σύνοδο τηςΕκκλησίας της ΚύπρουEίναι άξια θαυμασμού η εμβρίθεια* και η ακρίβεια της εκκλησιαστικής τάξης του θείου αυτού άνδρα (του Σπυρίδωνα). Λέγεται λοιπόν ότι σε κάποια χρονική στιγμή χρειάστηκε να συνέλθουν στο ίδιο μέρος οι επίσκοποι της Κύπρου και ότι ανάμεσά τους ήταν και ο Σπυρίδων και ο επίσκοπος Λέδρων Τριφύλλιος, άνδρας ελλόγιμος** και ο οποίος σπούδασε και διέπρεψε στη νομική για πολλή χρόνο στην πόλη των Βη-ρυτίων***.

Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία, 23.14-19.

*Εμβρίθεια: βαθύτητα σκέψης **Ελλόγιμος: αξιόλογος, διαπρεπής, λόγιος, σοφός, αξιομνημόνευτος, διακεκριμένος.*** εν τη Βηρυτίων πόλει: Βηρυτός.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 9-10.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 54: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

19

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Ο Άγιος Ιλαρίων (α) Στο τέλος παραπλέοντας την Κύπρο [ο Ιλαρίων] κατέπλευσε στην Πάφο. Μετά από τις προτροπές του τότε επισκόπου των Κυπρίων του άρεσε η διαμονή εκεί και φιλοσο-φούσε (ασκείτο πνευματικά) κοντά σε ένα χωριό το οποίο ονομαζόταν Χάρυβρις*.

Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία, 206.21-24.

*Χάρυβρις: ταυτίζεται με το χωριό Επισκοπή της Πάφου.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 10.(απόδοση στη νεοελληνική)

(β) Έγινε τόσο θεοφιλής [ο Ιλαρίων από τη Θαβαθά*], ώστε ακόμη και σήμερα πάνω στον τάφο του θεραπεύονται πολλοί που υποφέρουν από ασθένειες και δαιμονισμέ-νοι. Το πιο παράδοξο είναι ότι τάφηκε [στην Κύπρο] προηγουμένως από τους Κυπρί-ους και στη συνέχεια από τους Παλαιστινίους [στην Παλαιστίνη], όπου βρίσκεται ο τάφος του σήμερα. Γιατί συνέβη να τελειώσει τη ζωή του στην Κύπρο και να κηδευθεί από τους Κυπρίους με πολλή τιμή και φροντίδα. Μετά από αυτά ο Ησυχάς, άνδρας έντιμος και με φήμη και ο οποίος έγινε ένας από τους μαθητές του, αφού έκλεψε το λείψανο το μετέφερε στην Παλαιστίνη και το έθαψε στο ιδιωτικό του μοναστήρι.

Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία, 122.11-18.

*Θαβαθά: κωμόπολη κοντά στη Γάζα της Παλαιστίνης.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος – 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 10.(απόδοση στη νεοελληνική)

ΣΚΕΨΟΥ και ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕ- Να αξιολογήσεις τις προσωπικότητες του Σπυρίδωνος, του Τριφυλλίου και του Ιλαρίωνος

και τη συμβολή τους στην πνευματική δράση της Εκκλησίας της Κύπρου και στην ανα-

γνώρισή της ως αυτοδιοικούμενης.

Page 55: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

20

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Παρουσία πολλών επισκόπων στην ΚύπροΓιατί δεν είναι σε όλα οι παραδόσεις οι ίδιες, αν και είναι ομόδοξοι, και δεν θα τις βρει κανείς σε όλες τις εκκλησίες. Άσε τους Σκύθες*, οι οποίοι αν και έχουν πολλές πόλεις ωστόσο έχουν όλοι ένα επίσκοπο. Στους άλλους λαούς, σε οποιοδήποτε μέρος και σε χωριά ιερουργούν επίσκοποι, όπως γνωρίζω, στους Άραβες και στους Κυπρίους.

Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία, 330.11-14.

*Σκύθες: Ο Σωζομενός πιθανώς αναφέρεται στους κατοίκους της Μικράς Σκυθίας, η οποία βρίσκεται ανάμεσα στον ποταμό Δούναβη και το δυτικό μέρος της Μαύρης Θάλασσας, η σημερινή Δοβρουτσά (νότιο-ανατολικό μέρος της Ρουμανίας και βόρει-ο-ανατολικό μέρος της Βουλγαρίας).

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος – 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 10.(απόδοση στη νεοελληνική)

ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΕ ΣΤΟ ΧΑΡΤΗ- Να τοποθετήσεις στο χάρτη της Κύπρου τις επισκοπές που αναφέρονται στις πηγές των προηγούμενων

σελίδων (αν δεν γνωρίζεις την ακριβή θέση τους ανάζητησε πληροφορίες στο διαδίκτυο).

Page 56: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

21

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Το αυτοκέφαλο της Κυπριακής Εκκλησίας

Οι αξιώσεις του Πατριαρχείου Αντιοχείας και ηεπιχειρηματολογία τουΜετά το 367 οι αυτόνομες Εκκλησίες καταβροχθίζονταν η μια μετά την άλλη και υπά-γονταν στα υπό διαμόρφωση Πατριαρχεία. […] Επειδή λοιπόν η Κύπρος υπαγόταν πολιτικά στον Comes Orientis, η Εκκλησία της Αντιόχειας, που έμελλε να εξελιχθεί στο πανίσχυρο Πατριαρχείο Αντιοχείας, αξίωνε την υπαγωγή της Εκκλησίας της Κύπρου στην εκκλησιαστική διοίκηση της Αντιόχειας. Η άρνηση της κυπριακής Εκκλησίας να δεχτεί τη χειροτονία των επισκόπων της από την Εκκλησία της Αντιόχειας καταγρά-φηκε καταρχάς σε μια επιστολή του Πατριάρχη Αντιοχείας Αλεξάνδρου Α΄ προς τον Πάπα της Ρώμης Ιννοκέντιο Α΄, όπου ο Αλέξανδρος καταγγέλλει πως αυθαίρετα και παρά τις αποφάσεις των Συνόδων εκλέγουν τους επισκόπους τους (…ut suo arbitratu ordinent, neminem consulentes).

Δημοσθένους Α., Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191), Υλικός και πνευματικός πολιτι-σμός, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2002, 23-24.

Απόφαση τις Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου (431)Απόσπασμα από τον 8ο κανόνα της Οικουμενικής Συνόδου

Ο Θεοφιλέστατος επίσκοπος Ρηγίνος (Αρχιεπίσκοπος Κύπρου) και οι ευλαβέστατοι επίσκοποι της επαρχίας των Κυπρίων Ζήνων (Κουρίου) και Ευάγριος (Σόλων) κατάγ-γειλαν [την αξίωση των Αντιοχέων] ως πράγμα καινοφανές για τους εκκλησιαστικούς θεσμούς και τους κανόνες των Αγίων Πατέρων και ότι έθιγε την ελευθερία όλων. Για τον λόγο αυτό κι επειδή τα κοινά πάθη έχουν ανάγκη θεραπείας, καθώς μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη βλάβη, επειδή δεν υπήρχε καμιά αρχαία συνήθεια, ώστε ο επί-σκοπος της Αντιόχειας να κάνει τις χειροτονίες στην Κύπρο, σύμφωνα με τις γραπτές δηλώσεις και τις προφορικές μαρτυρίες αυτών που βρίσκονται στην Κύπρο, οι ευλα-βέστατοι άνδρες που εκφώνησαν την ομιλία στην αγία σύνοδο, θα διοικούν ανεπη-ρέαστα και αβίαστα, οι οποίοι ηγούνται των αγίων εκκλησιών της Κύπρου, σύμφωνα με τους κανόνες των Οσίων Πατέρων και την αρχαία συνήθεια να κάνουν οι ίδιοι τις χειροτονίες των ευλαβεστάτων επισκόπων.

Ραλλή – Ποτλή, Σύνταγμα Β΄, 203-204.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 15.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 57: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

22

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Εύρεση του λειψάνου του Αποστόλου Βαρνάβα (485-89)Βαρνάβα τοῦ ἀποστόλου τὸ λείψανον εὑρέθη ἐν Κύπρῳ ὑπὸ δένδρον κερατέαν, ἔχον ἐπὶ τοῦ στήθους τὸ κατὰ Ματθαῖον Εὐαγγέλιον ἰδιόγραφον τοῦ Βαρνάβα. Ἐξ ἧς προ-φάσεως καὶ περιγεγόνασι Κύπριοι τοῦ αὐτοκέφαλον εἶναι τὴν κατ’ αὐτοὺς μητρόπο-λιν καὶ μὴ τελεῖν ὑπὸ Ἀντιόχειαν. Τὸ δὲ τοιοῦτον Εὐαγγέλιον Ζήνων ἀπέθετο ἐν τῷ παλατίῳ ἐν τῷ ἁγίῳ Στεφάνῳ.

Το λείψανο του Αποστόλου Βαρνάβα βρέθηκε στην Κύπρο κάτω από μια χαρουπιά, έχοντας πάνω στο στήθος του το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, γραμμένο από τον ίδιο το Βαρνάβα. Με αυτό το επιχείρημα οι Κύπριοι κατάφεραν να γίνει η μητρόπολή τους αυτοκέφαλη και να μην τελεί υπό τον έλεγχο [του Πατριαρχείου] της Αντιόχειας. Το ευαγγέλιο αυτό ο [αυτοκράτορας] Ζήνων το τοποθέτησε στο παλάτιο, στο ναό του Αγίου Στεφάνου.

Θεόδωρος Αναγνώστης, Εκκλησιαστική Ιστορία, PG 86, 184.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 18.(απόδοση στη νεοελληνική)

Το λείψανο του Αποστόλου Βαρνάβα και η επικύρωση του αυτοκέφαλου της Κυπριακής Εκκλησίας Σε μια κρίσιμη για την Κυπριακή Εκκλησία στιγμή, όταν ο Πέτρος ο Κναφεύς, Πα-τριάρχης Αντιόχειας, προσπάθησε να υπαγάγει τον θρόνο της Κύπρου υπό τη δι-καιοδοσία του, με τη δικαιολογία ότι η νήσος είχε δεχθεί τον Χριστιανισμό από την Αντιόχεια, ο Απόστολος Βαρνάβας παρουσιάστηκε τρεις φορές στον ύπνο του αρχιε-πισκόπου Ανθεμίου και του υπέδειξε το μέρος του τάφου του. Ο Ανθέμιος βρήκε έξω από τη Σαλαμίνα, κάτω από μια χαρουπιά, τον τάφο με το λείψανο του Αποστόλου, μαζί με το ιδιόγραφο του Βαρνάβα κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο.

Η εύρεση του λειψάνου τοποθετείται περί το 488 μ.Χ. Το Ευαγγέλιο, που βρήκε στον τάφο του Αποστόλου Βαρνάβα ο Ανθέμιος, το μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη, αποδεικνύοντας στον αυτοκράτορα Ζήνωνα (474-491 μ.Χ.) την αποστολικότητα της Κυπριακής Εκκλησίας. Συνεπώς το επιχείρημα του Πέτρου Κναφέως ότι η ίδρυσή της είχε προέλθει από την Αντιόχεια καταρριπτόταν. Ο Ζήνων επικύρωσε τότε το αυ-τοκέφαλο, που είχε ήδη αναγνωριστεί στην Εκκλησία της Κύπρου με τον Η΄ κανόνα

Το όραμα του Ανθέμιου και η εύρεση του λειψάνου του Αποστόλου Βαρνάβα

Page 58: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

23

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

της Οικουμενικής Συνόδου της Εφέσου, το 431 μ.Χ. Σύμφωνα με το Εγκώμιον του Αλεξάνδρου μοναχού, με χορηγία του αυτοκράτορος Ζήνωνος ο Ανθέμιος έκτισε Βα-σιλική και Μονή κοντά στον τάφο του Αποστόλου. Το δε λείψανο του Αποστόλου Βαρνάβα τοποθετήθηκε σε κτιστό τάφο στη νότια αψίδα του ναού από τον αρχιεπί-σκοπο Ανθέμιο.

Παλαιά παράδοση αναφέρει ότι λείψανα του Αποστόλου μεταφέρθηκαν στην Κων-σταντινούπολη, όπου τοποθετήθηκαν στον ανακτορικό ναό του Αγίου Στεφάνου. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι οι μοναχοί δεν πρέπει να είχαν κρατήσει ολόκληρο το λείψανο στη Μονή, αλλά τεμάχια ανακομίσθηκαν στην Κωνσταντινούπολη το 488 και αργότερα επί Λέοντος Στ΄ του Σοφού (886-912) στις αρχές του 10ου αιώνος, όταν κτί-σθηκε με αυτοκρατορική χορηγία το καθολικό στη σημερινή του μορφή.

Αρχιμανδρίτης Βαρνάβας, «Βίος Αποστόλου Βαρνάβα» στο Κοκκινόφτας Κ. (επιμ.), Η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Ο Βίος του Απο-στόλου Βαρνάβα - Οι πηγές - Η ιστορία της Μονής - Η αρχιτεκτονική, Μονή Αποστό-λου Βαρνάβα, Λευκωσία 2009, 19-30.

2. Ο απόστολος Βαρνάβας υποδεικνύει στον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο το σημείο ταφής του λειψάνου του (488). Τοιχογραφία από το ναό του Αποστόλου Βαρνάβα στη Σαλαμίνα, 20ός αιώνας.

Page 59: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

24

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

3. Ο αρχιεπίσκοπος Ανθέμιος χαρίζει το ιδιόχειρα γραμμένο ευαγγέλιο του Ματθαίου στον αυτοκράτορα Ζήνωνα (488). Τοιχογραφία από το ναό του Αποστόλου Βαρνάβα στη Σαλαμί-να, 20ός αιώνας.

4. Ο αυτοκράτορας Ζήνων παραχωρεί στον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο τα αυτοκρατορικά προνόμια (488). Τοιχογραφία από το ναό του Αποστόλου Βαρνάβα στη Σαλαμίνα, 20ός αιώνας.

Page 60: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

25

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Τα αυτοκρατορικά προνόμια της Εκκλησίας της ΚύπρουΠαρά την απόφαση για αποδοχή της αυτοδιοίκησης της Εκκλησίας της Κύπρου από την Σύνοδο της Εφέσου, το Πατριαρχείο Αντιοχείας δεν είχε παραιτηθεί από τις αξιώσεις του. Πενήντα περίπου χρόνια μετά, στα 478, ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Ανθέμιος κατέφυγε στον αυτοκράτορα Ζήνωνα (474-491), ζητώντας την υποστήριξή του. Ο Ζήνων όχι μόνο επικύρωσε το αυτοκέφαλο σε τοπική Σύνοδο που συνεκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη, αλλά σύμφωνα με την παράδοση, φρόντισε να το εξάρει, δίδοντας στον Ανθέμιο και τους διαδόχους του τρία αυτοκρατορικά προνόμια: να φορεί πορφυρό μανδύα στις ιεροτελεστίες, να κρατεί αυτοκρατορικό σκήπτρο αντί ποιμαντορική ράβδο και να υπογράφει με κιννάβαρη, δηλαδή με ερυθρό μελάνι. Οι Βυζαντινές πηγές μαρτυρούν ότι, μη γνωρίζοντας ο Ανθέμιος πώς να αντιμετωπίσει τις αξιώσεις του Πατριαρχείου Αντιοχείας, είδε στον ύπνο του τον Απόστολο Βαρ-νάβα, ο οποίος του υπέδειξε το μέρος όπου θα έβρισκε το λείψανό του. Πράγματι το λείψανο του Αποστόλου Βαρνάβα βρέθηκε κάτω από μια χαρουπιά, με τοποθετημένο στο στήθος του το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, χειρόγραφο του ιδίου του Βαρνάβα. Ενώ όμως μαρτυρούνται όλα αυτά, καμιά βυζαντινή πηγή δεν αναφέρει τίποτε για τα αυτοκρατορικά προνόμια. Μόνο στο εγκώμιο του Αποστόλου Βαρνάβα βρίσκουμε την πληροφορία «τον δε επίσκοπον μεγάλως ο βασιλεύς τιμήσας, απέλυσεν αυτόν επί την Κύπρον μετά χρημάτων πολλών και κελεύσεως, εντειλάμενος αυτώ εγείραι ναόν τω αγίω αποστόλω Βαρνάβα εν τω τόπω ένθα ευρέθη το τίμιον λείψανον». Οι τιμές αφορούσαν μόνο χρήματα, ή μήπως εδώ γίνεται υπαινιγμός για τα αυτοκρατορικά προνόμια;

Δημοσθένους Α., Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191), Υλικός και πνευματικός πολιτι-σμός, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2002, 25-26.

(5α) Η εύρεση του λειψάνου του αποστό-λου Βαρνάβα. Εικαστική απόδοση της τοιχογραφίας από τον καθεδρικό ναό του Αγίου Ιωάννη, 18ος αιώνας (γραμ-ματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

(5β) Εικαστική απόδοση του ναΐσκου που κτίστηκε πάνω από τον τάφο του αποστόλου Βαρνάβα στη νεκρόπολη δυ-τικά της Σαλαμίνας (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

Page 61: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

26

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

(5γ) Η παραχώρηση των προνομίων από τον αυτοκράτορα Ζήνω-να στον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο. Εικαστική απόδοση της τοιχογρα-φίας από το ναό του Αποστόλου Βαρνάβα, Σαλαμίνα, 20ός αιώ-νας (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

ΣΚΕΨΟΥ- Ποιο λάθος εντοπίζεις στο γραμματόσημο που απεικονίζει την παραχώρηση των προνομίων

από τον αυτοκράτορα Ζήνωνα στον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο;

Page 62: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

27

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

To όραμα του Ανθέμιου και η εύρεση του λειψάνου του αποστόλου Βαρνάβα σε κόμικ.

6. Βοϊτόβιτς Ειρήνη, Ιστορία Κατεύθυνσης Β8, Μαθητικός Λόγος 17 (σχολική χρονιά 2007-8), Λύκειο Μακαρίου Γ΄, Λάρνακα 2008, 71.

Page 63: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

28

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Ο τάφος του αποστόλου ΒαρνάβαΟ τάφος του αποστόλου Βαρνάβα βρίσκεται ανατολικά της μονής σε απόσταση 100 περίπου μέτρων, μέσα στη αρχαία νεκρόπολη της Σαλαμίνας, σε χώρο που αφθονούν οι χαρουπιές. Πρόκειται για λαξευτό τάφο της ρωμαϊκής περιόδου, που αποτελείται από θάλαμο σχήματος ακανόνιστου ορθογώνιου, στις μακρές πλευρές του οποίου υπάρχουν δύο αρκοσόλια, στα οποία διασώζονταν σπαράγματα τοιχογραφιών. Η προσπέλαση στον τάφο γίνεται με λαξευτή κλίμακα-δρόμο από τη νότια πλευρά.

Το απόκρυφο έργο «Περίοδοι και μαρτύριον του αγίου Βαρνάβα» του 5ου αιώνα, που αποδίδεται στον ανεψιό του Βαρνάβα Ιωάννη-Μάρκο, περιγράφει το μαρτύριο του Αποστόλου και τον χώρο ταφής του [...]

Ο μοναχός Αλέξανδρος στο εγκώμιό του αναφέρει ότι οι Ιουδαίοι από τη Συρία, αφού βασάνισαν πολύ τον Βαρνάβα, τον δολοφόνησαν […]

Σύμφωνα με την παράδοση, την οποία αναφέρει και ο μοναχός Αλέξανδρος στον τόπο που ήταν θαμμένος ο απόστολος Βαρνάβας που λεγόταν της Υγείας, χωρίς να το γνωρίζουν οι άνθρωποι που πήγαιναν εκεί ενεργούσαν θεϊκές δυνάμεις. Συνεχίζοντας ο Αλέξανδρος αναφέρει ότι ο απόστολος Βαρνάβας παρουσιάστηκε τρεις φορές στον ύπνο του Αρχιεπισκόπου Ανθεμίου, που έζησε την εποχή του αυτοκράτορος Ζήνωνος (474-491) […]

Ο τάφος του αποστόλου διακοσμήθηκε με τοιχογραφίες, τα υπολείμματα των οποίων δεν βοηθούν στη χρονολόγησή τους. Στο αρκοσόλιο, που βρίσκεται στα δεξιά του θαλάμου, ορύχθηκε πηγάδι από το οποίο οι προσκυνητές αντλούσαν αγίασμα. Το πη-γάδι βρίσκεται σήμερα εξωτερικά στην βόρεια πλευρά του ταφικού παρεκκλησίου.

Το λείψανο του αποστόλου Βαρνάβα μεταφέρθηκε από τον αρχιεπίσκοπο Ανθέμιο και τοποθετήθηκε σε τάφο στην αψίδα του νότιου κλίτους της βασιλικής, που έκτισε για τον σκοπό αυτό. Η πλάκα με την οπή που διασώθηκε ήταν επενδυμένη «αργυρίω ικανώ» και πιθανώς ήταν στολισμένη με κιβώριο.

Το ευαγγέλιο του Ματθαίου, που ο Ανθέμιος βρήκε στο στήθος του λειψάνου του αποστόλου, το δώρισε στον αυτοκράτορα Ζήνωνα, ο οποίος το τοποθέτησε σε πα-ρεκκλήσι των ανακτόρων. Σύμφωνα με τον μοναχό Αλέξανδρο, το ευαγγέλιο αυτό χρησιμοποιείτο κατά τη λειτουργία της Μ. Πέμπτης. Την πληροφορία αυτή επιβεβαι-ώνει και ο επίσκοπος Αντιοχείας Σεβήρος, ο οποίος σε επιστολή του αναφέρει ότι είδε το ευαγγέλιο αυτό στο ναό του Αγίου Στεφάνου, όπου το είχε τοποθετήσει ο Ζήνων, όταν επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη επί πατριάρχου Μακεδονίου (495-511), το 508, λίγα χρόνια μετά την ανεύρεσή του.

Αργότερα πάνω από τον υπόγειο τάφο του αποστόλου Βαρνάβα κτίστηκε μικρός να-ΐσκος-μαρτύριο. Όταν ο Μπάρσκυ επισκέφθηκε τη μονή το 1735 ζωγράφισε το τα-πεινό, τότε, κτίσμα που φαίνεται στο σχέδιό του. Πρόκειται για λιθόκτιστο ναό με δίρρικτη στέγη, που φέρει σταυρό στην μια άκρη. Προσαρτημένος στη μια πλευρά του ναού εικονίζεται πυργοειδής κατασκευή με θύρα.

Page 64: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

29

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Τον τάφο του αποστόλου αναφέρει και ο Pococke (1738) ως ένα λαξευμένο σπήλαιο, στην είσοδο του οποίου υπήρχε πηγάδι με υφάλμυρο νερό και ότι πάνω από τον τάφο είχε κτιστεί μικρό παρεκκλήσιο […]

Το κτίσμα που σχεδίασε ο Μπάρσκυ το 1735 ερειπώθηκε και αντικαταστάθηκε με μι-κρό παρεκκλήσιο το 1954, το οποίο κτίστηκε με δαπάνη της Ευγενίας Θεοδότου. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1964, το παρεκκλήσιο μετασκευάστηκε σε μονόκλιτο τρουλαίο ναό με δαπάνες του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄.

Στη θέση που τάφηκε ο απόστολος Βαρνάβας είναι κτισμένο σήμερα (μεταγενέστερο) πεζούλι πάνω στο οποίο τοποθετήθηκε το 1965, σύμφωνα με πληροφορία του Καθη-γουμένου της μονής Αρχιμανδρίτη Γαβριήλ, κάλυμμα μαρμάρινης σαρκοφάγου, που βρισκόταν στο δεύτερο ταφικό θάλαμο, βόρεια του τάφου του αποστόλου Βαρνάβα. Δεν υπάρχουν πληροφορίες, αν το κάλυμμα ανήκε στη σαρκοφάγο του αποστόλου Βαρνάβα.

Χατζηχριστοδούλου Χρ., «Η Ιερά Μονή του Αποστόλου Βαρνάβα παρά τη Σαλαμίνα της Κύπρου» στο Κοκκινόφτας Κ. (επιμ.), Η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Ο Βίος του Αποστόλου Βαρνάβα – Οι πηγές – Η ιστορία της Μονής – Η αρχιτεκτονική, Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Λευκωσία 2009, 73-90.

Page 65: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

30

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Διοίκηση – Οικονομία – Κοινωνία

Διοίκηση και πόλεις της Κύπρου (535)μδ΄. Ἐπαρχία Κύπρου τῆς νήσου, ὑπὸ κονσουλάριον, πόλεις ιγ΄.

Κωνσταντία μητρόπολις*, Ταμασός, Κίτης, Ἀμαθοῦς, Κόριν, Πάφος, Ἀρσινόε, Σό-λοι, Λάπιθος, Κιρβοῖα, Κύθροι, Καρπάσιν, Λάπιθος, (Τριμιθούντων, Λευκουσία).

Ιεροκλέους Συνέκδημος (εκδ. Honigman, 38)

*Μητρόπολις: πρωτεύουσα

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 21.

Πόλεις της Κύπρου (591-603)1095 Ἐπαρχία τῆς Κύπρου

Κωνσταντία μητρόπολις, Κίτιον, Ἀμαθοῦς, Κούριον, Πάφος, Ἀρσενάϊ, Σῶλοι, Λά-πιθος, ἐν ᾗ ἐγεννήθη Γεώργιος ὁ Κύπριος ὁ γράψας τὴν βίβλον ἐξ ἧς ταῦτα μετελή-φθησαν, Κυρηνία, Ταμασός, Κύθροι, Τριμυθοῦς, Καρπάσιν.

Γεώργιος Κύπριος, Γεωγραφικό εγχειρίδιο

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 25.

Page 66: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

31

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΕ ΣΤΟ ΧΑΡΤΗ και ΣΚΕΨΟΥ- Να τοποθετήσεις στο χάρτη της Κύπρου τις πόλεις που αναφέρονται στις δύο προηγούμενες

πηγές.

- Ποιες από αυτές κατοικούνται μέχρι σήμερα; Ποιες από αυτές διατηρούν το ίδιο όνομα;

Υπαγωγή της Κύπρου στη Διοίκηση της Ανατολής (Oriens)Οι μεταρρυθμίσεις του Διοκλητιανού (284-305) και του Μ. Κωνσταντίνου (324-337) υπήγαγαν την Κύπρο στη Διοίκηση της Ανατολής (Oriens). Διοικητής της περιφέρει-ας ήταν αρχικά ο Praefectus Praetorio Orientis, κατόπιν ο Vicarius Orientis και μετά το 331 ο Comes Orientis, που είχε ως έδρα του την Αντιόχεια.

Δημοσθένους Α., Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191), Υλικός και πνευματικός πολιτι-σμός, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2002, 23.

Page 67: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

32

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Ένταξη της Κύπρου στην Quaestura Iustiniana ExercitusEX UT BONUS καὶ τὰ ἐξῆς

Ὁ αὐτὸς βασιλεὺς πρὸς Βόνον κουαέστορα EXERCITU

RECTE NOBIS

Περὶ τῆς ὰρχῆς τῶν νήσων φησὶν ἡ διάταξις, ὑποβάλλουσα τῇ τοιαύτῃ ἀρχῇ Κύπρον, Ῥόδον καὶ τὰς Κυκλάδας νήσους, Καρίαν, Μυσίαν, Σκυθίαν, τὸν τούτων ἡγούμενον Ἰουστινιανὸν QUAESTORA EXERCITU προσαγορεύουσα, καὶ τῶν στρατιωτῶν ἡγεῖσθαι τῶν αὐτῶν ἐπαρχιῶν κελεύουσα, καὶ τὰς ἐκ τούτων πεμπομένας έκκλήτους ἐξετάζειν αύτὸν διατυποῦσα καὶ πρὸς γε τὴν ἴσην τάξιν αὐτῷ τῶν ἐπάρχων τῶν PRAETORION ἀπονέμουσα.

Ἐγράφη προ ιε΄ καλανδῶν Ἰουνίων μετὰ τὴν ὑπατείαν Βελισαρίου.»

Γκουτζιουκώστας Ανδρέας και Μονίαρος Ξενοφών, Η περιφερειακή διοικητική ανα-διοργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον Ιουστινιανό Α΄ (527-565): Η πε-ρίπτωση της Quaestura Iustiniana Exercitus, Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 22, Εκδό-σεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2009, 90.

Ξεχωριστή θέση, μεταξύ των αλλαγών που εισήγαγε ο Ιουστινιανός στην περιφερεια-κή διοίκηση, κατέχει η σύσταση της quaestura exercitus. Επρόκειτο στην ουσία για μια νέα επαρχότητα, η οποία περιελάμβανε τις επαρχίες της Μικράς Σκυθίας, Κάτω Μυ-σίας, Καρίας, Κυκλάδων νήσων (επαρχία Νήσων) και Κύπρου, με έδρα την Οδησσό (σημ. Βάρνα*). Επικεφαλής του νέου μορφώματος διορίστηκε ο Βώνος, ένας έμπειρος κρατικός λειτουργός, πιθανότατα πρώην έπαρχος πραιτωρίων Ιλλυρικού, ο οποίος έλαβε το νεοπαγές αξίωμα του quaestor Iustinianus exercitus.

[…] Βασικός στόχος της δημιουργίας της νέας επαρχότητας ήταν η οικονομική στήρι-ξη των βορείων επαρχιών που είχαν υποστεί μεγάλης κλίμακας καταστροφές από τις συνεχείς βαρβαρικές εισβολές. Στο πλαίσιο της quaestura exercitus εξασφαλιζόταν από τις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές ή annona militaris για τις στρατιωτικές δυνάμεις της Μικράς Σκυθίας και της Μυσίας Δευτέρας μέσω της φορολογίας και στη συνέχεια μεταφερόταν στο βορρά διά θαλάσσης, πιθανότατα με ναυλωμένα πλοία. Άλλωστε από τις επαρχίες Κύπρου, Καρίας και Νήσων διερχόταν η σημαντικότερη θαλάσσια αρτηρία που συνέδεε την πρωτεύουσα με τις πλούσιες επαρχίες της Ανατολής, πάνω στην οποία κινούνταν και τα σιταγωγά της annona civica.

[…] Η quaestura exercitus και ο επικεφαλής μαρτυρούνται για τελευταία φορά στις αφηγηματικές πηγές το 578, ίσως και λίγο αργότερα, το 580. Λαμβάνοντας ωστόσο υπόψη τις μαρτυρίες των σφραγιστικών καταλοίπων σε συνδυασμό και με τα ιστορικά δεδομένα, η μεταρρύθμιση του Ιουστινιανού δεν αποκλείεται να επιβίωσε έως τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα ή και λίγο αργότερα. Η εύρεση νέων αρχαιολογικών στοιχείων και ιδιαίτερα σφραγίδων ενδεχομένως να διαφωτίσει περισσότερο το όλο ζήτημα, που

Page 68: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

33

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της μετάβασης από τις δομές της πρωτοβυζαντινής επαρχιακής διοίκησης σε εκείνες των θεμάτων.

* Δεν πρέπει να συγχέεται με την Οδησσό της σημερινής Ουκρανίας.

Γκουτζιουκώστας Ανδρέας και Μονίαρος Ξενοφών, Η περιφερειακή διοικητική ανα-διοργάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον Ιουστινιανό Α΄ (527-565): Η πε-ρίπτωση της Quaestura Iustiniana Exercitus, Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 22, Εκδό-σεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2009, 234-238.

Οι λόγοι της διοικητικής ένταξης της Κύπρου στην Quaestura Iustiniana Exercitus (537)Το διοικητικό σύστημα του Μ. Κωνσταντίνου, που στηριζόταν στον πλήρη διαχωρι-σμό πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας, επιχείρησε να αναμορφώσει ο Ιουστινιανός Α΄ (527-565), ο οποίος στρατιωτικοποίησε τη διοίκηση σε ορισμένες απομακρυσμένες επαρχίες του κράτους. Στις προσπάθειές του αυτές εντάσσεται και η παράξενη στρατι-ωτική διοίκηση που δημιουργήθηκε το 537, η quaestura iustiniana exercitus, στην οποία συμπεριλήφτηκε η Κύπρος μαζί με τις βόρειες επαρχίες του κράτους και τα νησιά του Αιγαίου. Η πολιτικοστρατιωτική αυτή διοίκηση δημιουργήθηκε προφανώς, για να ενισχυθούν οικονομικά οι εξασθενημένες από τις βαρβαρικές επιδρομές περιοχές του Δούναβη με τα εισοδήματα από τις πλούσιες περιοχές της Κύπρου και των άλλων νησιών, που την εποχή αυτή περνούσαν μια περίοδο σχετικής ηρεμίας. Οπωσδήποτε η διοίκηση αυτή δε φαίνεται να διατηρήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα και πρέπει να καταργήθηκε αμέσως μετά το τέλος της βασιλείας του Ιουστινιανού, αν όχι και νωρίτερα.

Νεράντζη - Βαρμάζη Β., Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου μέσα από τις βυζαντινές πηγές, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, 35.

Page 69: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

34

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Οι στρατιωτικές διοικήσεις στο ανατολικό τμήμα της Βυ-ζαντινής αυτοκρατορίας κατά την περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού Α΄ (527-565)

I. Στρατιωτική Διοίκηση Αρμενίας

II. Στρατιωτική Διοίκηση Ανατολής

III. Quaestura Iustiniana exercitus

IV. Περιοχή των Παλατίνοι

V. Θηβαϊκό Λίμιτον (Thebaicus limes)

VI. Αρκαδία

VII. Αίγυπτος

VIII. Λιβυκό Λίμιτον (Libycus limes)

IX. Στρατιωτική Διοίκηση Θράκης

Καραγιαννόπουλου Ι., Χάρτες πρωΐμου Βυζαντινής περιόδου (324-565), Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991, 24.

Επανάσταση του Καλόκαιρου στην Κύπρο (333)Αυτό το έτος (Α.Μ. 5825=333) ο Δαλμάτιος* αναγορεύτηκε Καίσαρας. Ο Καλόκαι-ρος δε, που αποστάτησε στη νήσο Κύπρο, δεν άντεξε στην επίθεση των Ρωμαίων· και αφού μεταφέρθηκε ηττημένος με τους συνένοχούς του στην Ταρσό της Κιλικίας, κάη-κε ζωντανός από τον Καίσαρα Δαλμάτιο.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 29.28-31

*Φλάβιος Δαλμάτιος: ετεροθαλής αδελφός του Μεγάλου Κωνσταντίνου, ο οποίος είχε τον τίτλο του Censor. To 334 o Φλάβιος Δαλμάτιος κατέστειλε την επανάσταση του Κα-λόκαιρου, που είχε αυτοανακηρυχθεί αυτοκράτορας το 333 στην Κύπρο. Ο Φλάβιος Δαλμάτιος δεν πρέπει να συγχέεται με το γιο του Φλάβιο Ιούλιο Δαλμάτιο, ο οποίος αναγορεύθηκε Καίσαρας από τον Κωνσταντίνο το 335. Εδώ ο Θεοφάνης, όπως και ο Κεδρηνός, συγχέουν τα δύο πρόσωπα, λόγω της συνωνυμίας τους, και αναφέρουν τον πατέρα ως καίσαρα.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 35.(απόδοση στη νεοελληνική)

III

IXIV

IIIII

VIII VII

VI

V

I

Page 70: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

35

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Επανάσταση του Καλόκαιρου στην Κύπρο (333)Στον εικοστό ένατο χρόνο [της βασιλείας του Μεγάλου Κωνσταντίνου] ο Δαλμάτιος αναγορεύτηκε Καίσαρας. Ο Καλόκαιρος, ο οποίος επαναστάτησε στην Κύπρο, κάη-κε ζωντανός από το Δαλμάτιο στην Ταρσό της Κιλικίας.

Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών, Ι519.13-15

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος – 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 62.(απόδοση στη νεοελληνική)

Αυτοκρατορικό ενδιαφέρον για την Κύπρο(α) Ανοικοδόμηση της Σαλαμίνας από τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο Β΄ (337-361) και μετονομασία της σε Κωνσταντία (342)

Κατά τη βασιλεία [του Κωνσταντίου*] καταστράφηκε από θεομηνία η πόλη της Σα-λαμίνας της Κύπρου και καταποντίστηκε το μεγαλύτερό της μέρος στη θάλασσα από το σεισμό, ενώ το υπόλοιπο κατέπεσε στο έδαφος. Ο Κωνστάντιος ο ίδιος την ανοι-κοδόμησε, απάλλαξε τους κατοίκους της πόλης, που επέζησαν του σεισμού, από τους φόρους για τέσσερα χρόνια και έκτισε διάφορα κτίσματα στην πόλη που ονομαζόταν προηγουμένως Σαλαμίνα και μετονομάστηκε σε Κωνσταντία εξαιτίας εκείνου, και η οποία είναι τώρα πρωτεύουσα της Κύπρου.

Ιωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία, 313.8-15

*Κωνστάντιος Β΄: γιος και διάδοχος του Μ. Κωνσταντίνου. Ο Μαλάλας στη χρονο-γραφία του εσφαλμένα γράφει «Κωνσταντίου τοῦ Χλωροῦ» αντί «Κωνσταντίου υἱοῦ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου».

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 22.(απόδοση στη νεοελληνική)

(β) Επισκευή του υδραγωγείου του πτωχοκομείου του Αγίου Κόνωνος (επί Ιουστινι-ανού Α΄, 527-565)

«Τὸ πτωχεῖον τοῦ ἁγίου Κόνωνος. Τὸν ἀγωγὸν αὐτοῦ ἀνενέωσεν ἐν Κύπρῳ.»

Προκόπιος, Περὶ κτισμάτων, 5.9

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 22.

Page 71: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

36

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

(γ) Το υδραγωγείο της Σαλαμίνας – Κωνσταντίας (επί Ηρακλείου, 608-610)

Έχουν βρεθεί μια σειρά από οκτώ συνολικά επιγραφές, οι οποίες αναφέρονται στην κατασκευή των αψίδων του υδραγωγείου της πρωτεύουσας της Κύπρου, Κωνσταντί-ας. Στις επιγραφές αυτές μνημονεύεται κάθε φορά ο αριθμός των αψίδων που κατα-σκευάστηκαν, και ο εκάστοτε υπεύθυνος για την κατασκευή αρχιεπίσκοπος Κύπρου. Ωστόσο, σε μια από τις επιγραφές δεν μνημονεύεται το όνομα κάποιου αρχιεπισκό-που, αλλά το όνομα του Ηρακλείου. Το κείμενο της επιγραφής αυτής έχει ως εξής:

[+ Ἐγένο]ντο συν θ(ε)ῶ κ(αὶ) αὗται ἑ αἱπτὰἁψίδες ἐκ τõν φιλ –οτιμηθέντων πα-ρὰ Φλ(αουίου) Ἡρακλίου τοῦ θε-οστέπτου ἡμõν δεσ-πότου ἀπὸ τοῦ ἱπποδρόμ-ου· μη(νὸς) ς΄, ἰ(ν)δ(ικτιῶνος) - +

[…] Τα στοιχεία επιτρέπουν, νομίζω, να χρονολογήσουμε την επιγραφή του υδρα-γωγείου στην εποχή πριν από την αναγόρευση του Ηρακλείου σε αυτοκράτορα και, φυσικά, στο τελευταίο μέρος της εποχής αυτής. Δεν σώζεται πια ο αριθμός της ινδικτι-ώνος, ο έκτος όμως μήνας του έτους, το οποίο άρχιζε τον Σεπτέμβριο, είναι ο Φεβρου-άριος. Επομένως χρονολογούμε την επιγραφή στον Φεβρουάριο του 610.

Ωστόσο η διατύπωση της επιγραφής «καὶ αὗται αἱ ἑπτὰ ἁψίδες ἐκ τῶν φιλοτιμηθέντων παρὰ…» δείχνει ότι και άλλες αψίδες – πέραν των επτά – κατασκευάσθηκαν από τον Ηράκλειο. Επειδή όμως η έκφραση «καὶ αὗται» συναντάται σε έξι ακόμη επιγραφές αψίδων, πρέπει μάλλον να συμπεράνουμε ότι το τεράστιο αυτό τεχνικό έργο της κατα-σκευής του υδραγωγείου της Κωνσταντίας, που θα έφερνε νερό στην πόλη από από-σταση 55 χιλιομέτρων περίπου, άρχισε να κατασκευάζεται παλαιότερα. Μια υπόθεση, που όμως δεν υπάρχουν στοιχεία για να την τεκμηριώσουν, είναι ότι το έργο άρχισε να κατασκευάζεται επί Φωκά και ότι η επιγραφή από την Κυθρέα με την damnatio memoriae του αυτοκράτορος […] ανήκει στην αφετηρία του έργου στην Κυθρέα. Χρυσός Ευ., «Ο Ηράκλειος στην Κύπρο (609-10)», Πρακτικά Συμποσίου Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2-3 Μαΐου 1983, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου – Πα-νεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1984, 53-62.

Page 72: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

37

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

7. Τμήμα από το υδραγωγείο του Ηρακλείου, c.610, Άγιος Σέργιος Αμμοχώστου. Το υδραγωγείο προ-μήθευε νερό τη Σαλαμίνα – Κωνσταντία από τις πηγές του Πενταδακτύλου (σχέδιο Camille Enlart, 1896-1899). Πηγή: Enlart Camille, Gothic Art and the Renaissance in Cyprus (translated and edited by David Hunt), Trigraph, London 1987, 384.

ΣΚΕΨΟΥ και ΧΑΡΑΞΕ ΕΠΙ ΧΑΡΤΟΥ- Χάραξε στον πιο κάτω χάρτη χρησιμοποιώντας το μολύβι σου και το χάρακά σου την πιθανή

πορεία του υδραγωγείου που ολοκληρώθηκε από τον Ηράκλειο αξιοποιώντας πληροφορίες

από τις πιο πάνω πηγές.

- Μπορείς να σκεφτείς το λόγο για τον οποίο ξεκινούσε το υδραγωγείο από την Κυθρέα;

Page 73: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

38

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ΣΥΓΚΡΙΝΕ- Αφού μελετήσεις προσεκτικά την εικόνα του τμήματος του υδραγωγείου της Κωνσταντίας

και την πιο κάτω φωτογραφία του τμήματος του οθωμανικού υδραγωγείου της Λάρνακας να

εντοπίσεις ομοιότητες και διαφορές.

(Πηγή φωτογραφίας: Μιχάλης Θεοχαρίδης)

Ο Ηράκλειος στην Κύπρο (609-610)Όπως είναι γνωστό, το 608 ο έξαρχος της Αφρικής Ηράκλειος επαναστάτησε εναντίον του τυράννου Φωκά. Επικεφαλής της επαναστάσεως τέθηκε ο γιος του εξάρχου, συ-νώνυμος του Ηράκλειος. Τα επαναστατικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αίγυπτο και ύστερα από μια διετία εισήλθαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Ηράκλειος ανακηρύ-χθηκε αυτοκράτορας. Για τις κινήσεις των επαναστατών στην κρίσιμη διετία 608-610 οι ιστορικές πηγές παραδίδουν ελάχιστα στοιχεία. Είναι γι’ αυτό ιδιαίτερα ενδιαφέ-ρουσα η διαπίστωση του διαπρεπούς νομισματολόγου Philip Grierson, ότι μια σειρά από χάλκινα νομίσματα των επαναστατών κόπηκαν στην Κύπρο. Η ταύτιση αυτή είναι αναμφισβήτητη, γιατί στην πίσω όψη των νομισμάτων υπάρχει η επιγραφή ΚΥΠΡΟΥ. […] Τα νομίσματα της Κύπρου, που είναι όμοια με τα αντίστοιχα των νομισματοκο-πείων της Καρχηδόνας και της Αλεξάνδρειας, καθιστούν εντελώς βέβαιο ότι ο επανα-στατικός στρατός και πιθανόν και ο ίδιος ο Ηράκλειος, που ήταν γενικός επικεφαλής του, διήλθαν από την Κύπρο καθοδόν προς την Κωνσταντινούπολη και μάλιστα ότι παρέμειναν αρκετό χρόνο στο νησί, ώστε να θέσουν σε λειτουργία το νομισματοκοπείο, που είχε μείνει σε αδράνεια από την εποχή του αυτοκράτορα Αλέξανδρου Σεβήρου.

Ευάγγελος Χρυσός, «Ο Ηράκλειος στην Κύπρο (609-10)», Πρακτικά Συμποσίου Κυ-πριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2-3 Μαΐου 1983, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύ-πρου – Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1984, 53-54.

Page 74: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

39

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

ΣΚΕΨΟΥ, ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕ και ΕΡΜΗΝΕΥΣΕ- Το πιο πάνω κείμενο αποτελεί πρωτογενή ή δευτερογενή πηγή; Τα νομίσματα στα οποία

αναφέρεται ο ιστορικός Ευάγγελος Χρυσός αποτελούν πρωτογενή ή δευτερογενή πηγή; Να

αξιολογήσεις τη σημασία αρχαιολογικών ευρημάτων, όπως τα νομίσματα, για την ιστορική

γνώση.

- Μπορείς να σκεφτείς λόγους για τους οποίους τα επαναστατικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αίγυπτο;

- Για ποιους λόγους σήμερα κάποια κράτη καταλαμβάνουν περιοχές ή και ολόκληρα άλλα κράτη;

Λιμός στην ΚύπροΚάποτε λοιπόν, όταν ξέσπασε μεγάλος λιμός και δεν βρίσκονταν ψωμιά στην αγορά, ήταν ο άσπλαχνος Φαυστιανός ο οποίος είχε κλειδωμένους πολλούς οίκους γεμάτους από σιτάρι και κριθάρι…και επικρατούσε μεγάλη στεναχώρια στην πόλη [Κωνστα-ντία]…

Πολυβίου επισκόπου Ρινοκορούρων, Βίος Αγ. Επιφανίου επισκόπου Κωνσταντίας, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 41.89.

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 7.(απόδοση στη νεοελληνική)

Λιμός στην Κύπρο, όταν επίσκοπος Τριμιθούντος ήταν ο Άγιος Σπυρίδων (±325)… Ο Θεός τιμωρούσε το νησί με ανομβρία και επικρατούσε φοβερή ξηρασία· και την ξηρασία ακολουθούσε πείνα, την πείνα αρρώστιες και το μεγαλύτερο μέρος του πλη-θυσμού αφανιζόταν ενώ το υπόλοιπο περίμενε να έχει το ίδιο τέλος… Επικρατούσε πάλι συμφορά παντού και το νησί δεν καρποφορούσε. Οι σιτέμποροι, μπροστά σε μια τέτοια θεϊκή απειλή, επειδή ήθελαν να ζουν πολυτελώς και μηχανεύονταν πώς να εκμεταλλευτούν την περίσταση, μεγάλωναν ακόμη περισσότερο τη συμφορά, ανεβά-ζοντας τις τιμές και, όπως αναφέρεται στην Αγία Γραφή, προσπορίζοντας για τους εαυτούς τους ανόσια κέρδη από τις συμφορές των άλλων.

Συμεών μεταφραστής, Βίος Αγίου Σπυρίδωνος, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 116.417.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 57.(απόδοση στη νεοελληνική)

Ανομβρία και λιμός στην Κύπρο (πριν από το 326)Ὁ Μέγας Κωνσταντίνος μετὰ τὸ βαπτιστῆναι εἶπεν, ὅτι ἡ δική μας χώρα ἡ Κύπρος ἔμεινεν χωρὶς τινὰν χρόνους λς΄, διατὶ ἐγίνην πεῖνα μεγάλη ἀποὺ ἀβροχίαν, καὶ οὕλη ἡ σπορὰ ἐχάθηκεν· καὶ ἡ πεῖνα ἐγίνην μεγάλη, καὶ οὗλα τὰ νερὰ τῶν βρύσων ἐξεράναν,

Page 75: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

40

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

καὶ ἐπηγαῖνναν ἀποὺ τόπον εἰς τόπον μὲ τὰ κτηνά τους νὰ εὕρουν νερόν, νὰ ζήσουν καὶ τὰ κτηνά τους· καὶ οὗλα ἐστεγνῶσαν, καὶ λάκκοι καὶ βρύσες, καὶ ἀφῆκαν τὴν παν-θαύμαστην Κύπρον καὶ ἐπεράσαν ὡδὰ κ’ ἐκειὰ ὅπου πασαεῖς ηὗρεν ἀνάπαυσιν· καὶ τὸ νησσὶν ἔμεινεν χωρὶς τινὰν χρόνους λς΄.

Ο Μέγας Κωνσταντίνος, μετά την βάπτισή του [337 μ.Χ.], είπε πως η δική μας χώρα, η Κύπρος, παρέμεινε χωρίς κατοίκους για 36 χρόνια. Διότι έγινε μεγάλη πείνα, σαν αποτέλεσμα ανομβρίας, και καταστράφηκε όλη η παραγωγή. Και η πείνα επεξετάθη. Και όλα τα νερά των πηγών στέρεψαν. Και μετακινούνταν οι άνθρωποι από μέρος σε μέρος, μαζί με τα ζωντανά τους, για να βρουν νερό, να σωθούν. Και όλα ξεράθηκαν, και πηγάδια και βρύσες. Και εγκαταλείφθηκε η πανθαύμαστη Κύπρος και διασκορ-πίστηκαν οι κάτοικοί της σ’ όποιο μέρος (εκτός Κύπρου) μπόρεσε ο καθένας να βρει καλύτερες συνθήκες. Και το νησί παρέμεινε έρημο από κατοίκους για 36 χρόνια.

Λεόντιος Μαχαιράς, Ἐξήγησις τῆς γλυκείας χώρας Κύπρου,ἡ ποία λέγεται Κρόνακα τουτἔστιν Χρονικόν, 3

Παυλίδης Α., Λεοντίου Μαχαιρά Χρονικόν, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1995 (έκδοση β΄ βελτιωμένη), 2-3. (απόδοση στη νεοελληνική: Άντρος Παυλίδης)

ΣΚΕΨΟΥ και ΚΡΙΝΕ- Συμφωνείς με το χαρακτηρισμό «άσπλαχνος» που δίνει ο συντάκτης της πρώτης πηγής,

επίσκοπος Πολύβιος, για το Φαυστιανό; Να αιτιολογήσεις την απάντησή σου.

- Μπορείς να σκεφτείς άλλες ιστορικές περιόδους, κατά τις οποίες οι άνθρωποι υπέφε-

ραν από πείνα και κάποιοι συνάνθρωποί τους συμπεριφέρονταν εγωιστικά ή εκμεταλλεύονταν την κατάσταση;

- Θεωρείς υπερβολή την πληροφορία ότι η Κύπρος εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της για 36 χρόνια; Υπάρ-

χουν ιστορικές πληροφορίες που ανατρέπουν τη συγκεκριμένη πληροφορία που μας δίνει ο Λεόντιος Μαχαιράς;

Σεισμός στη Σαλαμίνα της ΚύπρουΤῷ αὐτῷ ἔτει, (Α.Μ. 5824=332) σεισμοῦ λαβροτάτου γενομένου ἐν Κύπρῳ, Σαλαμίνα πόλις κατέπεσε καὶ ἱκανὴν πληθὺν διέφθειρεν.

Τον ίδιο χρόνο (333 μ.Χ.) προκλήθηκε ισχυρότατος σεισμός στην Κύπρο και η πόλη Σαλαμίνα κατέπεσε και σκοτώθηκε πολύς πληθυσμός.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 29.24-25.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 35.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 76: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

41

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Τέχνη

Αρχιτεκτονική - Εκκλησιαστική αρχιτεκτονικήονική

Τα βασικά μέρη μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής

86

6 6 66 6α

71 2

3β 5

3β 5

3α 4

ΒΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΕΓΕΙΑΣ

8. Βασιλική Α΄, Άγιος Γεώργιος Πέγειας, 6ος αιώνας, Ελληνική Αρχαιολογική Αποστολή, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνική Δημοκρατία (σχέδιο Χρυσήλιου Πολυκάρπου).

1. Το αίθριο (atrium) ήταν μια υπαίθρια αυλή με τέσσερις στοές στις πλευρές της, οι οποίες στηρίζονταν σε κιονοστοιχίες. Στη μέση του αιθρίου υπήρχε η φιάλη (κρήνη), συνήθως μαρμάρινη. Οι πιστοί πριν εισέλθουν στον κυρίως ναό έπλεναν τα χέρια και τα πόδια τους για να δεχθούν, όντας καθαροί σωματικά πια, και τον ψυχικό εξαγνισμό. Η παράδοση, μάλιστα, θέλει την ύπαρξη της καρκινικής επιγραφής ΝΙΨΟΝΑΝΟΜΗ-ΜΑΤΑΜΗΜΟΝΑΝΟΨΙΝ στη φιάλη του αιθρίου της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινου-πόλεως (διαβαζόταν και από τα αριστερά και από τα δεξιά: «Νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν» = Ξέπλυνε τις αμαρτίες σου (όταν θα εισέλθεις στο ναό) και όχι μόνο το πρόσωπό σου).

2. Ο νάρθηκας (= νάρθηξ: καλάμι, λόγω του στενόμακρου σχήματός του) ήταν ένας μακρόστενος προθάλαμος μετά από το αίθριο και μπροστά από τον κυρίως ναό. Στο νάρθηκα παρέμεναν οι κατηχούμενοι (όσοι βρίσκονταν στο στάδιο της διδασκαλίας και δεν είχαν βαπτιστεί ακόμη Χριστιανοί) και όσοι είχαν διαπράξει κάποιο αμάρτημα (προσκλαίοντες ή προσπίπτωντες). Η είσοδος πρόσβασης από το νάρθηκα στον κυρίως ναό καλυπτόταν από βήλα (κουρτίνες). Όταν άρχιζε η τέλεση του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας η οποία απευθυνόταν μόνο στους μυημένους Χριστιανούς, με την εντολή του ιερέα «τάς θύρας, τάς θύρας εν σοφία. Πρόσχωμεν» τα βήλα κατέβαιναν και εμπό-διζαν οποιαδήποτε οπτική πρόσβαση των κατηχουμένων και των προσκλαιόντων στον

Page 77: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

42

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

κυρίως ναό. Ως νάρθηκας μπορούσε χρησιμοποιηθεί η ανατολική στοά του αιθρίου, όπως στην περίπτωση της Βασιλικής Α΄ του Αγίου Γεωργίου Πέγειας.

3. Κυρίως ναός: ο χώρος που προοριζόταν για τους πιστούς. Χωριζόταν με κιονοστοι-χίες (σειρές από κίονες) σε επιμέρους μέρη, τα κλίτη. Συνήθως οι πιο πολλές βασιλικές ήταν τρίκλιτες, ενώ υπήρχαν και μεγαλύτερες με πέντε ή επτά κλίτη. Στο μεσαίο κλίτος (3α) υπήρχε ο άμβωνας, το επίσημο δηλαδή βήμα στο οποίο ανέβαιναν οι ιερείς για να αναγνώσουν το ευαγγέλιο κι άλλα ιερά κείμενα. Κατά κανόνα το μεσαίο κλίτος ήταν υπερυψωμένο και ανοίγονταν στους πλαϊνούς του τοίχους παράθυρα που φώτιζαν τη βασιλική.Οι πιστοί συνήθως παρέμεναν στα πλάγια κλίτη (3β), από τα οποία δεν μπορούσαν να περάσουν στο μεσαίο (3α), αφού φράσσονταν με θωράκια (μαρμάρινες ή λίθινες πλά-κες) μεταξύ των κιόνων των κιονοστοιχιών.

4. Ιερό Βήμα: Η βασιλική στα ανατολικά κατέληγε σε ημικυλινδρική εσωτερικά κόγχη, την αψίδα, στην οποία ήταν προσκολλημένο το σύνθρονο. Το σύνθρονο αποτελείτο από σειρές καθισμάτων σε αμφιθεατρική διάταξη και στην κορυφή του συνθρόνου υπήρχε ο αρχιερατικός θρόνος. Το σύνθρονο προοριζόταν για τον προεστώτα επίσκο-πο και τους ιερείς – βοηθούς του επισκόπου, που παρακολουθούσαν την ακολουθία. Στο Ιερό Βήμα βρίσκεται το θυσιαστήριο - Αγία Τράπεζα, που συμβολίζει τον Τάφο του Χριστού. Η Αγία Τράπεζα καλύπτεται από το Κιβώριο, το οποίο στηρίζεται σε τέσσερις κίονες. Μεταξύ Ιερού Βήματος και κυρίως ναού παρεμβαλλόταν το τέμπλο ή φράγμα Πρεσβυτερίου, το οποίο συνήθως ήταν από μάρμαρο. Η διαφορά του με τα σημερινά ξυλόγλυπτα εικονοστάσια, πέρα από το υλικό κατασκευής του, ήταν ότι αρχικά ήταν ένα χαμηλό κιγκλίδωμα, το οποίο σταδιακά υψώθηκε για να πάρει τη ση-μερινή του μορφή γύρω στον 11ο αιώνα.

9α και 9β. Παλαιοχριστιανικά ασβεστολιθικά θωράκια από τη βασιλική του Μαρα-θοβούνου (Πηγή φωτογραφιών: Α. Παπαγεωργίου, «Η Βασιλική Μαραθοβούνου», Report of the Department of Antiquities, Cyprus 1963, 82-102, Plate XII, 4 και 5).

9α 9β

Page 78: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

43

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

5. Παραβήματα ή παστοφόρια: δωμάτια που κατά κανόνα πλαισίωναν την αψίδα και χρησίμευαν ως πρόθεση (για την προετοιμασία και τη φύλαξη της Θείας Ευχαριστίας, πριν και μετά την τέλεση της λειτουργίας) ή διακονικό (για τη φύλαξη των προσφορών των πιστών ή χρησίμευε ως αρχείο, σκευοφυλάκιο, βεστιάριο ή βιβλιοθήκη).

6. Τα προσκτίσματα των βασιλικών είναι τα κτίρια που περιβάλλουν τις βασιλικές και ήταν προσκολλημένα σε αυτές. Συνήθως έχουν τη μορφή δωματίων και σκοπό έχουν είτε να εξυπηρετήσουν την ίδια τη βασιλική κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας (π.χ. το σκευοφυλάκιο (6α) στο οποίο φυλάσσονται τα εκκλησιαστικά σκεύη ή το δια-κονικό (6α) στο οποίο δέχονταν οι διάκονοι τις προσφορές των πιστών) είτε διέμεναν και εργάζονταν σε αυτά κληρικοί και λαϊκοί που υπηρετούσαν την εκκλησία. Ακόμα χρησιμοποιούνταν ως ξενώνες και εργαστήρια, όπως το εργαστήριο παραγωγής ελαιο-λάδου που βρέθηκε στη βασιλική Γ΄ του Αγίου Γεωργίου Πέγειας.

Η βασιλική Α΄ φέρει στη βόρεια πλευρά της εκτεταμένα προσκτίσματα. Επίσης, βορεί-ως της βασιλικής Γ΄ του Αγίου Γεωργίου Πέγειας έχουν αποκαλυφθεί προσκτίσματα: σκευοφυλάκιο (1), εργαστήριο παραγωγής ελαιολάδου (2), πηγάδι (3), ξενώνας, αυλή (4), στάβλος και δεξαμενή (5). Επίσης αποκαλύφθηκε δρόμος που περνούσε μπροστά από τα προσκτίσματα και το ναό. Ο δρόμος εξυπηρετούσε πεζούς και υποζύγια που μετέφεραν ελιές για παραγωγή ελαιολάδου.

7. Βαπτιστήριο: Στις βασιλικές συνήθως που λειτουργούσαν σαν καθεδρικοί ναοί υπήρ-χαν στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους βαπτστήρια. Μην φαντασθείτε τις βαπτίσεις τότε όπως τις σημερινές, με ένα βρέφος να κλαίει τρομοκρατημένο σε μια φορητή με-ταλλική κολυμβήθρα στο κέντρο του κυρίως ναού. Τότε, που ο Χριστιανισμός ήταν μια νέα θρησκεία, οι άνθρωποι από οπαδοί της παλιάς θρησκείας του δωδεκάθεου βαφτί-ζονταν σε ώριμη ηλικία Χριστιανοί, αφού άκουγαν πρώτα τα διδάγματα και μάθαι-ναν τις αρχές της νέας θρησκείας. Ο νηπιοβαπτισμός, όπως τον ξέρουμε εμείς σήμερα,

10. Βασιλική Γ΄ και προσκτίματα, Άγιος Γεώργιος Πέγειας, 6ος αιώνας, Ελληνική Αρχαιολογική Αποστολή, Υπουργείο Πο-λιτισμού, Ελληνική Δημοκρατία (σχέδιο Χρυσήλιου Πολυκάρπου).

5 4

2

3 1

Page 79: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

44

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

καθιερώθηκε αργότερα, επί βασιλείας του αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α΄ (527-565). Έτσι λοιπόν ένα βαπτιστήριο για τις ανάγκες της τότε εποχής ήταν ένας ξεχωριστός από το ναό χώρος με κτιστή κολυμβήθρα η οποία συνήθως είχε σχήμα σταυρού, όπως η κολυμβήθρα του βαπτιστηρίου στον Άγιο Γεώργιο Πέγειας. Το βαπτιστήριο στον Άγιο Γεώργιο αποτελείται από δωμάτιο το οποίο περιβαλλόταν με στοές που στηρίζονταν με κίονες. Το δάπεδό του καλύπτεται με ψηφιδωτά. Στο κέντρο του δαπέδου ανοίγεται η κτιστή σταυρόσχημη κολυμβήθρα. Στις κεραίες του σταυρού υπήρχαν σκαλοπάτια για να κατεβαίνει ο βαπτιζόμενος σε αυτήν. Στη βόρεια πλευρά του βαπτιστηρίου είναι προσαρτημένη μικρότερη τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος (8). Βαπτιστήρια έχουν ανασκαφεί και σε άλλες βασιλικές της Κύπρου, όπως αυτές του Αγίου Επιφανίου στη Σαλαμίνα, του Κουρίου, του Αγίου Φίλωνος στην Καρπασία και της Αγίας Τριάδας Αιγιαλούσης.

11. Kτιστή σταυρόσχημη κολυμβήθρα βαπτιστηρίου, Βασιλική Αγίου Επιφανίου, Σαλαμίνα –Κωνσταντία, τέλος 4ου αιώνα. Διακρίνονται τα σκαλοπάτια καθόδου των βαπτιζόμενων στην ανατολική και δυτική κεραία της σταυρόσχημης κολυμβήθρας.

Page 80: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

45

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

12. Κτιστή σταυρόσχημη κολυμβήθρα βαπτιστηρίου, Βασιλική Αγίας Τριάδας Γιαλούσας, c. 425. Διακρίνονται τα σκαλοπάτια καθόδου των βαπτιζόμενων στην ανατολική και δυτική κεραία της σταυρόσχημης κολυμβήθρας.

Page 81: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

46

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Βασιλικές της Κύπρου

13. Βασιλική λιμένος Κουρίου (πηγή φωτογραφίας: A. Nicolaides στο Demos Christou, «La basilique portuaire», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 51)

14. Βασιλική Β΄, Άγιος Γεώργιος Πέγειας

Page 82: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

47

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

15. Βασιλική Γ΄, Άγιος Γεώργιος Πέγειας

16. Ερείπια της αρχικά επτάκλιτης βασιλικής της Αγίας Κυριακής της Χρυσοπολίτισσας, Κάτω Πάφος, τέλος 4ου αιώνα. Η βασιλική είναι η παλαιότερη και μεγαλύτερη σε μέγεθος στην Κύ-προ. Τα κλίτη χώριζαν γρανιτένιοι και μαρμάρινοι κίονες. Τα δάπεδα καλύπτονταν από ψηφι-δωτά. Στα ερείπια της βασιλικής κτίστηκε η μεταγενέστερη εκκλησία της Αγίας Κυριακής (c. 1500). Στη φωτογραφία διακρίνονται οι αναστηλωμένοι κίονες των νοτίων κλιτών.

Page 83: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

48

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

17. Το αίθριο της βασιλικής της Αγίας Κυριακής Χρυσοπολίτισσας. Στο κέντρο διακρίνονται τα ερείπια της φιάλης του αιθρίου.

18. Βασιλική Αγίας Τριάδας Γιαλούσας, c. 425. Τα τρία κλίτη χωρίζονταν με πέτρινους κίονες και τα δάπεδά τους ήταν καλυμμένα με ψηφιδωτά.

Page 84: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

49

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

20. Νεκρικός θάλαμος με τάφους με αρκοσόλια, Νεκρόπολις Αγίου Γεωργίου Πέγειας

Ταφική αρχιτεκτονική

19. Τάφοι με θήκες (loculi), Νεκρόπολις Αγίου Γεωργίου Πέγειας

Page 85: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

50

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

21. Κοιμητήριο Χρυσοκάβας, Κερύνεια. Πηγή φωτογραφίας: Χριστόδουλος Χατζηχριστοδού-λου (επιμ.), Οδοιπορικό στα Χριστιανικά Μνημεία της Μητροπολιτικής Περιφέρειας Κυρη-νείας - Άτλαντας Μνημείων, Λευκωσία 2006, 287.

Τμήμα του υδραγωγείου της Σαλαμίνας – Κωνσταντίας

22. Τμήμα από το υδραγωγείο του Ηρακλείου, c.610, Άγιος Σέργιος Αμμοχώστου. Το υδρα-γωγείο προμήθευε νερό τη Σαλαμίνα – Κωνσταντία από τις πηγές του Πενταδακτύλου (σχέ-διο Camille Enlart, 1896-1899). Πηγή: Enlart Camille, Gothic Art and the Renaissance in Cyprus (translated and edited by David Hunt), Trigraph, London 1987, 384.

Κοσμική αρχιτεκτονική

Page 86: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

51

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Ένας βυζαντινός λουτρώνας

23. Λουτρώνας ιουστινιάνειων χρόνων, Άγιος Γεώργιος Πέγειας, Ελληνική Αρχαιολογική Απο-στολή, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνική Δημοκρατία (σχέδιο Χρυσήλιου Πολυκάρπου).

Στο θυρωρείο κάποιος υπάλληλος του λουτρώνα, ο θυρωρός, εισέπραττε το αντίτιμο για το λουτρό και έδινε σαπούνι και οδηγίες στους εισερχόμενους.

Στο αποδυτήριο οι εισερχόμενοι κάθονταν σε ένα χαμηλό κτιστό πάγκο που βρισκόταν κατά μήκος του νότιου τοίχου και έβγαζαν τα ρούχα και τα υποδήματά τους. Παρατη-ρώντας το αποδυτήριο θα διαπιστώσεις πως η είσοδος σε αυτό από το θυρωρείο είναι τοποθετημένη με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να μην δημιουργείται ρεύμα από έξω αλλά ούτε και να μπορούν τα περίεργα μάτια περαστικών να δουν στο εσωτερικό.

Ο ποδονιπτήρας ήταν μια κτιστή λεκάνη επενδυμένη με ψηφιδωτή διακόσμηση η οποία τροφοδοτείτο με καθαρό νερό. Στον ποδονιπτήρα οι εισερχόμενοι έπλεναν τα πόδια τους από τις ακαθαρσίες πριν εισέλθουν στον Έξω οίκο.

Ο έξω οίκος είναι ο ψυχρός οίκος του λουτρώνα, δηλαδή ο χώρος όπου οι λουόμενοι έκαναν το μπάνιο τους με κρύο νερό. Ο μέσα οίκος είναι ο χλιαρός οίκος του λουτρώνα, δηλαδή ο χώρος όπου οι άνθρωποι λούζονταν σε χλιαρό νερό.

Ο έσω οίκος είναι ο θερμός οίκος ενός λουτρώνα, δηλαδή ο χώρος όπου οι λουόμενοι λούζονταν με ζεστό νερό. Ο έσω οίκος διέθετε στα ανατολικά εφιδρωτήριο, δηλαδή ένα χώρο στον οποίο υπήρχαν δύο λέβητες (=καζάνια) με νερό και κάτω από αυτά βρι-

Αποθηκευτικός χώρος

Μέσα οίκος Έσω οίκος

Έξω οίκος

AποδυτήριοΘυρωρείο

Ποδονιπτήρας

Page 87: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

52

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

σκόταν μια εστία (υπόκαυστο) στην οποία έκαιγαν συνεχώς ξύλα για να θερμαίνεται το νερό στους λέβητες και να δημιουργείται ατμός.

Ακόμη, στους τοίχους του έσω οίκου υπήρχαν αεραγωγοί (=πήλινοι σωλήνες μέσα στους τοίχους από τους οποίους περνούσε ζεστός αέρας), οι οποίοι ζέσταιναν το χώρο και μαζί με το θερμαινόμενο νερό στους λέβητες δημιουργούσαν συνθήκες, όπως οι γνωστές σε μας σήμερα σάουνες. Οι λουόμενοι έτσι κάθονταν στο χώρο του εφιδρωτη-ρίου κι έκαναν το ατμόλουτρό τους.

Page 88: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

53

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

Μνημειακή ζωγραφική

Επιτοίχια ψηφιδωτάονική

24. Η Παναγία στον τύπο της Οδηγήτριας και Αρχαγγέλοι Γαβριήλ και Μιχαήλ, Παναγία Αγ-γελόκτιστη, Κίτι, 6ος αιώνας.

25. Παναγία Αγγελόκτιση, Κίτι (τηλεκάρτα της ΑΤΗΚ)

Page 89: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

54

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η συνοδευτική επιγραφή της Παναγίας στο ψηφιδωτό της ΑγγελόκτιστηςΗ Παναγία επιγράφεται στην Αγγελόκτιστη ως «Η ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΑ», κάτι που προκαλεί πολλά ερωτηματικά γύρω από το θεολογικό του νόημα, αφού η Γ΄ Οικουμενική Σύνο-δος στην Έφεσο το 431 μ.Χ., αντικρούοντας τις αιρετικές απόψεις του Νεστορίου, απέ-δωσε στην Παναγία το επίθετο Θεοτόκος. Η θεολογική ερμηνεία της επιγραφής έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις μεταξύ των ερευνητών, αφού την εποχή αυτή ο τίτλος Αγία Μαρία απαντάται κυρίως στις μονοφυσιτικές επαρχίες της Ανατολής. Σημειωτέ-ον ότι κατά τον 6ο αι. μαρτυρείται από τις πηγές η παρουσία ισχυρών μονοφυσιτικών ομάδων και στην Κύπρο.

Ανδρέας Μ. Φούλιας, Ο ναός της Παναγίας της Αγγελόκτιστης στο Κίτι Λάρνακας, οδηγός επισκέπτη, Λευκωσία 2004, 25.

Τμήματα από το ψηφιδωτό της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη της Καρπασίας, 6ος αιώνας.

α.

β.

Page 90: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

55

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

γ.

ε.

δ.

στ.26. (α) Αρχάγγελος (β) Ο Χριστός στα γόνατα της ένθρονης Παναγίας (γ) Ιάκωβος (δ) Λουκάς (ε) Ματθαίος και (στ) Θαδδαίος. Τα ψηφιδωτά φωτογραφήθηκαν μετά την επιστροφή τους στο νόμιμο ιδιοκτήτη τους, την Εκκλησία της Κύπρου, μετά από την παράνομη αποτοίχιση και πώλησή τους στο εξωτερικό από Τούρκο αρχαιοκάπηλο. Σήμερα εκτίθενται στο Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΕΝΤΟΠΙΣΕ, ΣΚΕΨΟΥ και ΕΞΗΓΗΣΕΑφού παρατηρήσεις προσεκτικά τα πιο πάνω ψηφιδωτά, να απαντήσεις στα πιο κάτω ερω-

τήματα:

- Είναι σωστή η ορθογραφία των επιγραφών που συνοδεύουν κάποιες από τις μορφές των

αποστόλων; Ποιες ερμηνείες δίνεις για την ορθογραφία;

- Γιατί, κατά τη γνώμη σου, ο Χριστός απεικονίζεται με βλέμμα ενηλίκου;

Page 91: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

56

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

27α

(27α) Απόστολος Θαδδαίος από τον ψηφιδωτό διάκοσμο της αψίδας της Παναγίας Κανακα-ριάς στη Λυθράγκωμη Καρπασίας, 6ος αιώνας (Τηλεκάρτα της ΑΤΗΚ). (27β) Ναός Παναγίας Κανακαριάς, Λυθράγκωμη Καρπασίας (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).(27γ) Αρχάγγελος από τον ψηφιδωτό διάκοσμο της αψίδας της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυ-θράγκωμη Καρπασίας, 6ος αιώνας (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).(27δ) Αρχάγγελος από τον ψηφιδωτό διάκοσμο της αψίδας της Παναγίας Κανακαριάς στη Λυ-θράγκωμη Καρπασίας, 6ος αιώνας (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

27β

27γ 27δ

28. Παναγία δεόμενη, αψίδα ναού Παναγίας Κυράς, Λιβάδια Καρπασί-ας, α΄ μισό 7ου αιώνα.

Page 92: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

57

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

29. Καθολικό Μονής Σινά, Αίγυπτος, ψηφιδωτό σε τοίχο, 6ος αιώνας μ.Χ.

30. Μορφές ζώων στο ψηφιδωτό δάπεδο της αυλής του αιθρίου της Βα-σιλικής Α΄, Άγιος Γεώργιος Πέγειας, 6ος αιώνας μ.Χ.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΕΝΤΟΠΙΣΕ, ΣΚΕΨΟΥ και ΕΞΗΓΗΣΕΑφού παρατηρήσεις προσεκτικά το πιο πάνω ψηφιδωτό και αξιοποιώντας τις ιστορικές

σου γνώσεις:

- Να εντοπίσεις δύο (2) εικονογραφικές ομοιότητες με τα κυπριακά επιτοίχια ψηφιδωτά

της αντίστοιχης περιόδου.

- Να εξηγήσεις με επιχειρήματα γιατί, κατά τη γνώμη σου, ψηφιδωτά, όπως αυτά της Κύπρου και του Σινά χαρα-

κτηρίζονται ως μοναδικά.

Επιδαπέδια ψηφιδωτά

Page 93: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

58

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

31. Χριστόγραμμα, ψηφιδωτό δάπεδο Βασιλικής Αγίας Κυριακής Χρυσοπολίτισσας, Κάτω Πάφος, τέλος 4ου αιώνα.

32. Η Άμπελος η αληθινή, ψηφιδωτό δάπεδο Βασιλικής Αγίας Κυριακής Χρυσοπολίτισσας, Κάτω Πάφος, τέλος 4ου αιώνα.

Page 94: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

59

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

33. Γεωμετρικά σχέδια στο ψηφιδωτό δάπεδο της Βασιλικής της Αγίας Κυριακής Χρυσοπολί-τισσας, Κάτω Πάφος, τέλος 4ου αιώνα.

34, 35. Γεωμετρικά σχέδια στο ψηφιδωτό δάπεδο της Βασιλικής της Αγίας Τριάδας Γιαλούσας, αρχές 5ου αιώνα.

34

35

Page 95: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

60

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

36. Παράσταση κύκνου στο ψηφιδωτό δάπεδο της επισκοπικής βασιλικής των Σόλων, τέλος 4ου αιώνα.

37. Μαρμαροθέτημα (opus sectile) από τη βασιλική της Αγίας Κυριακής της Χρυσοπολίτισσας, Κάτω Πάφος, τέλος 4ου αιώνα.

Μαρμαροθετήματα

Page 96: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

61

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

37α. Μαρμαροθέτημα (opus sectile) ανατολικού αιθρίου της βασιλικής της Καμπανόπετρας, Σα-λαμίνα – Κωνσταντία, 6ος αιώνας (πηγή φωτογραφίας: Demetrios Michaelides, «Du paganisme au christianisme», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 15)

38. Ασημένιο εξάγωνο θυμιατήριο, 602-610, Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο. Σε αυτή την όψη απεικονίζονται σε μετάλλια ο Χριστός μεταξύ των αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Στην πίσω όψη, που δεν διακρίνεται, απεικονίζονται σε μετάλλια η Παναγία μεταξύ των αγίων Ιωάννη και Ιακώβου (πηγή φωτογραφίας: Catherine Metzger, «Des trésors d’ orfèvrerie cachés dans les ruines», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 55).

Χρυσοχοΐα - αργυροχοΐα

Οι θησαυροί της Λάμπουσαςονική

Page 97: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

62

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

39. Ασημένιος δίσκος με παράσταση του χρίσματος του Δαυίδ από τον Σαμουήλ, 613-629, Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη (πηγή φωτογραφίας: Catherine Metzger, «Des trésors d’ orfèvrerie cachés dans les ruines», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 57).

40. Ασημένιος δίσκος με παράσταση του Δαυίδ ενώπιον του Σαούλ, 613-629, Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη (πηγή φωτογραφίας: Catherine Metzger, «Des trésors d’ orfèvrerie cachés dans les ruines», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 57).

Page 98: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

63

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

41. Ασημένιος δίσκος με παράσταση των Γάμων του Δαυίδ και της Μιχάλ, 613-629, Κυπριακό Μουσείο, Λευκωσία.

42. Ασημένιος δίσκος με παράσταση του Σαούλ να οπλίζει τον Δαυίδ, 613-629, Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη (πηγή φωτογραφίας: Catherine Metzger, «Des trésors d’ orfèvrerie cachés dans les ruines», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 57).

Page 99: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

64

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

43. Ασημένιος δίσκος με παράσταση της σύγκρουσης Δαυίδ και Γολιάθ, 613-629, Metropolitan Museum, Νέα Υόρκη (πηγή φωτογραφίας: Catherine Metzger, «Des trésors d’ orfèvrerie cachés dans les ruines», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 56).

44. Ασημένιος δίσκος με παράσταση του αγίου Σεργίου ή Βάκχου, 641-651, Βρετανικό Μου-σείο, Λονδίνο (πηγή φωτογραφίας: Catherine Metzger, «Des trésors d’ orfèvrerie cachés dans les ruines», Le monde de la Bible, 112 (Juillet-Aout 1989), 54).

Page 100: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

65

Παλαιοχριστιανική / Πρωτοβυζαντινή περίοδος

45. Κεραμικά σκεύη από την παλαιοχριστιανική θέση του Αγίου Γεωργίου Πέγειας (Ελληνική Αρχαιολογική Αποστολή, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνική Δημοκρατία)(Πηγή φωτογραφιών: Μπακιρτζής Χ., «Αποτελέσματα ανασκαφών στον Άγιο Γεώργιο Πέ-γειας (Ακρωτήριον Δρέπανον), 1991-1995», Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνε-δρίου, Λευκωσία, 16-20 Απριλίου 1996, τόμος Β΄, επιμ. Παπαγεωργίου Αθ., Λευκωσία 2001, 165 και Bakirtzis Ch., “Description and metrology of some clay vessels from Agios Georgios, Pegeia”, The Development of the Cypriot Economy from the Prehistoric period to the present day, ed. V. Karageorghis and Michaelides, Λευκωσία 1996, 154,156).

Κεραμική

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ, ΣΚΕΨΟΥ και ΕΞΗΓΗΣΕΤα περισσότερα και τα πιο χαρακτηριστικά ευρήματα σε μια ανασκαφή είναι τα κεραμικά. Ίσως με την πρώτη ματιά να μην σε εντυπωσιάζουν, όπως τα ψηφιδωτά ή τα νομίσματα, ωστόσο έχουν τόσα πολλά να μας πουν για την ιστορία του τόπου και για τη ζωή των ανθρώπων. Τα κεραμικά μας πληροφορούν για την οικονομία του τόπου και για τη διατροφή των ανθρώπων. Ακόμη, τα κεραμικά βοηθούν τους αρχαιολόγους να χρονολογήσουν το χώρο που ανασκάπτουν. Σκέψου πως σε έναν κόσμο που τα μεταλλικά σκεύη ήταν πολύ λιγότερα και δεν υπήρχαν τα πλαστικά σκεύη που χρησιμοποιούν οι γονείς ή κηδεμόνες σου στο νοικοκυριό τους, ούτε οι σύγχρονοι τρόποι μεταφοράς κι αποθήκευσης προϊόντων, αυτά τα ταπεινά πήλινα αγγεία ήταν αναπόσπαστο μέρος κάθε σπιτιού στην αρχαιότητα και στο μεσαίωνα.

Page 101: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

66

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

- Για να μπορέσει κανείς να κατανοήσει τη χρήση ενός αγγείου θα πρέπει πρώτα να το περιγράψει. Μαζί με τους

συμμαθητές σου αφού περιγράψεις τα αγγεία προσπάθησε να υποθέσεις σε τι μπορούσαν να χρησιμεύσουν.

Μπορείτε να εργαστείτε σε ομάδες παρουσιάζοντας κάθε ομάδα από ένα αγγείο στην υπόλοιπη τάξη.

- Ρώτησε ηλικιωμένους από το οικογενειακό σου περιβάλλον αν έχουν χρησιμοποιήσει ή δει στο παρελθόν παρό-

μοιου σχήματος αγγεία και κάνε μια μικρή παρουσιάση των αποτελεσμάτων της έρευνάς σου στην τάξη.

Page 102: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

67

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Ο στρατηγός των Αράβων Μωαβίας εισβάλλειστην Μικρά Ασία και στα νησιάΌταν οι Άραβες εδραίωσαν τη θέση τους στη Συρία και τη Μεσοποταμία στράφηκαν προς την Αρμενία και τη Μικρά Ασία. Η προσωπικότητα που κυριάρχησε την επο-χή αυτή ήταν ο στρατηγός των Αράβων Μωαβίας, ο οποίος με ορμή εισέβαλε στην Καππαδοκία και την Καισάρεια. Ο Μωαβίας ήταν ο πρώτος ηγέτης των Αράβων που ερχόμενος σε επαφή με το υγρό στοιχείο συνειδητοποίησε την ανάγκη δημιουργίας στόλου. Στα 649 ο Μωαβίας πήρε το βάπτισμα του πυρός εκστρατεύοντας με το στόλο του εναντίον της Κύπρου. Εν συνεχεία, επιχείρησε και πιο μακρινές διαδρομές προς τα νησιά του Αιγαίου, τα οποία λεηλάτησε και στα οποία προκάλεσε τρομερές κατα-στροφές. Ο στόλος του Μωαβία είχε καταστεί μάλιστα τόσο ισχυρός, ώστε είχε κατα-φέρει να νικήσει το βυζαντινό στόλο σε ναυμαχία. Η παράδοση αιώνων που συνόδευε τους Βυζαντινούς δεν μπόρεσε να ανατρέψει την παρακμιακή φάση στην οποία είχαν περιέλθει και ολίσθαιναν ολοένα και βαθύτερα.

Δημοσθένους Α., Η Μετοικεσία των Κυπρίων το 691 μ.Χ., Χρονικό Πολίτης 88 (1 Νοεμβρίου 2009), 5.

Επιδρομές των Αράβων στην Κύπρο

Επίθεση Αράβων στην Κύπρο (648-649)(a) Και στα 27 χρόνια από τον Μωάμεθ (648-9)* ο Μωαβία αιχμαλώτισε με αρμάδα** την Κύπρο και πήρε δύο ετών χαράτζι*** και ρήμαζε τα παραθαλάσσια της Ανατολής.

Βραχέα χρονικά 24/6

* Η χρονολόγηση των Μουσουλμάνων γίνεται με αφετηρία το έτος εγίρας 622 (εγίρα: η 16 Ιουλίου 622 μ.Χ., μέρα κατά την οποία ο Μωάμεθ εγκατέλειψε την πολυθεϊστική πατρίδα του, Μέκκα, για να φτάσει στη Μεδίνα προκειμένου να διαδώσει τη θρησκεία του). Επομένως 27 έτη μετά το 622 προσδιορίζεται η χρονική περίοδος 648-9 μ.Χ. ** αρμάδα: στόλος, ο οποίος συγκροτείται από μεγάλο αριθμό πολεμικών πλοίων. *** χαράτζι: φόρος.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 27.

Page 103: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

68

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

(β) Τέταρτος αρχηγός των Αράβων [ήταν] ο Ουθμάν. Αυτός καταλαμβάνει την Αφρι-κή με πόλεμο και αφού επέβαλε φόρους επέστρεψε πίσω με τους Αφρικανούς. Στρα-τηγός του Ουθμάν ήταν ο Μωαβία, ο οποίος διέλυσε τον Κολοσσό της Ρόδου και κατέλαβε την Κύπρο και όλες τις πόλεις της.

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν, 20.1-5 (=84)

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 53.(απόδοση στη νεοελληνική)

Επιδρομή του Μωαβία στην Κύπρο (647/8)(α) Αυτό το έτος (Α.Μ. 6140=647/8) εκστράτευσε ο Μωαβίας διά θαλάσσης στην Κύπρο· είχε χίλια επτακόσια σκάφη και κατέλαβε την Κωνσταντία και μαζί όλη τη νήσο, και την λεηλατούσε. Όταν άκουσε, όμως, ότι ο κουβικουλάριος Κακόριζος* ερχόταν εναντίον του με μεγάλη ρωμαϊκή δύναμη έπλευσε απέναντι στο νησί Άραδος**, και αφού προ-σορμίστηκε ο στόλος του στο Κάστελλον, την πολίχνη του νησιού, επιχειρούσε να την καταλάβει χρησιμοποιώντας κάθε είδους (πολιορκητική) μηχανή... Θεοφάνης, Χρονογραφία, 343.30-344.10

*Κουβικουλάριος Κακόριζος: στρατηγός κατά τη βασιλεία του Κώνστα Β΄ (642 - 668), ο οποίος κατείχε το αξίωμα του κουβικουλάριου. Ο κουβικουλάριος ήταν ο αυτοκρατορι-κός θαλαμηπόλος, δηλαδή ο άνθρωπος που φρόντιζε για τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του αυτοκράτορα (sacrum cubiculum). Οι κουβικουλάριοι ήταν συνήθως ευνούχοι και εξαι-τίας της στενής σχέσης με τον αυτοκράτορα ασκούσαν μεγάλη επίδραση και εξουσία. **Άραδος: νησί (σημερινή αραβική ονομασία Arwad) ανατολικά της Κύπρου και απένα-ντι από την συριακή πόλη - λιμάνι Ταρτούς.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 35-36.

(β) Στον έβδομο χρόνο [της βασιλείας του Κώνσταντος] ο Μωαβία εκστράτευσε στην Κύπρο, έχοντας χίλια επτακόσια σκάφη, και κατέλαβε την Κωσταντία και όλο το νησί.

Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστορίων, Ι.755.1-2

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 62.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 104: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

69

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Μια επιγραφή από τη βασιλική των Σόλων για τις δύο πρώτες Αραβικές επιδρομές στην Κύπρο (649 και 653)Α.Πολλὴ τοῦ φιλανθρώπου Θ(εο)ῦ ἡ χρηστότ(ης)καὶ ἄφατος ἡ ἀνεξικακία, ἀνεξιχνίαστα δὲτà κρίματα Μακροθυμεῖ μὲν γὰρ ἕως καὶ βούλετ(αι)ὡς ἀγαθὸς παιδεύει δὲ πάλιν ὡς φιλόστοργ(ος)πατὴρ μετ’ ἐλέους πρὸς ἐπιστροφὴν ἄγωνκαὶ διόρθωσιν· οὔτε γὰρ ἡ κρίσις ἀνελέοςοὔτε ὁ ἔλεος ἄκριτος. Ἐν χρόνοις τοίνυνἰνδ Ζ τοῦ ΤΞΕ Διοκλητιανοῦ ἔτους γέγονενἡ ἐξ ἡμετέρων ἁμαρτιῶν κατὰ τῆς νήσουἐπέλευσις καὶ ἀναιροῦνται μὲν πολλοὶἀπάγονται δὲ αἰχμάλωτοι χιλιάδες ὡσεὶἑκατὸν καὶ εἴκοσι πάλιν δὲ τῷ ἐπελθόντι χρόνῳ ἑτέραν ὑπέμεινεν ἐλεεινοτέραν ἡ νῆσος[ἔ]φοδον καθ’ ἥν πίπτουσι μὲν μαχαίρᾳπλείους ἢ τὸ πρότερον καὶ ἤρθησαν δὲΒ.[ἕτεραι χιλιά]δες ὡσεὶ πεντήκον[τα…] λα καὶ πυριάλωτος[γέγονεν ἡ βασιλικ]ὴ σὺν ὅλῳ τῷ ἐπισ[κοπείῳ καὶ τῷ το]πῳ τῶν ἁγίων[ἐπισκόπων καὶ ἑ]τέροις εὐπρεπέσι[…] καὶ οἶκος γεγένη(ται) καὶ ἐν α[…]δειν (καὶ ἐν ἑτ)έροις τόποις τῆς νήσου ὁ ἐπ[άρατ]ος γέγονεν[σει]σμὸς ἄλλο[ς…τ]ῇ τοῦ Θ(εο)ῦ[…] τῆς σπλ α […] εὐδοκία ὥστε καὶ τὴν ἁγ[ίαν καθαιρεθῆ]ναι τὴν[ἐκ]κλησίαν. Διήγειρ[εν εἰς ζῆλ]ονκαὶ προθυμίαν Ἰωάν[νην τ]ὸν ὅσιοναὐτῆς πρ[ό]εδρον […]καὶ πολλῇ τῇ[σπ]ουδῇ […] δισ οστή. τουσσου […] καὶ τὰ πεσόντα αὐτ[ὰ]οἰκοδομήματα ἀνήγειρεν καὶ στεγάσας ἐκόσμησεν καὶ τὸ ἔργον ἐτελίωσεν εἰς δόξαν τοῦ π(α)τ(ρὸς) καὶ τοῦ Υἱοῦκαὶ τοῦ Ἁγίου πν(εύματος) ἰνδ. ΙΓ τοῦ ΤΟΑ κατὰΔιοκλητιανοῦ ἔτους +

Η επιγραφή, η οποία είναι χαραγμένη σε δύο πλάκες που βρέθηκαν κατά την ανασκαφή του αιθρίου της βασιλικής των Σόλων το 1974, αναφέρεται στις δύο πρώτες Αραβικές

Page 105: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

70

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

επιδρομές στην Κύπρο. Αν και η δεύτερη πλάκα σώζεται τμηματικά, η επιγραφή δια-σώζει σημαντικές πληροφορίες για τις δύο επιδρομές. Επιβεβαιώνει την πρώτη αραβική επιδρομή που έγινε το 649 και τη δεύτερη επιδρομή το 653. Κατά την πρώτη επιδρομή, πόλεις όπως οι Σόλοι και το Κίτιον έμειναν ανεπηρέαστες. Κατά τη δεύτερη αυτή επι-δρομή οι Σόλοι, όπως κι οι υπόλοιπες πόλεις της Κύπρου λεηλατήθηκαν από τους επι-δρομείς. Την καταστροφή που επέφερε η επιδρομή ήρθε να ολοκληρώσει ένας σεισμός. Η επιγραφή μας πληροφορεί ότι η βασιλική των Σόλων, το επισκοπείο και άλλα δημό-σια κτίρια και κατοικίες κάηκαν από πυρκαϊές που προκάλεσαν οι Άραβες επιδρομείς. Ο σεισμός που ακολούθησε προκάλεσε την κατάρρευση της βασιλικής. Ο επίσκοπος των Σόλων Ιωάννης ανοικοδόμησε τη βασιλική και τα περιβάλλοντα οικοδομήματα. Η επιγραφή αναφέρεται σε αιχμαλωσία εκατόν είκοσι χιλιάδων Κυπρίων, αριθμός υπερ-βολικός.

Παπαγεωργίου Αθ., «Η Επισκοπή Σόλων» στο Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, 2000 χρόνια Τέχνης και Αγιότητος, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου – Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, Λευκωσία 2000, 38-50.

Βυζαντινοί και Άραβες μοιράζονται τους φόρους της Κύ-πρου (686)Αυτό το έτος (686 μ.Χ.) ο Αβιμέλεχ* αποστέλλει [πρέσβεις] στον Ιουστινιανό για να ανανεώσουν την ειρήνη, και συμφωνήθηκε η ειρήνη με τους ακόλουθους όρους: ο βασι-λιάς [Ιουστινιανός] θα απέσυρε το τάγμα των Μαρδαϊτών** από το Λίβανο και θα πα-ρεμπόδιζε τις επιδρομές τους και ο Αβιμέλεχ θα έδινε στους Ρωμαίους χίλια νομίσματα, ένα άλογο και ένα δούλο για κάθε μέρα. Και θα μοιράζονταν από κοινού και εξίσου τους φόρους της Κύπρου, της Αρμενίας και της Ιβηρίας. Και έστειλε ο αυτοκράτορας τον μαγιστριανό Παύλο στον Αβιμέλεχ για να επικυρώσουν τα όσα συμφωνήθηκαν, και υπογράφηκε με μάρτυρες η συνθήκη.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 363.6-14.

*Αβιμέλεχ: ο χαλίφης των Αράβων Αμπντ αλ Μαλίκ (684-705) **Μαρδαΐτες: Χριστιανικός λαός περσικής ή αρμενικής καταγωγής ο οποίος μιλούσε αραμαϊκά και κατοικούσε σε ορεινές περιοχές της Νότιας Μικράς Ασίας, της Ισαυρίας, της Συρίας και του Λιβάνου. Τους χρησιμοποίησαν τόσο η βυζαντινή αυτοκρατορία όσο και το αραβικό χαλιφάτο στις μεταξύ τους διενέξεις (http://en.wikipedia.org/wiki/Mardaites).

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 36. (απόδοση στη νεοελληνική)

Page 106: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

71

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Ο Αραβικός στόλος ξεκινάει από την Κύπρο, για να συ-γκρουστεί με το Βυζαντινό (790)Ένας στόλος των Αράβων έπλευσε προς την Κύπρο. Όταν προειδοποιήθηκε για αυτό η αυτοκράτειρα (Ειρήνη*), συγκέντρωσε και αυτή όλα τα ρωμαϊκά πλοία και τα έστειλε εναντίον των Αράβων. Όταν είχαν φτάσει στα Μύρα**, όλοι οι στρατηγοί παρέκαμ-ψαν το ακρωτήριο των Χελιδονίων*** και εισήλθαν στον κόλπο της Αττάλειας****. Οι Άραβες, από την πλευρά τους, απέπλευσαν από την Κύπρο, και με τον άνεμο να έχει κοπάσει, περιφέρονταν στη θάλασσα.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 465.12-26

*Ειρήνη: Η Ειρήνη η Αθηναία ήταν σύζυγος του αυτοκράτορα Λέοντα Δ΄ (775-780) και μετά το θάνατό του κηδεμόνας του ανήλικου γιου τους, διάδοχου Κωνσταντίνου Στ΄. Όταν ο Κωνσταντίνος ενηλικιώθηκε και προσπάθησε να την απομακρύνει από την εξουσία, η Ειρήνη τον συνέλαβε και τον τύφλωσε, για να βασιλεύσει μόνη της για πέντε χρόνια (797-802). **Μύρα: παράλια πόλη της Λυκίας (νοτιοδυτική Μικρά Ασία)*** ακρωτήριο των Χελιδονίων: ακρωτήριο μεταξύ των Μύρων και της Αττάλειας**** Αττάλεια: Παράλια πόλη του κόλπου της Παμφυλίας και σημαντικό βυζαντινό λιμάνι (νότια Μικρά Ασία)

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 38.(απόδοση στη νεοελληνική)

Νέα αραβική επιδρομή στην Κύπρο (806)(α) […] Συμφώνησαν, ακόμη, (οι Άραβες και οι Βυζαντινοί) ότι τα κάστρα που είχαν καταληφθεί (από τους Άραβες) δεν θα ξανακτίζονταν. Όταν, όμως, οι Άραβες είχαν υποχωρήσει, (ο Νικηφόρος Α΄) αμέσως ανοικοδόμησε και οχύρωσε τα ίδια κάστρα. Όταν ο Ααρών (χαλίφης Αρούν αλ Ρασίντ) το έμαθε, έστειλε δύναμη και ανακατέ-λαβε τη Θήβασα. Έστειλε, ακόμη, στόλο στην Κύπρο, κατέστρεψε τις εκκλησίες εκεί, απέλασε τους Κυπρίους και προκαλώντας μεγάλες καταστροφές παραβίασε τη συν-θήκη ειρήνης.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 482.18-23(η χρονογραφία γράφτηκε το 811-814)

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 38.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 107: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

72

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

(β) Όταν αυτοί υποχώρησαν (οι Άραβες), αμέσως ο βασιλιάς (Νικηφόρος Φωκάς) τα έκτισε και τα οχύρωσε (τα κάστρα). Όταν ο Ααρών (χαλίφης Αρούν αλ Ρασίντ) έμαθε για αυτά κυρίευσε τη Θήβα και στέλλοντας στόλο στην Κύπρο και τις εκκλησίες κα-τέστρεψε και τους Κυπρίους μετέφερε αιχμάλωτους, και προκαλώντας μεγάλες κατα-στροφές παραβίασε την ειρήνη.

Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστορίων, ΙΙ.35.19-24

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 63.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 108: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

73

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Η μετοικεσία των Κυπρίων στην Αρτάκη (691) από τον Ιουστινιανό Β΄ (685-695, 705-711)Αυτό το έτος (Α.Μ. 6177=691 μ.Χ.) ο Ιουστινιανός από ανοησία έλυσε την ειρήνη, την οποία είχε συνομολογήσει με τον (Χαλίφη) Abd al Malik˙ γιατί και το νησί των Κυπρί-ων παράλογα αποφάσισε να μετοικήσει και δεν αποδέχτηκε τα νομίσματα (που του έστειλε ως φόρο) ο Abd al Malik, επειδή κόπηκαν για πρώτη φορά (από τους Άραβες) και ποτέ αυτό δεν είχε ξανασυμβεί. Πλήθος δε Κυπρίων πνίγηκε στη θάλασσα κατά το ταξίδι και χάθηκε από τις ασθένειες [….]

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 365.8-13(η χρονογραφία γράφτηκε το 811-814)

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 36.(απόδοση στη νεοελληνική)

Μετοίκησαν όλοι οι Κύπριοι ή ένα μέρος του πληθυσμού;Πριν από όλα δεν είναι πιστευτό ότι μετακινήθηκε ολόκληρος ο πληθυσμός της Κύ-πρου, ο οποίος ανερχόταν σε 80.000 τότε, και ίσως και μέχρι 150.000. Η μόνη σύγχρονη πηγή, ο ΛΘ΄ κανόνας της Πενθέκτης (Οικουμενικής Συνόδου), δεν ομιλεί για καθολι-κή μετοίκηση των Κυπρίων, ιδέα που ανήκει καθαρά στο χώρο του μύθου.

Βενέδικτος Εγγλεζάκης, Είκοσι μελέται δια την Εκκλησίαν Κύπρου, Ίδρυμα Λεβέ-ντη – ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, 121.

Γιατί επιλέγηκαν οι κάτοικοι της Κωνσταντίας;Οι λόγοι μπορούν να είναι πολλαπλοί. Οι Σλάβοι, με τους οποίους εποίκισε ο πατέ-ρας του (Κωνσταντίνος Δ΄) την Θράκη και ο ίδιος την Βιθυνία, δεν ήταν θαλασσινοί, και έτσι αποκλείονταν ως προς την Νέα Ιουστινιανούπολη και τους σκοπούς ίδρυσής της. Ο Αυτοκράτορας εχρειάζετο έμπειρους ναυτικούς, και δη ναυπηγούς. Θα μπο-ρούσε να τους προμηθευθεί από πολλά μέρη, επέλεξε όμως την Κύπρο. Η πείρα των Κυπρίων στη ναυπηγία ήταν αδιαμφισβήτητη. Λίγο πριν, τα ναυπηγεία της Κωνστα-ντίας ήταν τα μεγαλύτερα στην Ανατολή [...].

Βενέδικτος Εγγλεζάκης, Είκοσι μελέται δια την Εκκλησίαν Κύπρου, Ίδρυμα Λεβέ-ντη – ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, 120.

Μετοικεσίες των Κυπρίων κατά την περίοδο των αραβι-κών επιδρομών

Page 109: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

74

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Που αλλού απέβλεπε ο Ιουστινιανός με την μετοικεσία των Κυπρίων; Απέβλεπε άραγε (ο Ιουστινιανός Β΄) στην αποστέρηση της Δαμασκού (πρωτεύουσας των Αράβων) από τον μισό φόρο της Κύπρου, τον οποίο από το 689 δικαιωματικά ενέ-μετο, και ο οποίος, βέβαια, όσο λιγότερος ήταν ο πληθυσμός, τόσο χαμηλότερος και ο ίδιος γινόταν; Πολύ πιθανό, σε συνδυασμό μάλιστα με τις αμυντικές ανάγκες του.

Βενέδικτος Εγγλεζάκης, Είκοσι μελέται δια την Εκκλησίαν Κύπρου, Ίδρυμα Λεβέ-ντη – ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, 123.

[...] η έχθρα προς τη δυναστεία του Ηρακλείου απέδωσε τον εκπατρισμό των Κυπρίων σε παράνοια του τελευταίου των Ηρακλειδών (του Ιουστινιανού Β΄) [...] Τα περί φρε-νοβλαβείας του Ιουστινιανού Β΄ ανάγονται στην εχθρική πηγή της εποχής των Ισαύ-ρων*, που είχαν κάθε συμφέρον να μελανώσουν** τη δυναστεία που διαδέχτηκαν. Από την πηγή εκείνην άντλησε η Χρονογραφία του Θεοφάνους [...]

* Ο Ιουστινιανός Β΄ ήταν ο τελευταίος αυτοκράτορας της δυναστείας του Ηρακλείου. Οι Ίσαυροι ήταν η επόμενη δυναστεία μετά από αυτήν του Ηρακλείου. ** μελανώνω: διαβάλλω, δυσφημώ

Βενέδικτος Εγγλεζάκης, Είκοσι μελέται δια την Εκκλησίαν Κύπρου, Ίδρυμα Λεβέντη – ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996, 108-109.

ΣΚΕΨΟΥ και ΕΡΜΗΝΕΥΣΕΑφού μελετήσεις την πιο πάνω άποψη του ιστορικού Βενέδικτου Εγγλεζάκη και αφού λά-

βεις υπόψη ότι η απόφαση του Ιουστινιανού Β΄ εξυπηρετούσε γεωστρατηγικούς στόχους,

να ερμηνεύσεις την εχθρική στάση του χρονογράφου Θεοφάνη απέναντι στον αυτοκρά-

τορα.

Η μετοικεσία των Κυπρίων στην Αρτάκη μέρος μιας ευρύ-τερης αυτοκρατορικής πολιτικής μετακίνησης πληθυσμώνΟ αυτοκράτορας [Ιουστινιανός Β΄] επιχείρησε να μετατρέψει ένα αρνητικό δεδομένο σε θετικό μεταφέροντας σλαβικούς πληθυσμούς από τα Βαλκάνια στη Μικρά Ασία, χρησιμοποιώντας τους ως ασπίδα ενάντια στις επιδρομές των Αράβων.Μεταχειρίστηκε τους Σλάβους σαν εργαλείο τακτικής. Ήταν πληθυσμοί αναλώσιμοι που ήλπιζε ότι θα τον βοηθούσαν να κρατήσει τη Μικρά Ασία κάτω από τον έλεγχό του. Εξάλλου, τα σλαβικά φύλα που είχαν εγκατασταθεί στο Οψίκιον έδωσαν στην αυτοκρατορία ενισχυτική ένεση 30 χιλιάδων στρατιωτών. Ο θεσμός του θεματικού

Page 110: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

75

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

στρατού, δηλαδή των καλλιεργητών – στρατιωτών βοήθησε αφενός στη στρατιωτική και αφετέρου στην οικονομική ενδυνάμωση της αυτοκρατορίας. Ο Ιουστινιανός Β΄ αντιλήφθηκε ότι οι μετατοπίσεις πληθυσμών σε μια εποχή όπου ολόκληρες περιοχές ερημώνονταν και η εικόνα της αυτοκρατορίας άλλαζε αποτελούσε ευεργετικό μέτρο και γιʼ αυτό το χρησιμοποίησε επανειλημμένα. Μετέφερε πληθυσμούς στην Πελοπόννησο, στην Ήπειρο, στην Αττάλεια, στην Κε-φαλληνία. Μέσα στα πλαίσια αυτής της πολιτικής εμπίπτει και η μετοικεσία των Κυ-πρίων στην περιοχή της Κυζίκου.

Δημοσθένους Α., Η Μετοικεσία των Κυπρίων το 691 μ.Χ., Χρονικό Πολίτης 88(1 Νοεμβρίου 2009), 8.

Παραχώρηση της Μητρόπολης Κυζίκου στον αρχιεπίσκο-πο Κύπρου (691)Ἐπὶ τῆς βασιλείας Κωνσταντίνου τοῦ Παγωνάτου κρατησάντων Ἀγαρηνῶν τὴν Κύ-προν, ἐδόθη ἡ μητρόπολις Κυζικοῦ (γρ. Κυζίκου) σὺν ταῖς ἐπισκοπαῖς αὐτῆς τῷ ἀρχι-επισκόπῳ Κύπρου κατὰ τὴν περίληψιν τοῦ ΛΘ΄ κανόνος τῆς ἐν τῇ (γρ. τῷ) Τρούλλῳ συνόδου.

Κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου του Πωγωνάτου, αφού είχαν επικρατήσει οι Άραβες στην Κύπρο, δόθηκε η μητρόπολη Κυζίκου μαζί με τις επισκοπές της στον αρχιεπίσκοπο Κύπρου σύμφωνα με την περίληψη του ΛΘ΄ κανόνα της εν Τρούλλω συνόδου. Ενθυμήσεων ήτοι χρονικών σημειωμάτων συλλογή πρώτη. Νέος Ελληνομνήμων 7 (1910), 129.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 27.(απόδοση στη νεοελληνική)

Επαναπατρισμός των ΚυπρίωνΓια τον επαναπατρισμό των Κυπρίων έχει ως εξής η ιστορία:Μετά από επτά έτη με τη θέληση του Θεού κινήθηκε ο αυτοκράτορας (Ιουστινιανός Β΄) πάλι να κατοικήσει την Κύπρο, και απέστειλε στον Χαλίφη της Βαγδάτης τρεις επιφανείς Κυπρίους, τους Φαγγουμείς, μαζί με έναν αυτοκρατορικό απεσταλμένο, και έγραψε στον Χαλίφη, για να αφήσει τον πληθυσμό της Κύπρου ο οποίος βρισκό-ταν στη Συρία, να επιστρέψει στον τόπο του. Και αφού συμφώνησε ο Χαλίφης με την γραπτή πρόταση του αυτοκράτορα, απέστειλε σε όλα τα μέρη της Συρίας επιφανείς

Page 111: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

76

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Νέα μετοικεσία των Κυπρίων στη Συρία (742)«Τῷ δ’ αὐτῷ ἔτει (Α.Μ. 6234=742) Οὐαλὶδ τοὺς Κυπρίους μετῴκισεν εἰς Συρίαν.»

Αυτό το χρόνο (742 μ.Χ.) ο Ουαλίδ μετοίκησε τους Κυπρίους στη Συρία.Θεοφάνης, Χρονογραφία, 417.21-22

(η χρονογραφία γράφτηκε το 811-814)

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 36.(απόδοση στη νεοελληνική)

Άραβες, συγκέντρωσε όλους τους Κυπρίους και τους μετέφερε πίσω στον τόπο τους. Απέστειλε δε και ο αυτοκράτορας αυτοκρατορικό αντιπρόσωπο, και πέρασε από όλα τα μέρη της Ρωμανίας, στα οποία κατοικούσαν Κύπριοι, δηλαδή στην Κύζικο και στα θέματα Κιβυρραιωτών και Θρακησίων, και κατοικήθηκε το νησί.

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν, 47.1-25 (=224)Ο συγγραφέας της πηγής, αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος έζησε

τον 10ο αιώνα (905-959)

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 54.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 112: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

77

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Απελευθέρωση της Κύπρου από τους Άραβες επί Νικηφό-ρου Β΄ ΦωκάΟ Νικηφόρος, άνδρας θαυμαστός, με καταγωγή και ανατροφή από οικογένεια ευ-σεβών, ευγενών, φημισμένων και ανδρείων, ευσεβής χριστιανός και ο πιο ανδρείος, μετά από θεία πρόνοια κατέλαβε τη βασιλεία των Ρωμαίων και ανέλαβε κάθε κρατική εξουσία….… έπειτα έκανε τους ξένους δαίμονες που φώλιαζαν στο νησί της Κύπρου να φύγουν και να αναζητήσουν αλλού τόπο για να μείνουν.

Ανωνύμου, Περί Νικηφόρου του άνακτος…, εκδ. F. Halkin, αρ. 14, 253-260.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 58.(απόδοση στη νεοελληνική)

Ο στρατηγός Νικήτας Χαλκούτζης προσαρτά την Κύπρο στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (965)Στο δεύτερο χρόνο της βασιλείας του ο Νικηφόρος [Β΄ Φωκάς] προσάρτησε στην επικράτεια των Ρωμαίων ολόκληρο το νησί της Κύπρου, εκδιώκοντας από εκεί τους Αγαρηνούς* διά του πατρικίου και στρατηγού του Νικήτα Χαλκούτζη.

Ιωάννης Σκυλίτσης, Σύνοψις Ιστοριών, 270.45-48

*Αγαρηνοί: Άραβες (<Άγαρ, μητέρα του Ισμαήλ, αρχηγέτη των Ισμαηλιτών, δηλ. των Αράβων).

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 61.(απόδοση στη νεοελληνική)

ΣΚΕΨΟΥ - Τι επιδιώκει ο ανώνυμος συντάκτης της πιο πάνω πηγής δίνοντας τόσες πληροφορίες και

λεπτομέρειες για τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Β΄ Φωκά και την οικογένειά του;

- Ποιους εννοεί ο συντάκτης της πηγής αναφερόμενος σε «ξένους δαίμονες»; Πώς κρίνεις

το χαρακτηρισμό αυτό;

Page 113: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

78

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

46. Σύνθεση με τη ναυμαχία Βυζαντινών και Αράβων (από το χειρόγραφο του χρονικού του Σκυλίτση) και την προτομή του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, κατά τη βασιλεία του οποίου η Κύπρος επανεντάσσεται στη βυζαντινή αυτοκρατορία (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυ-δρομικών Υπηρεσιών)

Μια αναφορά στις αραβικές επιδρομές και στην προστα-σία του νησιού από τους Βυζαντινούς από το μεσαιωνικό χρονογράφο της Κύπρου Λεόντιο ΜαχαιράἈφὸν ἐπῆγεν ἡ ἁγία Ἑλένη εἰς τὴν Κωνσταντινούπολιν, καὶ ὁ λαὸς ἐπλήθυνεν εἰς τὸ νησσίν, ἐννοιάστησαν τὸ ἔλα τῶν ἄθεων Σαρακηνῶν, πῶς πολλὲς φορὲς αἰχμαλω-τεῦσαν τὸ αὐτὸ νησσίν | καὶ ἐχαλάσαν πολλὲς χῶρες καὶ κάστρη, καὶ αἰχμαλωτεῦσαν τὸν λαόν, καὶ ἐφοβοῦνταν καὶ ἦταν ἐννοιασμένοι, λαλῶντα: «Ὅποτε θελήσῃ ὁ σουλ-τάνος νὰ μᾶς αἰχμαλωτεύσῃ, ὅτοιμον εἶνε.» Τότε ἐσυνβουλεύθησαν νὰ τὸ ποίσουσι νῶσιν τοῦ βασιλέως νὰ πέψῃ λᾶς τῶν ἀρμάτων νὰ βλέπουν τὸν τόπον· τοὺς ποίους καλλίττερους ἀνθρώπους, ὅπου εὑρίσκουνταν εἰς τὸ νησσίν, ἐπέψαν τους εἰς τὸν βασι-λέαν, ζητῶντα τῆς μεγάλης του ἁγιωσύνης νὰ πέψῃ ἀνθρώπους τῶν ἀρμάτων ἀπεζοὺς καὶ καβαλλάριδες διὰ τὴν βλέπισιν τοῦ τόπου κατάδικα τοὺς Σαρακηνούς. Ὁ βασι-λεὺς γροικῶντα τὴν παρακάλεσίν τους, ἔπεψεν πολλὺν λαὸν τῶν ἀρμάτων εἰς βλέπισιν τοῦ αὐτοῦ τόπου· καὶ τἄπισα ἐκάτζαν μεσόν τους καὶ εἶδαν τὴν ὁμάδαν τοῦ μηνίου τοῦ λαοῦ...

Αφού πια η αγία Ελένη πήγε στην Κωνσταντινούπολη και ο λαός πλήθυνε στο νησί, εί-δαν πως έπρεπε να αντιμετωπίσουν τον ερχομό των άθεων Σαρακηνών, οι οποίοι πολ-λές φορές (επέδραμαν και) αιχμαλώτισαν τον τόπο και κατέστρεψαν πολλές πόλεις και φρούρια και σκλάβωσαν τον λαό. Και εφοβούντο και είχαν έγνοια και έλεγαν: «Οποτεδήποτε θελήσει ο σουλτάνος να μας αιχμαλωτίσει, το μπορεί». Τότε σκέφθη-καν κι αποφάσισαν να θέσουν το ζήτημα υπ’ ὀψιν του αυτοκράτορα, για να σταλούν στρατιώτες να φρουρούν τον τόπο. Διάλεξαν τους πιο σπουδαίους ανθρώπους του νη-σιού και τους έστειλαν στον αυτοκράτορα με αίτηση προς την αγιότητά του να στείλει στρατό, πεζικό και ιππικό, για προστασία του τόπου ενάντια στους Σαρακηνούς. Ο

Page 114: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

79

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

αυτοκράτορας, αφού άκουσε την παράκλησή τους, έστειλε πολύ στρατό για να υπε-ρασπίζει αυτό τον τόπο. Και κατόπιν κάθησαν (οι Κύπριοι) και σκέφθηκαν μεταξύ τους για τον τρόπο που θα συντηρούσαν τον στρατό.

Λεόντιος Μαχαιράς, Ἐξήγησις τῆς γλυκείας χώρας Κύπρου, ἡ ποία λέγεται Κρόνακα τουτἔστιν Χρονικόν, 9

Παυλίδης Α., Λεοντίου Μαχαιρά Χρονικόν, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1995 (έκδοση β΄ βελτιωμένη), 6-7. (απόδοση στη νεοελληνική: Άντρος Παυλίδης)

Μια σύγχρονη αποτίμηση της περιόδου των αραβικών επιδρομώνΑπό το 648/9, εποχή της πρώτης αραβικής επιδρομής στην Κύπρο, ως το 965, χρονιά της οριστικής προσάρτησής της στο Βυζαντινό Κράτος, σημειώθηκαν γύρω στις εί-κοσι επιδρομές Σαρακηνών στο νησί. Είναι γενικά παραδεκτό από τους ερευνητές σήμερα ότι σε ολόκληρο αυτό το διάστημα των τριών αιώνων οι Άραβες ποτέ δεν προ-χώρησαν σε μόνιμη κατοχή του νησιού, όπως έκαναν με την Κρήτη, η οποία γνώρισε την αραβική κατοχή και αποτέλεσε τμήμα του αραβικού κόσμου για εκατόν πενήντα περίπου χρόνια, από το 823 ως το 961. Την Κύπρο οι Άραβες απείλησαν με επιδρομές, αρπαγές, λεηλασίες, αιχμαλωσίες και καταστροφές, ενώ για μεγάλα χρονικά διαστή-ματα το νησί περνούσε σε ένα είδος συγκυριαρχίας (condominium) μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων, οπότε οι δύο δυνάμεις μοίραζαν μεταξύ τους τους φόρους του νησιού. Οι ίδιοι οι Κύπριοι φαίνεται ότι κατά καιρούς προτιμούσαν αυτή τη λύση και προσπα-θούσαν με τη συνεπή εκπλήρωση των φορολογικών τους υποχρεώσεων να αποφεύ-γουν νέες επιδρομές και αναστατώσεις.

Νεράντζη-Βαρμάζη Β., Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου μέσα από τις βυζαντινές πη-γές, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, 60-61.

Οι λόγοι της εύκολης κατάκτησης της Κύπρου από τους Άραβες, όπως εξηγούνται από ένα σύγχρονο ιστορικόΟι λόγοι της εύκολης, αν και προσωρινής, κατάκτησης της Κύπρου από τους Άραβες ερμηνεύονται από τον συγγραφέα αναλυτικά. Πρώτα απ’ όλα ο «αιφνιδιασμός». Ου-δείς ανέμενε από τους Άραβες ότι θα άρχιζαν τόσο νωρίς θαλάσσιες επιδρομές. Για το λόγο αυτό δεν διέθετε το Βυζάντιον σταθμευμένο επαρχιακό στόλο που θα χρησιμο-ποιείτο ως «δύναμη αποτροπής» και θα εξουδετέρωνε ναυτικές κινήσεις. Σημαντικός

Page 115: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

80

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

λόγος για την εύκολη νίκη των Αράβων στη ξηρά αποτέλεσε και η ελλιπής οχύρωση των παραλιακών πόλεων της Κύπρου. Ο συγγραφέας, βασισμένος και στη μαρτυρία της αρχαιολόγου Claire Balandier, τονίζει ότι αντίθετα με τα τείχη της βόρειας Αφρι-κής που αναχαίτισαν την αραβική προέλαση για μισό αιώνα, τα κυπριακά τείχη ήταν ευάλωτα.

Christides Vassilios, The Image of Cyprus in the Arabic Sources, Πολιτιστικό Ίδρυμα Αρχι-επισκόπου Μακαρίου Γ΄ - Γραφείον Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2006, 192.

Η αραβική κατοχή της ΚύπρουΗ αραβική κατοχή της Κύπρου, κατά τη διάρκεια της οποίας ένας μικρός αριθμός εποίκων μετανάστευσε και εγκαταστάθηκε στην Πάφο, ήταν σύντομη και διήρκεσε μόνο από το 651 έως το 680-683, όταν καταστράφηκε η αραβοκρατούμενη συνοικία της Πάφου και το τζαμί που είχε κτισθεί εκεί. Οι μετανάστες επέστρεψαν στη Συρία. Ακολούθησε μια ταραχώδης περίοδος ανταγωνισμού Βυζαντινών και Αράβων, προ-σωρινές μετοικήσεις Κυπρίων στην Ιουστινιανούπολη και στη Συρία, η οποία οδήγησε σε αδιέξοδο και υποχρέωσε τις δυο υπερδυνάμεις να συμβιβασθούν και να συνάψουν μια συνθήκη ουδετερότητας της Κύπρου η οποία διήρκεσε, με αρκετές αναταραχές, ως την επανασύνδεσή της με το Βυζάντιο το 965.

Christides Vassilios, The Image of Cyprus in the Arabic Sources, Πολιτιστικό Ίδρυμα Αρχι-επισκόπου Μακαρίου Γ΄ - Γραφείον Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2006, 192.

Η αραβοβυζαντινή συνθήκη του 688[…] για τους Βυζαντινούς ήταν μια απλή συμφωνία που υπαγορεύθηκε από την αδή-ριτη ανάγκη συμβιβασμού σε μια περιοχή μακριά από τα βυζαντινά λιμάνια και σε απόσταση αναπνοής από τα αραβικά εδάφη. Ενώ ένα από τα πρωταρχικά στοιχεία (το μοίρασμα των φορολογικών εσόδων μιας περιοχής ανάμεσα στους Βυζαντινούς και τους Άραβες δεν ήταν μοναδική περίπτωση), η συμφωνία ουδετερότητας του νησιού αποτελούσε μοναδικό νομικό φαινόμενο που δεν καλύπτεται από τη βυζαντινή νομο-θεσία. Αντίθετα το αραβικό δίκαιο, παρόλο που το 688 δεν είχε ακόμη αποκρυσταλ-λωθεί στην τελική του μορφή, αναφέρεται διεξοδικά στην κατάσταση αυτή.

Για τους Άραβες νομομαθείς η συνθήκη αυτή παρουσιάζεται συχνά όχι ως μια συμ-φωνία Βυζαντινών και Αράβων, αλλά ως συμφωνία του κράτους της Κύπρου με τους Άραβες […] Σύμφωνα με τη νομική άποψη των Αράβων η Κύπρος αποτελούσε μια ου-δετεροποιημένη περιοχή με βασικό στοιχείο την πλήρη αποστρατικοποίηση και απο-

Page 116: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

81

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

φυγή οποιασδήποτε εχθρικής ενέργειας από τον ντόπιο πληθυσμό. Φαίνεται ότι τα χω-ρικά ύδατα δεν περιλαμβάνονται στην αποστρατικοποιημένη ζώνη. Στη διάρκεια της περιόδου ουδετερότητας, όπως μας πληροφορούν οι ελληνικές επιγραφές της Κύπρου, αξιωματούχοι, διορισμένοι από την Κωνσταντινούπολη, εξακολουθούν να υπάρχουν. Αντίθετα οι Άραβες για την είσπραξη του ετήσιου φόρου στέλνουν κάθε χρόνο ειδι-κές αποστολές στην Κύπρο. Μόνο την περίοδο της προσωρινής αραβικής κατοχής της Πάφου είχαν εγκατασταθεί Άραβες αξιωματούχοι (hakim, amir) στο νησί.

[…] μόνο για μια σύντομη περίοδο (651 – 680-683) μέτοικοι Σύριοι βρίσκονται στην Κύπρο και όχι ως αγρότες. Μικρός αριθμός εμπόρων θα επισκέπτονταν την Κύπρο κατά τη διάρκεια της ουδετερότητας, γιατί ένας από τους όρους της συμφωνίας επέ-τρεπε την ελευθερία εμπορικών συναλλαγών.

Ρήξεις της συμφωνίας ουδετερότητας παρουσιάστηκαν αρκετές φορές κατά την περί-οδο των Ομαϊαδών (661-750)· η τελευταία τοποθετείται στα έτη 746 – 47, όταν έγινε η ναυμαχία της Κεραμαίας στην επαρχία της Καρίας, όπου ο βυζαντινός στόλος κατα-τρόπωσε τον αραβικό. Η ναυμαχία αυτή αναφέρεται μόνο στις βυζαντινές πηγές, για-τί οι αραβικές ασχολούνται μόνο με τα τραγικά γεγονότα του τέλους της δυναστείας των Ομαϊαδών.

[…] Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζεται στις αρχές του 10ου αιώνα, όταν πρώτα οι Βυζαντινοί παραβαίνουν τη συνθήκη και αποβιβάζονται κάτω από την αρχηγία του ναυάρχου Ημερίου στην Κύπρο και αμέσως μετά ο άραβας ναύαρχος Δαμιανός εκδι-κείται εισβάλλοντας στην Κύπρο. Τα γεγονότα αυτά περιγράφονται κυρίως από τον Masudi και τον Πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό.

Christides Vassilios, The Image of Cyprus in the Arabic Sources, Πολιτιστικό Ίδρυμα Αρχι-επισκόπου Μακαρίου Γ΄ - Γραφείον Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2006, 192-193.

Page 117: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

82

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

47. Τέμενος Χαλά Σουλτάν Τεκκέ, Αλυκή Λάρνακας

Η επιδρομή του Μωαβία στην Κύπρο και ο θάνατος της Ουμ Χαράμ (648)Ο Ibn al-Kalbi είπε:Αυτό το χρόνο ο Muawiya (Μωαβία), γιος του Abi Sufyan, πραγματοποίησε μια θαλάσ-σια εκστρατεία εναντίον της Κύπρου. Συνοδευόταν από τη σύζυγό του Fakhita, κόρη του Qardha de Bani Abd Manaf και μαζί του είχε και τον Ubada, γιο του al-Samit που συ-νοδευόταν επίσης από τη σύζυγό του Oumm Haram, κόρη του Milhan al-Ansariya. Και όταν έφτασε αυτός (ο Muawiya) στην Κύπρο, η Oumm Haram πέθανε κι ενταφιάστηκε στην Κύπρο.

Ibn Khayyat*, al-Tarikh, 92

*Ibn Khayyat: Ο Άραβας ιστορικός Abu Amr Khayyat al Laythi al Usfuri (c. 777 - c. 854) γεννήθηκε στη Βασόρα ( πόλη στο σημερινό Ιράκ). Έχει γράψει τουλάχιστον έξι έργα, από τα οποία τέσσερα είναι ιστορικά κι έχουν διασωθεί δύο: το Kitab al-Tabaqat (Λε-ξικό βιογραφιών) και το al-Tarikh (Ιστορία). Το Tarikh είναι πολύτιμη ιστορική πηγή καθώς αποτελεί μία από τις τρεις πρωιμότερες αραβικές ιστορίες. Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001, 21.(απόδοση στην ελληνική)

Η Κύπρος κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών μέσα από τις αραβικές πηγές

ΕΡΕΥΝΗΣΕ ΚΑΙ ΜΑΘΕ- Αναζήτησε πληροφορίες στη βιβλιοθήκη του σχολείου σου ή στο διαδίκτυο για το πιο

κάτω μνημείο και βρες πώς συνδέεται με τα ιστορικά γεγονότα που αναφέρονται στην

πιο πάνω πηγή.

Page 118: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

83

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Ο Al-Walid (B´) εκτοπίζει τους Κυπρίους (742)Αυτό το χρόνο (742) ο al-Walid* έστειλε τον αδελφό του al-Ghamr, γιο του Yazid, σε εκ-στρατεία, και όρισε στην αρχηγεία του στόλου τον al-Aswad, γιο του Bilal al-Mahhadhi, ο οποίος απεστάλη στην Κύπρο για να απαιτήσει από τους κατοίκους της να διαλέ-ξουν μεταξύ της αναχώρησής τους στη Συρία ή στο Βυζάντιο. Μια ομάδα διάλεξε να πάει στην Συρία και μεταφέρθηκαν και μια άλλη ομάδα επέλεξε το Βυζάντιο και αποστάληκαν.

Ibn al-Ahtir**, al-kamil fi al-Tarikh, Vol. V, 274

*al-Walid (B´): Ο Walid ibn Yazid ή Wallid o B΄ ήταν χαλίφης της δυναστείας των Ομα-γιαδών (743-744). Διαδέχθηκε τον θείο του Hisbam ibn Abd al-Malik.**Ibn al-Ahtir: ο Άραβας ιστορικός Ali ‘Izz al-Din Ibn al-Athir al-Jazari (1160-1233) γεννή-θηκε στη συριακή πόλη Cizre (αρχαία πόλη Γορδυηνή όπως αναφέρεται στο Στράβω-να. Σήμερα βρίσκεται στη νοτιοανατολική Τουρκία). Έζησε ως λόγιος στη Μοσσούλη (πόλη στο σημερινό Ιράκ) και αργότερα στο Χαλέπι και στη Δαμασκό. Το σημαντικό-τερο έργο του είναι η παγκόσμια ιστορία al-Kamil fi al-Tarikh.

Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001, 45.(απόδοση στην ελληνική)

Επιδρομή του Haroun al-Rashid στην Κύπρο (805)(α) Κατά τη διακυβέρνηση του (χαλίφη) Haroun al-Rashid*, οι Κύπριοι παραβίασαν τη συνθήκη, και (αυτός) τους επιτέθηκε από τις ακτές της Αιγύπτου και της Συρίας (παίρνοντας) αιχμαλώτους και λάφυρα.

Qalqashandi**, M’ athir al-Anafa, vol. I, 96

Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001, 110.(απόδοση στην ελληνική)

(β) Αυτό το χρόνο (o Haroun al-Rashid) έστειλε τον Houmaid στην Κύπρο, ο οποίος κα-τέστρεψε, πυρπόλησε και αιχμαλώτισε 16000 κατοίκους, τους οποίους μετέφερε στην al-Rafiqa***. Πωλήθηκαν από τον Δικαστή Abou al-Boukhtouri και η αξία του αρχιεπι-σκόπου του νησιού ανήλθε στα 2000 δηνάρια.

Tabari****, Tarikh al-rusul wa al-Muluk, vol. VIII, 320

Page 119: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

84

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

* Haroun al-Rashid (Αρούν αλ-Ρασίντ): Ο 5ος και πιο φημισμένος χαλίφης της δυνα-στείας των Αββασιδών. Η διακυβέρνησή του (786-809) χαρακτηρίζεται από επιστημο-νική, πολιτιστική και θρησκευτική ακμή. Αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα κατά τη βασιλεία του οι τέχνες και η μουσική. Ίδρυσε τη βιβλιοθήκη Bayt al-Hikma («Το σπίτι της σο-φίας»). Όντας μια πνευματική, πολιτική και στρατιωτική προσωπικότητα, η ζωή του αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για δημιουργία φανταστικών ιστοριών, μεταξύ άλλων και του βιβλίου Χίλιες και Μια Νύχτες (Alf lailah wa lailah), το οποίο περιλαμβάνει αρκε-τές ιστορίες που αναφέρονται στην αυλή του Αρούν αλ-Ρασίντ (http://en.wikipedia.org/wiki/Harun_al-Rashid). **Qalqashandi: Ο Ahman Abd Allah al- Qalqashandi (1355/1356 – 1418) ήταν μεσαιωνικός Αιγύπτιος συγγραφέας και μαθηματικός, γεννημένος σε ένα χωριό του Δέλτα του Νεί-λου. Έγραψε μια δεκατετράτομη εγκυκλοπαίδεια στα αραβικά (http://en.wikipedia.org/wiki/Ahmad_al-Qalqashandi).***Al-Rafiqa: πόλη στη βόρεια Συρία, στις όχθες του Ευφράτη, η οποία ιδρύθηκε από το χαλίφη al-Mansour το 772. Ο χαλίφης Haroun al-Rashid την κατέστησε προσωρινά πρωτεύουσά του μεταξύ των ετών 796-808. ****Tabari: Ο Πέρσης χρονικογράφος κι ερμηνευτής του κορανίου Abu Ja´far Muhammad ibn Jarir al-Tabari (838-923) γεννήθηκε στο Αμόλ του Ταμπαριστάν (ιρανική περιοχή κατά μήκος της Κασπίας Θάλασσας, στο σημερινό Ιράν), 20 χιλιόμετρα νο-τίως της Κασπίας Θάλασσας. Πέρα από το θεολογικό του έργο είναι γνωστός για το χρονικό του Ιστορία των Προφητών και των Βασιλέων (Tarikh al-Rusul wa al-Muluk ή Tarikh al-Tabari) (http://en.wikipedia.org/wiki/Muhammad_ibn_Jarir_al-Tabari).

Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001, 32.(απόδοση στην ελληνική)

48. Ναυμαχία Βυζαντινών και Αράβων. Οι Βυζαντινοί εκτοξεύουν υγρό πυρ στο αραβικό πλοίο. Μικρογραφία από τη χρονογραφία του Ιωάννη Σκυλίτση (Πηγή: Joyce Milton, Rafael Steinberg, Sarah Lewis, Religion at the Crossroads, HBJ Press, New York 1980, 71).

Page 120: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

85

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

ΣΚΕΨΟΥ και ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕ- Για ποιο λόγο, σύμφωνα με τον Άραβα Qalqashandi, έκανε επιδρομή στην Κύπρο ο

Haroun al-Rashid; Πόσο ιστορικά έγκυρη θεωρείς μια τέτοια εξήγηση; Να αιτιολογήσεις

την απάντησή σου.

Μια περιγραφή της Κύπρου από τον Άραβα γεωγράφο al-Istakhri (c. 951)Οι κάτοικοι της Κύπρου είναι όλοι Χριστιανοί και δεν υπάρχει ανάμεσά τους ούτε ένας μουσουλμάνος. Μοιάζει (η Κύπρος) στο μέγεθος και στον πληθυσμό με το νησί της Κρήτης. Είναι πολύ εύφορη. Ο Muawiya την κατέκτησε και υπέγραψε με τους κα-τοίκους της μια συνθήκη και βρίσκεται σε ειρήνη με τους Μουσουλμάνους. Οι κάτοι-κοι της είναι χριστιανοί Βυζαντινοί. Το πλάτος της θάλασσας από τα παράλια της Συ-ρίας έως την Κύπρο, όταν ο καιρός είναι ευνοϊκός, είναι δύο μερών ταξίδι και από την Κύπρο στην άλλη άκρη του νησιού είναι σχεδόν η ίδια απόσταση. Στην Κύπρο μπορεί κανείς να βρει ρητίνη του στύρακος*, η οποία εξάγεται από τη χώρα των Βυζαντινών στις μουσουλμανικές χώρες. Και μπορεί επίσης να βρει κανείς μαστίχη.

al-Istakhri**, Kitab al.masalik, 51

*ρητίνη του στύρακος: Πρόκειται για φαρμακευτική ρητίνη (ρετσίνι), γνωστή ως «πίσ-σα του ξυλαλά» ή «βενζόη» την οποία παράγει ο φυτοβόλος θάμνος ή μικρό δέντρο στύραξ ο φαρμακευτικός (styrax officinalis), γνωστός στην κυπριακή διάλεκτο και σαν στερατζιά και στουράκι. Το ρετσίνι βγαίνει από τον κορμό του δέντρου, αφού γίνουν εγκοπές σε αυτόν. Είναι ημίρευστο αρχικά και όταν θερμανθεί και στη συνέχεια κρυ-ώσει σχηματίζει μεγάλα πρισματώδη κρύσταλα στερακίνης. Με ποικίλες θεραπευτικές ιδιότητες, οι οποίες αναφέρονται από τους αρχαίους έως τους νεότερους χρόνους (πε-ρισσότερα βλέπε στο: Κυριακή Ζανέττου-Παντελή, Η θεραπευτική δυνατότητα των φαρμακευτικών φυτών της Κύπρου: ιδιότητες - συνταγές, Λάρνακα 2000, 472-473). ** al-Istakhri: o Πέρσης γεωγράφος Abu Ishaq ibn Muhammad al-Farisi al istakhri γεννή-θηκε στην πόλη Estakhr του Νότιου Ιράν τον 9ο αιώνα και μεταξύ των γεωγραφικών έργων του είναι και το Al-masaalik al-mamaalik.

Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001, 28.(απόδοση στην ελληνική)

Page 121: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

86

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Μια περιγραφή της Κύπρου από τον Άραβα γεωγράφο Muqaddassi (c. 985)Η Κύπρος είναι γεμάτη από πολυάνθρωπες πόλεις και παρέχει στους Μουσουλμάνους πολλές ωφέλειες στο εμπόριό τους από εκεί, λόγω της μεγάλης αφθονίας εμπορευ-μάτων, υφαντών και αγαθών, τα οποία παράγονται εκεί. Το νησί είναι στην εξουσία οποιουδήποτε έθνους έχει την κυριαρχία των θαλασσών αυτών.

Muqaddassi*, Descriptio Imperii Moslemici, ed. de Goeje,Bibl, Geogr. Arab. III, Leyde 1906, 184

*Muqaddassi: Ο Άραβας γεωγράφος Muhammad ibn Ahmad Shams al-Din Al-Muqaddasi (c. 945/946-1000) γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ. Ταξίδεψε σε όλο το μουσουλμανικό κόσμο και στο έργο του Ahsan at-Taqasim fi Ma`rifat il-Aqalim περιγράφει με τρόπο συ-στηματικό όλες τα μέρη και τις περιοχές που επισκέφθηκε (http://en.wikipedia.org/wiki/Al-Muqaddasi).

Χατζηψάλτη Κ., «Η Κύπρος, το Βυζάντιον και το Ισλάμ», Κυπριακαί Σπουδαί Κ (1956), 17.

Η ανακατάληψη της Κύπρου από τους Βυζαντινούς (965) και μια ανεπιτυχής αραβική επιδρομήΜετά την κατάληψη της Κρήτης (961) οι Ρωμαίοι κυρίευσαν το νησί της Κύπρου (965) παρόλο που οι κάτοικοί της (οι Κύπριοι) συνήθιζαν να εμπορεύονται τα προϊόντα τους στους Ρωμαίους και ταυτόχρονα στους Μουσουλμάνους σύμφωνα με τη συνθή-κη ειρήνης [ουδετερότητας]. Αλλά, εκείνη την εποχή, πολυάριθμο τμήμα στρατού, το οποίο επέβαινε σε τριάντα δύο πολεμικά πλοία και ερχόταν από την Αίγυπτο επιχεί-ρησε μια επιδρομή εναντίον του νησιού. Οι Ρωμαίοι, αφού τους νίκησαν, κατέσφαξαν και αιχμαλώτισαν μεγάλο αριθμό από αυτούς και κυρίευσαν ένα πλοίο με όλο του το πλήρωμα. Τα υπόλοιπα [πολεμικά πλοία] τράπηκαν σε άτακτη φυγή.

Yahia Ibn Said εξ’ Αντιοχείας*

Histoire de Yahia-Ibn Said d’ Antioche, continuateur de Said-Ibn-Bitriq, éditée et traduite en français par J. Kratchovsky et A. Vasiliev (=R. Graffin – F. Nau, Patrologi Orientalis, tome XVIII, fasc. 5, 795), Paris 1924, 96.

*Yahia Ibn Said εξ’ Αντιοχείας: ο Yahya ibn Sa’id al-Antaki ήταν Άραβας Μελχίτης** Χριστιανός γιατρός και ιστορικός του 11ου αιώνα. Γεννήθηκε στην Αίγυπτο των Φα-τιμιδών και συνδεόταν με τον Πατριάρχη Αλεξανδρείας Ευτύχιο. Έγινε γιατρός, αλλά οι ανηλεείς διώξεις κατά των Χριστιανών από το χαλίφη Al-Hakim bi-Amr Allah

Page 122: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

87

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

τον υποχρέωσαν να καταφύγει στην Αντιόχεια που βρισκόταν υπό των έλεγχο των Βυζαντινών. Το σημαντικότερο έργο του είναι η συνέχεια της ιστορίας του Ευτυχί-ου, η οποία αναφέρεται στη χρονική περίοδο 938-1034. Η ιστορία του είναι μοναδική καθώς αποτελεί μία από τις πολύ λίγες πηγές για τα βυζαντινά γεγονότα αυτής της περιόδου και ιδιαίτερα για την αραβική της οπτική γωνία.

(http://en.wikipedia.org/wiki/Yahya_of_Antioch).

**Μελχίτες: Ελληνόφωνοι και στη συνέχεια αραβόφωνοι Χριστιανοί της Μέσης Ανα-τολής, οι οποίοι διατηρούν προσαρμοσμένο στην αραβική γλώσσα το Ελληνορθόδοξο λειτουργικό τυπικό. Το όνομα Μελχίτες προέρχεται από το συριακό μαλκά (μέλεκ), που σημαίνει βασιλεύς. Έτσι αποκάλεσαν οι μονοφυσίτες των περιοχών αυτών τους πιστούς στην Ορθοδοξία και τον Αυτοκράτορα της Νέας Ρώμης, που ανήκαν στα Πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων. Το όνομα Μελχίτης συχνά χρησιμοποιείται σήμερα στη Μ. Ανατολή, για να δηλώσει όλους, όσοι χρησιμοποιούν τον «Βυζαντινό» (Ρωμαϊκό) λειτουργικό ρυθμό (ritus). Δηλαδή όχι μόνο τους Ορθοδό-ξους (Ρωμηούς), αλλά και τους Ουνίτες (τους ενωμένους με τον Παπισμό).

Χατζηψάλτη Κ., «Η Κύπρος, το Βυζάντιον και το Ισλάμ», Κυπριακαί Σπουδαί Κ (1956), 29.

Christides Vasilios, The Image of Cyprus in the Arabic Sources, Πολιτιστικό Ίδρυμα Αρχι-επισκόπου Μακαρίου Γ΄ - Γραφείον Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2006, 160.

Τα λείψανα του Αγίου Λαζάρου μεταφέρονται από τη Λάρνακα στην Κωνσταντινούπολη (901-902) (α) Κατά τον ίδιο τρόπο [ο Λέων Στ΄] έκτισε εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Λάζαρο στο μέρος που λεγόταν Τόποι και την κατέστησε ανδρική μονή ευνούχων. Εκεί τοπο-θέτησε το σώμα του αγίου Λαζάρου μετά την ανακομιδή του από την Κύπρο και το σώμα της Μαρίας της Μαγδαληνής μετά την ανακομιδή της από την Έφεσο και τέλε-σε τα εγκαίνια της εκκλησίας.

Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού, 860.15-19

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 55.(απόδοση στη νεοελληνική)

Eκκλησία

Page 123: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

88

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

(β) Αυτή τη μέρα (17 Οκτωβρίου) είναι η μνήμη της ανακομιδής του λειψάνου του αγίου και δίκαιου Λαζάρου, την οποία έκανε ο πιστός αυτοκράτορας Λέων. Γιατί κινούμενος από θείο ζήλο, όπως ακριβώς να επρόκειτο για κάποια έμπνευση, πρώτα έκτισε πανέμορφο ναό και μετά, στέλνοντας στο νησί των Κυπρίων αντιπροσώπους, βρήκε το άγιο λείψανο στην πόλη των Κιτιέων, το οποίο βρισκόταν κάτω από τη γη σε μαρμάρινη λάρνακα, ίσως είχαν περάσει χίλια χρόνια [από την ταφή του], στην οποία είχαν χαραχθεί με γράμματα σε άλλη γλώσσα: «Λάζαρος ο τετραήμερος και φίλος Χριστού». Αμέσως λοιπόν, αφού σήκωσαν τον τίμιο θησαυρό, τον τοποθέτησαν σε αργυρή θήκη και τον μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη.

Συναξάριον Κωνσταντινουπόλεως, στ. 146.12 κ.ε.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 69.(απόδοση στη νεοελληνική)

(γ) Η ανακομιδή και μετάθεση του ιερού λειψάνου του αγίου Λαζάρου από το Κίτιο στην Κωνσταντινούπολη, η οποία τιμάται από την Εκκλησία τη 17η Οκτωβρίου, έγινε κατά το έτος 899/900 μετά από εντολή του αυτοκράτορος Λέοντος Στ΄ του Σοφού. Η μετάθεση του λειψάνου περιγράφεται λεπτομερώς σε δύο πανηγυρικούς λόγους που εκφώνησε μπροστά στο ιερό λείψανο παρουσία του αυτοκράτορος ο μαθητής του Μεγάλου Φωτίου, μητροπολίτης Καισαρείας Αρέθας (850-μετά το 932). Στον πρώτο Λόγο, ο λόγιος κληρικός εκθειάζει το γεγονός της αφίξεως του λειψάνου στην Κων-σταντινούπολη, ενώ στο δεύτερο περιγράφει διεξοδικά την πομπή που σχηματίσθηκε, με τη συμμετοχή του αυτοκράτορα, για τη μεταφορά του λειψάνου στην Αγία Σοφία. Ο Λέων Στ΄, ως αντάλλαγμα της μεταφοράς του λειψάνου στην Κωνσταντινούπολη, απέστειλε χρήματα και τεχνίτες στην Κύπρο, όπου έκτισαν το μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου, ο οποίος διατηρείται ως σήμερα στη Λάρνακα. Εκτός τούτου οικοδόμησε μονή στην Κωνσταντινούπολη επ’ ονόματι του δικαίου Λαζάρου, όπου εναπόθεσε το ιερό λείψανο. Στην ίδια μονή μεταφέρθηκε αργότερα από την Έφεσο και το λείψανο της αγίας Μαρίας της Μαγδαληνής. Κατά τη βυζαντινή εποχή διατηρήθηκε το έθος να εκκλησιάζεται στην μονή κατά το Σάββατο του Λαζάρου, ο ίδιος ο αυτοκράτορας.Το ιερό λείψανο του Αγίου πρέπει να μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη μαζί με την παλαιά λάρνακα. Τούτο συμπεραίνεται από το ότι η μαρμάρινη λάρνακα, που εναπόκειται σήμερα κάτω από την αγία Τράπεζα του ομωνύμου ναού στη Λάρνακα, φέρει επιγραφή, σε μεγαλογράμματη γραφή, «ΦΙΛΙΟΥ» (ονομαστική: Φίλιος), ενώ η παλαιά «Λάζαρος ὁ τετραήμερος καὶ φίλος τοῦ Χριστοῦ». Στη σημερινή λάρνακα ανευρέθηκε στις 23 Νοεμβρίου 1972 τμήμα του ιερού λειψάνου του δικαίου Λαζάρου μέσα σε ξύλινη θήκη. Το γεγονός αυτό υποδεικνύει ότι οι Κιτιείς δεν πρέπει να είχαν παραδόσει ολόκληρο το λείψανο στον αυτοκράτορα αλλά το μεγαλύτερο μέρος του.

Χαράλαμπος Γ. Χοτζάκογλου, Άγιος Λάζαρος Λάρνακος: Ιστορία – Αρχιτεκτονική και Τέχνη του ιερού ναού του Αγ. Λαζάρου Λάρνακος, Εικονογραφημένος Οδηγός – Προσκυνητάριον, Λευκωσία 2004, 15-16.

Page 124: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

89

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Ο εικονομάχος Κωνσταντίνος Ε΄ (741-775) αναθεματίζει τον εικονόφιλο Γεώργιο Κύπριο Και στις 27 του ιδίου μηνός (753) πήγε ο βασιλιάς [Κωνσταντίνος Ε΄] στο φόρο* μαζί με τον ανίερο πρόεδρο Κωνσταντίνο** και τους υπόλοιπους επισκόπους και εκφώνη-σαν την κακόδοξή τους αίρεση ενώπιον όλου του λαού αναθεματίζοντας τον αγιότατο Γερμανό, τον Γεώργιο τον Κύπριο*** και τον Ιωάννη τον Χρυσορρόαν Δαμασκηνό τον Μανσούρ, άντρες άγιους και σεβάσμιους δασκάλους.

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 428.6-11(η χρονογραφία γράφτηκε το 811-814)

*φόρο: αγορά (από το λατινικό forum)** Κωνσταντίνος: Πρόκειται για τον Πατριάρχη Κωνσταντίνο Β΄. Διετέλεσε πατρι-άρχης κατά τα έτη 754-766. Εξελέγη πατριάρχης από την εικονομαχική Σύνοδο της Ιέρειας, το 754, μετά από πρόταση του εικονομάχου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄. Φαίνεται ότι είχε σχέσεις με τους εικονολάτρες γι’ αυτό ο Αυτοκράτορας τον εξόρισε το 766 στην Πρίγκηπο. Μετά από δύο χρόνια καθαιρέθηκε, αναθεματίστηκε, διαπο-μπεύθηκε στον Ιππόδρομο και τελικά με εντολή του Αυτοκράτορα αποκεφαλίστηκε στις 7 Οκτωβρίου του 768 (http://el.wikipedia.org/). *** Γεώργιος ο Κύπριος: Μοναχός και ιεροκήρυκας, ο οποίος έδρασε στην ορεινή πε-ριοχή του Ταύρου, στην Κιλικία. Κατά τη βασιλεία του Κωνσταντίνου Ε΄ συνελήφθη και φυλακίστηκε εξαιτίας της έντονης εικονοφιλικής δράσης του. Αναθεματίστηκε από την εικονομαχική σύνοδο της Ιέρειας (754, αν και εδώ ο Θεοφάνης αναφέρει λαν-θασμένα το 753), παρά το γεγονός ότι πιθανώς να μη βρισκόταν πλέον στη ζωή.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 37.(απόδοση στη νεοελληνική)

Εικονόφιλοι μοναχοί εξορίζονται στην Κύπρο (770) Το ίδιο έτος (770) ο Λαχανοδράκων*, μιμούμενος το δάσκαλό του (τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ε΄), συγκέντρωσε στην Έφεσο όλους τους μοναχούς και τις μοναχές, που ήταν στο θέμα των Θρακησίων. Τους οδήγησε σε ένα γήπεδο, που ονομαζόταν τζουγκανιστήριν**, και τους είπε: «Όποιος θέλει να υπακούσει στον αυτοκράτορα και σε εμάς, ας φορέσει λευκή στολή και ας λάβει μια γυναίκα τώρα αμέσως. Αυτοί που δεν θα το πράξουν θα τυφλωθούν και θα εξοριστούν στην Κύπρο».

Θεοφάνης, Χρονογραφία, 445.3-12(η χρονογραφία γράφτηκε το 811-814)

Εικονομαχία και Κύπρος

Page 125: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

90

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

*Λαχανοδράκων: Ο Μιχαήλ Λαχανοδράκων υπήρξε σημαντικό μέλος της μικρασιατι-κής στρατιωτικής αριστοκρατίας του 8ου αιώνα. Κατέλαβε υψηλόβαθμα στρατιωτικά αξιώματα, με κυριότερο αυτό του στρατηγού του θέματος Θρακησίων. Έλαβε ανώ-τερους τιμητικούς τίτλους και υπήρξε εκ των στενών συνεργατών των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Ε΄ (741-775) και Κωνσταντίνου ΣΤ΄ (775-792). Διακρίθηκε ως ικανός στρατιωτικός στον αγώνα κατά των Αράβων, ενώ υπήρξε και θερμός υποστηρικτής της πολιτικής εναντίον των εικόνων του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ε΄, καθώς πρω-τοστάτησε σε διώξεις εικονολατρών, κυρίως μοναχών. (http://www2.egiklopedia.gr/imeportal/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=4160)

**τζουγκανιστήριν: Γήπεδο στο οποίο παιζόταν το τζυ(γ)κάνιο, ένα ομαδικό παιχνίδι στο Βυζάντιο με πολλές ομοιότητες με το σημερινό πόλο. Το παιχνίδι εισήχθη πιθανόν στο Βυζάντιο από την περσική αυλή, μάλλον κατά την εποχή του Θεοδοσίου Β΄, ο οποίος ίδρυσε μάλιστα στο ανάκτορο της Κωνσταντινούπολης ειδικό στάδιο, το λεγό-μενο τζ(ο)υκανιστήριον ή σφαιροδρόμιον. Το τζυκάνιο απαιτούσε ευρύ χώρο, μεγάλη ευκαμψία και ελιγμούς από τους αγωνιστές και ειδικά γυμνασμένα άλογα. Από τα κείμενα κατανοούμε ότι επρόκειτο για άθλημα που απευθυνόταν στους βασιλείς και την αριστοκρατία της εποχής (http://www.apologitis.com/gr/ancient/Olympiakoi.htm).

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 37.(απόδοση στη νεοελληνική)

Εικονόφιλοι μοναχοί εξορίζονται στην Κύπρο ύστερα από διωγμούς του Λαχανοδράκοντα στο θέμα Θρακησίων (770) Μιμούμενος λοιπόν ο Λαχανοδράκων τον δάσκαλό του (τον Κωνσταντίνο Ε΄) συγκέ-ντρωσε όλους τους μοναχούς και τις μοναχές, που ήταν στο θέμα των Θρακησίων, και τους είπε: «Όποιος θέλει να υπακούσει στον αυτοκράτορα και σε εμάς, ας φορέσει λευκή στολή και ας λάβει μια γυναίκα τώρα αμέσως. Αυτοί που δεν θα το πράξουν θα τυφλωθούν και θα εξοριστούν στην Κύπρο». Και μαζί με τα λόγια προχώρησε και στις πράξεις.

Γεώργιος Κεδρηνός, Σύνοψις Ιστοριών ΙΙ, 15.18-16.1

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 63.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 126: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

91

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

Η εικονομαχία δεν έχει διαδοθεί στην Κύπρο Καθώς υπάρχουν τρία μέρη που είναι στη δική μας επικράτεια (τη βυζαντινή αυτο-κρατορία) και δεν έχουν προσχωρήσει σε αυτή τη μολυσμένη αίρεση (την εικονομα-χία), σας συμβουλεύω να προστρέξετε προς αυτά. Γιατί δεν έχει μείνει κάποιος άλλος τόπος, ο οποίος δεν είναι κάτω από την εξουσία του δράκοντα (αυτοκράτορα Κων-σταντίνου Ε΄) και δεν υπάκουσε στην κενοφωνία του. Όταν αυτοί τον ρώτησαν «και πού είναι αυτά τα μέρη, Πατέρ;» αυτός (ο άγιος Στέφανος ο Νεώτερος) απάντησε αμέσως: «οι περιοχές απέναντι από τον Εύξεινο Πόντο … το νησί των Κυπρίων και οι απέναντι από την Κύπρο περιοχές, ως την Τρίπολη, την Τύρο και την Ιώπη (πόλεις του Λιβάνου)».

Στέφανος διάκονος Κωνσταντινουπόλεως, Βίος Αγίου Στεφάνου Νεωτέρου, J. P. Migne, Patrologiae Cursus Completus, Series Graeca, Paris 1857-1906, 100.1117

Β. Νεράντζη - Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 37.(απόδοση στη νεοελληνική)

Η Κύπρος αναφέρεται στα βυζαντινά θέματα της Ανατο-λής (867-886) XV. ΙΕ. Πεντεκαιδέκατον (θέμα)· Ἐπαρχία τῆς νήσου Κύπρου

Ἐπαρχία Κύπρου τῆς νήσου ὑπὸ κονσιλάριον, τουτέστι βουλευτήν, πόλεις δεκατρεῖς· Κωνσταντία μητρόπολις, Κίτιον, Ἀμαθοῦς, Κυρήνεια, Πάφος, Ἀρσινόη, Σόλοι, Λάπι-θος, Κέρμεια [ἤτοι Λευκουσία], Κυθερεία, Ταμασία, [Κούριον, Νέμευος,] Τρίμυθος, ὅθεν ὁ ἅγιος Σπυρίδων, Κάρπασος. Ἡ μὲν Κύπρος ἡ νῆσός ἐστι μεγάλη καὶ ἐπιφανε-στάτη, κειμένη ἐν τῷ Παμφυλίῳ κόλπῳ, καθώς φησιν ὁ Περιηγητὴς Διονύσιος […]

Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, Περί θεμάτων, 80.1-81.24

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 53.

Κοινωνία - οικονομία - διοίκηση

Page 127: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

92

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η θέση του άρχοντα Κύπρου στη βυζαντινή ιεραρχία (842-43)10 ο δρουγγάριος του Αιγαίου11 οι άρχοντες του Δυρραχίου12 ο άρχων Δαλματίας13 οι άρχοντες Χερσώνος14 ο δουξ Καλαβρίας15 ο άρχων Κύπρου

Τακτικόν Uspenskij, εκδ. N. Oikonomides, Les Listes, 57.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 40.(απόδοση στη νεοελληνική)

Σχέσεις της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής της Κύπρου με αρχιτεκτονικές άλλων περιοχών του Βυζαντίου … Στην Κύπρο, που βρίσκεται τόσο κοντά στη νότια μικρασιατική ακτή, η επιρροή από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας γίνεται ακόμη πιο έντονα αισθητή. Παράλλη-λα προς τους συνηθισμένους μεσοβυζαντινούς τύπους εκκλησιών που υπάρχουν στο νησί, όπως τα σταυροειδή εγγεγραμμένα κτίρια, οι οκταγωνικές τρουλωτές εκκλησίες και τα μικρά σταυρόσχημα κτίσματα, παρουσιάζεται και ένας σταυροειδής τύπος με επιμηκυσμένη τη δυτική κεραία του σταυρού, ο οποίος πιθανόν να προέρχεται άμεσα από τις σταυροειδείς εκκλησίες της Καππαδοκίας και της Λυκαονίας της περιόδου από τον 6ο ως τον 8ο αιώνα. Οι σταυροειδείς εγγεγραμμένες εκκλησίες φέρονται - χωρίς καμία εξαίρεση - πάνω σε βαριούς πεσσούς και όχι σε κίονες. Η τοιχοποιία, αποτελού-μενη από εξαιρετικά καλολαξευμένες πέτρες, πολύ σπάνια περιλαμβάνει πλινθοδομή. Τα πάντα φανερώνουν την ύπαρξη μιας επαρχιακής νησιωτικής αρχιτεκτονικής που απομακρύνεται ολοένα και περισσότερο από την Κωνσταντινούπολη και τον πυρήνα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, αν μάλιστα λά-βουμε υπόψη την πολιτική ιστορία της Κύπρου. Το νησί αυτό, που βρισκόταν κάτω από τη βυζαντινή κυριαρχία ως το 648, περιήλθε την εποχή εκείνη και ως το 965 σε μια δύσκολη κατάσταση ουδετερότητας αφού συνδέθηκε με συνθήκες τόσο με την Κωνσταντινούπολη όσο και με τους Άραβες κυριάρχους της Συρίας. Ανακαταλήφθη-κε από τους Βυζαντινούς, για να γίνει, το 1192, λεία των δυτικών δυνάμεων - αρχικά των σταυροφόρων βασιλέων και αργότερα της Δημοκρατίας της Βενετίας. Επίσης δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ένας τουλάχιστον χαρακτηριστικός κυπρια-

Τέχνη

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονικήονική

Page 128: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

93

Περίοδος των Αραβικών επιδρομών

κός τύπος εκκλησίας συναντιέται, πανομοιότυπος στην Απουλία και τη Σικελία. Πρό-κειται για το ναό που περιλαμβάνει ένα μεσαίο κλίτος που καλύπτεται κατά μήκος του κύριου άξονά του με τρεις διαδοχικούς τρούλους και πλαισιώνεται από πλάγια κλίτη στεγασμένα με ημικυλινδρικές καμάρες, που με τη σειρά τους διακόπτονται από σταυ-ρικές κεραίες. Οποιαδήποτε και αν είναι η σχέση αυτών των εκκλησιών, οι θαλάσσιοι δρόμοι της μεσοβυζαντινής αυτοκρατορίας φαίνεται ότι είχαν δημιουργήσει στενούς δεσμούς ανάμεσα στα ανατολικά και τα δυτικά προπύργια της Μεσογείου.

Richard Krautheimer, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991, 493-494.

49. Ναός Αγίας Παρασκευής (θολοσκέπαστη βασιλική με πέντε τρούλους), Γεροσκήπου, πρώι-μος 10ος αιώνας, βορειοανατολική άποψη (τηλεκάρτα της ΑΗΚ).

50. Ναός Αγίας Παρασκευής (θολοσκέπαστη βασιλική με πέντε τρούλους), Γεροσκήπου, πρώι-μος 10ος αιώνας, βορειοανατολική άποψη.

Page 129: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

94

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

51. Ναός Αγίου Λαζάρου (θολοσκέπαστη βασιλική με τρεις τρούλους), Λάρνακα, πρώιμος 10ος αιώνας, βόρεια άποψη.

Page 130: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

95

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Αποστασία του Θεόφιλου Ερωτικού στην Κύπρο (1042/43)(α) Έχει γίνει και μια αποστασία στην Κύπρο κατά το χρόνο αυτό [1042/43], έχοντας ως πρωταγωνιστή τον Θεόφιλο τον Ερωτικό. Γιατί αυτός, καθώς ήταν στρατηγός του νησιού και επιθυμούσε να αποστατήσει, όταν πληροφορήθηκε την εκθρόνιση του [αυ-τοκράτορα Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτη] και τη σύγχυση που επικρατούσε [στην αυτοκρα-τορία], νομίζοντας ότι βρήκε κατάλληλη στιγμή για αυτά που σχεδίαζε, ξεσηκώνει όλο το λαό της Κύπρου και δολοφονεί τον δικαστή και συλλέκτη των φόρων πρωτοσπαθά-ριο Θεοφύλακτο με την πρόφαση ότι εισέπραττε βαριούς φόρους. Αλλά ο [Κωνστα-ντίνος Θ΄] Μονομάχος δεν άφησε το πράγμα να πολυκαιρίσει. Γιατί ο πατρίκιος και ναύαρχος Κωνσταντίνος Χαγέ, σταλμένος από τον αυτοκράτορα και ο οποίος υπέτα-ξε όλο τα λαό της Κύπρου, τον δένει με χειροπέδες και τον οδηγεί στον αυτοκράτορα. Ο αυτοκράτορας αφού του φόρεσε γυναικεία φορέματα και τον διαπόμπευσε στον ιππόδρομο και αφού του δήμευσε την περιουσία του τον άφησε ελεύθερο.

Ιωάννης Σκυλίτσης, Σύνοψις Ιστοριών, 429.1-17

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 61-62.(απόδοση στη νεοελληνική)

Αποστασία του Ραψομμάτη στην Κύπρο (1092) (α) Και τα νησιά της Κρήτης και της Κύπρου στασίασαν, στην Κρήτη με τον Καρύκη που τη διοικούσε κι επαναστάτησε εναντίον του αυτοκράτορα και στην Κύπρο με τον Ραψομμάτη. Αλλά και τα δύο νησιά αμέσως και όχι για πολύ επανενώθηκαν με την ηγεμονία των Ρωμαίων.

Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, ΙΙΙ,737.6-10

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 70.(απόδοση στη νεοελληνική)

Στασιαστικά κινήματα

Page 131: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

96

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

(β) Δεν πέρασαν πολλές μέρες κι ο αυτοκράτορας [Αλέξιος Α΄ Κομνηνός], μαθαί-νοντας για την αποστασία του Καρύκη που είχε καταλάβει την Κρήτη ενώ, από το άλλο μέρος, ο Ραψομάτης είχε κυριεύσει την Κύπρο, έστειλε εναντίον τους τον Ιωάν-νη Δούκα* με ισχυρό στόλο. Μόλις οι Κρήτες έμαθαν πως ο Δούκας είχε φτάσει στην Κάρπαθο, επειδή ήξεραν πόσο κοντά είναι αυτό το νησί, επιτέθηκαν στον Καρύκη, τον θανάτωσαν με τον πιο σκληρό τρόπο και παρέδωσαν την Κρήτη στον μεγάλο δού-κα. Αφού οργάνωσε την άμυνά της ο Δούκας κι άφησε εκεί σημαντική δύναμη για τη φρούρησή της, έκανε πανιά για την Κύπρο. Αμέσως μόλις προσορμίστηκε, κατέλαβε εξ εφόδου την Κυρήνη**. Το ’μαθε ο Ραψομάτης κι άρχισε να ετοιμάζεται για σκληρό πόλεμο εναντίον του. Έφυγε λοιπόν από την Λευκουσία κι έστησε το στρατόπεδό του στα υψώματα της Κυρήνης, αναβάλλοντας όμως, ως τη στιγμή εκείνη, τη μάχη σαν απειροπόλεμος που ήταν και αδαής από στρατηγικά τεχνάσματα, ενώ θα τον συνέ-φερε να τους χτυπήσει αιφνιδιαστικά. Εκείνος ωστόσο ανέβαλλε τη σύγκρουση όχι με σκοπό να ετοιμαστεί για τη μάχη επειδή τάχα ήταν ανέτοιμος – στην πραγματι-κότητα ήταν με το παραπάνω προετοιμασμένος και, αν ήθελε, θα μπορούσε να τους πολεμήσει αμέσως· μάλλον δεν επιθυμούσε την συμπλοκή και φερόταν στα πολεμι-κά ζητήματα σαν τα παιδιά που παίζουν πόλεμο, στέλνοντας φιλικά μηνύματα στους Ρωμαίους σαν να προσπαθούσε να τους εξευμενίσει με καλοπιάσματα. Ένας λόγος ήταν, πιστεύω, η πολεμική του απειρία: καθώς άκουγα να λένε, δεν είχε ξαναπιάσει στα χέρια του ξίφος ή δόρυ και δεν ήξερε ούτε πώς ν’ ανέβει στ’ άλογο· κι αν τύχαινε να καβαλικέψει κι ήθελε ύστερα να ξεπεζέψει τον κυρίευε ταραχή και ζάλη· τόσο άπειρος ήταν ο Ραψομάτης στα στρατιωτικά. Είτε αυτός λοιπόν ήταν ο λόγος είτε είχε χάσει τα μυαλά του από τον τρόμο που του προξένησε η αιφνίδια έφοδος των βασιλι-κών στρατευμάτων. Επιχείρησε πάντως τον πόλεμο με κάποια απαισιοδοξία και, όπως ήταν επόμενο, το πράγμα δεν του βγήκε σε καλό. Πράγματι ο Βουτουμίτης*** προ-σεταιρίστηκε μερικούς από εκείνους που είχαν ξεσηκωθεί μαζί του και τους συγκα-τέλεξε ως αυτόμολους στο δικό του στράτευμα. Την επομένη ο Ραψομάτης παρέταξε τον στρατό του κι άρχισε να προκαλεί τον Δούκα σε μάχη κατηφορίζοντας με αργό βηματισμό προς τους πρόποδες του λόφου. Καθώς στένευε ήδη το διάστημα μεταξύ των δύο στρατευμάτων, μερικοί πολεμιστές απ’ το στρατό του Ραψομάτη – θα ήταν γύρω στους εκατό – αποσπάστηκαν από την υπόλοιπη παράταξη σαν να ορμούσαν με ξέφρενο καλπασμό κατά του Δούκα κι ύστερα έστρεψαν προς τα πίσω τις αιχμές των δοράτων και προσχώρησαν σ’ αυτόν. Μόλις τους είδε ο Ραψομάτης, στρέφει πα-ρευθύς τα νώτα και κατευθύνεται καλπάζοντας ασυγκράτητος προς τη Νεμεσό**** με την ελπίδα ότι, φτάνοντας εκεί, θα ’βρισκε κάποιο πλοίο που θα τον πήγαινε στη Συρία***** κι έτσι θα σωζόταν. Ο Μανουήλ Βουτουμίτης ρίχτηκε στην καταδίωξη καλπάζοντας καταπόδι του. Κι ο Ραψομάτης, πιεζόμενος από κείνον και χωρίς ελπίδα πια, κατευθύνθηκε στο απέναντι βουνό αναζητώντας καταφύγιο στον παλαιό ναό που είχε ανεγερθεί εκεί κατ’ ονόματι του Τιμίου Σταυρού. Εκεί τον έφτασε ο Βουτουμίτης (γιατί σε κείνον είχε αναθέσει ο Δούκας την καταδίωξή του) και, αφού του εγγυήθηκε ότι δεν θα πάθει τίποτε, τον πήρε μαζί του και τον οδήγησε στον μέγα δούκα. Ύστερα όλοι μαζί πήγαν στη Λευκουσία και, εξορμώντας από κει, υπέταξαν όλο το νησί, το οχύρωσαν όσο καλύτερα μπορούσαν και γνωστοποίησαν με γράμμα τα διατρέξαντα

Page 132: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

97

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

στον αυτοκράτορα. Ο βασιλιάς τους ευχαρίστησε για τον αγώνα τους και συνάμα θεώρησε σκόπιμο να λάβει μέτρα για την ασφάλεια της Κύπρου. Διόρισε λοιπόν κριτή και εξισωτή****** τον Καλλιπάριο, έναν άνθρωπο που δεν ανήκε στην αριστοκρατία, πλην όμως είχε δώσει αδιάψευστα δείγματα εντιμότητας, αφιλοχρηματίας και ταπει-νοφροσύνης. Επειδή εξάλλου το νησί χρειαζόταν και κάποιον στρατιωτικό διοικητή, ανέθεσε τη φρούρησή του στον Ευμάθιο Φιλοκάλη, που τον προχείρισε στρατοπεδάρ-χη και του έδωσε πολεμικά πλοία και ιππείς για να διαφυλάσσει την ασφάλειά του από στεριά κι από θάλασσα. Στο μεταξύ ο Βουτουμίτης, παίρνοντας τον Ραψομάτη και τους αθανάτους******* που είχαν επαναστατήσει μαζί του, επιστρέφει στον Δούκα και μαζί του μπαίνει στη βασιλεύουσα.

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλίο Θ΄, ΙΙ

*Ιωάννης Δούκας: γαμπρός του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού.**Κυρήνη: Κερύνεια. ***Μανουήλ Βουτουμίτης: Βυζαντινός αξιωματούχος. Αναφέρεται αργότερα ως δι-οικητής της Κύπρου με τον τίτλο του δούκα. Συνέβαλε στην ίδρυση της Μονής Κύκ-κου. ****Νεμεσός: Λεμεσός.*****Συρία: Τότε βρισκόταν στην κατοχή των Σελτζούκων Τούρκων.****** κριτής: δικαστής. εξισωτής: επιθεωρητής της είσπραξης των φόρων.*******αθάνατοι: Ένα από τα αυτοκρατορικά τάγματα, δηλαδή τα τάγματα που υπάγονταν απευθείας στη διοίκηση του αυτοκράτορα. Δημιουργήθηκε στα τέλη του 10ου αιώνα και αρχικά οι Αθάνατοι ήταν κυρίως αριστοκρατικής καταγωγής. Με την κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους της Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους Τούρ-κους μετά τη μάχη του Μαντζικέρτ (1071), τα εναπομείναντα θεματικά τάγματα των θεμάτων της Μικράς Ασίας συγκεντρώθηκαν και αποτέλεσαν τα τάγματα των Αθα-νάτων. Το τάγμα των αθανάτων έπαψε να υπάρχει μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού (1118).

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Α 315-317.

ΣΚΕΨΟΥ- Με ποιο τρόπο αντιμετώπισε ο Ραψομάτης τον αυτοκρατορικό στρατό; Να τον συγκρί-

νεις με τον αντίστοιχο τρόπο αντιμετώπισης των αυτοκρατορικών δυνάμεων από τον

Ισαάκιο Κομνηνό. Σε ποια συμπεράσματα καταλήγεις σχετικά με τους δύο αποστάτες;

- «Κι ο Ραψομάτης, πιεζόμενος από κείνον και χωρίς ελπίδα πια, κατευθύνθηκε στο απέναντι βουνό αναζητώ-

ντας καταφύγιο στον παλαιό ναό που είχε ανεγερθεί εκεί κατ’ ονόματι του Τιμίου Σταυρού.» Χρησιμοποιώντας

ένα σύγχρονο χάρτη της Κύπρου, μπορείς να υποθέσεις ποιος μπορεί να είναι ο ναός του Τιμίου Σταυρού, στον

οποίο προσπάθησε να καταφύγει ο Ραψομάτης; Σε ποιο συμπέρασμα μπορούμε να οδηγηθούμε σχετικά με το

Page 133: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

98

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

μεσαιωνικό και το σύγχρονο οδικό δίκτυο της Κύπρου;

- «Πράγματι ο Βουτουμίτης προσεταιρίστηκε μερικούς από εκείνους που είχαν ξεσηκωθεί μαζί του και τους

συγκατέλεξε ως αυτόμολους στο δικό του στράτευμα […]Καθώς στένευε ήδη το διάστημα μεταξύ των δύο στρα-

τευμάτων, μετρικοί πολεμιστές απ’ το στρατό του Ραψομάτη – θα ήταν γύρω στους εκατό – αποσπάστηκαν από

την υπόλοιπη παράταξη σαν να ορμούσαν με ξέφρενο καλπασμό κατά του Δούκα κι ύστερα έστρεψαν προς τα

πίσω τις αιχμές των δοράτων και προσχώρησαν σ’ αυτόν.» Ποια νομίζεις ήταν τα κίνητρα όσων αυτομόλησαν

στις αυτοκρατορικές δυνάμεις; Πώς τα κρίνεις;

- «Διόρισε λοιπόν κριτή και εξισωτή τον Καλλιπάριο, έναν άνθρωπο που δεν ανήκε στην αριστοκρατία, πλην

όμως είχε δώσει αδιάψευστα δείγματα εντιμότητας, αφιλοχρηματίας και ταπεινοφροσύνης.» Να κρίνεις την

απόφαση του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού να διορίσει τον Καλλιπάριο ως κριτή και εξισωτή αιτιολογώ-

ντας την απάντησή σου.

Ο Ισαάκιος Κομνηνός επαναστατεί κατά του Ανδρονίκου Α΄ και εγκαθιστά την τυραννία του στην ΚύπροΟ Ισαάκιος, λοιπόν, επειδή δεν ήθελε να βρίσκεται κάτω από τις διαταγές του αυτο-κράτορα Ανδρόνικου Κομνηνού και επειδή στα μάτια του η πατρίδα, δηλαδή η Κων-σταντινούπολη έμοιαζε με μακρινό άστρο και κυρίως διότι ήταν ερωτευμένος με την εξουσία και δεν επιθυμούσε να υπακούει στην αρχή των ανωτέρων του, συμπεριφέρ-θηκε μετά την αποστολή των λύτρων από τη βασιλεύουσα κακόβουλα*, προκειμένου να γίνει αυτεξούσιος ηγεμόνας. Έτσι, από την Αντιόχεια έφτασε στην Κύπρο, όπου παρουσίασε στις τοπικές αρχές βασιλικά έγγραφα, τα οποία ο ίδιος είχε πλαστογραφή-σει και τα οποία τον παρουσίαζαν ως διοικητή του νησιού απεσταλμένο από τον ίδιο το βασιλιά. Τους ανέγνωσε, λοιπόν, δήθεν αυτοκρατορικές διαταγές για το τι θα έπρεπε να πράξουν οι αξιωματούχοι και γενικά όσοι θα βρίσκονταν υπό τις διαταγές του.

*ο Ισαάκιος Κομνηνός μαζί με την οικογένειά του ήταν όμηρος του Λατίνου πρίγκιπα Βοημούνδου στην Αντιόχεια. Για την απελευθέρωσή του ο Βοημούνδος απαιτούσε την καταβολή εξήντα χιλιάδων βυζαντίων. Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Α΄ Κομνη-νός, μετά από προτροπές συγγενών του Ισαακίου, κατέβαλε στο Βοημούνδο το μισό ποσό των λύτρων δεχόμενος να επανενταχθεί ο Ισαάκιος στην αυτοκρατορία. Το υπό-λοιπο ποσό εγγυήθηκαν να πληρώσουν στο Βοημούνδο οι Ναΐτες ιππότες.

Νικήτας Χωνιάτης, Διήγησις Χρονική, Niketas Choniates, Historia, ed. Van Dieten J.A., (Corpus Fontium Historiae Byzantinae), v. XI/1, Berlin 1975, 291

Ελεύθερη απόδοση: Δημοσθένους Α.

Δημοσθένους Α., Ισαάκιος Κομνηνός, αυτοκράτορας της Κύπρου,

Χρονικό Πολίτης 25 (10 Αυγούστου 2008), 4-6.

Page 134: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

99

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Κοπή νομισμάτων από τον Ισαάκιο ΚομνηνόΣημαντική ενέργεια του Ισαάκιου Κομνηνού ήταν η κοπή νομισμάτων τα οποία μιμού-νταν τους τύπους των αυτοκρατορικών νομισμάτων. Η εικονογραφία των νομισμάτων λειτούργησε κατά την πάροδο των αιώνων ως η πιο αποτελεσματική προπαγάνδα της αυτοκρατορικής ιδεολογίας. Ο κάθε αυτοκράτορας ήθελε να προβάλει στο λαό, που χρησιμοποιούσε τα νομίσματα, διαφορετικά στοιχεία. Ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός για παράδειγμα συνδέθηκε με την εικόνα του Χριστού σε νεαρή ηλικία, όπως δηλώνει και το όνομά του. Ο Χριστός – Εμμανουήλ δηλώνει την απεικόνιση του Χριστού ως παιδί. Ο Ισαάκιος Κομνηνός βέβαια δεν σχετιζόταν με αυτή την παράσταση άμεσα αλλά έμ-μεσα, μόνο μέσα από τη συγγενική σχέση του με τον Μανουήλ Α΄. Αυτή η σχέση έδινε τη διάσταση της δυναστείας. Ο Ισαάκιος υποστήριζε, έτσι, ότι δεν ήταν τυχάρπαστος ή ένας απλός αριστοκράτης. Υπογράμμιζε το γεγονός ότι ήταν ανιψιός, άρα και ένας από τους διαδόχους – με την ευρύτερη έννοια – ενός ένδοξου αυτοκράτορα και κυρίως ενός αυτοκράτορα που, όπως έχει αποδειχθεί, ήταν για πολλούς και διάφορους λόγους ο αγαπημένος αυτοκράτορας των Κυπρίων (χορηγός της Μονής Μαχαιρά κ.ο.κ.). Άρα βλέπουμε σ΄ αυτή του την ενέργεια διάθεση για προσεταιρισμό του λαού, που εκδήλω-νε συναισθήματα συμπάθειας ή αντιπάθειας απέναντι στους μονάρχες.

Δημοσθένους Α., Ισαάκιος Κομνηνός, αυτοκράτορας της Κύπρου, Χρονικό Πολίτης 25 (10 Αυγούστου 2008), 9.

52. Άσπρο τραχύ από ήλεκτρο, Ισαάκιου Κομνηνού (1184-1191). Εμπρόσθια όψη: O Xριστός όρθιος κατά μέτωπον πάνω σε εξέδρα, ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατεί ευαγγέλιο με το αριστε-ρό· μεγάλα αστέρια στο δεξί και αριστερό πεδίο. Οπίσθια όψη: Η Παναγία στέφει τον Ισαάκιο Κομνηνό, ο οποίος κρατεί σταυροφόρο σκήπτρο στο δεξί χέρι και ακακία στο αριστερό. Λευ-κωσία, Νομισματική Συλλογή Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου (ΠΙΤΚ 1995-06-01). Φωτογράφηση: Βάσος Στυλιανού.

Page 135: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

100

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ΣΚΕΨΟΥ και ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕ- Ποια άλλη λειτουργία, εκτός από μέσο συναλλαγών, επιτελούσαν τα νομίσματα σύμφωνα

με τον ιστορικό της πιο πάνω πηγής;

- Μελέτησε τις παραστάσεις στα σύγχρονα νομίσματα και χαρτονομίσματα. Θεωρείς ότι επι-

τελούν παρόμοιες λειτουργίες; Ποια μηνύματα νομίζεις αποστέλλουν στους ανθρώπους οι παραστάσεις αυτές

σήμερα;

- Οι σύγχρονοι πολιτικοί θεσμοί (κυβερνήσεις, κοινοβούλια, κόμματα κ.άλ.) με ποιους τρόπους θέλουν να περά-

σουν τα μηνύματά τους στο λαό; Πρόκειται για προπαγάνδα ή ενημέρωση των πολιτών;

- Ποιο μήνυμα ήθελε να περάσει ο Ισαάκιος Κομνηνός με την απεικόνιση του Χριστού – Εμμανουήλ στα νομίσματα

που έκοψε;

Η άφιξη του Ισαακίου Κομνηνού στην Κύπρο και η προη-γούμενη δράση του στη γειτονική ΚιλικίαΗ άφιξη του Ισαακίου Δούκα Κομνηνού στην Κύπρο συνδέεται με τη δράση του στην περιοχή της Κιλικίας τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180). Κατά τον Νικήτα Χωνιάτη ο Ισαάκιος, ο οποίος ήταν εγγονός από θυγα-τέρα του σεβαστοκράτορα Ισαακίου Κομνηνού, του τριτότοκου αδελφού του Μανου-ήλ Α΄ Κομνηνού, διορίστηκε από τον αυτοκράτορα δούκας της Κιλικίας, γεγονός που τοποθετείται χρονικά πιθανόν περί το 1174-1175. Στην Κιλικία ο Ισαάκιος συγκρούστη-κε με τους Αρμενίους και σε ακαθόριστο με ακρίβεια χρόνο, οπωσδήποτε πριν από τον θάνατο του Μανουήλ, συνελήφθη αιχμάλωτος και πωλήθηκε στους Ναΐτες. Φαίνεται ότι τα δραματικά γεγονότα και η αναστάτωση που ακολούθησαν στο Βυζάντιο τον θάνατο του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού συνήργησαν στην παραμονή του Ισαακίου στη φυλακή για σημαντικό χρονικό διάστημα. Για την πληρωμή των λύτρων και την απε-λευθέρωσή του συνηγόρησαν στην Κωνσταντινούπολη, όπου κυβερνούσε ήδη ο Αν-δρόνικος Α΄ Κομνηνός (1183-1185), η θεία του θεοδώρα Κομνηνή, χήρα του βασιλέως της Ιερουσαλήμ Βαλδουΐνου Γ΄ και ερωμένη του Ανδρονίκου, ο σύζυγος της εκ μητρός θείας του Άννας (;) Κομνηνής Κωνσταντίνος Δούκας ή Μακροδούκας και ο παιδικός φίλος του Ανδρόνικος Δούκας. Ο Ισαάκιος όφειλε μετά την απελευθέρωσή του να επι-στρέψει στην Κωνσταντινούπολη, όπως είχαν δεσμευθεί ότι θα έπραττε ο Κωνσταντί-νος Μακροδούκας και ο Ανδρόνικος Δούκας […] μετά την απελευθέρωσή του όμως ο Ισαάκιος έπλευσε στην Κύπρο, όπου […] κατέλαβε με δόλο την εξουσία […]

Γεωργίου Στ., «Η κατάληψη της εξουσίας στην Κύπρο από τον Ισαάκιο Δούκα Κο-μνηνό (1184-1191)», Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XXXII, Λευ-κωσία 2006, 69-70.

Page 136: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

101

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Μια σύγχρονη ερμηνεία των πρωτογενών πηγών για τον χαρακτήρα της εξουσίας του Ισαακίου ΚομνηνούΟι δύο βασικοί κατήγοροι του Ισαακίου που καθόρισαν και την οπτική των σύγχρο-νων βυζαντινολόγων είναι ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης και ο έγκλειστος Κύπριος άγιος Νεόφυτος. Τόσο ο ένας όσο και ο άλλος καταμαρτυρούν στον Ισαάκιο Κομνηνό προδοσία-τυχοδιωκτισμό, σκληρότητα στις μεθόδους διοίκησης και υπέρμετρη φιλο-δοξία. Σε ό,τι αφορά την πρώτη κατηγορία, έχει ήδη εξηγηθεί ότι η αποστασία του ήταν γενικό φαινόμενο της εποχής που προκλήθηκε από την κατάρρευση του κύρους του αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης και τη διολίσθησή του σε καθεστώς ανυ-ποληψίας και περιφρόνησης. Σαφώς, ο Ισαάκιος ήταν υπερβολικά φιλόδοξος και δεν συμβιβαζόταν παρά μόνο με το βασιλικό στέμμα, το οποίο ήθελε να φορά στο κεφάλι του έστω κι αν αυτό το στέμμα όριζε μια περιορισμένη και εύθραυστη εξουσία που ορι-οθετείτο από τις κυπριακές ακτές. Αυτό, όμως, το ελάττωμά του δεν αντανακλά τις δι-οικητικές του ικανότητες. Κοιτάζοντας κανείς το παρελθόν παρατηρεί ότι η οικογένεια των Κομνηνών χαρακτηρίζεται αφενός από τη φιλοδοξία και αφετέρου από σπάνιες αρετές στη διοίκηση, τη διπλωματία και τον επιτυχημένο χειρισμό κρίσεων.

Η δεύτερη κατηγορία που αποδίδεται στον Ισαάκιο έχει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέ-ρον, καθώς αποκαλύπτει την οπτική από την οποία αντικρίζουν τα γεγονότα τόσο ο επιφανής λόγιος και αξιωματούχος της πρωτεύουσας, όσο και ο κατ’ επίφαση αγαθός έγκλειστος της Πάφου. Ο έγκλειστος, μέσα από τη διήγησή του τον θεωρεί – στην κα-λύτερη περίπτωση – τυχοδιώκτη και έχει εξαιρετικά αρνητική στάση απέναντί του. Ο Ισαάκιος, αφού δεν είναι αποδεκτός ως νόμιμος βασιλιάς, κάθε άλλο παρά ιερό πρό-σωπο είναι για το Νεόφυτο. Αυτό αμέσως τον αποσυνδέει και από τη βασιλική ιδιότητα στη γραφίδα του Κύπριου ασκητή. Αντίθετα, παρουσιάζεται ως ένας εξαιρετικά βίαιος τύραννος.

Ο Νεόφυτος επιβεβαιώνεται από το Χωνιάτη, επιβεβαιώνεται όμως και από τα πράγ-ματα; Οι δύο συγγραφείς μαρτυρούν ότι η τοπική αριστοκρατία ζούσε σε λαμπρά οικήματα, είχε δούλους – πιθανόν παροίκους – κατείχε μεγάλα κοπάδια, σιτοβολώ-νες, αμπέλια και κάθε είδους εύφορα κτήματα. Όλες αυτές οι τεράστιες περιουσίες αποκτήθηκαν μέσα από την καταπίεση και την εκμετάλλευση των μικρών και μεσαίων καλλιεργητών. Η αφαίμαξη των πόρων των ομάδων αυτών του πληθυσμού, καθώς και οι πιέσεις που δέχτηκαν τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα για εκχώρηση της περιουσίας τους στους μεγαλογαιοκτήμονες, με συνακόλουθη τη μεταβολή τους σε εξαρτημένους καλλιεργητές δημιούργησαν πανίσχυρους άρχοντες, γνωστούς με την ορολογία «δυ-νατοί», που υπονόμευσαν ακόμη και την κεντρική εξουσία.

Τα μέτρα του Ισαακίου έπληξαν την ανώτερη τάξη, η οποία μέχρι τότε είχε καταφέρει να περάσει στα χέρια της το μεγαλύτερο τμήμα της εγγείου ιδιοκτησίας, αφήνοντας τη μεγάλη μάζα του λαού στο περιθώριο. Ίσως τα μέτρα αυτά να είχαν θετικές επιπτώ-σεις στον απλό λαό και ο Ισαάκιος να μην κυβερνούσε τελικά με τυραννικό τρόπο για όλους, όπως έχει επικρατήσει. Εξάλλου, καμία ανταρσία δεν είχε επιχειρηθεί εναντίον

Page 137: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

102

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

του. Αντίθετα, φαίνεται ότι η αυτονομία ταίριαζε σε ανθρώπους με διαφοροποιημένο πολιτιστικά υπόβαθρο όπως ήταν οι Κύπριοι […].

Κρίνοντας τους δύο αυτούς συγγραφείς – Νεόφυτο και Χωνιάτη – εύστοχα ο Γραικός διατυπώνει την άποψη ότι οι μαρτυρίες τους διαστρεβλώνουν την πραγματική εικό-να της προσωπικότητας του Ισαακίου. Όπως σωστά κατά τη γνώμη μας παρατηρεί: «Μόνο για τους ευγενήδες του σκέφτεται και ενδιαφέρεται ο ευλογημένος καλόγη-ρος, για το λαό τίποτα. Κι ύστερα έρχεται να κατηγορήσει τον Ισαάκιο για εγκλημα-τία… ο Ισαάκιος Δούκας Κομνηνός ήταν αγαπητός στο λαό – παρά τους μύθους των χρονικογράφων, που γλείφανε τα πόδια των αφεντάδων τους…». Τόσο ο Χωνιάτης, ο οποίος ανήκε στην άρχουσα τάξη, όσο και ο Νεόφυτος, ο οποίος κατά τις μελέτες της Γαλαταριώτου είχε ταυτιστεί με την αριστοκρατία, είχαν κάθε λόγο να κατακρίνουν τα μέτρα μείωσης της δύναμης των αρχόντων, αλλά και της ταπείνωσης που υπέστησαν οι «δυνατοί». Ο δεσπότης ταλαιπώρησε με αγριότητα την παραδοσιακή άρχουσα τάξη προκειμένου να κάμψει την αλαζονεία και την υπεροψία με την οποία εκείνη προχω-ρούσε σε αυθαιρεσίες που υποσκέλιζαν ακόμη και την κρατική εξουσία.

Δημοσθένους Α., Ισαάκιος Κομνηνός, αυτοκράτορας της Κύπρου, Χρονικό Πολίτης 25 (10 Αυγούστου 2008), 19-21.

Σταυροφορίες Α΄ Σταυροφορία 1095-1099Β΄ Σταυροφορία 1147-1149Γ΄ Σταυροφορία 1189-1192Δ΄ Σταυροφορία 1203-1204Ε΄ Σταυροφορία 1218-1221ΣΤ΄ Σταυροφορία 1228-1230Ζ΄ Σταυροφορία 1245-1250Η΄ Σταυροφορία 1270

Κύπρος και Σταυροφορίες

Η Κύπρος την εποχή της Α΄ Σταυροφορίας (1096-1099) Από τα τέλη του 11ου αιώνα το πολιτικό σκηνικό της Ανατολικής Μεσογείου αλλάζει ουσιαστικά. Μεσολαβούν τα γεγονότα της Α΄ Σταυροφορίας (1096-1099) που κατέλη-ξαν το 1099 στην ίδρυση στα παράλια της Παλαιστίνης και της Συρίας του φραγκικού Βασιλείου της Ιερουσαλήμ, καθώς και μικρότερων ηγεμονιών, που είχαν μια χαλαρή εξάρτηση μεταξύ τους σύμφωνα με το δυτικό φεουδαρχικό σύστημα διοίκησης. Η πα-ρουσία των Δυτικών στα παράλια της Συρίας και της Παλαιστίνης έφερε και πάλι την

Page 138: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

103

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Κύπρο στο προσκήνιο των ενδιαφερόντων του Βυζαντινού Κράτους, αλλά παράλλη-λα την επιβάρυνε με νέες υποχρεώσεις.Από τα εντελώς τελευταία χρόνια του 11ου αιώνα λοιπόν και για ολόκληρο τον επόμε-νο αιώνα η Κύπρος γίνεται βασικός σταθμός στις σχέσεις του Βυζαντινού Κράτους με τους Φράγκους της Παλαιστίνης.

Νεράντζη-Βαρμάζη Β., Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου μέσα από τις βυζαντινές πηγές, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, 69.

53. Χάρτης των Σταυροφοριών, Παντελίδου, Αγγ., Χατζηκωστή Κ., Ιστορία της Κύπρου, Βυζαντινή Περίοδος, ΥΑΠ, Λευκωσία, 2006, 49.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΣΚΕΨΟΥ, ΕΞΗΓΗΣΕΑφού παρατηρήσεις προσεκτικά τον πιο πάνω χάρτη και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου

γνώσεις:

α. Να αναφέρεις τα βασίλεια και τις αυτοκρατορίες από τα οποία προέρχονταν οι Σταυ-

ροφόροι της Α΄ και Δ΄ Σταυροφορίας.

β. Να κατονομάσεις την αυτοκρατορία η οποία παρεμβαλλόταν μεταξύ των σταυροφορικών κρατών και των

Αγίων Τόπων.

γ. Να εξηγήσεις γιατί η Κύπρος απέκτησε σημαντικό στρατηγικό ρόλο κατά τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Page 139: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

104

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η σημασία της Κύπρου για την αυτοκρατορία κατά τις Σταυροφορίες Ο μέγας πριμικήριος* Τατίκιος εγκαταλείπει τους σταυρο-φόρους στην Αντιόχεια και με το Βυζαντινό στόλο φτάνει στην Κύπρο (1098)Ο δε Τατίκιος, βλέποντας ότι είχε πέσει και πείνα μεγάλη (το κεφάλι του βοδιού που-λιόταν τρεις χρυσούς στατήρες) κι ότι δεν υπήρχε ελπίδα να καταληφθεί η Αντιόχεια, αποφάσισε να φύγει από κει. Επιβιβάστηκε λοιπόν στα ρωμαϊκά πλοία που ναυλοχού-σαν στο λιμένα Σούδι** και κατευθύνθηκε προς την Κύπρο.

*Μέγας πριμικήριος: αξιωματούχος της αυλής. Ο Μέγας πριμικήριος ήταν αρχηγός των έσω βεστιαριτών, τμήματος της αυτοκρατορικής φρουράς που συνδεόταν με το προσωπικό βεστιάριον του αυτοκράτορα.

** Σούδι: Άγιος Συμεών, το λιμάνι της Αντιόχειας, στις εκβολές του ποταμού Ορόντη.

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Β 64.

Τα κάστρα του Μαρακέως και Βαλανέως παραδίδονται από τον Ραϋμόνδο της Τουλούζης στον δούκα της Κύπρου Ευμάθιο Φιλοκάλη (1099)Τότε ακριβώς ο αυτοκράτορας (Αλέξιος Α΄ Κομνηνός) παρήγγειλε στον Ισαγγέλη (Ρα-ϋμόνδο της Τουλούζης)* να αναθέσει τη φρούρηση της Λαοδίκειας** στον Ανδρόνικο Τζιντζιλούκη και τις περιοχές του Μαρακέως και του Βαλανέως*** στους ανθρώπους του Ευμαθίου, που ήταν δούκας της Κύπρου.

*Ισαγγέλης (Ραϋμόνδος Δ΄ της Τουλούζης): Κόμης της Τουλούζης και ένας από τους πρωτα-γωνιστές της Α΄ Σταυροφορίας. Φιλονίκησε με το Νορμανδό Βοημούνδο του Τάραντα για την κυριαρχία της Αντιόχειας και τελικά υποχώρησε αφήνοντας στο Βοημούνδο τον έλεγχο της πόλης. Σε αντίθεση με το Βοημούνδο, ο Ραϋμούνδος τήρησε φιλική προς το Βυζάντιο στάση.

**Λαοδίκεια: η πόλη Λαοδίκεια η Πάραλος (με το όνομα Λαοδίκεια είναι γνωστές επτά αρχαίες και/ή μεσαιωνικές πόλεις). Πρόκεται για την Ελ Λατακίγιε ή Λαττάκια της Συρίας. Ευρισκόμενη στα παράλια της Συρίας και απέναντι από την Κύπρο, διέθετε αξιόλογο λιμάνι.

***περιοχές του Μαρακέως και Βαλανέως: περιοχές της Συρίας

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Β 75.

Page 140: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

105

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Ο Ανδρόνικος Τζιντζιλούκης, υπερασπιζόμενος το κάστρο της Λαοδίκειας, ζητά βοήθεια από την Κύπρο (1102)Βλέποντας ο Τζιτζιλούκης τη μαχητικότητά του (του Ταγγρέ* που πολιορκούσε το κάστρο της Λαοδίκειας) και καταλαβαίνοντας ότι τα πράγματα στένευαν όλο και πιο πολύ, αποφάσισε να ζητήσει βοήθεια από την Κύπρο.

*Ταγγρέ: Ταγκρέδος. Ανεψιός του Νορμανδού Βοημούνδου του Τάραντα, ιδρυτή του πριγκιπάτου της Αντιόχειας, το οποίο υπήρξε εχθρικό προς το Βυζάντιο. Ο Ταγκρέδος διαδέχθηκε για κάποιο χρονικό διάστημα το Βοημούνδο στο πριγκιπάτο.

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Β 77.

Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός αναθέτει στο δούκα της Κύπρου να ζητήσει από τον Γουλιέλμο όρκο πίστης (μετά τις 28 Φε-βρουαρίου του 1105)

Μόλις έμαθε το θάνατό του (του Ισαγγέλη, θείου του Γουλιέλμου) ο αυτοκράτορας (Αλέ-ξιος Κομνηνός), προστάζει ευθύς με γράμμα του τον δούκα της Κύπρου να στείλει τον Νικήτα Χαλίντζη με αρκετά χρήματα στον Γελίελμο (Γουλιέλμο) με σκοπό να τον προ-σεταιριστεί και να τον προετοιμάσει να δώσει όρκο σταθερής πίστης στον αυτοκράτορα, όπως ο μακαρίτης θείος του Ισαγγέλης που τήρησε τον όρκο αυτόν ως το θάνατό του.

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Β 79-80.

Οι πρέσβεις του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού απειλούν ότι θα δι-ακοπεί ο ανεφοδιασμός από την Κύπρο προς τα παράλια της Παλαιστίνης, αν δεν επιστραφούν τα χρήματα που λίγο παλιότερα είχαν αφήσει οι Βυζαντινοί στην Τρίπολη

Όταν έφτασαν στην Τρίπολη […] ζήτησαν τα χρήματα που είχαν καταθέσει στην επι-σκοπή, αλλά ο γιος του Πελκτράνου (γιου το Ισαγγέλη) και ο επίσκοπος Τριπόλεως ανέβαλλαν συνεχώς την απόδοσή τους. Οι πρέσβεις τότε τους απείλησαν λέγοντας «Αν δεν μας αποδώσετε τα χρήματα, δεν είστε ειλικρινείς δούλοι του βασιλιά ούτε τηρείτε την πίστη σας σ’ αυτόν όπως ο Πελκτράνος και ο πατέρας του Ισαγγέλης. Στο εξής λοι-πόν δεν θα έρχονται από την Κύπρο εκείνες οι πλουσιοπάροχες αποστολές τροφίμων και θα σας θερίσει η πείνα».

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Β 176-177.

Page 141: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

106

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η σημασία της Κύπρου για το Βυζάντιο και τους Σταυρο-φόρουςΤο 1095 ο πάπας Ουρβανός Β΄ κήρυξε στο Clermont «ιερό πόλεμο» για απελευθέρωση των Αγίων τόπων από τα χέρια των απίστων. Συγκινημένη η χριστιανική Δύση, πλημμυ-ρισμένη από θρησκευτική έξαρση, κινητοποιήθηκε με ένα ετερόκλητο πλήθος από οπλισμένες ομάδες φεουδαρχών, από μοναχούς, τυχοδιώκτες, ακόμα και παιδιά. Το πρώτο κύμα που αποτελείτο απ’ αυτό το συρφετό, είχε οικτρό τέλος, αλλά τα οργανωμέ-να στρατεύματα των ευγενών που λάμβαναν μέρος ήταν αξιόλογη και αξιοποιήσιμη για το Βυζάντιο δύναμη. Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118) προσπάθησε να εκμεταλλευθεί τους σταυροφόρους για ν’ ανακαταλάβει τη Μικρά Ασία που μέσα στις προηγούμενες δεκαετίες είχε περάσει στα χέρια των Σελτζούκων Τούρκων. Μέσα σε αυτά τα πλαίσια η Κύπρος αναδεικνύεται το προκεχωρημένο φυλάκιο του Βυζαντίου στην Ανατολή. Πλέον η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης δεν θα αντι-μετωπίζει την Κύπρο μόνο φοροεισπρακτικά, αλλά εξαιτίας της γεωστρατηγικής της θέσης θα την καταστήσει περιφερειακό κέντρο. Οι δυνατότητες που παρείχε η Κύπρος, στην παροχή τροφίμων, πρώτων υλών και βεβαίως χρημάτων, έδωσαν την ευχέρεια στον Αλέξιο Κομνηνό που οσφριζόταν κάθε τι που θα μπορούσε να του φανεί χρήσιμο διπλωματικά, να τη χρησιμοποιήσει ως μοχλό ελέγχου των σταυροφόρων. Ο αυτοκράτορας αξιοποίησε το νησί ποικιλοτρόπως, ώστε να εξυπηρετήσει μια σειρά από διπλωματικά και στρατιωτικά θέματα. Η σημασία που αποδόθηκε στην Κύπρο φαίνεται από πολλά γεγονότα. Θ’ αναφερθώ μόνο σε ένα. Το καλοκαίρι του 1099 η Κύπρος απει-λήθηκε από πισσατικό πειρατικό στόλο, ο οποίος αποκρούσθηκε από τον ικανότατο δούκα της Κύπρου, Ευμάθιο Φιλοκάλη. Μετά την περιπέτεια με τους Πιζανούς, οι Βυζαντινοί κατάλαβαν ότι θα έπρεπε να προφυλάξουν το πολύτιμο αυτό κομμάτι της αυτοκρατορίας.Έτσι, «ο βασιλεύς…φυλάττη μεν την Κύπρον» κατά την Άννα Κομνηνή και το κάνει με το να στέλνει τους πιο ικανούς στρατηγούς του για την προστασία της και κτίζοντας βεβαίως οχυρωματικά έργα όπως τα φρούρια του Αγίου Ιλαρίωνα, της Καντάρας και του Βουφαβέντο.Το ίδιο έτος η Άννα Κομνηνή παραδίδει ότι η Κύπρος μετεβλήθη σε κέντρο διπλωμα-τικών ζυμώσεων με σκοπό την επίλυση των διαφορών μεταξύ των Βυζαντινών και του Βοϋμούνδου. Στη σύσκεψη έλαβαν μέρος οι αρχηγοί του βυζαντινού στόλου Τατίκιος και Λαντούλφος. Από αυτές τις μνείες καταλαβαίνουμε ότι η Κύπρος είχε μεταβληθεί σε κέντρο επιχειρήσεων των Βυζαντινών. Παράλληλα, ένας από τους πιο σημαντικούς αρχηγούς της σταυροφορίας, ο Ραϋμόνδος της Τουλούζης, αποβλέποντας σε ενίσχυ-ση και βοήθεια από την Κύπρο θα παραμείνει πιστός σύμμαχος των Βυζαντινών. Το συμπέρασμα είναι ότι η Α΄ Σταυροφορία ανέδειξε την Κύπρο σε βασικό άξονα των

ΣΚΕΨΟΥ και ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΕ- Αφού μελετήσεις τις πιο πάνω πηγές, να αξιολογήσεις τη σημασία που είχε η Κύπρος για

τη βυζαντινή αυτοκρατορία και τους Σταυροφόρους κατά τη διάρκεια των σταυροφοριών.

Page 142: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

107

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Μια επιδρομή του στόλου της Πίζας στην Κύπρο λήγει άδο-ξα (1099)Όσοι εξάλλου απέμειναν από τον πισσαϊκό στόλο βάλθηκαν να λεηλατούν τα γύρω νη-σιά και την Κύπρο. Στα μέρη εκείνα έτυχε να βρίσκεται ο Ευμάθιος Φιλοκάλης, ο οποίος και όρμησε εναντίον τους. Κατατρόμαξαν τα πληρώματα και, χωρίς καν να νοιαστούν για τους δικούς τους ανθρώπους που είχαν βγει από τα πλοία για αρπαγή, έλυσαν όπως όπως τα παλαμάρια αφήνοντας τους περισσότερους στο νησί κι έκαμαν πανιά για τη Λαοδίκεια με σκοπό να συναντήσουν τον Βαϊμούντο […] Όσο για κείνους που είχαν εγκαταλειφθεί ενώ είχαν βγει για αρπαγή, όταν γύρισαν στην ακρογιαλιά και δεν είδαν τα πλοία τους, ρίχτηκαν απελπισμένοι στη θάλασσα και πνίγηκαν.

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005, Β 82-83.

στρατηγικών σχεδιών του Βυζαντίου στην Ανατολή. Η Αττάλεια, η Κύπρος, η Κιλικία και η Αντιόχεια διαχωρισμένες ήταν αναποτελεσματικές στρατιωτικά. Όμως, ενωμένες κάτω από το αυτοκρατορικό καθεστώς, δημιουργούσαν ένα ακαταμάχητο χριστιανικό μπλοκ, ακριβώς εκεί που οι σταυροφόροι το χρειάζονταν περισσότερο. Δημοσθένους Α., Βυζαντινή Κύπρος - Ο κόσμος των θαυμάτων, Χρονικό Πολίτης 128 (16 Νοεμβρίου 2003), 4.

Επιδρομή του Ρενάλδου ντε Σιαντιγιόν, πρίγκιπα της Αντι-όχειας, στην Κύπρο (1156)[Ο Ρενάλδος] αφού ναυπήγησε πλοία, έπλευσε κατά της Κύπρου και επιτέθηκε ενα-ντίον των κατοίκων της με πειρατικές πρακτικές αποσπώντας τεράστια πλούτη. Από την αρχή, όμως, ο ανεψιός του αυτοκράτορα Ιωάννης [Κομνηνός ο πρωτοσέβαστος], ο οποίος κυβερνούσε τη χώρα, και ο Μιχαήλ Βρανάς και όσοι άλλοι βρίσκονταν εκεί για την προστασία του νησιού, τον απώθησαν και τον χειρίστηκαν με τραχύτητα. Έπειτα όταν ο Βρανάς τον καταδίωκε με περισσότερη ορμή από όση χρειαζόταν στη Λευκωσία, ο Ιωάννης ενώθηκε μαζί του και έτσι πιάστηκαν αιχμάλωτοι και οι δύο από το Ρενάλδο. Εξαιτίας αυτών, ο αυτοκράτορας προχώρησε προς την Κιλικία.

Ιωάννης Κίνναμος, Επιτομή, 178.19-179.4

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος – 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 105-106.(απόδοση στη νεοελληνική)

Page 143: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

108

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος καταλαμβάνει την Κύπρο και την προσφέρει στο βασιλέα των Ιεροσολύμων (1191-1192)Αυτή την περίοδο δεν εκστράτευσαν μόνο οι Αλαμανοί* κατά των Σαρακηνών**, που κατέλαβαν την Παλαιστίνη και εκπόρθησαν την Ιερουσαλήμ, αλλά και ο ρήγας της Φραγγίας*** και ο βασιλιάς των πελεκυφόρων**** Γερμανών, τους οποίους τώρα ονο-μάζουν Ιγγλίνους*****, [Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος], διότι αφού συγκέντρωσαν πλοία γεμάτα με σιτάρι και τα άλλα αναγκαία, τα πλείστα από τη Σικελία και την Ιταλία, έπλευσαν προς την Τύρο […] Ο βασιλιάς των Ιγγλίνων κατά το θαλάσσιο ταξίδι κατα-πλέοντας στην Κύπρο την κυρίευσε και συνέλαβε τον τύραννό της, τον Ισαάκιο Κομνη-νό, πολύ απάνθρωπο και αμείλικτο εξολοθρευτή. Συλλαμβάνοντάς τον [ο Ριχάρδος] τον είχε αρχικά φυλακισμένο, λίγο αργότερα όμως, αφού έβγαλε τον αλιτήριο από τη φυ-λακή τον παρέδωσε σιδηροδέσμιο σε κάποιον από τους ομόγλωσσούς του. Ο Ριχάρδος κατέπλευσε στην Παλαιστίνη, αφήνοντας στρατό στην Κύπρο καθώς πλέον την χρησι-μοποιούσε ως κτήση του και από εκεί την φορολογούσε αποστέλλοντας φορτηγά πλοία για προμήθειες. Και με την αναχώρησή του ήδη στην Παλαιστίνη δώρισε στον βασιλιά των Ιεροσολύμων [Γκυ ντε Λουζινιάν] την Κύπρο για να διαμένει εκεί, ευρισκόμενος σε εκεχειρία, καθώς έχασε την εξουσία του [στα Ιεροσόλυμα] και να εξουσιάζει τους Κυπρίους ως υπηκόους του που ανήκουν στον Άγιο Τάφο και η Κύπρος προσαρτήθηκε στα όρια της Παλαιστίνης.

Νικήτας Χωνιάτης, Διήγησις Χρονική, 417.65-418.88

*Αλαμανοί: Γερμανοί. **Σαρακηνοί: Άραβες.***Ο ρήγας της Φραγγίας: εννοεί τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο Αύγουστο.****πελεκυφόρος: Αυτός που φέρει πέλεκυν (τσεκούρι)*****Ιγγλίνοι: Άγγλοι

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 118. (απόδοση στη νεοελληνική)

54. Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, έφιππος ανδριά-ντας έξω από το Βρετανικό Κοινοβούλιο, Λον-δίνο.

Page 144: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

109

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

55. Ο γάμος του Ριχάρδου Λεοντόκαρδου με τη Βερεγγάρια της Ναβά-ρας στη Λεμεσό (Τηλεκάρτα της ΑΤΗΚ).

Ο Νεόφυτος ο Έγκλειστος διεκτραγωδεί τα δεινά των Κυ-πρίων περιγράφοντας την καταδυνάστευσή τους από τον Ισαάκιο Κομνηνό και την κατάληψη της Κύπρου από το Ρι-χάρδο το Λεοντόκαρδο«Σύννεφο καλύπτει τον ήλιο κι ομίχλη τα βουνά και τους λόφους, εμποδίζοντας για λίγο καιρό τη ζέστη και τις φωτεινές ακτίνες του ήλιου· κι εμάς μας έχει τυλίξει, εδώ και δώδεκα χρόνια ήδη, σύννεφο και ομίχλη από αλλεπάλληλα δεινά που πέσανε στη χώρα μας.Γιατί όταν πάρθηκε η Ιερουσαλήμ από τον άθεο Σαλαδίν κι η Κύπρος από τον Ισαάκιο Κομνηνό, από τότε μάχες και πόλεμοι, ταραχές κι ακαταστασίες, λαφυραγωγίες και τρομερά γεγονότα σκεπάσανε τον τόπο, χειρότερα κι από σύννεφα και ομίχλες. Γιατί να, ο ζωοφόρος τάφος του Κυρίου μας* και οι άλλοι άγιοι τόποι δόθηκαν στους Μου-σουλμάνους σκύλους για τις αμαρτίες μας, και δακρύζει κάθε ψυχή που αγαπά το Θεό για αυτή τη συμφορά. Τα έθνη και τα βασίλεια ταράχθηκαν κατά το γραμμένο, ο [βασιλιάς] της Αλαμανίας** εννοώ και ο Εγκλινίας*** και σχεδόν κάθε έθνος κινήθηκαν για να απελευθερώσουν την Ιερουσαλήμ και τίποτα δεν κατόρθωσαν· γιατί η [θεία] πρόνοια δεν ευδόκησε να διώξει τους σκύλους και να φέρει λύκους στη θέση τους. Και να, δώδεκα χρόνια, τα κύματα αγριεύουν κι υψώνονται χειρότερα […]Παράξενα και πρωτάκουστα βάσανα έχουν πέσει σε αυτή τη χώρα, και τέτοια, που όλοι οι πλούσιοι της άνθρωποι έχουν ξεχάσει τον πλούτο τους, τις λαμπρές κατοικίες τους, τις οικογένειές τους, τους υπηρέτες τους, τους δούλους τους, τα πολυάριθμα κοπάδια τους, τις αγέλες τους, τους χοίρους και τις αγελάδες τους, κάθε είδους βοσκοτόπους,

Page 145: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

110

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

τους σιτοβολώνες, τους καρπερούς αμπελώνες και ποικιλόχρωμους κήπους, και με πολ-λή σπουδή και μυστικότητα σάλπαραν μακριά σε ξένους τόπους και στη βασιλίδα των πόλεων. Όσοι δεν κατόρθωσαν να διαφύγουν, ποιος είναι ικανός να εκθέσει την τραγω-δία των δεινοπαθημάτων τους; τις ανακρίσεις, τις δημόσιες φυλακίσεις, την εξαναγκα-στική απόσπαση των χρημάτων και τη βαριά φορολογία, αλλά και τόσες χιλιάδες άλλα! Αλλά αυτά τα επέτρεψε η δίκαια κρίση του Θεού να πέσουν πάνω μας για τις πάμπολλες αμαρτίες μας για να ταπεινωθούμε και ίσως κριθούμε άξιοι συγχώρεσης. […] Είναι μια χώρα, η Ιγλιτέρρα****, πιο πέρα από τη Ρωμανία στο βορρά, από την οποία νέφος Ιγκλίνων μαζί με τον ηγεμόνα τους μπήκαν σε μεγάλα πλοία που τα λένε νάκκες και σάλπαραν για τα Ιεροσόλυμα. Γιατί τότε και ο άρχοντας των Αλαμανών, με εννιακόσιες χιλιάδες στρατιώτες όπως λένε, κατευθυνόταν κι αυτός [διά ξηράς] προς τα Ιεροσόλυμα· περνώντας, όμως, από το Ικόνιο και διερχόμενος τις ανατολικές περιοχές [της Μικράς Ασίας], οι στρατιώτες του αφανίστηκαν από την τόσο μεγάλη πορεία, την πείνα και τη δίψα, ο ίδιος ο βασιλιάς τους πνίγηκε σε έναν ποταμό καθώς τον διαπερνούσε πάνω στ’ άλογό του. Ο Άγγλος [βασιλιάς] όταν αποβιβάστηκε στην Κύπρο, τη βρήκε, ο πανάθλιος, σαν θη-λάζουσα μητέρα, και θα είχε ίσως την ίδια τύχη με τον Αλαμανό, αν δεν είχε γίνει αυτό. Αλλά πώς κατέλαβε την Κύπρο, θα το περιγράψω σύντομα. Όταν κατέστη ανάγκη ο ευσεβέστατος βασιλιάς Μανουήλ Κομνηνός, ας έχει μακά-ριο τέλος, να στείλει στρατιωτική φρουρά στα αυτοκρατορικά φρούρια της Αρμενίας, στέλνει κάποιον από τους συγγενείς του, αρκετά νέο, που ονομαζόταν Ισαάκιος· αυτός, αφού φύλαξε τα κάστρα για κάποια χρόνια, ενεπλάκη σε πόλεμο με τους Αρμενίους. Όταν πιάστηκε αιχμάλωτος απ’ αυτούς πωλήθηκε στους Λατίνους. Αυτοί τον είχαν σιδηροδέσμιο για πολλά χρόνια. Όταν ο θείος του, ο αυτοκράτορας Μανουήλ, πέθανε αφήνοντας την αυτοκρατορία στο γιο του Αλέξιο [Β΄], ο οποίος ήταν ακόμη μικρό παιδί· κατόπιν αυτού ο Ανδρόνικος, ο θείος του, ο οποίος συμβασίλευσε μαζί του, σκότωσε το παιδί και κατέλαβε τη βασιλεία. Με παράκληση της συγκλήτου, έστειλε πολλά λύτρα και αγόρασε από τους Λατίνους τον προαναφερθέντα Ισαάκιο. Αυτός [ο Ισαάκιος], ερχόμενος στην Κύπρο, την κατέλαβε και ανακηρύχθηκε βασιλιάς. Εξουσίαζε την Κύπρο για επτά χρόνια και όχι μόνο λεηλάτησε ολότελα τη χώρα και δι-άρπαξε τις περιουσίες των πλουσίων, και τους ίδιους τους άρχοντές του τους κυνήγησε και τους καταδυνάστευσε, ώστε όλοι να ζουν μέσα στη θλίψη και να επιζητούν κάποιο τρόπο για να απαλλαγούν από αυτόν. Καθώς έτσι είχαν τα πράγματα, να και ο Άγγλος αποβιβάζεται στην Κύπρο και αμέ-σως έτρεξαν όλοι σε αυτόν. Τότε ο βασιλιάς [Ισαάκιος], αφού τον εγκατέλειψε ο λαός, παραδόθηκε στον Άγγλο [βασιλιά]. Αυτός τον έδεσε με σιδερένιες αλυσίδες και, αφού άρπαξε τους τεράστιους θησαυρούς του και αφού λεηλάτησε φοβερά τη χώρα, έπλευσε για την Ιερουσαλήμ αφήνοντας πλοία πίσω του για να ξεγυμνώσουν τη χώρα και στη συνέχεια να τον ακολουθήσουν. Το βασιλιά δε της Κύπρου Ισαάκιο τον έκλεισε σιδηρο-δέσμιο στο κάστρο που ονομαζόταν Μάρκαππος*****. Ο αλιτήριος Άγγλος βασιλιάς δεν κατάφερε τίποτε εναντίον του όμοιού του Σαλαδίν, μόνο τούτο: να πωλήσει την Κύπρο στους Λατίνους αντί διακοσίων χιλιάδων λίτρων χρυσού [...] Γι’ αυτό το λόγο, πολλά ήταν τα κλάματα κι αφόρητος ο καπνός που ήρθε,

Page 146: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

111

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

όπως είπαμε, από το βορρά. Όποιος ζητήσει να τα περιγράψει με κάθε λεπτομέρεια δεν θα τον αρκέσει ο χρόνος…».

Νεοφύτος ο Έγκλειστος, Περί των κατά την χώραν Κύπρον σκαιών εκδ. Ι. Τσικνόπουλος, ΒΥΖΑΝΤΙΟΝ 39 (1969) 336-9.

* ο ζωοφόρος τάφος του Κυρίου μας: ο πανάγιος τάφος του Χριστού στα Ιεροσόλυμα.** Αλαμανία: Γερμανία*** Εγκλινία: Αγγλία**** Ιγλιτέρρα: Αγγλία***** Μάρκαππος: κάστρο στη Συρία.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 106-109. (απόδοση στη νεοελληνική)

ΣΚΕΨΟΥΑφού μελετήσεις προσεκτικά την πιο πάνω πηγή και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου

γνώσεις να απαντήσεις στα πιο κάτω ερωτήματα:

α) Να κατονομάσεις τα ιστορικά πρόσωπα στα οποία αναφέρεται ο άγιος Νεόφυτος.

β) Ποια δεινά βρήκαν τους Κυπρίους σύμφωνα με τον άγιο Νεόφυτο; Τα δεινά αφορούσαν όλους τους κατοίκους

του νησιού;

γ) Πού αποδίδει ο άγιος Νεόφυτος τα δεινά που έπληξαν τους Κυπρίους; Λαμβάνοντας υπόψη όσα γνωρίζεις

ήδη από την αρχαία ιστορία και την προσέγγιση του Θουκυδίδη στα ιστορικά γεγονότα, εσύ πού θα απέδιδες

την κατάσταση στην οποία περιήλθε η Κύπρος και οι κάτοικοί της;

δ) Πέρα από τα λάφυρα που πήρε ο Άγγλος βασιλιάς από την Κύπρο, για τι άλλο μπορεί να του ήταν χρήσιμη η

Κύπρος;

ε) Να δικαιολογήσεις το χαρακτηρισμό «αλιτήριος» που αποδίδεται στον Άγγλο βασιλιά.

Κατάληψη της Κύπρου από τους Λατίνους (1191)«Μηνὶ Μαΐῳ, τῆς ἐχρονίας 6699, ἰνδικτιῶνος η’, ἐκατέλαβαν οἱ Λατῖνοι εἰς τὴν Κύ-προν»

Βραχύ χρονικό* 25.1, εκδ. P. Schreiner, Die byzantinischen Kleinchroniken I, 199

Βραχέα χρονικά*: Σύντομα σημειώματα που βρίσκονται συνήθως σε χειρόγραφα και καταγράφουν ένα συγκεκριμένο γεγονός, Περισσότερα για τα βραχέα χρονικά βλ.: Κωνσταντίνος Κωμοδίκης, Οι πληροφορίες των βραχέων χρονικών για την Κύπρο: η κατάταξη και ο σχολιασμός τους, Εκδόσεις Επιφανίου, Λευκωσία 2006.

Page 147: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

112

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η χρονολογία 6699 από κτίσεως κόσμου είναι το 1191 από γεννήσεως Χριστού. Το χρο-νικό ακολουθεί τη χρονολόγηση της Κωνσταντινούπολης, επομένως η διαφορά ανάμε-σα στις δύο χρονολογίες είναι 5508 χρόνια.

Νεράντζη-Βαρμάζη Β., Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου μέσα από τις βυζαντινές πη-γές, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, 92.

Η κατάληψη της Κύπρου από το Ριχάρδο το Λεοντόκαρδο σε μια αγγλική πηγήΌταν οι ειδήσεις για το γεγονός αυτό [το καράβι της βασίλισσας της Σικελίας Ιωάννας, αδελφής του Ριχάρδου, και της κόρης του βασιλιά της Ναβάρρας Βερεγγάριας, αρρα-βωνιαστικιάς του Ριχάρδου, παρασύρθηκε κι άραξε στα ανοικτά της Λεμεσού μετά από καταιγίδα καθώς ο Ισαάκιος Κομνηνός δεν του επέτρεπε την είσοδο στο λιμάνι] μετα-φέρθηκαν στο βασιλιά, έσπευσε για να τους σώσει, με πολλές γαλέρες και μια μεγάλη ακολουθία από σκάφη, και βρήκε τις κυρίες έξω από το λιμάνι της Λεμεσού, εκτεθειμέ-νες στους ανέμους και την θάλασσα. Ακολούθως, με μεγάλη οργή, έστειλε αγγελιοφό-ρους στον αυτοκράτορα της Κύπρου μια φορά, δυο φορές, και ακόμη και τρίτη φορά, υποβάλλοντας το αίτημά του με ήπια παράκληση, ότι οι προσκυνητές που ανήκαν στην ακολουθία του, και τους οποίους ο αυτοκράτορας κρατούσε φυλακισμένους, θα έπρεπε να του δοθούν πίσω μαζί με τα υπάρχοντά τους. Ο αυτοκράτορας [Ισαάκιος] απάντησε με αλαζονικά λόγια, αρνούμενος να παραδώσει είτε τους φυλακισμένους είτε τα υπάρ-χοντά τους, και λέγοντας ότι δεν φοβόταν τον βασιλιά της Αγγλίας [Ριχάρδο] ή τις απειλές του.Τότε ο βασιλιάς μίλησε σε όλο τον στρατό του, λέγοντας: «Στα όπλα, και ακολουθήστε με! Αφήστε με να πάρω εκδίκηση για τις προσβολές τις οποίες αυτός ο προδότης έκανε στον Θεό και σ’ εμάς, αυτός που καταπιέζει αθώους ανθρώπους, τους οποίους αρνείται να παραδώσει σ’ εμάς. Μα, αλήθεια, όποιος απορρίπτει τα δίκαια αιτήματα κάποιου που είναι οπλισμένος και έτοιμος για αγώνα, τα εγκαταλείπει όλα στα χέρια εκείνου. Και εμπιστεύομαι τον Κύριο ότι αυτή την ημέρα θα μας δώσει την νίκη κατά του αυτο-κράτορα αυτού και του λαού του».Στο μεταξύ ο αυτοκράτορας είχε παρατάξει στην παραλία, σε κάθε κατεύθυνση, τους άνδρες του. Πολλοί από αυτούς ήσαν οπλισμένοι, αλλά οι περισσότεροι δεν είχαν καθό-λου όπλα. Όμως ο βασιλιάς της Αγγλίας και οι άνδρες του, αμέσως μόλις εξοπλίστηκαν και οι ίδιοι, αποβιβάστηκαν από τα μεγάλα σκάφη τους σε λέμβους και γαλέρες, και ήλθαν στην ξηρά με ορμή. Ο βασιλιάς, συνοδευόμενος από τους κωπηλάτες του, πάτησε πρώτος στην στεριά, οι υπόλοιποι ακολούθησαν, και μόλις έφθασαν στην παραλία όρ-μησαν προς τον αυτοκράτορα και τους Γρύφονες [Γρύπες]* του. Τα βέλη έπεφταν σαν βροχή στο χορτάρι. Μέσα από μια παρατεταμένη σύγκρουση ο αυτοκράτορας, έχοντας χάσει πλήθος ανδρών του, ετράπη σε φυγή, και όλος ο στρατός μαζί του. Ο βασιλιάς της Αγγλίας, επιχαίροντας για την μεγάλη νίκη του, καταδίωξε και επεδόθη σε πολύ μεγάλη σφαγή όλων εκείνων που αντιστέκονταν, και αν η νύκτα δεν έπεφτε σύντομα, θα έπιανε

Page 148: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

113

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

και τον ίδιο τον αυτοκράτορα, είτε ζωντανό είτε νεκρό. Ο βασιλιάς και οι άνδρες του, ωστόσο, δεν ήξεραν τους δρόμους και τα ορεινά μονοπάτια μέσω των οποίων διέφυγαν ο αυτοκράτορας και οι οπαδοί του, και δεν τους καταδίωξαν περισσότερο, αλλά επέ-στρεψαν με πολλά λάφυρα και πολλούς αιχμαλώτους και ζώα στην πόλη της Λεμεσού, από όπου οι Γρύφονες και οι Αρμένιοι έφυγαν, αφήνοντας την άδεια. […] Ο αυτοκράτορας, έχοντας συγκεντρώσει γύρω του τους άνδρες του, που είχαν δι-ασκορπισθεί ανάμεσα στην πυκνή βλάστηση των ορεινών κοιλάδων, έστησε το στρατό-πεδό του την ίδια νύκτα στις όχθες ενός ποταμού, σε απόσταση πέντε περίπου μιλίων από την πόλη της Λεμεσού, διακηρύσσοντας με όρκο ότι θα πολεμούσε τον βασιλιά της Αγγλίας την επόμενη ημέρα. Η σχετική πληροφορία μεταφέρθηκε από ανιχνευτές στον βασιλιά, ο οποίος πολύ πριν από το ξημέρωμα πήρε τα όπλα μαζί με τους άνδρες του, ετοιμάστηκαν για μάχη, και προχωρώντας σιωπηλά βάδισαν προς τους άνδρες του αυτοκράτορα, τους οποίους βρήκαν να κοιμούνται. Τότε, με μια δυνατή και τρομερή κραυγή [ο βασιλιάς] έδωσε το σύνθημα για έφοδο εναντίον των αντισκήνων τους, και αυτοί ξυπνώντας ξαφνικά από τον ύπνο, ήσαν σαν νεκροί, μη ξέροντας τι να κάνουν, ούτε προς τα πού να φύγουν. Ο ίδιος ο αυτοκράτορας ξέφυγε με λίγους άνδρες, γυ-μνός, και αφήνοντας πίσω του τον θησαυρό του, τα άλογά του, την πανοπλία του, τα θαυμάσια αντίσκηνα, και το αυτοκρατορικό του έμβλημα, σφυρηλατημένο ολόκληρο από χρυσάφι, το οποίο ο βασιλιάς της Αγγλίας αφιέρωσε αμέσως στον όσιο Εδμόνδο, βασιλιά και μάρτυρα ένδοξης μνήμης.Την επομένη ημέρα πολλοί κόμητες και βαρώνοι** του βασιλείου ήλθαν στον βασιλιά της Αγγλίας και ετέθησαν στην υπηρεσία του, ορκιζόμενοι πίστη σ’ αυτόν εναντίον του αυτοκράτορα και όλων των ανδρών του, και του έδωσαν ομήρους. Τρεις ημέρες αργότερα ο Γκυ, βασιλιάς της Ιερουσαλήμ, ο Γκόφρυ ντε Λουζινιάν ο αδελφός του, ο Ανφρίντ της Τύρου, ο Ρεϋμόνδος πρίγκιπας της Αντιοχείας, ο Βοημούνδος ο γιος του, κόμης της Τριπόλεως, και ο Λέων, αδελφός του Ρούπιν του Όρους, ήλθαν για να συνα-ντήσουν τον βασιλιά της Αγγλίας στην Κύπρο και ετέθησαν υπό τις διαταγές του και ορκίστηκαν σ’ αυτόν πίστη εναντίον όλων των ανθρώπων. Την ίδια ημέρα ο αυτοκράτορας της Κύπρου, βλέποντας ότι όλοι οι άνθρωποί του τον εγκατέλειπαν, έστειλε πρέσβεις στον βασιλιά της Αγγλίας, να ζητήσουν έλεος, και προ-σφέρθηκε να συνάψει ειρήνη υπό όρους, και συγκεκριμένα, να δώσει στον βασιλιά της Αγγλίας 20.000 μάρκα χρυσού, ως αποζημιώσεις για τα χρήματα που είχαν αρπαγεί από τα πτώματα εκείνων που είχαν πεθάνει στο ναυάγιο, και να παραδώσει τους επιζήσα-ντες και τα αγαθά τους. Επίσης, να συνοδεύσει ο ίδιος τον βασιλιά στη Συρία, και να παραμείνει εκεί στην υπηρεσία του Θεού, μαζί με εκατόν πάνοπλους ιππείς, για όσον χρόνο ο βασιλιάς παρέμενε εκεί. Επίσης, να παραδώσει την μοναδική του κόρη και κλη-ρονόμο του στα χέρια του βασιλιά για να την παντρέψει με οποιονδήποτε ήθελε, και μαζί της την αυτοκρατορία του. Και ακόμη, να παραδώσει τα φρούρια του βασιλείου του στον βασιλιά, ως εγγύηση για την σταθερή συμμόρφωσή του προς την συνθήκη.Όταν οι προταθέντες αυτοί όροι έγιναν δεκτοί, ο αυτοκράτορας ήλθε ενώπιον του βα-σιλιά της Αγγλίας, και στην παρουσία του βασιλιά της Ιερουσαλήμ, του πρίγκιπα της Αντιοχείας και των υπολοίπων λόρδων και πριγκίπων όλης της αυτοκρατορίας του, ορ-κίστηκε πίστη στον βασιλιά της Αγγλίας και τους κληρονόμους του, ως κυρίαρχους του,

Page 149: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

114

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

εναντίον όλων των ανθρώπων, δεσμευόμενος επίσης με τον όρκο του να τηρεί και να εκπληρώνει την προαναφερθείσα συνθήκη, σταθερά και ακλόνητα, με καλή πίστη και χωρίς δόλο. Την ίδια ημέρα, μετά το μεσημβρινό γεύμα, ο αυτοκράτοράς βρισκόταν στο αντίσκηνό του. Ενώ δε οι ένοπλοι άνδρες του βασιλιά, στην φύλαξη των οποίων είχε δοθεί, έπαιρ-ναν τον μεσημβρινό τους ύπνο, ο αυτοκράτορας, έχοντας μετανιώσει που έκανε την προαναφερθείσα συνθήκη με τον βασιλιά της Αγγλίας, διέφυγε κρυφά. Στην συνέχεια έστειλε μήνυμα στον βασιλιά, λέγοντας ότι ποτέ δεν θα τηρήσει ειρήνη ή συνθήκη μαζί του. Αυτό, όπως φάνηκε, έδωσε στον βασιλιά μεγάλη ευχαρίστηση, και, ως προσεκτικός και συνετός άνδρας, αμέσως έθεσε μεγάλο μέρος του στρατού του υπό την διοίκηση του Γκυ, βασιλιά της Ιερουσαλήμ, και των άλλων πριγκίπων, λέγοντας σ’ αυτούς, «Κα-ταδιώξετε και συλλάβετε τον άνθρωπο, αν μπορείτε. Εγώ, στο μεταξύ θα πλεύσω γύρω από την Κύπρο με τις γαλέρες μου, και θα τοποθετήσω φρουρούς σε ολόκληρο το νησί, μήπως αυτός ο επίορκος ξεφύγει από τα χέρια μου». Όπως μίλησε, έτσι έκανε […] Έτσι ο βασιλιάς και ο Ρόμπερτ [του Τέρνχαμ] πήραν όλα τα φρούρια, τις πόλεις και τα λιμάνια που βρήκαν άδεια, και αφού τοποθέτησαν εκεί φρουρές και μετέφεραν προμήθειες και άφησαν πλοία για την φρούρησή τους, επέστρε-ψαν στην Λεμεσό. Από την άλλη πλευρά, ο βασιλιάς της Ιερουσαλήμ και οι δυνάμεις του πέτυχαν μόνο λίγα στην πορεία της εκστρατείας τους.Την 12η ημέρα του Μαΐου, που ήταν Κυριακή, και εορτή των αγίων Νηρέως, Αχιλλέ-ως και Παγκρατίου, ο Ριχάρδος, βασιλιάς της Αγγλίας, νυμφεύθηκε την Βερεγγάρια, κόρη του βασιλιά της Ναβάρρας. Ο Νικόλαος, ο ιερέας του βασιλιά, τέλεσε αυτό το μυστήριο. Την ίδια ημέρα η σύζυγος του βασιλιά εστέφθη βασίλισσα της Αγγλίας στην πόλη της Λεμεσού από τον Ιωάννη, επίσκοπο του Εβρέ, παρουσία των αρχιεπισκόπων Απαμείας και Auch, του επισκόπου του Μπαγιόν, και πολλών άλλων.[…] Ο αξιοθρήνητος αυτοκράτορας κρυβόταν σε κάποιο ισχυρά οργανωμένο μοναστή-ρι με την ονομασία Ακρωτήριο Αγίου Ανδρέα. Ακούγοντας ότι ο βασιλιάς ήταν κοντά, πήγε για να τον συναντήσει, και πέφτοντας στα πόδια του ικέτευσε τον βασιλιά να του χαρίσει την ζωή και να μεριμνήσει για την σωματική του ακεραιότητα μη αναφέροντας ούτε μια λέξη για το βασίλειο, γιατί γνώριζε ότι όλα τώρα βρίσκονταν στα χέρια και την εξουσία του βασιλιά. Παρακάλεσε μόνο τον βασιλιά, να μην τον δέσει με σιδερένιες αλυσίδες. Ο βασιλιάς άκουσε τις ικεσίες του, και τον έθεσε υπό την ευθύνη του Ραλφ, γιου του Γκόντφρεϊ, του θαλαμηπόλου του, για να τον παρακολουθεί και φρουρεί, προ-στάζοντας να κατασκευαστούν αλυσίδες από χρυσό και άργυρο, για να δεθούν τα χέ-ρια και τα πόδια του αυτόκρατορα, και να είναι γερά δεμένος με αυτές. Όλα αυτά τα πράγματα συνέβησαν στην Κύπρο τον μήνα Ιούνιο, την πρώτη ημέρα του μηνός, που ήταν η παραμονή της Πεντηκοστής.Αφού όλα ρυθμίστηκαν για την ασφάλεια της αυτοκρατορίας του βασιλιά, και τοποθε-τήθηκαν φρουρές στις πόλεις και στα φρούρια, ο βασιλιάς ανέθεσε της ευθύνη της Κύ-πρου στον Ριχάρδο του Κάμβιλ και στον Ρόμπερτ του Τέρνχαμ […] Πριν όμως από την αναχώρηση του βασιλιά από την Κύπρο, οι κόμητες και βαρώνοι και όλοι οι άνδρες του νησιού παρέδωσαν στον βασιλιά το ένα δεύτερο των ιδιοκτησιών τους σε αντάλλαγμα για τους νόμους και τους θεσμούς που είχαν επί εποχής του Μανουήλ, αυτοκράτορα

Page 150: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

115

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

της Κωνσταντινουπόλεως. Τους παραχώρησε σ’ αυτούς ο βασιλιάς, επικυρώνοντας την παροχή με καταστατικό χάρτη […]

Βενέδικτος του Πήτερμπορω, Gesta Regis Henrici II et Ricardi I**

*Γρύφονες [Γρύπες]: μυθολογικά τέρατα (μισοί αετοί και μισά λιοντάρια). Εδώ μεταφο-ρικά οι στρατιώτες του Ισαακίου. **κόμητες και βαρώνοι: εννοεί τους Βυζαντινούς αξιωματούχους και τους προνοιαρί-ους της Κύπρου.***Βενέδικτος του Πήτερμπορω (Benedict of Peterborough): Άγγλος ιερωμένος και συγ-γραφέας του 12ου αιώνα. Μορφώθηκε στην Οξφόρδη και έγινε Αρχιεπίσκοπος του Canterbury. Από το 1177 έως και το θάνατό του το 1193 ήταν ηγούμενος της Μονής του Πήτερμπορω (κεντρική Αγγλία). Αποδίδεται σε αυτόν το χρονικό με τίτλο Gesta Regis Henrici II et Ricardi I. Το χρονικό περιγράφει τα γεγονότα της βασιλείας των Άγγλων βασιλιάδων Ερίκου Β΄ (1154-1189) και Ριχάρδου Α΄ (1189-1199). (Πηγή: http://www.newadvent.org/cathen/02472a.htm)

Παυλίδης Α., Η Κύπρος ανά τους αιώνες μέσα από τα κείμενα ξένων επισκεπτών της, τόμ. Α΄, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1993, 76-78. (απόδοση στην ελληνική: Άντρος Παυλίδης)

Προσχεδιασμένη ή τυχαία κατάκτηση;Ο Ριχάρδος, ως βασιλιάς της Αγγλίας, δούκας της Νορμανδίας και της Ακιταίνης και κόμης του Ανζού, ήταν ο ισχυρότερος από τους τρεις ηγέτες της Γ΄ Σταυροφορίας. Στην ηλικία των τριάντα χρόνων, βρισκόταν στο απόγειο της ακμής του, ήταν ήδη διάσημος για την ανδρεία και τα ιπποτικά του κατορθώματα και ξεκινούσε για τη μεγαλύτερη περιπέτεια της ζωής του, την απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ. Η κατάληψη της Κύπρου υπήρξε μία από τις πλέον οξυδερκείς ενέργειες του Ριχάρδου κατά τη σταυροφορία. Η προηγηθείσα απόσχιση του Ισαάκιου και ο υποτιθέμενος τυχαίος χαρακτήρας της εισβολής που έχει επανειλημμένα υπογραμμισθεί τόσο από τους δυτικούς χρονογρά-φους όσο και από τους νεότερους ιστορικούς προσέδωσαν νομιμοφάνεια* στην κυπρι-ακή εκστρατεία: ο Ριχάρδος δεν επιτέθηκε σε βυζαντινό έδαφος, απλώς απελευθέρωσε την αρραβωνιαστικιά του Βερεγγάρια της Ναβάρας και την αδελφή του Ιωάννα, χήρα βασίλισσα της Σικελίας, από τα χέρια του σφετεριστή. Ο Ριχάρδος είχε κάθε λόγο να αρνηθεί ότι προϋπήρχε πρόθεση από μέρους του δεδομένου ότι ο στόχος της επίθεσής του ήταν χριστιανική γη και ότι η κυπριακή επιχείρηση καθυστερούσε την μετάβασή του στους Αγίους Τόπους όντως, σύμφωνα με έναν άγγλο χρονικογράφο, το τυχαίο της κατάκτησης της Κύπρου θα προβάλει ως δικαιολογία ο Ριχάρδος προς τον βασιλιά της Γαλλίας Φίλιππο όταν ο τελευταίος θα διεκδικήσει τη μισή Κύπρο. Μια προσεκτική ανάγνωση των πηγών, ωστόσο, επιτρέπει να αμφισβητήσουμε το εντελώς τυχαίο, μη προμελετημένο χαρακτήρα της εισβολής που οι δυτικές πηγές αποδίδουν στο περιστα-

Page 151: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

116

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

τικό της κακομεταχείρισης των δύο γυναικών από τον Ισαάκιο. Αν και μια προσχεδια-σμένη κατάληψη του νησιού από την αρχή της εκστρατείας θα πρέπει να αποκλειστεί, είναι θεμιτό να υποθέσουμε ότι ο Ριχάρδος γνώριζε τη στρατηγική σημασία που είχε η Κύπρος για το σταυροφοριακό κίνημα και ότι, σε συνάρτηση με τις γνωστές συγκυρίες, διαμόρφωσε καθοδόν προς την Ιερουσαλήμ κάποια σχέδια για το νησί.

Νικολάου - Κονναρή Άγγελ, Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος: Η πρώτη βρετανική απόβαση στην Κύπρο, Χρονικό Πολίτης 02 (24 Φεβρουαρίου 2008), 6.

*Νομιμοφάνεια: η ιδιότητα του νομιμοφανούς, το να φαίνεται κάτι σύμφωνο με τους νόμους χωρίς να είναι και στην ουσία του νόμιμο ή δίκαιο (http://el.wiktionary.org/wiki/)

ΣΚΕΨΟΥ και ΚΡΙΝΕ - Αφού μελετήσεις προσεκτικά το πιο πάνω παράθεμα και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου

γνώσεις να απαντήσεις στα πιο κάτω ερωτήματα:

α. Αποτελεί πρωτογενή ή δευτερογενή πηγή το πιο πάνω παράθεμα;

β. Γιατί, σύμφωνα με την ιστορικό Νικολάου - Κονναρή, απέκτησε νομιμοφάνεια η εκστρατεία του Άγγλου βασιλιά

στην Κύπρο;

γ. Ποια ερμηνεία δίνει η ιστορικός για το κατά πόσο ήταν προσχεδιασμένη η κατάκτηση της Κύπρου από το Ριχάρδο;

δ. Εσύ σε ποιο προσωπικό συμπέρασμα καταλήγεις;

Η εξέγερση των Κυπρίων κατά των Ναϊτών και η μεταπώ-ληση της Κύπρου στο Γκυ ντε ΛουζινιάνΕκείνο που συνέβη ήταν ότι οι Έλληνες [Κύπριοι] μαζεύτηκαν και συνεδρίασαν και αποφάσισαν να εξολοθρεύσουν τους Λατίνους, εκείνους που ήσαν μαζί με τους Ναΐ-τες, στους οποίους ο βασιλιάς της Αγγλίας παρέδωσε την χώρα [Κύπρο] για φύλαξη. Οι Λατίνοι και οι Ναΐτες έμαθαν όμως ότι Έλληνες σχεδίαζαν να τους εξαφανίσουν και αποφάσισαν να κλειστούν μέσα στο φρούριο αλλά και να ζητήσουν ενισχύσεις, τις οποίες ανέμεναν. Τότε συγκεντρώθηκαν από τα διάφορα μέρη [της Κύπρου] στην πόλη Λευκωσία και κλείστηκαν στο φρούριο. Ο αριθμός εκείνων που κλείστηκαν στο φρού-ριο δεν ξεπερνούσε τους 100. Τότε, ένα μεγάλο πλήθος Ελλήνων συγκεντρώθηκε γύρω από την πόλη. Και ήσαν τόσοι πολλοί, ώστε ολόγυρα δεν μπορούσες να δεις παρά μόνο μια ανθρώπινη μάζα.Όταν δε οι Λατίνοι που βρίσκονταν μέσα στο φρούριο είδαν ότι δεν διέθεταν αρκετές προμήθειες για να το κρατήσουν επί πολύ, και ότι το ίδιο το φρούριο δεν ήταν τόσο ισχυρό ώστε να σταθεί αποτελεσματικό ενάντια σε τόσο πλήθος, συνεδρίασαν [για να πάρουν κάποια απόφαση] την νύκτα του Σαββάτου πριν από [την Κυριακή] του μεγά-λου Πάσχα. Και αποφάσισαν ότι ήταν προτιμότερο και ότι ταίριαζε καλύτερα σ’ αυτούς

Page 152: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

117

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

να πολεμήσουν και να σκοτωθούν παρά να πεθάνουν από την πείνα μέσα στο φρούριο. Έτσι, συμφώνησαν να ριψοκινδυνεύσουν μιαν έξοδο. Την επόμενη ημέρα, που ήταν η Κυριακή των Βαΐων, αφού εξομολογήθηκαν και κοινώνησαν, πήραν τα όπλα τους και διενήργησαν την έξοδο. Ωστόσο δέκα από αυτούς, από τους πιο γενναίους, παρέμειναν για να κρατούν την πύλη του φρουρίου ούτως ώστε, εάν παρίστατο ανάγκη, να εισέλ-θουν ξανά στο φρούριο.Και όταν οι Λατίνοι βγήκαν από το φρούριο, ρίχθηκαν ακάθεκτοι εναντίον του πλήθους των Ελλήνων που ήταν σαν ένα κοπάδι από πρόβατα. Αυτοί [οι Έλληνες] δεν αντιστά-θηκαν περισσότερο από όσο θα αντιστέκονταν τα πρόβατα. Και οι Λατίνοι σκότωσαν τόσους πολλούς κατά τρόπο πρωτοφανή. Ολόκληρη εκείνη τη μέρα δεν σταμάτησαν να σκοτώνουν και να καταδιώκουν [τους Έλληνες] μέχρι του σημείου να ερημώσουν ολό-κληρη την πόλη στην οποία δεν απέμεινε ούτε άνδρας ούτε γυναίκα.Την επόμενη μέρα [οι Ναΐτες] συγκέντρωσαν όσα τρόφιμα βρήκαν στην πόλη και τα με-τέφεραν στο φρούριο. Ύστερα γνωστοποίησαν τα γεγονότα στο μάγιστρό τους καθώς και στον βασιλιά της Αγγλίας. Τότε οι Ναΐτες πήγαν στον βασιλιά της Αγγλίας και του ανακοίνωσαν ότι θα έπρεπε να διαθέσει την νήσο κατά όποιο άλλο τρόπο ήθελε, διότι οι ίδιοι δεν ήσαν πλέον σε θέση να την κρατήσουν. Όταν δε ο βασιλιάς Γκυ, που είχε χάσει το βασίλειο του έμαθε ότι οι Ναΐτες επέστρεψαν την νήσο Κύπρο στον βασιλιά της Αγγλίας, με την συμβουλή του μαγίστρου ζήτησε ο ίδιος να την αγοράσει. Και εκείνος [ο βασιλιάς της Αγγλίας] του την πώλησε.

Το χρονικόν του Ερνούλ*

*Το Χρονικόν του Ερνούλ, το οποίο δέχθηκε προσθήκες και συμπληρώσεις από τον Βερνάρδο Θησαυροφύλακα (είναι γνωστό και ως Χρονικόν Ερνούλ-Βερνάρδου), περι-γράφει τα γεγονότα των Σταυροφοριών από το 1099 έως το 1231. Ο Φράγκος Ερνούλ ήταν ακόλουθος του Μπαλιάν ντ’ Ιμπελέν, γενάρχη της οικογένειας των Ιβελίνων και ενός από τους πρωταγωνιστές της Τρίτης Σταυροφορίας. Ο Ερνούλ είναι σύγχρονος με τα γεγονότα που περιγράφει και αφορούν στην Κύπρο.

Παυλίδης Α., Η Κύπρος ανά τους αιώνες μέσα από τα κείμενα ξένων επισκεπτών της, τόμ. Α΄, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1993, 70-71. (απόδοση στην ελληνική: Άντρος Παυλίδης)

Page 153: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

118

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Μια μαρτυρία για την εξέγερση των Ναϊτών από το Λεόντιο Μαχαιρά… Καὶ ὅνταν ἐξημέρωσεν ἡ δευτέρα, καὶ ἐξέβησαν οἱ φρέριδες τοῦ ὄχλου, ἔρχεψεν ἡ λύπη καὶ τὸ κλάμαν, τόσον εἰς τὰς γυναῖκας ὡς γοιὸν εἰς τοὺς ἀνθρώπους ἀποῦ ἐσκο-τώθησαν· οἱ φρέριδες ἐλυπήθησαν πολλὰ πῶς εἰς ἴντα μόδον νὰ γλυτώσουν ἀπὲ τούτην (τὴν) ταραχήν.

… Και όταν ξημέρωσε η Δευτέρα και παρουσιάστηκαν οι φρέριδες (αδελφοί) στον λαό, άρχισε η λύπη και το κλάμα, τόσο ανάμεσα στις γυναίκες, όσο και τους άντρες, γι’ αυ-τούς που σκοτώθηκαν. Οι φρέριδες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση για το πώς θα γλύτωναν απ’ αυτή την ταραχή.

Λεόντιος Μαχαιράς, Ἐξήγησις τῆς γλυκείας χώρας Κύπρου, ἡ ποία λέγεται Κρόνακα τουτἔστιν Χρονικόν, 12

Παυλίδης Α., Λεοντίου Μαχαιρά Χρονικόν, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1995 (έκδοση β΄ βελτιωμένη), 8,11. (απόδοση στη νεοελληνική: Άντρος Παυλίδης)

Η οικονομία και η κοινωνία της Κυρίως Βυζαντινής Κύπρου […] Την ίδια εποχή [των σταυροφοριών] η Κύπρος βρέθηκε στον κεντρικό άξονα των δρόμων του διεθνούς εμπορίου και η σπουδαιότητά της όλο και μεγάλωνε. Τα λιμάνια του νησιού αποκτούσαν σταδιακά σημαντική κίνηση και οι Βενετοί κυρίως, αλλά και οι Κύπριοι κάτοικοι του νησιού, επωφελήθηκαν ουσιαστικά από τις εμπορικές δρα-στηριότητες που είχαν ως βάση το χώρο της Κύπρου.Μετά το τέλος των αραβικών επιδρομών η κυπριακή ύπαιθρος καλλιεργήθηκε αδιά-λειπτα και η γεωργική παραγωγή βρισκόταν σε πολύ ικανοποιητικά επίπεδα. Από τα έσοδα της αγροτικής καλλιέργειας θέλησε να επωφεληθεί το Βυζαντινό Κράτος στην προσπάθειά του να ασκήσει μια φιλόδοξη ανατολική πολιτική, αλλά και οι Φράγκοι ηγεμόνες της Παλαιστίνης, που δεν δίσταζαν να κάνουν επιδρομές στο πλούσιο νησί, για να εκδικηθούν τη βυζαντινή κυβέρνηση ή για να αρπάξουν πλούσια λάφυρα. Συ-νέπεια όλων αυτών ήταν να περνούν οι κάτοικοι του νησιού πολύ δύσκολες καταστά-σεις, παρά την ευφορία της γης τους.Πάντως οι βυζαντινές πηγές της εποχής δε δίνουν επαρκείς πληροφορίες για το είδος της ιδιοκτησίας της γης στην Κύπρο κατά την Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο. Αναφέ-ρονται βέβαια σε «περιβλεπομένους αυτόχθονας, κατά το πολυκτήμον τω Ιωβ αντε-ρίζοντας» ή ονομάζονται «οι πλούτου τε τα πρώτα και της πατρίδος έχοντες» αλλά δεν είναι δυνατόν να υπολογιστούν με κάποια ακρίβεια ούτε η ποσότητα του πλούτου ούτε ο αριθμός των πλουσίων. Από το μακρύ κείμενο του Νικολάου Μουζάλωνα πάλι,

Διοίκηση - Οικονομία – Κοινωνία – Καθημερινή ζωή

Page 154: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

119

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

με το οποίο ο συγγραφέας απολογείται για την παραίτησή του από τον αρχιεπισκοπι-κό θρόνο της Κύπρου, γίνεται φανερή η ύπαρξη πολλών απόρων κατοίκων στο νησί, αλλά και πάλι δε δίνονται συγκεκριμένα αριθμητικά στοιχεία και σίγουρα το έμμετρο αυτό κείμενο χαρακτηρίζεται από υπερβολή.Δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε λοιπόν ότι στην Κύπρο, όπως και στις άλλες περιοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, υπήρχαν πλούσιοι γαιοκτήμονες, μικροί καλλιεργητές της γης και ακόμη άποροι κάτοικοι, που πολύ δύσκολα μπορούσαν να αντιμετωπί-σουν τις ανάγκες της ζωής. Φυσικά θα υπήρχαν και πάροικοι, για να καλλιεργήσουν τα κτήματα των πλουσίων γαιοκτημόνων και τα κτήματα της Εκκλησίας, αλλά δεν γίνεται φανερή η παρουσία τους στις πηγές της εποχής.

Νεράντζη-Βαρμάζη Β., Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου μέσα από τις βυζαντινές πη-γές, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, 93-94.

Η οικονομία και η κοινωνία της Κύπρου κατά την περίοδο των Κομνηνών (1081-1185)Η οικονομία της Κύπρου, όπως και στις άλλες επαρχίες του Βυζαντινού κράτους, ήταν κατά βάση αγροτική και συγκέντρωνε όλα τα γνωρίσματα της βυζαντινής αγροτικής οικονομίας και τα συναφή προβλήματα: την ανισότητα της κοινωνικής διαστρωμάτω-σης, με τη συνεχή ενίσχυση των δυνατών σε βάρος των πτωχών, και τη βαριά φορολο-γία, που προκαλούσε τη γενική δυσαρέσκεια. Η κοινωνική διαστρωμάτωση του πληθυσμού περιελάμβανε τους άρχοντες και τους αριστοκρατικούς οίκους, την αστική τάξη των εμπόρων και των βιοτεχνών και τη με-γάλη μάζα των ελεύθερων καλλιεργητών και των παροίκων. Οι μαρτυρίες είναι λίγες, όπως είπαμε, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Κύπρος δεν διέφερε από τις άλλες επαρχίες στο θέμα αυτό. Στη ντόπια αριστοκρατία γίνονται αρκετές αναφορές στις πηγές, που φανερώνουν την κυρίαρχη θέση και την ισχύ της στην κυπριακή κοινωνία. Μια σημαντική πηγή για την Κύπρο στα τελευταία χρόνια του ΙΒ΄ αιώνα είναι το σύγγραμμα «Περί των κατά χώ-ραν Κύπρον σκαιών» του αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου. Εκεί, ο άγιος Νεόφυτος αναφέρεται με ζοφερό τρόπο στην καταστροφή της νήσου, που ήταν χώρος ποικίλων παραδείσων πλούτου, από τον τύραννο Ισαάκιο Δούκα Κομνηνό. Ιδιαίτερα σκληρή ήταν η στάση του Ισαακίου απέναντι στους άρχοντες, που αναγκάστηκαν να εγκατα-λείψουν την Κύπρο […] Μια σημαντική αναφορά στην τοπική αριστοκρατία κάνει κι ο

ΣΚΕΨΟΥ- Μπορείς να σκεφτείς κάποιο λόγο, για τον οποίο οι πάροικοι της Κύπρου, σε αντίθεση

με τις άλλες κοινωνικές ομάδες, δεν αναφέρονται στις πηγές;

Page 155: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

120

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Νικήτας Χωνιάτης […] Συγκεκριμένα κάνει λόγο για τους ευδαίμονας πρώην οίκους και τους περιβλεπομένους αυτόχθονας […] Αυτή η τάξη των αυτοχθόνων αρχόντων […] ήταν υπεύθυνη σε μεγάλο βαθμό για την ανάπτυξη της τέχνης στο νησί. Σπου-δαία οικοδομήματα, όπως ο ναός της Παναγίας της Ασίνου και ο ναός της Παναγίας του Άρακος, κομψά δείγματα της πρωτοκομνήνειας και της υστεροκομνήνειας τέχνης αντίστοιχα, κτίστηκαν με τη συνδρομή ντόπιων αρχόντων: η Παναγία της Ασίνου από τον μάγιστρο Νικηφόρο Ισχύριο και η Παναγία του Άρακος από τον Λέοντα Αυθέ-ντη. Τα επώνυμά τους παραπέμπουν προφανώς στην κοινωνική τους θέση. Μια άλλη περίπτωση από την πρώιμη κομνήνεια περίοδο είναι αυτή του μαγίστρου Επιφανίου Πασχάλη, κτίτορος του μη σωζομένου σήμερα παλαιού ναού της Θεοτόκου Αλύπου στο Γέρι. Όλοι αυτοί ήταν μέλη της ισχυρής τοπικής αριστοκρατίας. […]Αναφερόμενοι στην άρχουσα τάξη της Κύπρου και τη μεγάλη γαιοκτησία, δεν πρέπει να λησμονούμε την Εκκλησία, που στο Βυζάντιο συγκαταλεγόταν στους μεγάλους κατόχους έγγειας ιδιοκτησίας. Σπουδαία μαρτυρία αποτελεί η Τυπική διάταξις της μονής της Παναγίας του Μαχαιρά του οσίου Νείλου, όπου γίνεται αναφορά στα προ-νόμια που δέχτηκε κατά καιρούς η μονή από διάφορους αυτοκράτορες […] Η ση-μαντικότερη ίσως πηγή για την εκκλησιαστική περιουσία στην Κύπρο τον ΙΒ΄ αιώνα είναι ο Κατάλογος απογραφής της κτηματικής περιουσίας της μονής της Θεοτόκου των Κρινίων, κοντά στη Βασίλεια, που σώζεται στον κώδικα Vaticanus barberinianus graecus 528, φ. 192r, του έτους 1072/1073 […] το έγγραφο περιγράφει την περιουσία της μονής των Κρινίων σε διάφορες περιοχές της Κύπρου (Λιθικό στην επαρχία Κυ-ρηνείας, Παραμήδα της ενορίας Κουρίου, ενορία Νεμεσού κ.ά.) και αναφέρεται: α) στο είδος των περιουσιακών στοιχείων (χωράφιον, ελαιόφυτος, περιβόλιον, μυλικά εργαστήρια, αποθήκη), β) την τοποθεσία (χωρίον, προάστειον, μετόχιον, ενορία), γ) τα δικαιώματα ύδρευσης (νομή ύδατος), δ) τον φόρο κάθε περιουσιακού στοιχείου (δημόσιον, πάκτον, ευλογία, προσφορά) και ε) τα έγγραφα κάθε περιουσιακού στοι-χείου. […] Ατυχώς δεν σώζεται καμιά μαρτυρία για την ύπαρξη στην Κύπρο του θεσμού της πρό-νοιας, της παραχώρησης δηλαδή από τον αυτοκράτορα κτημάτων ή των προσόδων τους σε κρατικούς αξιωματούχους ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Πρέπει όμως να θεωρείται βέβαιη η ύπαρξη και στην Κύπρο του σημαντικού αυτού θεσμού.Στην κατά κύριο λόγο αγροτική οικονομία της Κύπρου δεν έλειπε, όπως προαναφέ-ραμε, η αστική τάξη των εμπόρων και των βιοτεχνών, που ασχολούνταν με τη βιο-τεχνική παραγωγή και τη διεξαγωγή του εμπορίου αντίστοιχα, αν και η σταδιακή διείσδυση των ιταλικών ναυτικών πόλεων […] έπληττε καίρια και στην Κύπρο τους Έλληνες εμπόρους, όπως συνέβαινε σε όλη την Αυτοκρατορία […] Τα αστικά κέντρα διέφεραν σε κάποιο βαθμό από εκείνα που παραδίδουν οι γεωγράφοι Ιεροκλής (535), Γεώργιος ο Κύπριος (591-603) και ο λόγιος αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορ-φυρογέννητος (913-959), αφού κάποιες πόλεις, όπως η Αμαθούντα και η Καρπασία, είχαν εγκαταλειφθεί κατά την περίοδο των αραβικών επιδρομών (649-965). Επρόκειτο για μικρές πόλεις με σημαντικότερες την πρωτεύουσα Λευκωσία και τις παραλιακές πόλεις, όπου διεξαγόταν κυρίως το εμπόριο, δηλαδή το Κίτιον, τη Λεμεσό, την Πάφο και την Κωνσταντία, που έδωσε τη θέση της στη νέα πόλη της Αμμοχώστου. Σε αυτές

Page 156: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

121

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

θα πρέπει να προστεθεί και η Κερύνεια, που λόγω της θέσης της προστατευόταν από το σημαντικότερο κάστρο της νήσου.Η μεγάλη μάζα του πληθυσμού κατοικούσε στην ύπαιθρο και ασχολείτο με τη γε-ωργία και την κτηνοτροφία είτε με το καθεστώς των ελευθέρων καλλιεργητών είτε εκείνου των παροίκων […] Δεν υπάρχει βέβαια αμφιβολία ότι τα λαϊκά στρώματα στην Κύπρο υπέφεραν λόγω των δύσκολων συνθηκών διαβίωσής τους και της σκλη-ρής φορολογίας. Στις δύσκολες συνθήκες διαβίωσης αναφέρεται στο έργο του ο άγιος Νεόφυτος, ο οποίος κάνει λόγο για τα δεινά που έπλητταν την εποχή του στην Κύπρο: σεισμοί, ξηρασίες, θεομηνίες, ακρίδες, λιμοί, λοιμοί, επιδρομές […] Ενώ όμως τα λαϊκά στρώματα υπέφεραν οικονομικά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι στη νήσο υπήρχε πλού-τος, που συσσωρευόταν στα χέρια των ολίγων, της γαιοκτητικής δηλαδή αριστοκρα-τίας και της αστικής τάξης. Στις πηγές απαντούν αρκετές μαρτυρίες για τον πλούτο της νήσου, που οφειλόταν στη θέση της ως χώρου παραγωγής γεωργικών προϊόντων και ως κέντρου διακομιστικού εμπορίου αλλά και στη μακρόχρονη ειρηνική διαβίωση των κατοίκων […]

Γεωργίου Στ., «Μερικές παρατηρήσεις για την οικονομία της Κύπρου κατά την περί-οδο των Κομνηνών (1081-1185)», Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XXXIIΙ, Λευκωσία 2007, 31-32,34-36,38-39,42-44,50-53,57,59-60.

Μια περιγραφή της Κύπρου κατά το 12ο αιώνα από τον γε-ωγράφο και χαρτογράφο al-Idrissi*Το νησί της Κύπρου είναι ένα νησί με μεγάλη έκταση, το οποίο χρειάζεται 16 μέρες να περιδιαβεί κανείς. Βρίσκει κανείς σ’ αυτό καλλιεργημένες εκτάσεις γης, χωριά, βου-νά, δέντρα, καλλιέργειες και ζώα που βόσκουν. Βρίσκει κανείς το μέταλλο του al-Zaj (χαλκός) το οποίο εξάγεται σε διάφορες χώρες, στις πιο κοντινές και στις πιο απομα-κρυσμένες. Υπάρχουν πόλεις, από τις οποίες οι πιο σημαντικές είναι: η al-Noumaysoun (Λεμεσός), πόλη όμορφη με αγορές και πολλά σπίτια, βρίσκεται στα νότια του νησιού, η πόλη Lafqasiya (Λευκωσία), ευρισκόμενη στο μέσο του νησιού και η πόλη Krynia (Κερύνεια). Αυτές οι πόλεις έχουν αγορές και καλλιεργούν ζαχαροκάλαμο. Μπορεί να βρει κανείς πλούσιες πηγές, τεχνίτες, και τα αγαθά και το μέλι αφθονούν. Το νησί της Κύπρου είναι γενικά πλούσιο και πλήρως εύφορο δια μέσου των χρόνων.

Al-Idrissi, Kitab nuzhat al-Moushtaq, 643-644

*al-Idrissi: Ο Άραβας γεωγράφος και χαρτογράφος Abu Abd Allah γιος του Muhammad γιού του Idris γεννήθηκε στο Μαρόκο (1100-1165/6) και όσο δεν ταξίδευε έζησε στη Σικελία. Σπούδασε στην Κόρδοβα της Ισπανίας και κάποια χρόνια έζησε στο Μαρά-κες. Γύρισε τον κόσμο της Μεσογείου και ταξίδεψε στη Βόρεια Ισπανία, στην Ανδα-λουσία, στην Πορτογαλία, στη Γαλλο-Ατλαντική ακτή, στη Νότια Αγγλία, στη Βόρεια

Page 157: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

122

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Αφρική. Σε ηλικία 16 ετών επισκέφθηκε τη Μικρά Ασία. Οι πληροφορίες που μας δίνει είναι από τις ταξιδιωτικές του εμπειρίες και από αξιόπιστες πληροφορίες που συνέλεξε από άλλους ταξιδιώτες και αυτόπτες μάρτυρες. Υπηρετώντας το Νορμανδό βασιλιά Ρογήρο Β΄ της Σικελίας έγραψε ένα γεωγραφικό κείμενο (Kitab nuzhat al-Moushtaq fi Ikhtiraq al-Afaq) και συνέταξε δύο παγκόσμιους χάρτες του τότε γνωστού κόσμου.

56α 57α56α. Al-Idrissi (γραμματόσημο του Κατάρ)56β. Ο χάρτης του Al-Idrissi. Οι αραβικοί χάρτες είχαν το Νότο προς τα πάνω (γραμματόσημο της Ισπανίας).

Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001, 39,137.(απόδοση στην ελληνική)

Γιώργος Κώτσος, Τ.Ι. & Ε., Ιανουάριος 2009, ανακτήθηκε από το ιστολόγιοΑνθρωπογεωγραφίες http://walk2geographies.wordpress.com/

Η σειρά του στρατηγού Κύπρου στη βυζαντινή ιεραρχία (971-975)

25. (ο στρατηγός) των Κιβυρραιωτών26. ο Κύπρου 27. ο Κρήτης28. ο Ελλάδος29. ο Σικελίας

Τακτικόν Escurial, εκδ. N. Oikonomides, Les Listes de presèance, σελ. 265.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας,4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 55.

Page 158: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

123

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Ένας μυγιάγγιχτος Κωνσταντινουπολίτης στην Κύπρο;Ο Κωνσταντίνος Μανασσής (ιερωμένος και λόγιος του 12ου αιώνα) επιστρέφοντας από την Ιερουσαλήμ σταματά άρρωστος στην Κύπρο. Ευρισκόμενος σε μια εκκλησία της Κύπρου τού τυχαίνει ένα δυσάρεστο περιστατικό, το οποίο μας αποκαλύπτει ση-μαντικές πληροφορίες για τις διατροφικές συνήθειες των Κυπρίων:

Και τώρα στην Κύπρο την πολυύμνητη έχω φτάσειτην πλούσια γη, που φέρει χώμα μπόλικο που για άλλους είναι κύπερη*, μα για εμένα Κύπρος. [……… ]Και την ημέρα της Πεντηκοστής ήμασταν όλοι μαζωγμένοι στους ναούςτελώντας την εσπερινή θυσία.Να στέκομαι έτυχε κοντά στην πόρτα της εισόδουσαν μπήκε κάποιος άλλος, Κύπριος στην καταγωγή, που στην αφροσύνη νικούσε όλους τους Κυπρίους. Πλησίασε, ήλθε κι εστάθηκε σιμά μου·η μυρωδιά του ανέδινε κρασί, τα χνώτα του βρωμοκοπούσαν σκόρδα.Κι εγώ, σαν στα ρουθούνια μου η δυσοσμία ανακατώθηκε (γιατί αηδιάζω σε αυτή την κακοσμία,σαν να είναι του Σατανά η μορφή η ίδια),ίλιγγος με κατέλαβε και μ’ έπιασε λιποθυμιά.Η σκοτοδίνη, σφαλίζοντάς μου των ματιών τις κόρες, σε λίγο ημίπνοο με έριξε στο πάτωμα. Είπα σ’ αυτόν, εξηγώντας του με τρόπο ευγενικό«στάσου μακριά, άνθρωπέ μου, μη με πλησιάζεις·μυρίζεις σκόρδα, για τούτο φύγε μακριά μου· δεν έχω δύναμη να αντέξω το κακό.»αλλά διόλου προσοχή δεν έδινε, δεν το κουνούσε ρούπι.Ξανά του μίλησα, με λόγια αγριότερα «άνθρωπε μου, στάσου μακριά και μη με πνίγεις·γιατί το στόμα σου μυρίζει σαν το βόρβορο». Αλλά ασπίδα εκείνος στα λόγια μου ήταν, τα αυτιά του είχε βουλώσει.Γιατί τόσο νοιαζότανε για μένα όσο τον μέλλει ο κώνωπας τον κάπρο ή τον λέοντα η μύγα.Λοιπόν σαν είδα πια πως ήταν περιττά τα λόγια και πως έπρεπε τον άντρα αυτό με τις παλάμες μου να σωφρονίσω, απλώνοντας το χέρι μου, με τρόπο που αρμόζει σ’ άντρες, γενναία χτυπώ τον άνδρα στην κόρη, στα σαγόνιαμε κτύπημα γερό, θυμό γεμάτο […]

*κύπερη: ένα από τα πιο βλαβερά ζιζάνια.

Β. Νεράντζη – Βαρμάζη, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος - 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996, 98,100-101.(ελεύθερη έμμετρη απόδοση στη νεοελληνική)

Page 159: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

124

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Οι διατροφικές συνήθειες και προβλήματα υγείας των Κυ-πρίων στο μεσαίωναΗ διατροφή στο Μεσαίωνα ήταν εξαιρετικά ανθυγιεινή, εξαιτίας της μεγάλης ποσό-τητας λιπαρών που υπήρχαν στις τροφές που καταναλώνονταν σε καθημερινή βάση. Ήταν λοιπόν φυσικό επακόλουθο η υγεία των ανθρώπων να ήταν ιδιαίτερα επισφα-λής. Τα λίπη, ως γνωστό, δημιουργούν μια σειρά από προβλήματα τα οποία χωρίς σχε-τική αγωγή καταλήγουν σε καρδιακά εμφράγματα, εγκεφαλικά, υπέρταση κ.ο.κ. Οι Κύπριοι βέβαια, όπως μαρτυρούν οι πηγές και ειδικά το Οδοιπορικόν του Κωνσταντί-νου Μανασσή, κατανάλωναν δύο βασικές τροφές πολύ ωφέλιμες για τον οργανισμό. Αυτές ήταν το κρασί και το σκόρδο. Το κρασί δεν έλειπε από το τραπέζι των Κυπρίων, ούτε βέβαια και το σκόρδο, ωφέλημα και τα δύο για την καταπολέμηση σειράς καρ-διακών και άλλων παθήσεων. Ο Κωνσταντίνος Μανασσής διηγείται ένα ενδιαφέρον περιστατικό που σχετίζεται με τη διατροφή των Κυπρίων. Μαρτυρεί ότι ενώ ο ίδιος εκ-κλησιαζόταν την ημέρα της Πεντηκοστής, στάθηκε δίπλα του στην εκκλησία κάποιος Κύπριος που απώζεν οίνου, συναπώζε σκορόδου. Τόσο πολύ κρασί είχε πιει και τόσο πολύ σκόρδο είχε φάει ο Κύπριος αυτός, ώστε το στόμα του ανέδυε μια φοβερή δυσω-δία και γι΄ αυτό ο Μανασσής τον ονομάζει σκατοφάγο. Ο Κωνσταντινουπολίτης, μη αντέχοντας τη φοβερή μυρωδιά, του ζήτησε – μάλλον άκομψα – να φύγει από κοντά του, αλλά εκείνος αντιπαρήλθε τις διαμαρτυρίες του και τον αγνόησε. Ο Μανασσής εκνευρίστηκε και βγαίνοντας εκτός ελέγχου τον εκδίωξε ξυλοκοπώντας τον. Η διατροφή σχετίζεται με τα προϊόντα που παράγει ο κάθε τόπος. Η Κύπρος ήταν γεμάτη από αμπέλια, τα οποία καλλιεργούνταν ακόμη και από μοναχούς. Για παρά-δειγμα, ο Άγιος Νεόφυτος όσο ήταν μοναχός στη Μονή Κουτσοβέντη καλλιεργούσε τα αμπέλια που ανήκαν στο μοναστήρι και βρίσκονταν στην περιοχή Γούπαϊς. Πέρα όμως από το κρασί, υπήρχαν και άλλα βασικά προϊόντα που διάνθιζαν το διαιτολόγιο του Κυπρίου στα βυζαντινά χρόνια. Φυσικά, το καθημερινό τραπέζι των απλών Κυ-πρίων ήταν λιτό και απέριττο. Ένα ακόμη πολύ υγιεινό τρόφιμο το οποίο καταναλω-νόταν ήταν το λάδι. Η Κύπρος παρήγε εξαιρετικής ποιότητας λάδι - όπως μαρτυρεί ο Συνέσιος Κυρήνης – σε μεγάλες ποσότητες. Το ψωμί ήταν επίσης βασικό διατροφικό αγαθό των Κυπρίων που παρήγαν άφθονο σιτάρι. Σε μεταγενέστερα χρόνια μάλι-στα, η Κύπρος θα γίνει ένας από τους σιτοβολώνες της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Το εμπόριο δημητριακών ήταν ιδιαίτερα ενεργό και επικερδές για τους Βενετούς. Όμως και στα βυζαντινά χρόνια και συγκεκριμένα σε όλη τη διάρκεια του 12ου αιώνα, η Κύπρος χρησιμοποιήθηκε πολλές φορές ως τροφοδότης των λατινικών κρατιδίων που βρίσκονταν στη γειτονική περιοχή της Παλαιστίνης. Επιπλέον, οι αυ-λές των σπιτιών ήταν καλλιεργημένες με κρεμμύδια, σκόρδα και οπωρικά. Επίσης, υπήρχαν τα άγρια χόρτα που είχαν θεραπευτικές ιδιότητες και τα οποία χρησιμοποι-ούνταν και για τονωτικά αφεψήματα.Όμως πέρα από αυτά, υπήρχαν και τρόφιμα που προξενούσαν ζημιά στον οργανισμό και λειτουργούσαν ως αιτίες πρόκλησης νόσων. Ο αγροτικός κόσμος έτρωγε άφθονα αυγά που ήταν δυνατό να προξενήσουν χοληστερίνη και γαλακτοκομικά προϊόντα με περίσσια λίπη, όπως βούτυρο. Από τις αγορές μπορούσε κανείς να προμηθευτεί φρού-τα, κότες και πάπιες. Τα ψάρια και το κυνήγι δεν θα έλειπαν από το διαιτολόγιο των Κυπρίων, όπως βάσιμα κανείς μπορεί να συμπεράνει. Γνωστά ήταν επίσης οι ξηροί

Page 160: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

125

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

καρποί και κάποια γλυκά, όπως παστά φρούτα και παστέλι, το οποίο με βεβαιότητα καθιστούσε έναν οδοντίατρο ιδιαίτερα χρήσιμο την εποχή εκείνη, αφού η υπερβολι-κή δόση ζάχαρης, βάσιμα μπορεί να εικάσει κανείς ότι δημιουργούσε πέτρα, τερηδό-να, ουλίτιδα και άλλες ασθένειες στη στοματική κοιλότητα. Φαίνεται όμως ότι απλοί άνθρωποι δεν θα είχαν δυσκολευθεί να βρουν ένα αυτοσχέδιο τρόπο νάρκωσης του πονόδοντου, αφού το αλκοόλ, το οποίο κατανάλωναν συχνά, νεκρώνει παροδικά τα νεύρα της στοματικής κοιλότητας […]Η διατροφή των κατοίκων της βυζαντινής Κύπρου σίγουρα ήταν πολύ καλύτερη από αυτή των σύγχρονων Κυπρίων. Ωστόσο, η άγνοια οδηγούσε τους πρώτους σε καταχρήσεις. Είναι ενδεικτικό ότι ο Ρώσσος μοναχός Δανιήλ, που επισκέφθηκε την Κύπρο τον πρώιμο 12ο αιώνα, μας πληροφορεί ότι τον εντυπωσίασε η υπερβολική κρεατοφαγία των Κυπρίων. Η κτηνοτροφία ήταν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη στο νησί και οι κάτοικοι ήταν φυσικό να τρώνε μεγάλες ποσότητες από κρέας κοτόπουλου και άλ-λων πουλερικών, προβάτων, κατσικιών κ.λ.π. Αυτό συνεπάγεται ότι κατανάλωναν και ζωικά παράγωγα όπως τυριά, βούτυρα και αυγά. Οι κάτοικοι της υπαίθρου άλλωστε ήταν κυρίως βοσκοί και γεωργοί. Κάποιες μεταγενέστερες πηγές περιηγητών κάνουν αναφορές στις υπερβολικές ποσότητες κρασιού που κατανάλωναν οι Κύπριοι. Αν με-λετήσει κανείς την παραδοσιακή κυπριακή κουζίνα, που σίγουρα ανάγει τις κατα-βολές της στα μεσαιωνικά χρόνια, αντιλαμβάνεται ότι οι αιφνίδιοι θάνατοι […] ήταν κάτι απόλυτα αναμενόμενο. Η κυπριακή κουζίνα αναζητεί πρωτίστως τη νοστιμιά και όχι το μέτρο. Τα δημοφιλή εδέσματα ήταν ανθυγιεινά. Τα αμπελοπούλια, για παρά-δειγμα, που αιχμαλώτιζαν με ξώβεργα από τα μεσαιωνικά χρόνια οι Κύπριοι, ήταν εξαιρετικά λιπαρά, όπως και τα περισσότερα γαλακτοκομικά με τα οποία συνήθιζαν να τρέφονται οι Κύπριοι. Τα φαγητά λοιπόν, αν και κατασκευασμένα με αγνά υλικά, έβλαπταν εξαιτίας της κατάχρησης που γινόταν σε ανθυγιεινά υλικά με περιττά λίπη. Αυτή ήταν και η αιτία πρόκλησης διαφόρων ασθενειών ή ακόμη και θανάτου.

Δημοσθένους Α., Η ιατρική στη βυζαντινή Κύπρο, Χρονικό Πολίτης 27 (24 Αυγού-στου 2008), 17-19.

ΣΥΓΚΡΙΝΕ - Ποιες ομοιότητες και διαφορές εντοπίζεις στη διατροφή και στην υγεία των Κυπρίων του

Μεσαίωνα και των σύγχρονων Κυπρίων;

Page 161: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

126

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η κυπριακή οικογένειαΗ κυπριακή οικογένεια ήταν μια τυπική βυζαντινή πατριαρχική οικογένεια, όπως σε όλο τον υπόλοιπο μεσαιωνικό κόσμο. Η θέση της γυναίκας ήταν ιδιαίτερα μειονεκτι-κή, αφού η βυζαντινή σκέψη σκιαγραφούσε τη γυναίκα με τα μελανότερα χρώματα. Ο Νεόφυτος αναφέρει ότι «ασθενέστατον γένος το γυναικείον». Γενικά η γυναίκα ταυτίζεται ή με το αρχέτυπο της Παναγίας ή με το αρχέτυπο της Εύας. Στις συλλογι-κές νοοτροπίες η γυναίκα εμφανιζόταν είτε ενάρετη, οπότε ταυτιζόταν με το ασεξου-αλικό πρότυπο της Παναγίας, είτε ήταν αμαρτωλή, οπότε ταυτιζόταν με τη διαβολική Εύα. Ο γάμος ήταν μια συμφωνία αμοιβαίας υποστήριξης, όπως μπορούμε να αντιλη-φθούμε από το γεγονός ότι ο γάμος του αγίου Νεοφύτου, όταν ο τελευταίος ήταν 18 ετών, είχε αποφασιστεί από τους γονείς του και είχαν υπογραφεί γαμικά συμβόλαια. Ο γάμος στο Βυζάντιο ήταν μια σχέση ανισότητας και καταπίεσης της γυναίκας, η οποία έπρεπε να κρατείται απομονωμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Βασικός θεσμικός ρόλος της γυναίκας ήταν η τεκνογονία. […] Πρέπει όμως να τονίσουμε εμφατικά, ότι οι γυναίκες της αριστοκρατίας – γενικά – πρέπει να είχαν μια διαφοροποιημένη αντι-μετώπιση. Το ότι για παράδειγμα απεικονίζονταν μαζί με τους συζύγους τους στις κτητορικές παραστάσεις, αν μη τι άλλο, δείχνει πως δεν ήταν αμελητέες «ποσότητες». Η εποχή των Κομνηνών είναι άλλωστε μια εποχή όπου οι γυναίκες της αυτοκρατορι-κής οικογένειας αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο.

Δημοσθένους Α., Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191), Υλικός και πνευματικός πολιτι-σμός, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2002, 67-68.

Όψεις της καθημερινής ζωής μέσα από τις βυζαντινές τοιχο-γραφίες της ΚύπρουΟικοδομήματαΣτις απεικονίσεις του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και των Ευαγγελιστών, στα σφαιρικά τρίγωνα της Παναγίας του Άρακα στα Λαγουδερά, χρονολογημένες στα 1192, πλαισιώνουν τις μορφές της Θεοτόκου, του Αρχαγγέλου Γαβριήλ και των ευ-αγγελιστών πολυώροφα κτίσματα. Πολυώροφα κτήρια απεικονίζονται επίσης στην ίδια την εκκλησία στα Εισόδια και στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η λεπτομέρεια και η προσοχή με την οποία αποδίδονται επιτρέπουν να μελετήσουμε τα αρχιτεκτονικά τους στοιχεία. Τα αρχιτεκτονήματα φέρουν μέχρι και πέντε ορόφους. Την ύπαρξη πενταώροφων οικιών κατά το 12ο αιώνα αναφέρουν ο Τζέτζης και η Άννα Κομνηνή. Ο τελευταίος όροφος των πολυώροφων κατασκευών καλύπτεται με κεραμωτές δίρι-χτες ή καμαροσκέπαστες στέγες, ενώ κάποιες άλλες στέγες καλύπτονται με τρούλο ή φουρνικό. Η ύπαρξη τρουλαίων οικιών μαρτυρείται στις βυζαντινές πηγές. Σε μερι-κές στέγες προεξέχουν καπνοδόχοι δηλώνοντας την ύπαρξη εστιών εντός των οικιών. Στις όψεις διανοίγονται τοξωτές στοές, θύρες με τοξωτή επίστεψη, τοξωτά παράθυρα

Page 162: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

127

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

και στενοί φεγγίτες. Οι φεγγίτες διανοίγονται στους κάτω ορόφους, ενώ οι τοξωτές στοές, οι θύρες και τα παράθυρα στους επάνω. Αυτό ίσως να απηχεί μια πραγματική αρχιτεκτονική πρακτική των πολυώροφων αστικών οικιών στο Βυζάντιο, σύμφωνα με την οποία για λόγους ασφαλείας και διασφάλισης της προσωπικής ζωής της βυζαντι-νής οικογένειας οι κάτω όροφοι δεν είχαν καθόλου ή ελάχιστα μικρά ανοίγματα. Οι τοξωτές στοές, οι «ηλιακοί» των Βυζαντινών, στηρίζονται σε λεπτούς κίονες που επι-στέφονται με κιονόκρανα. Σε μερικές από τις στοές τοποθετούνται χαμηλά προστα-τευτικά στηθαία και κιγκλιδώματα αποτελούμενα από ραδινά, πιθανώς ξυλόγλυπτα, διακοσμημένα τμήματα που διασταυρώνονται μεταξύ τους. Τους ορόφους χωρίζουν διακοσμητικές ζώνες από τεθλασμένες ταινίες, οι οποίες παραπέμπουν αρχιτεκτονικά σε ζώνες πλίνθων, συχνές στις βυζαντινές τοιχοποιίες. Οι τοίχοι εξωτερικά χρωματί-ζονται μ’ έναν συνδυασμό γεωδών χρωμάτων: κεραμιδί, ώχρα, γκρίζο. Ο Νικήτας Χωνιάτης, σύγχρονος του ζωγράφου του Άρακα, μας παραδίδει πως οι τοίχοι των οικιών ήταν «χρώμασι πολυειδέσι διηνθισμένοι». Οι θύρες των κτισμάτων είναι ξύλι-νες μονόφυλλες, ενώ στην περίπτωση που υποδηλώνεται κεντρικός πυλώνας ζωγρα-φίζονται δίφυλλες πόρτες. Σε μια περίπτωση το πολυώροφο κτίσμα φαίνεται να έχει προσαρτημένη πέτρινη εξωτερική σκάλα που οδηγεί στον τελευταίο όροφο. Τα κτήρια αυτά είναι φανερό ότι δεν είναι ταπεινές κατασκευές αλλά παραπέμπουν στα αστικά αρχοντικά της βυζαντινής αριστοκρατίας, όπως μας περιγράφονται από τις γραπτές πηγές. Το ερώτημα βέβαια παραμένει αναπάντητο: ο ζωγράφος του Άρα-κα αποτυπώνει πραγματικά κτήρια της εποχής του ή αναπαράγει από άλλες εικονο-γραφικές πηγές συμβατικές απεικονίσεις κτηρίων που δεν μπορεί να είναι πιστές ανα-παραστάσεις των βυζαντινών του 12ου αιώνα; Βρίσκουμε ίσως την αλήθεια κάπου στη μέση, αν προσπαθήσουμε να τα προσεγγίσουμε μέσα από τις αισθητικές αντιλήψεις της βυζαντινής τέχνης. Τα επιμέρους στοιχεία των αρχιτεκτονημάτων, τοξωτές στο-ές, θυρώματα, στέγες, τοιχοποιία κ.ά., αποτελούν πραγματικά στοιχεία της εποχής. Η δόμησή τους όμως γίνεται από το βυζαντινό καλλιτέχνη του Άρακα κατά τρόπο αντι-συμβατικό και παράδοξο, ώστε ενωμένα και μέσα από την παραμόρφωση που γίνεται με τη δισδιάστατη απόδοσή τους να μην παραπέμπουν σε υπαρκτά αρχιτεκτονήματα. Συμπερασματικά τα αρχιτεκτονήματα της Παναγίας του Άρακα δίνουν απλώς μια ιδέα για το πώς μπορεί να ήταν οι πολυόρωφες οικίες στο αστικό περιβάλλον της Κων-σταντινούπολης και άλλων βυζαντινών μεγαλουπόλεων.

Page 163: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

128

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

57. Πολυώροφο κτήριο, λεπτομέρεια από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, Παναγία του Άρακα, Λαγουδερά, 1192.

58. Πολυώροφα κτήρια, λεπτομέρεια από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, Παναγία του Άρακα, Λαγουδερά, 1192.

Page 164: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

129

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ και ΣΚΕΨΟΥ- Αφού παρατηρήσεις προσεκτικά τις πιο πάνω τοιχογραφίες από την Παναγία Αρακιώ-

τισσα στα Λαγουδερά να απαντήσεις στα πιο κάτω ερωτήματα:

(α) Να περιγράψεις τα κτίρια που βρίσκονται πίσω από τις δύο μορφές.

(β) Αν αυτά τα κτίρια απηχούν την πραγματικότητα, ποιες πληροφορίες μπορούμε να αντλήσουμε για την κοσμι-

κή αρχιτεκτονική των Βυζαντινών;

Μεταλλικά εξαρτήματαΗ σύνθεση της Εις Άδου Καθόδου προσφέρει σ’ εμάς σήμερα μοναδικές πληροφο-ρίες για τα εξαρτήματα των θυρωμάτων μιας βυζαντινής και μεσαιωνικής οικίας. Ο Χριστός συντρίβοντας τις ζοφερές πύλες του Άδη διαλύει τα θυρόφυλλά τους απο-συνδέοντας τα μεταλλικά εξαρτήματα που τις συγκρατούσαν ή ήταν προσαρτημένα σ’ αυτές. Έτσι βλέπουμε στην Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου, στην Παναγία του Άρακα, στην Ασίνου, στον Πεδουλά, στον Αγιασμάτι και αλλού ένα σύνολο τέτοιων εξαρτημάτων: κλειδαριές, άγκιστρα μαντάλων, μάνταλα, στρόφιγγες, σύρτες (τα «ρωμανήσια» των Βυζαντινών), καρφιά, κρικέλια, κλειδιά (στην Κύπρο επικρατεί και σήμερα η μεσαιωνική τους ονομασία: ανοικτήρια) και άλλα χάλκινα και σιδερένια εξαρτήματα, καθώς και επενδύσεις θυρωμάτων.

59. Λεπτομέρεια από την παράσταση Η εις Άδου Κάθοδος, Παναγία του Άρακα, Λαγουδερά, 1192. Διακρίνονται τα μεταλλικά εξαρτήματα των σπασμένων θυροφύλλων του Άδη.

Page 165: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

130

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΣΕ - Αφού μελετήσεις τη δευτερογενή πηγή για τα μεταλλικά εξαρτήματα και παρατηρήσεις

προσεκτικά την λεπτομέρεια από την παράσταση Η εις Άδου Κάθοδος στην Παναγία του

Άρακα, να καταγράψεις τα μεταλλικά εξαρτήματα που εικονίζονται και να ερμηνεύσεις τη

χρήση τους.

ΟικοσκευήΣε αρκετές θρησκευτικές παραστάσεις, που περιλαμβάνουν στιγμιότυπα καθημερινής ζωής, απεικονίζονται πολλά στοιχεία της οικοσκευής της βυζαντινής και μεσαιωνικής οικίας. Οικιακά σκεύη, εργαλεία, έπιπλα και άλλα χρηστικά αντικείμενα σε ποικίλες μορφές και σχήματα συνθέτουν το μεσαιωνικό νοικοκυριό. Στις συνθέσεις του Μυστι-κού Δείπνου και της Φιλοξενίας του Αβραάμ παρουσιάζονται πλούσια στρωμένα τρα-πέζια με λευκά κεντητά τραπεζομάντιλα κι επιτραπέζια σκεύη: πιατέλες γεμάτες φα-γητό, πινάκια, κούπες, κανάτες με κρασί, ποτήρια και μαχαιροπίρουνα. Τα γεύματα συμπληρώνουν αρτίδια και λαχανικά. Τα τραπέζια άλλοτε είναι πολυτελή και άλλοτε λιτά, όπως στην περίπτωση του Μυστικού Δείπνου, στην Ασίνου. Στο σκόπιμα, και όχι από ζωγραφική αδεξιότητα, αποδομένο σε ημικυκλικό σχήμα τραπέζι της Ασίνου, το οποίο φέρει πορφυρή ποδέα, τα σκεύη περιορίζονται σε μια μεγάλη πιατέλα, δύο ψηλά ποτήρια και μαχαιροπίρουνα μπροστά στον Χριστό και τον Πέτρο. Στην πιατέ-λα έχει σερβιριστεί ένα εξίσου μεγάλο ψάρι. Η πιατέλα και τα ποτήρια αποδίδονται χρωματικά με ώχρα, θέλοντας ίσως έτσι ο ζωγράφος να δηλώσει ως υλικό, με το οποίο είναι κατασκευασμένα, το χρυσάφι. Αντίθετα μπροστά στους υπόλοιπους μαθητές ο ζωγράφος της Ασίνου περιορίζεται να τοποθετήσει ένα αρτίδιο…

60. Ο Μυστικός Δείπνος, Παναγία της Ασίνου, 1105/1106.

Page 166: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

131

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Έπιπλα Οι συνθέσεις που απεικονίζουν κυρίως εσωτερικούς χώρους οικιών ή άλλων οικοδο-μημάτων μάς παρουσιάζουν μια σειρά από έπιπλα που εξυπηρετούν τις προσωπικές ανάγκες μιας οικογένειας στο Μεσαίωνα. Τα σχήματα και τα μεγέθη ποικίλλουν και βέβαια, όπως και στις άλλες περιπτώσεις χρηστικών αντικειμένων που εξετάζονται, δεν απηχούν απαραίτητα και τα ακριβή σχήματα και τις διαστάσεις των κατασκευών που αποτελούσαν τη μεσαιωνική επίπλωση. Για παράδειγμα, τα σχήματα των τραπε-ζιών ποικίλλουν: κυκλικά, ημικυκλικά, ορθογώνια, και σε άλλα σχήματα δηλώνουν τις επιφάνειες ενός βυζαντινού και μεσαιωνικού τραπεζιού. Ο ζωγράφος επιδιώκει να δώσει στον πιστό την ιδέα του τραπεζιού, χωρίς όμως να τον ενδιαφέρει κατά πόσο αυτό φαίνεται πραγματικό. Αρκετές φορές τα τραπέζια, οι «τάβλες» των Βυζαντινών, φέρουν περισσότερα από τέσσερα πόδια […] Σε άλλες περιπτώσεις, όπως αυτό του Μυστικού Δείπνου της Ασίνου, οι δέκα από τους δώδεκα μαθητές συνωθούνται στο τόξο του ημικυκλικού τραπεζιού, ενώ η μορφή του Χριστού, του Πέτρου και ενός δεύ-τερου μαθητή κάθονται άνετα στη διάμετρο το ημικυκλίου του τραπεζιού. Το σχήμα του ημικυκλικού τραπεζιού υποβάλλεται από την ανάγκη του ζωγράφου της Ασίνου να λύσει το πρόβλημα της διάταξης δεκατριών μορφών γύρω από ένα τραπέζι κατά τρόπο ώστε όλες να είναι ορατές και να συμμετέχουν στα δρώμενα. Επομένως η προ-σπάθεια πιστότητας στην απεικόνιση ενός τραπεζιού εγκαταλείπεται ή υπηρετείται ελάχιστα από τον καλλιτέχνη. Η ίδια αντιμετώπιση υπάρχει όσον αφορά και τα υπό-λοιπα είδη επίπλωσης […] Οι κλίνες, ένα άλλο βασικό στοιχείο της μεσαιωνικής οικο-σκευής, παρουσιάζονται στις σκηνές της Γέννησης και της Κοίμησης της Θεοτόκου. Στην Κοίμηση της Θεοτόκου στην Ασίνου η Θεοτόκος ξαπλώνει σε μια ξυλόγλυπτη, με ψηλό προσκεφάλι, νεκρική κλίνη, η οποία καλύπτεται με περίτεχνα κεντημένο κλι-νοσκέπασμα. Η ίδια μορφή κλίνης απεικονίζεται και στη Γέννηση της Θεοτόκου στην ίδια εκκλησία… Βουκολική ζωήΟι βουκολικές σκηνές αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της σύνθεσης της Γέννησης και μας δίνουν πληροφορίες για την ποιμενική ζωή, όπως για παράδειγμα η ενδυμα-σία των ποιμένων. Στην Παναγία του Άρακα, στη σύνθεση της Γέννησης, οι δύο από τους τρεις ποιμένες ενδύονται κοντούς χειριδωτούς χιτώνες, περισκελίδες και υψηλά υποδήματα, ενώ από τους ώμους τους κρέμονται προστατευτικοί για τη βαρυχειμωνιά μανδύες. Ο τρίτος φορά κοντό χιτώνα και από πάνω υποκάμισο, ενώ στο κεφάλι φέρει σκούφο. Διακρίνουμε ως βασικά εξαρτήματα των ποιμένων το ωκυπόδιον και δερμά-τινο ή ρούχινο σακίδιο (βούρκα)…

Page 167: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

132

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Μουσικά όργαναΈνας μικρός, με μεγάλο ωστόσο ενδιαφέρον, αριθμός μουσικών και μουσικών ορ-γάνων απεικονίζεται σε τοιχογραφημένα σύνολα εκκλησιών της Κύπρου από τη με-σοβυζαντινή περίοδο μέχρι και το τέλος της Λατινοκρατίας (12ος -16ος αιώνας). Οι εικονογραφημένες εκκλησίες της Κύπρου συμβάλλουν στην κατάρτιση ενός καταλό-γου μουσικών οργάνων, τα οποία μπορούν να ταξινομηθούν σε τρεις κύριες κατη-γορίες: αερόφωνα, ιδιόφωνα και μεμβρανόφωνα. Τα όργανα που εντοπίζονται στις κυπριακές εκκλησίες είναι ο ποιμενικός αυλός, ο πλαγίαυλος, ο αυλός, ο άσκαυλος, η σάλπιγξ, το κέρας ή βούκινο, τα κύμβαλα, το τύμπανο και το βαρελλόσχημο με δύο μεμβράνες τύμπανο…

61. Ο ευαγγελισμός των ποιμένων, λεπτομέρεια από την παράσταση της Γέννησης, Παναγία του Άρακος, Λαγουδερά, 1192.

Page 168: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

133

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

62. Βοσκός παίζει πλαγίαυλο (πρόγονος του σύγχρονου φλάουτου), λεπτομέ-ρεια από την παράσταση της Γέννησης, Παναγία Θεοτόκος, Τρίκωμο, αρχές 12ου αιώνα.

Οπλισμός και στρατιωτική εξάρτυσηΜια άλλη όψη του καθημερινού βίου στο Βυζάντιο και στο Μεσαίωνα, η οποία πα-ρουσιάζεται μέσα από έναν πλούτο εικαστικών μαρτυριών στους τοιχογραφημένους ναούς της Κύπρου είναι ο οπλισμός και οι στρατιωτικές ενδυμασίες. Ο πόλεμος και η στρατιωτική δραστηριότητα, ως αναπόσπαστο κομμάτι της βυζαντινής και μεσαι-ωνικής ιστορίας, περνά στο εικονιστικό συγκείμενο των θρησκευτικών παραστάσε-ων της Προδοσίας, της Απόνιψης των χεριών του Πιλάτου, του Εμπαιγμού και του Ελκομένου επί Σταυρού, με την παρουσία ένοπλων στρατιωτικών μορφών, οι οποίες ανταποκρίνονται στους Ρωμαίους στρατιώτες των ευαγγελικών διηγήσεων. Παράλ-ληλα με τις συνθέσεις των Παθών, μεμονωμένοι στρατιωτικοί άγιοι των πρωτοχριστια-νικών χρόνων ιστορούνται σε πλήρη στρατιωτική ενδυμασία και εξάρτυση […] Στην Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου, στην οποία έχουμε και το αρχαιότερο παράδειγμα προδοσίας στην Κύπρο, χρονολογημένο στα 1196, ο οπλισμός των στρατιωτών απο-τελείται από μαχαίρια με πλατιές λάμες και τριγωνικές αιχμές, πελέκεις και δόρατα. Ένας στρατιώτης φέρει σπαθί, ενώ ένας άλλος ρόπαλο…

Αργυρού X., «Όψεις του καθημερινού βίου μέσα από τη μνημειακή τέχνη της Κύ-πρου», στους Μαραγκού Α., Γεωργής Γ., Σκλαβενίτης Τ. & Στάικος Κ. (επιμ.) ΚΥ-ΠΡΟΣ, από την αρχαιότητα έως σήμερα, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2007, 236, 237, 243, 244, 247, 253, 254, 258, 259.

Page 169: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

134

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

63. Αρχάγγελος Γαβριήλ και κτίριο, λεπτομέρεια από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Παναγία του Άρακα, Λαγουδερά (1192).

Page 170: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

135

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική

64. Καθολικό Μονής Αποστόλου Βαρνάβα (θολοσκέπαστη βασιλική με τρεις τρούλους), Σαλαμίνα, 10ος αιώνας, δυτική άποψη.

65. Καθολικό Μονής Αποστόλου Βαρνάβα (θολοσκέπαστη βασιλική με τρεις τρούλους), Σαλαμίνα, 10ος αιώνας, βορειοανατολική άποψη. Σήμερα σώζονται μόνο οι δύο τρούλοι καθώς το ανατολικό τμήμα της εκκλησίας καταστράφηκε.

Τέχνη

Page 171: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

136

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

66. Ναός Αγίου Βαρνάβα και Ιλαρίωνος (θολοσκέπαστη βασιλική με πέντε τρούλους), Περιστερώνα, 11ος – 12ος αιώνας, βορειοανατολική άποψη (τη-λεκάρτα της ΑΤΗΚ).

67. Άγιος Φίλωνας (σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο), Καρπα-σία, τέλος 10ου αιώνα, νοτιοανατολική άποψη.

Page 172: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

137

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

68. Άγιος Νικόλαος της Στέγης (σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο), Κακοπετριά, 11ος αιώνας, βόρεια άποψη. Η ξύλινη στέγη που καλύπτει το ναό και τον τρούλο του είναι μεταγενέστε-ρη προσθήκη (τέλη 12ου – αρχές 13ου αιώνα).

69. Παναγία Αγγελόκτιστη (σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο), Κίτι, 12ος αιώνας βο-ρειοανατολική άποψη.

Page 173: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

138

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

70. Μονή Αντιφωνητή (οκταγωνικός ναός), Καλο-γραία, τέλος 12ου αιώνα, νοτιοανατολική άποψη (γραμματόσημο του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

71. Ναός Αγίου Ιλαρίωνα (οκταγωνικός ναός), κάστρο Αγίου Ιλαρίωνα, τέλος 11ου αιώνα, ανατολική άποψη.

72. Εσωτερικό ναού Αγίου Ιλαρίωνα, κάστρο Αγίου Ιλαρίωνα, τέλος 11ου αιώνα.

Page 174: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

139

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

73. Παρεκκλήσιο Αγίας Τριάδας (μονόχωρος ναός με τρούλο), Μονή Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, Κουτσοβέντης, τέλος 11ου αιώνα, βο-ρειοανατολική άποψη.

74. Παναγία (μονόχωρος ναός με τρούλο), Τρίκωμο, 12ος αιώνας, νοτι-οανατολική άποψη.

Page 175: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

140

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

75. Παναγία του Άρακα (μονόχωρος ναός με τρούλο), Λαγουδερά, 12ος αιώνας, βορειοανατολική άποψη. Η ξύλινη στέγη που καλύπτει το ναό και τον τρούλο του είναι μεταγενέστερη προσθήκη.

76. Παναγία Κανακαριά (σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο ναός), Λυθράγκωμη, 12ος αιώ-νας, νοτιοδυτική άποψη.

Page 176: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

141

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

77α. Αρχάγγελος Μιχαήλ (συνεπτυγμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός με τρούλο), Γιαλού-σα, 12ος αιώνας. Στον κυρίως ναό προστέθηκε ως νάρθηκας ένας δεύτερος ναός του ίδιου αρχιτε-κτονικού τύπου.

77. Παναγία της Ασίνου (μονόχωρος καμαροσκέπαστος ναός), Νικητάρι, 1105/1106, νοτιοδυτική άποψη. Η ξύ-λινη στέγη που καλύπτει την καμαρο-σκεπή είναι μεταγενέστερη προσθήκη.

Page 177: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

142

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Μοναστήρια της Κύπρου που ιδρύθηκαν κατά την κυρίως βυζαντινή περίοδο

78. Μονή Κύκκου, 11ος αιώνας.

79. Μονή Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, Κουτσοβέντης, τέλος 11ου αιώνα.

Page 178: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

143

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

80. Μονή Μαχαιρά, 12ος αιώνας.

81. Μονή Μαχαιρά, 12ος αιώνας, δυτική εξωτερική άποψη.

Page 179: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

144

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

82. Εγκλείστρα Αγίου Νεοφύτου, 1159.

Page 180: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

145

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

Η άνθηση της ζωγραφικής τέχνης στην Κύπρο κατά την κομνήνεια περίοδο Μεγάλη άνθηση θα γνωρίσει η βυζαντινή ζωγραφική στην Κύπρο από το τέλος του 11ου αιώνα. Η ακμή αυτή θα διαρκέσει ολόκληρη την εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων. Τα κυπριακά μνημεία της περιόδου αυτής μας βοηθούν να σχηματίσουμε σαφή εικόνα της εξέλιξης της ζωγραφικής του 12ου αιώνα, γιατί σε καμία άλλη περιοχή δεν σώζονται τόσα ζωγραφικά σύνολα και φορητές εικόνες που καλύπτουν ολόκληρη την κομνήνεια περίοδο. Καθώς δε η Κύπρος έχει αυτή την εποχή στενούς δεσμούς με την πρωτεύουσα και αρκετά μνημεία της συνδέονται άμεσα με προσωπικότητες που ήλθαν από την Κωνσταντινούπολη, μας επιτρέπουν τα ζωγραφικά κυπριακά σύνολα να σκιαγραφήσουμε τις τεχνοτροπικές και εικονογραφικές αναζητήσεις της εποχής στην ίδια την πρωτεύουσα, από την οποία απουσιάζουν ζωγραφικά σύνολα. Η άνθηση της τέχνης στο νησί αυτή την εποχή οφείλεται στο γεγονός ότι ο αυτοκρά-τορας Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118), όπως παλαιότερα ο αυτοκράτορας Ηράκλει-ος (610-641), μετά την ήττα του βυζαντινού αυτοκράτορα Ρωμανού του Διογένη στο Μαντζικέρτ (1071) και την επικράτηση στη Μικρά Ασία των Σελτζούκων, κατέστησε την Κύπρο τη σημαντικότερη στρατιωτική βάση στη ΝΑ Μεσόγειο.

Γκιολές Νικόλαος, Η χριστιανική τέχνη στην Κύπρο, Μουσείον Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2003, 89-90.

Μνημειακή Τέχνη - Τοιχογραφίεςονική

83. Αποστόλοι, λεπτομέρεια από τη Δευτέρα Παρουσία, Ναός Αγίου Νικολάου της Στέγης, Κακο-πετριά, αρχές 12ου αιώνα.

Page 181: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

146

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Το παρεκκλήσιο της Αγίας Τριάδος Μονής Χρυσοστόμου και ο ζωγραφικός του διάκοσμος Με χορηγία του Βυζαντινού διοικητή της Κύπρου Ευμάθιου Φιλοκάλη (1092-1103 και 1110-1118) κτίστηκε στα βόρεια του καθολικού της μονής Χρυσοστόμου μονόκλιτο τρουλλαίο παρεκκλήσι που σύμφωνα με επιγραφή ήταν αφιερωμένο στην Αγία Τριά-δα […] Γύρω στα 1950 το μνημείο αποκαταστάθηκε και ήρθαν στο φως αξιόλογες τοι-χογραφίες των αρχών του 12ου αιώνα. Στον τρούλλο εικονιζόταν η Πεντηκοστή και ανάμεσα στα παράθυρά του, δώδεκα προφήτες. Τμήματα σκηνών από το Θεομητο-ρικό και Χριστολογικό κύκλο διασώζονταν σε μέρη του ναού (Γέννηση και Κοίμηση της Θεοτόκου, Γέννηση, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη Χριστού), ιεράρχες βρίσκο-νταν στην αψίδα (Βασίλειος, Γρηγόριος), άγιοι σε στηθάρια (Προκόπιος, Γεώργιος, Δημήτριος) και άλλοι ολόσωμοι πατέρες και άγιοι.Οι τοιχογραφίες αυτές αποδίδονται σε Κωνσταντινουπολίτικο εργαστήριο. Χα-ρακτηρίζονται ως εξαίρετα δείγματα της υστεροκομνήνειας τέχνης. Διέπονται από κλασικιστική τάση, δυναμισμό στην έκφραση, ορθές αναλογίες και απαλό πλάσιμο. Θεωρούνται καθοριστικές για τη μεταλαμπάδευση στο νησί αυθεντικών Κωνσταντι-νουπολίτικων προτύπων, τα οποία επηρέασαν καθοριστικά την παρά πέρα εξέλιξη της τοπικής αγιογραφίας. Η τύχη των έργων αυτών είναι άγνωστη, αφού η μονή του Αγίου Χρυσοστόμου εί-ναι στρατιωτική περιοχή υψίστης σημασίας για τον τουρκικό κατοχικό στρατό και μη προσπελάσιμη.

Περδίκης Στυλιανός, «Παρεκκλήσιο Αγίας Τριάδος Μονής Χρυσοστόμου» στο Χα-τζηχριστοδούλου Χρ. (επιμ.), Οδοιπορικό στα Χριστιανικά Μνημεία της Μητροπολι-τικής Περιφέρειας Κυρηνείας, Ιερά Μητροπόλις Κηρυνείας, Λευκωσία 2006, 317-320.

Page 182: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

147

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

84. Κοίμηση της Θεοτόκου, λεπτομέρεια, Ναός Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι, 1105/6.

85. Κωνσταντίνος και Ελένη και κτιτορική επιγραφή, Ναός Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι, 1105/6.

Page 183: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

148

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

86. Παναγία η Φορβιώτισσα στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, Ναός Παναγίας της Ασίνου, Νικητά-ρι, 1105/6.

87. Παναγία δεομένη στον τύπο της Βλαχερνίτισσας, τεταρτοσφαίριο αψίδας, Ναός Παναγίας, Τρίκωμο, αρχές 12ου αιώνα.

Page 184: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

149

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

88. Αρχάγγελος Γαβριήλ και κτίριο, λεπτομέρεια από τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Παναγία του Άρακα, Λαγουδερά (1192).

Τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της υστεροκομνήνειας τέχνης

89. Νίκη της Σαμοθράκης,c. 190 π.X.

Ψιλόλιγνες και με χάρη μορφές

Ενδύματα που ανεμίζουν

Ενδύματα που διαγράφονταιστο κινούμενο σώμα θυμίζοντας κλασικά αγάλματα.

Οφιοειδείς απολήξεις ενδυμάτων (toothpaste

style)

Page 185: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

150

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

90. Παντοκράτορας, Ναός Παναγίας, Τρίκωμο, αρχές 12ου αιώνα.

91. Παντοκράτορας, Ναός Παναγίας του Άρακα, Λαγουδερά, 1192.

Page 186: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

151

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ, ΣΥΓΚΡΙΝΕ- Αφού παρατηρήσεις προσεκτικά τις δύο πιο πάνω τοιχογραφίες από το Τρίκωμο και τα

Λαγουδερά και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου γνώσεις να εντοπίσεις ομοιότητες και

διαφορές στην εικονογραφία (τι απεικονίζεται στις πιο πάνω παραστάσεις) και στην τε-

χνοτροπία (ο τρόπος με τον οποίο αποδίδονται οι μορφές, τα πρόσωπα και τα αντικείμενα) των δύο τοιχογραφιών.

92α 92β

92α. Άγιος Νικόλαος, Ναός Αγίου Νικολάου της Στέγης, Κακοπετριά, αρχές 12ου αιώνα.92β. Λεπτομέρεια: επιγραφή που συνοδεύει την τοιχογραφία του Αγίου Νικολάου, Ναός Αγίου Νικολάου της Στέγης, Κακοπετριά, αρχές 12ου αιώνα.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ, ΣΚΕΨΟΥκαι ΦΤΑΣΕ ΣΤΑ ΔΙΚΑ ΣΟΥ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - Αφού παρατηρήσεις προσεκτικά την πιο πάνω παράσταση του Αγίου Νικολάου και μελε-

τήσεις με τη βοήθεια του/της καθηγητή/τριας σου την επιγραφή που την συνοδεύει (κατά

την ανάγνωση της επιγραφής λάβε υπόψη σου ότι οι ζωγράφοι δεν ήταν απαραίτητα καλοί στην ορθογραφία),

α) Να περιγράψεις την παράσταση αναφέροντας τις μορφές, οι οποίες απεικονίζονται.

β) Να δώσεις μια προσωπική ερμηνεία για την ιδιότητα της μορφής που απεικονίζεται δίπλα από τα πόδια του αγίου

Νικολάου και το λόγο για τον οποίο απεικονίζεται.

Page 187: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

152

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

93. Οι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, Ναός Αγί-ου Νικολάου της Στέγης, Κακοπετριά, αρ-χές 12ου αιώνα.

Page 188: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

153

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

95. Κοίμηση της θεοτόκου, Ναός Παναγίας του Άρακα, Λαγουδερά, 1192.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ, ΣΥΓΚΡΙΝΕ- Αφού παρατηρήσεις προσεκτικά τις πιο πάνω τοιχογραφίες από την Ασίνου και τα

Λαγουδερά και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου γνώσεις να εντοπίσεις ομοιότητες και

διαφορές στην εικονογραφία (τι απεικονίζεται στις πιο πάνω παραστάσεις) και στην τε-

χνοτροπία (ο τρόπος με τον οποίο αποδίδονται οι μορφές, τα πρόσωπα και τα αντικείμενα) των δύο τοιχογραφιών.

94. Κοίμηση της θεοτόκου, Ναός Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι, 1105/6

Page 189: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

154

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

96. Η Ανάληψη του Χριστού, Ναός Παναγίας, Τρίκωμο, αρχές 12ου αιώνα.

97. Η Ανάληψη του Χριστού, Ναός Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι, 1105/6.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ, ΣΥΓΚΡΙΝΕ καιΦΤΑΣΕ ΣΤΑ ΔΙΚΑ ΣΟΥ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ - Αφού παρατηρήσεις προσεκτικά τις πιο πάνω τοιχογραφίες από το Τρίκωμο και την Ασί-

νου και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου γνώσεις να απαντήσεις στα πιο κάτω ερωτήματα:

α) Να εντοπίσεις ομοιότητες και διαφορές στην εικονογραφία (τι απεικονίζεται στις πιο πάνω παραστάσεις) και στην

τεχνοτροπία (ο τρόπος με τον οποίο αποδίδονται οι μορφές, τα πρόσωπα και το τοπίο) των δύο τοιχογραφιών.

β) Σε ποια συμπεράσματα οδηγείσαι σχετικά με το ζωγράφο/ τους ζωγράφους που εκτέλεσαν τις τοιχογραφίες;

Page 190: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

155

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

98. Αρχάγγελος Γαβριήλ, Άγιος Γεώργι-ος, Κουρμπίνοβο, Σκόπια (1191)*

*Η χρονολόγηση δίνεται για τους διδάσκοντες.

99. Αρχάγγελος Γαβριήλ, Παναγία Αρακιώ-τισσα, Λαγουδερά (1192).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ και ΣΥΓΚΡΙΝΕ- Αφού παρατηρήσεις προσεκτικά τις δύο πιο πάνω τοιχογραφίες των αρχαγγέλων να

εντοπίσεις ομοιότητες και διαφορές στην απόδοση των δύο μορφών. Μπορείς να υπο-

θέσεις την χρονολόγηση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στο Κουρμπίνοβο;

100α. Αρχάγγελος Γαβριήλ, σφαιρικό τρίγωνο Παναγίας Αρακιώτισσας, Λαγουδερά, 1192.

100β. Παντοκράτορας, τρούλος Παναγίας Αρακιώτισσας, Λαγουδερά, 1192 (γραμματόση-μα του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

Page 191: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

156

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ΤΡΟΦΗ ΓΙΑ ΣΚΕΨΗ - «Στο θλιμμένο πρόσωπο του Παντοκράτορα στην Παναγία του Άρακα αποτυπώνονται οι

τραγικές για την Κύπρο ιστορικές στιγμές και το κλίμα της εποχής, κατά την οποία είχε

ζωγραφισθεί». Συμφωνείς με την πιο πάνω άποψη; Σκέψου τα γεγονότα που μόλις είχαν

προηγηθεί του 1192, έτους διακόσμησης της Παναγίας του Άρακα, αλλά και σε ποια πολιτική κατάσταση βρισκό-

ταν πλέον το νησί.

- Γνωρίζεις άλλα αρχαία, μεσαιωνικά ή νεότερα έργα τέχνης, στα οποία οι δημιουργοί τους αποτυπώνουν τα συ-

ναισθήματά τους για τα ιστορικά γεγονότα της εποχής τους;

101. Παντοκράτορας, Ναός Παναγίας του Άρακα, Λαγουδερά, 1192.

Page 192: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

157

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

102. Ο Μάγιστρος Νικηφόρος Ισχύριος προσφέρει τη μακέτα του ναού της Παναγίας της Ασίνου στον ένθρονο Χριστό με τις μεσιτείες της Παναγίας. Δίπλα από το δωρητή Νικηφόρο Ισχύριο απει-κονίζεται σε μικρότερη κλίμακα η σύζυγός του Γέφυρα. 14ος αιώνας (η τοιχογραφία αυτή πιθανώς να αντικατέστησε την αρχική κτιτορική παράσταση)

Κτιτορική παράσταση Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι (14ος αιώνας)

Οι κτιτορικές παραστάσεις και επιγραφές των εκκλησιών μάς μιλούν για την κοινωνία της Κύπρου

Κτιτορική επιγραφή Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι (1105/6) ΠΟΛΛΟΙC TEΘΗΛΩC/ AΓΑΘΟΙC EN TΩ ΒΙΟ ΩΝ/ ΠΕΡ ΧΟΡΙΓΟC ΟΡΑΘΗC CV/ ΠΑΡΘΕΝΕ ΝΙΚΗΦΟΡΟC MAΓΙCTΡ(ΟC) EIKTΡΟC H/K(E)THC HΓIΡA TΩΝΔΕ ΤΩΝ (Ν)ΑΟΝ ΜΕΤΑ ΠΟΘΟV ANΘ ΟV/ΠEΡETO ΠΡΟCΤΑΤΗΝ EVΡΙΚ(Ε)ΝΕ ΕΝ ΗΜΕ/ΡΑ CE TI ΦΡΙΚΩΔΗ ΤΗC ΔΙΚΗC

Απόλαυσα πολλά αγαθά στη ζωή, των οποίων (αγαθών) χορηγός φάνηκες εσύ Θεο-τόκε. Εγώ ο Μάγιστρος* Νικηφόρος ταπεινός ικέτης ανήγειρα με πόθο αυτό το ναό (σου), γι’ αυτό σε παρακαλώ να σε βρω προστάτη τη φρικτή εκείνη ημέρα της Δίκης (της Δευτέρας Παρουσίας).

*Μάγιστρος: τιμητικός τίτλος τον οποίον έφεραν, κατά την εποχή της βασιλείας του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού, κατώτεροι αξιωματούχοι ή τοπικοί άρχοντες.

Επιγραφή ζωγραφικής διακόσμησης Παναγίας της Ασίνου, Νικητάρι (1105/6)[ΑΝΙCTOΡΗΘΗ Ο ΝΑΟC THC] VΠΕΡΑΓΙΑC Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟV ΔΙΑ CVNΔΡΟΜΗC K(AI) ΠΟΛΛΟV ΠΟΘΟV NIKHΦΟΡΟV MAΓΙCTΡΟV TOV ΥCXVΡΙΟV. BACIΛΕVΩΝ[ΤΟ]C AΛΕΞΙΟV TOV KOMNHNOV ETOVC / ΧΙΔ΄, ΙΝΔΙΚΤ(ΙΩΝΟC) ΙΔ΄

Page 193: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

158

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Η εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου ζωγραφίστηκε με δωρεά και μεγάλη επιθυμία του Μάγιστρου Νικηφόρου Ισχυρίου όταν ήταν αυτοκράτορας ο Αλέξιος Κομνηνός, το έτος 6614, τη 14η Ινδικτιώνα (=1105/6)

Χατζηχριστοδούλου Χρ. και Μυριανθεύς Δ., Ο ναός της Παναγίας της Ασίνου, Πολιτι-στικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου – Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, Λευκωσία 2002, 13, 19-21.

Επιγραφή ζωγραφικής διακόσμησης Παναγίας του Άρα-κος, Λαγουδερά (1192)ΑΝΙCΤΟΡΙCΘ(Η) Ο ΠΑΝCΕΠΤΟC NAOC THC VΠ(Ε)Ρ(ΑΓΙΑC) Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟV TOV APAKOC/ ΔΙΑ CHNΔΡΟΜ(ΗC) KAI ΠΟΛΛ(ΟV) ΠΟΘ(ΟV) KVΡΟV ΛΕΩΝΤ(OC) TOV AVΘE(N)T(OV) MHNI ΔEKAIBΡΙΟ/ΙNΔ(ΙΚΤΙΩΝΟC) IA´ TΩ ς΄ΨΑ ΕΤΟVC/

Η πάνσεπτη εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου ζωγραφίστηκε με δωρεά και μεγάλη επιθυμία του κυρού* Λέοντος, του γιου του Αυθέντη, το μήνα Δεκέμβριο, την 11η Ιν-δικτιώνα, το έτος 6701 (=1192).

*Κυρού: κυρίου

Η ταυτότητα του ζωγράφου της Παναγίας της Αρακιώτισ-σας, Λαγουδερά (1192)ΜΝΙ[CΘHTI KVΡΙΕ ΤΟV Δ]ΟVΛΟV CO[V ΘΕΟΔΩΡΟV AMAΡΤΩΛΟV IEΡΟΜ]ΟΝΑΧΟ[V] KAI [ICTOΡΙΟΓΡΑΦΟV THC AVTHC MONHC, AMHN]

Θυμήσου Κύριε το δούλο σου, αμαρτωλό ιερομόναχο και ζωγράφο της μονής αυτής Θεόδωρο, αμήν.

Sophocleous S., Panagia Arakiotissa, Lagoudera Cyprus, Museum Publications, Nicosia 1998, 10-11.

ΠΕΡΙΓΡΑΨΕ, ΣΚΕΨΟΥ ΚΙ ΕΡΜΗΝΕΥΣΕ- Αφού μελετήσεις προσεκτικά τις πιο πάνω πηγές και αξιοποιώντας τις ιστορικές σου

γνώσεις να απαντήσεις στα πιο κάτω ερωτήματα:

α) Να περιγράψεις την κτιτορική παράσταση της Ασίνου.

β) Μπορείς να σκεφθείς τα κίνητρα των δωρητών των ζωγραφικών διακοσμήσεων των εκκλησιών;

γ) Σε ποια κοινωνική τάξη νομίζεις ότι ανήκουν οι δωρητές; Πώς μπορείς να ερμηνεύσεις το γεγονός ότι φροντί-

ζουν να γραφτεί το όνομά τους ή ακόμα να απεικονισθούν οι ίδιοι στις τοιχογραφίες;

Page 194: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

159

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

δ) Μπορείς να σκεφτείς κάποιο λόγο για τον οποίο η μορφή της συζύγου του κτίτορα της Παναγίας της Ασίνου,

Γέφυρας, είναι σε πιο μικρή κλίμακα από το σύζυγό της;

ε) Αφού συγκρίνεις τις τοιχογραφίες της Παναγίας Αρακιώτισσας με αυτές της εγκλείστρας του Αγίου Νεοφύτου

μπορείς να υποθέσεις ποιος μπορεί να είναι ο ιερομόναχος και ζωγράφος θεόδωρος, στον οποίο αναφέρεται

η επιγραφή στην Αρακιώτισσα;

Φορητές Εικόνες

103. Φορητές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας Βρεφοκρατούσας από την εκκλησία της Πα-ναγίας του Άρακα, Λαγουδερά, 1192 (γραμματόσημα του Τμήματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕ, ΣΚΕΨΟΥ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΝΕ - Παρατηρώντας προσεκτικά τον τρόπο απόδοσης των πιο πάνω φορητών εικόνων και τον αντί-

στοιχο τρόπο που αποδίδονται ο Χριστός και η Παναγία στις τοιχογραφίες της ίδιας εκκλησίας

(π.χ. Παντοκράτορας και Παναγία Αρακιώτισσα), σε ποια συμπεράσματα καταλήγεις;

Η εφυαλωμένη κεραμική στη Βυζαντινή Κύπρο… Η βυζαντινή κεραμική ανήκει στα πορώδη κεραμικά με εφυάλωση μολύβδου. Η εφυάλωση μολύβδου έχει το πλεονέκτημα να γίνεται λαμπερή και διάφανη σε σχετι-κά χαμηλές θερμοκρασίες, ενώ ταυτόχρονα χρωματίζεται εύκολα με οξείδια άλλων μετάλλων, όπως με οξείδιο του σιδήρου που δίνει ένα ζεστό καφεκίτρινο χρώμα ή με οξείδιο του χαλκού που δίνει το πράσινο. Επικρατέστερη και κυρίαρχη τεχνική διακόσμησης στη βυζαντινή κεραμική είναι η εγχάρακτη, η οποία επιτυγχάνεται χαράσσοντας το επενδυτικό στρώμα από άσπρο επίχρισμα που καλύπτει το σώμα των αγγείων, το καμωμένο κατά κανόνα με κόκκινο πηλό. Καθώς με τη χάραξη ξεπροβάλλει ο κόκκινος πηλός κάτω από το ασπριδερό

Εφυαλωμένη κεραμική

Page 195: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

160

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

επίχρισμα, οι εγχάρακτες γραμμές αποδίδουν το διακοσμητικό θέμα […]Εκτός από την εγχάρακτη τεχνική, για τη διακόσμηση των βυζαντινών εφυαλωμένων αγγείων χρησιμοποιείται και η γραπτή τεχνική, όπου με χρώμα αποδίδονται τα δια-κοσμητικά θέματα και μοτίβα. Στην κατηγορία των γραπτών ανήκουν και τα «γρα-πτά δι’ επιχρίσματος», στα οποία ως χρωστική ουσία χρησιμοποιείται το επίχρισμα. Η αντίθεση ανάμεσα στις ασπριδερές γραμμές του επιχρίσματος και το κόκκινο του πη-λού δημιουργεί το διακοσμητικό-αισθητικό αποτέλεσμα. Στην τελική εντύπωση συμ-βάλλει καθοριστικά η εφυάλωση που, εκτός από τη στιλπνή, αδιάβροχη επιφάνεια που προσφέρει, δίνει το χρώμα της στα καμωμένα με ασπριδερό επίχρισμα διακοσμητικά μοτίβα. Μέσα από τα εφυαλωμένα πήλινα σκεύη μπορεί να παρακολουθήσει κανείς το πώς ο βυζαντινός τεχνίτης εκφράζει τις αισθητικές του αναζητήσεις σ’ ένα είδος καθημερινό, χωρίς τις απαιτήσεις της μεγάλης τέχνης, ένα είδος φτηνό που δεν προοριζόταν να εί-ναι μοναδικό ούτε είχε ως στόχο να χαρακτηριστεί έργο τέχνης.Η Κύπρος τον 12ο αιώνα αποτελεί μέρος της Βυζαντινής αυτοκρατορίας και μαζί με τον υπόλοιπο βυζαντινό κόσμο ακολουθεί την υστεροκομνήνεια καλλιτεχνική παρά-δοση. Στον τομέα της κεραμικής οι ανασκαφές στρωμάτων του 12ου αιώνα έδωσαν κατηγορίες κεραμικής όμοιες με αυτές που κατά κανόνα ανευρίσκονται σε ανασκαφι-κά στρώματα της υστεροκομνήνειας περιόδου στο ευρύτερο βυζαντινό χώρο […] Τα ευρήματα αυτά δείχνουν πως κατά την υστεροκομνήνεια περίοδο η αγορά της Κύπρου προμηθεύεται τις ίδιες κατηγορίες εφυαλωμένης κεραμικής και πιο συγκεκριμένα ίδιους τύπους εφυαλωμένων επιτραπέζιων σκευών με τον υπόλοιπο βυζαντινό κόσμο.

Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ., «Η εφυαλωμένη κεραμική στη Βυζαντινή Μεσαιωνική Κύπρο», στις Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. & Ιακώβου Μ. (επιμ.), Βυζαντινή Μεσαιω-νική Κύπρος, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 1997, 129-130.

Το χειρόγραφο βιβλίο στη βυζαντινή κοινωνία και η παρα-γωγή χειρογράφων στην Κύπρο… τα χειρόγραφα, λόγω του υψηλού κόστους τους, ήταν απαγορευτικά για τους πολ-λούς και αντεγράφοντο πρωτίστως για τα αυτοκρατορικά και εκκλησιαστικά ιδρύ-ματα (βιβλιοθήκες, μοναστήρια). Ακόμη μπορούσαν να τα αποκτήσουν εύποροι χο-ρηγοί, που προέρχονταν τόσο από τον χώρο της Εκκλησίας όσο και από την κοσμική αριστοκρατία και τους αυτοκρατορικούς αξιωματούχους. Τέλος, μικρό μόνο ποσοστό των ελληνικών χειρογράφων των μέσων χρόνων μας έχει σωθεί, τα οποία, όμως είναι διασκορπισμένα σε πολλές συλλογές και αρκετά παραμένουν ακόμη ακαταλογογρά-φητα.Τα δεδομένα αυτά ισχύουν και για την Κύπρο, αφού τα τρία περίπου τέταρτα των σωζομένων χειρογράφων που εγράφησαν εκεί ή σχετίζονται με τη Νήσο βρίσκονται

Χειρόγραφα

Page 196: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

161

Κυρίως Βυζαντινή περίοδος

σήμερα σε πολλές και καμιά φορά δυσπρόσιτες στον ερευνητή συλλογές. Τα χειρό-γραφα αυτά βιβλία προέρχονται πρωτίστως από την Εκκλησία και τα μοναστήρια της Κύπρου, αλλά και τους κοσμικούς αξιωματούχους, οι οποίοι σε περιόδους ευμάρειας παρήγγελλαν θεολογικά και λειτουργικά βιβλία για ιδιωτική χρήση ή και για να τα δωρίσουν σε κάποια εκκλησία ή μονή. Το χειρόγραφο βιβλίο αποτελούσε ασφαλώς απαραίτητο είδος για τις λειτουργικές ανάγκες. Γι’ αυτό και η πλέον απομακρυσμένη εκκλησία χρειαζόταν ένα ευαγγέ-λιο, ένα ψαλτήρι, ένα πραξαπόστολο, μηναία κλπ. για τις αναγνώσεις των καθημε-ρινών λειτουργιών που λάμβαναν χώρα σε μία Ορθόδοξη εκκλησία. Τα βιβλία αυτά μπορούσαν να αντιγραφούν και από έναν ολιγογράμματο μοναχό που γνώριζε έστω και στοιχειωδώς να διαβάζει και να γράφει. Έτσι, όταν εγκαινιαζόταν μια εκκλησία, επροικοδοτείτο με τα απαραίτητα λειτουργικά βιβλία από τον κτίτορα ή δωρητές, που ενίοτε ήταν ολόκληρες κοινότητες.Το γεγονός ότι τα βιβλία ήταν τόσο ακριβά οδήγησε στην προσεκτική διαφύλαξή τους και τα παλαιά βιβλία εθεωρούντο εξίσου πολύτιμα. Γι’ αυτό επισκευάζονταν συχνά, πεπαλαιωμένα φύλλα τους αναπληρώνονταν και εσταχώνονταν εκ νέου πριν πωλη-θούν και αλλάξουν κτήτορα…Πολλές φορές βαρειές αρές κατεγράφοντο στο τέλος του βιβλίου για όποιον απο-τολμούσε να το υπεξαιρέσει από τον κάτοχό του. Ενέργεια που δεν ήταν πάντα απο-τρεπτική, αφού σε αρκετές περιπτώσεις διαγραφόταν το όνομα του κτήτορος και αναγραφόταν εκείνο του νέου τους κατόχου, ή ακόμη απεκόπτετο το φύλλο με τον κολοφώνα και το κτητορικό σημείωμα για να εξαλειφθούν έτσι τα στοιχεία που αφο-ρούσαν στο ιδιοκτησιακό καθεστώς του βιβλίου. Διαβάζουμε σε ένα ευαγγελιστάριο που εγράφη στην Κύπρο τον Ιανουάριο του 1193 με τη συνδρομή των ιερέων και των κατοίκων του ερειπωμένου σήμερα χωρίου Σηβούρεως στη Μεσαορία: «ὁ δὲ βουλη-θεὶς ἆρε αὐτῷ κλέπτ(ης) ἐκ τοῦ να(οῦ) | … μ(ε)τ(ὰ) τῶν ἱεροσύλων συντάξαι | αὐτὸν ὁρῶ καὶ μετὰ ἰούδα τοῦ προδότου».Στις «ώες», τα περιθώρια δηλαδή των φύλλων, αλλά και στα λευκά παράφυλλα εγρά-φοντο κατά καιρούς πολύτιμες ενθυμήσεις που αφορούσαν σύγχρονα γεγονότα τη στιγμή που συνέβαιναν. Σε δύο περιπτώσεις κυπριακών χειρογράφων που περιέχουν εξαμηνιαία συναξάρια αγίων και προέρχονται από τις Μονές των Ιερέων και της Ασί-νου […], οι ώες μετετράπησαν σε χώρο καταγραφής των θανάτων των μοναχών και της ανάδειξης νέων ηγουμένων στις μονές αυτές για περισσότερο από δύο αιώνες. Μπορούμε έτσι να αποκαταστήσουμε την ιστορία και την προσωπογραφία των συγκε-κριμένων μονών με σχετική χρονική ακρίβεια και να εντοπίσουμε την περίοδο ακμής τους στη μέση βυζαντινή περίοδο. Άλλοτε πάλιν τα βιβλία εγένοντο λεία πολεμικών συγκρούσεων, από τα χρόνια της αραβικής εξάπλωσης μέχρι την οθωμανική κατάκτηση. Πολλές φορές μάλιστα οι χρι-στιανικοί πληθυσμοί εξαγόραζαν πολύτιμα ευαγγέλια και άλλα λειτουργικά βιβλία από τα χέρια των επιδρομέων, για να τα αφιερώσουν εκ νέου στις μονές και στους ναούς απ’ όπου είχαν λεηλατηθεί ή τα απεχάριζαν σε άλλες μονές που ήταν απαλλαγ-μένες από την απειλή των μουσουλμάνων και των πειρατών. Εάν, όμως, το απλό βιβλίο ήταν δαπανηρό, το πολυτελές και εικονογραφημένο χει-

Page 197: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

162

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ρόγραφο καταντούσε απρόσιτο στους πολλούς και μπορούσαν να το αποκτήσουν μόνο μέλη της κοσμικής και εκκλησιαστικής αριστοκρατίας. Έτσι, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Ιωάννης Κρητικός (1152-1176) χρηματοδότησε το 1156 την αντιγραφή ενός πολυτελούς τετραευαγγελίου με παραστάσεις των τεσσάρων ευαγγελιστών. Ο βιβλι-ογράφος Μανουήλ Βουκελλάρος Αγιοστεφανίτης σ’ έναν πομπώδη ποιητικό κολο-φώνα στο τέλος του κώδικα δεν φείδεται επαίνων για τον χορηγό του χειρογράφου. Την ίδια περίοδο, γύρω στο 1180, ο οικονόμος Βαρνάβας, επίτροπος των κτημάτων του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων στην Κύπρο, έγραψε ένα πλούσια εικονογραφημένο Ψαλτήριο με Ωδές, όπως μας πληροφορεί ένας κατατοπιστικός έμμετρος κολοφώνας, πιθανόν στη Μονή Ιωάννου Χρυσοστόμου του Κουτσοβένδη…Από τους εκατό και πλέον βιβλιογράφους που αντέγραψαν τα χειρόγραφά τους στην Κύπρο, μόνο λίγοι είναι αξιόλογοι καλλιγράφοι. Ορισμένοι από αυτούς δεν είναι Κύ-πριοι. Απλώς βρέθηκαν εκεί σε περιόδους ευημερίας της Νήσου ή δυσχερειών στον τόπο διαμονής τους. Γιατί αντίθετα με τα σύγχρονα τυπογραφία, που προϋποθέτουν χώρους και μηχανήματα, οι γραφείς του Μεσαίωνα αντέγραφαν βιβλία μετακινούμε-νοι πολλές φορές από τόπο σε τόπο. Σε πολλές περιπτώσεις τόσο τα υλικά γραφής όσο και οι τύποι των γραφών είναι επαρχιακοί, ενώ οι λίγοι καλλιγράφοι που ξεχωρίζουν ακολουθούν μητροπολιτικές γραφές και τρόπους διακόσμησης των αρχικών γραμμά-των και των επιτίτλων.

Κωνσταντινίδης Κ., «Τα ελληνικά χειρόγραφα της Μεσαιωνικής Κύπρου», στους Μα-ραγκού Α., Γεωργής Γ., Σκλαβενίτης Τ. & Στάικος Κ. (επιμ.) ΚΥΠΡΟΣ, από την αρ-χαιότητα έως σήμερα, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2007, 264-266.

104. Ο Ευαγγελιστής Μάρκος, Ευαγγέλιο της Επτακώμης, 11ος αιώνας (γραμματόσημο του Τμή-ματος Ταχυδρομικών Υπηρεσιών).

Page 198: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

163

Παραρτήματα

Αφετηρία του χρονολογικού συστήματος των Βυζαντινών αποτελεί το Έτος Κόσμου ή το έτος κτίσεως κόσμου, το οποίο υιοθέτησε και διατήρησε και η Ορθόδοξη εκκλησία έως και το 1728. Με βάση την ερμηνεία των γενεαλογικών δέντρων της Γενέσεως προσδιορίστηκε ως έτος κτί-σης (δημιουργίας) του κόσμου το 5508 π.Χ. Έτσι για να βρει κανείς την από γεννήσεως Χριστού χρονολογία αφαιρεί από τη χρονολογία που δίνουν οι Βυζαντινοί για ένα γεγονός το 5508. Π.χ. στην Παναγία της Ασίνου σημειώνεται στην επιγραφή που αναφέρεται στη διακόσμηση του ναού από το μάγιστρο Νικηφόρο Ισχύριο το έτος 6614 (ΣΤΧΙΔ). Αφαιρώντας 5508 έτη από το 6614 μαθαίνουμε ότι το έτος διακόσμησης του ναού είναι το 1106 μ.Χ. Σύμφωνα με το βυζαντινό χρονολογικό σύστημα, η έναρξη του βυζαντινού έτους ήταν η 1η Σεπτεμβρίου. Ακριβώς για αυτό το λόγο, για να βρούμε τη μετά Χριστόν χρονολογία αφαιρού-με για τη χρονική περίοδο 1 Ιανουαρίου – 31 Αυγούστου 5508 έτη και για τη χρονική περίο-δο Σεπτεμβρίου – Δεκεμβρίου 5509 έτη. Κάθε δεκαπέντε χρόνια αποτελούσαν μια ινδικτιώνα (προέκυψε από το φορολογικό όρο ινδικτιώνα, που δήλωνε το φόρο που παρέμενε σταθερός για μια δεκαπενταετία και καθοριζόταν από τον αυτοκράτορα).

Δυναστεία του Κωνσταντίνου (324-378)Κωνσταντίνος Α΄ ο Μέγας 324-337Κωνστάντιος Β΄, Κωνσταντίνος Β και Κώνστας 337-353Κωνστάντιος Β΄ (μονοκράτορας) 353-361Ιουλιανός 361-363Ιοβιανός 363-364Βάλης 364-378

Δυναστεία του Θεοδοσίου (378-457)Θεοδόσιος Α΄ ο Μέγας 379-395Αρκάδιος 395-408Θεοδόσιος Β΄ 408-450Μαρκιανός 450-457

Δυναστεία του Λέοντος (457-518)Λέων Α΄ 457-474Λέων Β΄ 474Ζήνων 474-475Βασιλίσκος 475-476Ζήνων 476-491Αναστάσιος Α΄ 491-518

Ο τρόπος χρονολόγησης των Βυζαντινών

Αυτοκράτορες του Βυζαντίου (έως το 1204)

Page 199: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

164

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Διάδοχοι του Ιουστινιανού (518-610)Ιουστίνος Α΄ 518-527Ιουστινιανός Α΄ 527-565Ιουστίνος Β΄ 565-578Τιβέριος Β΄ Κωνσταντίνος 578-582Μαυρίκιος 582-602Φωκάς 602-610

Δυναστεία του Ηρακλείου (610-711)Ηράκλειος 610-641Κωνσταντίνος Γ΄ και Ηρακλεωνάς 641Ηρακλεωνάς (μονοκράτορας) 641Κώνστας Β΄ 641-668Κωνσταντίνος Δ΄ (ο Πωγωνάτος) 668-685Ιουστινιανός Β΄ (ο Ρινότμητος) 685-695Λεόντιος 695-698Τιβέριος Γ΄ (ο Αψίμαρος) 698-705Ιουστινιανός Β΄ 705-711

Διάδοχοι των Ηρακλειδών (711-717)Φιλιππικός (Βαρδάνης) 711-713Αναστάσιος Β΄ (Αρτέμιος) 713-715Θεοδόσιος Γ΄ (Αδραμυττηνός) 715-717

Δυναστεία των Ισαύρων ή Συριακή Δυναστεία (717-802)Λέων Γ΄ (ο Ίσαυρος) 717-741Κωνσταντίνος Ε΄ (ο Κοπρώνυμος) 741-775Αρτάβασδος (σφετεριστής) 741-743Λέων Δ΄ (ο Χάζαρος) 775-780Κωνσταντίνος Στ΄ και Ειρήνη (η Αθηναία) 780-797Ειρήνη (μονοκράτορας) 797-802

Νικηφόρος Α΄ 802-811Σταυράκιος 811Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβές 811-813Λέων Ε΄ 813-820

Φρυγική Δυναστεία ή Δυναστεία του Αμορίου (820-867)Μιχαήλ Β΄ ( ο Τραυλός) 820-829Θεόφιλος 829-842Μιχαήλ Γ΄ (ο Μέθυσος) 842-867

Page 200: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

165

Παραρτήματα

Μακεδονική Δυναστεία (867-1056) Βασίλειος Α΄ (ο Μακεδών) 867-886Λέων Στ΄ (ο Σοφός) 886-912Αλέξανδρος 912-913Κωνσταντίνος Ζ΄ (ο Πορφυρογέννητος) 913-959Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός 920-944Ρωμανός Β΄ 959-963Νικηφόρος Β΄ Φωκάς 963-969Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής 969-976Βασίλειος Β΄ (ο Βουλγαροκτόνος) 976-1025Κωνσταντίνος Η΄ 1025-1028Ρωμανός Γ΄ Αργυρός 1028-1034Μιχαήλ Δ΄ (ο Παφλαγών) 1034-1041Μιχαήλ Ε΄ Καλαφάτης 1041-1042Ζωή και Θεοδώρα 1042 Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος 1042-1055Θεοδώρα 1055-1056

Διάδοχοι των Μακεδόνων (1056-1059)Μιχαήλ Στ΄ (ο Στρατιωτικός) 1056-1057Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός 1057-1059

Δυναστεία των Δουκάδων (1059-1078)Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας 1059-1067Ρωμανός Δ΄ Διογένης 1067-1071Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας (ο Παραπινάκης) 1071-1078Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης 1078-1081

Δυναστεία των Κομνηνών (1081-1185)Αλέξιος Α΄ Κομνηνός 1081-1118Ιωάννης Β΄ Κομνηνός 1118-1143Μανουήλ Α΄ Κομνηνός 1143-1180Αλέξιος Β΄ Κομνηνός 1180-1183Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός 1183-1185

Οίκος των Αγγέλων (1185-1204)Ισαάκιος Β΄ Άγγελος 1185-1195Αλέξιος Γ΄ Άγγελος 1195-1203Ισαάκιος Β΄ Άγγελος και Αλέξιος Δ΄ Άγγελος 1203-1204Αλέξιος Ε΄ Μούρτζουφλος 1204

Page 201: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

166

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ΑΤΥΧΟΙ … ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ

Με βία έληξε η βασιλεία 29 βυζαντινών αυτοκρατόρων, συμπεριλαμβανομένου και του Νικηφόρου Β’ Φωκά, του οποίου το κεφάλι τοποθετήθηκε προς δημόσια θέα (διπλανή εικόνα). Οι άτυχοι αυτοκρά-τορες δίνονται στον πιο κάτω κατάλογο με τις χρονολογίες και τον τρόπο που τους κτύπησε η καταστροφή!

Βασιλίσκος (477) Ζήνων (491) Μαυρίκιος (602) Φωκάς (610) Ηρακλεωνάς (641)Κωνσταντίνος Γ (641)Κώνστας Β (668)Λεόντιος (705)Τιβέριος Γ (705)Ιουστινιανός Β (711)Φιλιππικός (713)Κωνσταντίνος ΣΤ (797)Λέων Ε (820)Μιχαήλ Γ (867)Κωνσταντίνος Ζ (959)Ρωμανός Β (963) Νικηφόρος Β Φωκάς (969)Ιωάννης Ά Τσιμισκής (976)Ρωμανός Γ Αργυρός (1034)Μιχαήλ Ε Καλαφάτης (1042) Ρωμανός Δ Διογένης (1071)Αλέξιος Β Κομνηνός (1183) Ανδρόνικος Ά Κομνηνός (1185)Ισαάκιος Β Άγγελος (1193)Αλέξιος Δ Άγγελος (1204) Αλέξιος Ε Μούρτζουφλος (1204)Ιωάννης Δ Λάσκαρις (1261)Ανδρόνικος Δ Παλαιολόγος (1374)Ιωάννης Ζ Παλαιολόγος (1374)

Πέθανε από πείνα στη φυλακήΘάφτηκε ζωντανόςΑποκεφαλίστηκεΚατατεμαχίστηκεΑκρωτηριάστηκεΔηλητηριάστηκεΚτυπήθηκε με ρόπαλο στο λουτρό τουΑποκεφαλίστηκεΑποκεφαλίστηκεΑποκεφαλίστηκεΤυφλώθηκεΤυφλώθηκεΜαχαιρώθηκε, αποκεφαλίστηκεΜαχαιρώθηκεΔηλητηριάστηκεΔηλητηριάστηκεΜαχαιρώθηκε, αποκεφαλίστηκεΔηλητηριάστηκεΔηλητηριάστηκε, πνίγηκεΤυφλώθηκεΔηλητηριάστηκε, τυφλώθηκεΣτραγγαλίστηκε, αποκεφαλίστηκεΑκρωτηριάστηκε και βασανίστηκεΤυφλώθηκεΣτραγγαλίστηκεΤυφλώθηκε, ακρωτηριάστηκεΤυφλώθηκε Τυφλώθηκε Τυφλώθηκε

Philip Sherrard, Byzantium (Time Life Books), Nederland 1976, σελ. 76

Page 202: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

167

Παραρτήματα

Βιογραφικό λεξικό ιστορικών και χρονογράφων

Ένα σημαντικό στάδιο της επεξεργασίας των πηγών είναι η εξωκειμενική προσέγγισή τους. Η γνώση από τους μαθητές για τον συντάκτη της πηγής τούς βοηθά να κατηγοριοποιήσουν την πηγή τους σε πρωτογενή ή δευτερογενή και να ελέγξουν την εγκυρότητα και την αξιοπιστία της. Είναι σημαντικό π.χ. να γνωρίζει ο μαθητής αν ο συντάκτης είναι σύγχρονος με τα γεγονό-τα ή μεταγενέστερός τους. Οι μαθητές συνειδητοποιούν πως υπάρχουν διαφορετικές οπτικές ανάγνωσης των ιστορικών γεγονότων. Μπορούν να τεθούν ποικίλοι προβληματισμοί, όπως:

• Ποια ήταν η κοινωνική θέση του συντάκτη της πηγής; Ήταν π.χ. αυλικός στο παλάτι ή αξιωματούχος του αυτοκράτορα; Η θέση του αυτή πόσο επηρεάζει την καταγραφή και την ερμηνεία των γεγονότων σε ένα πολίτευμα μοναρχικό, όπως αυτό της βυζαντι-νής αυτοκρατορίας; Μήπως οι πληροφορίες και οι ερμηνείες που δίνονται υπηρετούν την αυτοκρατορική ιδεολογία και προπαγάνδα;

• Ο σύγχρονος με τα γεγονότα συντάκτης είναι απαραίτητα και πιο αντικειμενικός ή ο ιστορικός που απέχει χρονικά είναι αποδεσμευμένος από ιδεολογίες, συναισθηματι-σμούς και άλλες κοινωνικές δεσμεύσεις και αποδίδει επομένως αντικειμενικότερα την ιστορική αλήθεια;

• Ο μεταγενέστερος των γεγονότων συντάκτης έχει πολλές φορές τη δυνατότητα να διασταυρώσει τις πηγές του. Ωστόσο, πόσες πληροφορίες έχουν εν τω μεταξύ χαθεί; Επομένως, πόσο αποσπασματική είναι η ιστορική γνώση;

• Ο μεταγενέστερος των γεγονότων ιστορικός με ποια κριτήρια ερμηνεύει τα γεγονότα; Είναι μήπως και αυτός, ως παιδί της εποχής του, δεσμευμένος από συγκεκριμένες ιδε-ολογίες που τον περιορίζουν να αποτυπώσει αντικειμενικά την ιστορία;

• Μπορεί τελικά να γραφτεί μια πλήρως «αντικειμενική ιστορία»;

Μια άλλη βασική διάκριση που πρέπει να κάνουν οι μαθητές κατά την επεξεργασία βυζαντινών πηγών είναι αυτή του ιστορικού (Ιστορία) και του χρονογράφου (Χρονογραφία). Ο ιστορικός εκθέτει τα γεγονότα μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Ο χρονογράφος, αντίθετα, είναι ο συντάκτης μιας χρονογραφίας, η οποία αρχίζει να περιγράφει τα σημαντικότερα ιστορικά γεγονότα από κτίσεως κόσμου, δηλαδή από τον Αδάμ και την Εύα, και καταλήγει στην εποχή του χρονογράφου. Επιπλέον, οι χρονογράφοι γράφουν σε μια πιο λαϊκή γλώσσα σε αντίθεση με τους ιστορικούς που χρησιμοποιούν λόγια γλώσσα. Υπάρχουν, βέβαια, χρονογραφίες που είναι γραμμένες σε μια μεικτή γλώσσα, που συχνά προσομοιάζει στην κοινή ελληνική των Ευ-αγγελίων (http://el.wikipedia.org/wiki/Βυζαντινή_ιστοριογραφία).

Αναγνώστης Θεόδωρος (6ος αιώνας): Υπηρέτησε ως αναγνώστης στο ναό της Αγίας Σοφίας. Συνέγραψε γύρω στο 530 εκκλησιαστική ιστορία η οποία καλύπτει τη χρονική περίοδο 323-439. Η ιστορία αυτή είναι επιτομή των παλαιοτέρων εκκλησιαστικών ιστοριών του Σωκράτη, του Σωζομενού και του Θεοδώρητου. Δεν έχει αυτοτελή αξία, χρησιμοποιήθηκε, όμως, από μετα-γενέστερους συγγραφείς.

Γεώργιος Κύπριος, γεωγράφος (7ος αιώνας): Το μόνο που γνωρίζουμε για τον Γεώργιο Κύ-πριο είναι ότι γεννήθηκε στη Λάπηθο. Είναι γνωστός για το έργο του Descriptio orbis Romani, το

Page 203: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

168

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

οποίο έγραψε στα ελληνικά στη δεκαετία 600-610 και καταγράφει πόλεις και πολίχνες, κάστρα, χωριά (κώμαι), νησιά και λιμάνια της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο Γεώργιος ξε-κινά την καταγραφή του από την Ιταλία και συνεχίζει με την Αφρική, την Αίγυπτο και την Ανατολική, η οποία συμπεριλαμβάνει την Κιλικία, την Ισαυρία, τη Συρία, τη Μεσοποταμία, την Αρμενία, τη Φοινίκη, την Παλαιστίνη, την Αραβία και την Κύπρο. Δεν πρέπει να συγχέεται με το Γεώργιο Κύπριο (μετέπειτα Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Γρηγόριο, 1241-1290) και το Γεώργιο Λαπίθη (ποιητή, θεολόγο και φιλόσοφο, ;-1359), οι οποίοι, επίσης κατάγονταν από τη Λάπηθο.A. Kazdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Ζωναράς Ιωάννης, χρονικογράφος (πρώτο μισό του 12ου αιώνα): Ο Ιωάννης Ζωναράς, χρο-νικογράφος, κανονολόγος, υψηλός αξιωματούχος στην αυλή του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού συνέ-γραψε το χρονικό «Επιτομή Ιστοριών», το οποίο περιλαμβάνει τα γεγονότα από τη Δημιουργία του Κόσμου έως το 1118. Το μεγαλύτερο μέρος της Επιτομής βασίζεται σε γραπτές πηγές (στον Σκυλίτση και στον Ψελλό για την περίοδο μετά το 811). Η εξιστόρηση των γεγονότων της βα-σιλείας του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού αποτελεί πρωτότυπη εργασία του Ζωναρά. Το χρονικό του Ζωναρά μεταφράστηκε στη σλοβενική. Άλλα έργα του είναι η «Συναγωγή Λέξεων», ένα λεξικό με σπάνιες ελληνικές λέξεις, και μια πολύ σημαντική αναφορά στο κανονικό δίκαιο.A. Kazdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Θεοφάνης, χρονικογράφος (π. 769-818): Ο Θεοφάνης καταγόταν από μια γνωστή οικογένεια της Κωνσταντινουπόλεως και τον είχε βαπτίσει ο αυτοκράτορας Λέων Ε΄, ο οποίος είχε αναλά-βει και τη διαπαιδαγώγησή του. Παντρεύτηκε σε ηλικία 18 ετών αλλά, με τη συγκατάθεση της γυναίκας του και παρά την επιθυμία του αυτοκράτορα, εκάρη μοναχός. Εγκαταστάθηκε στη Μονή του «Μεγάλου Αγρού» στη Σιγριανή της Προποντίδας κοντά στην Κύζικο. Αργότερα ίδρυσε τη δική του Μονή στην Κάλυμνο. Διαφώνησε με τον Λέοντα Ε΄ στην προσπάθειά του να αναβιώσει τις εικονομαχίες, με αποτέλεσμα να φυλακισθεί και στη συνέχεια να εξορισθεί στη Σαμοθράκη, όπου και πέθανε. Εξαιτίας των διώξεων που υπέστη του δόθηκε ο χαρακτηρισμός του Ομολογητή από την Εκκλησία, η οποία τον ανακήρυξε άγιο. Ο Θεοφάνης είναι ιδιαίτερα γνωστός για το έργο του «Χρονογραφία», η οποία καλύπτει την περίοδο από το 284 έως το 813. Διάφορες χρονολογίες που αναφέρονται στο χρονικό του δεν θεωρούνται αξιόπιστες. Ο Θε-οφάνης είχε πρόσβαση σε πολλές πηγές, οι οποίες δεν διασώζονται σήμερα. Η Χρονογραφία του Θεοφάνη πρόκειται για μια απλοϊκή καλόπιστη θεοκεντρική συρραφή που αποσκοπούσε κυρίως στην πνευματική καλλιέργεια των μοναχών. Το χρονικό μεταφράστηκε γύρω στο 875 στα λατινικά. Τη Χρονογραφία συνέχισαν ορισμένοι ανώνυμοι Έλληνες ιστορικοί του 10ου αιώνα και το έργο τους, αποτελούμενο από έξι βιβλία, έχει τον τίτλο «Θεοφάνους Συνεχιστές» (Scriptores post Theophanem). Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Ιεροκλής: θεωρείται ο συγγραφέας του Συνέκδημου, ενός γεωγραφικού εγχειριδίου, το οποίο συντάχθηκε λίγο πριν από το 535. Δεν έχουμε καμιά άλλη πληροφορία για τον Ιεροκλή τον Γραμματικό. Ο Συνέκδημος του Ιεροκλέους αποτελεί κατάλογο των 64 επαρχιών και 923 (αρ-χικά 935) πόλεων της αυτοκρατορίας και είναι η σημαντικότερη πηγή για τη διοικητική και πολιτική γεωγραφία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας πριν τις αραβικές επιδρομές. Θεωρείται ότι το έργο βασίζεται σε επίσημα έγγραφα και παρουσιάζει την πολιτική, διοικητική, αλλά εν

Page 204: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

169

Παραρτήματα

μέρει και την εκκλησιαστική γεωγραφία από τα μέσα του 5ου αιώνα, ωστόσο περιέχει προσθή-κες από την εποχή του Ιουστινιανού Α΄, ενώ κάποια από τα στοιχεία του είναι υπό συζήτηση. Χρησίμευσε στον Κωνσταντίνο Z΄ Πορφυρογέννητο ως βασική πηγή, μαζί με το Στέφανο Βυ-ζάντιο, για το έργο «Περί των θεμάτων». A. Kazdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

http://asiaminor.ehw.gr/forms/filePage.aspx?lemmaId=6417

Κεδρηνός Γεώργιος, χρονικογράφος (11ος -12ος αιώνας): Η βιογραφία του μας είναι άγνω-στη. Το χρονικό του Σύνοψις Ιστοριών περιλαμβάνει τα σημαντικότερα γεγονότα από κτίσεως κόσμου έως το 1057, έτος ανόδου του Ισαακίου Α΄ Κομνηνού στο θρόνο. Η χρονογραφία του δεν αποτελεί πρωτότυπο έργο αλλά μια συρραφή πληροφοριών από τα έργα του ψευδοΣυμεών Μάγιστρου, του Θεοφάνη και του Γεώργιου Αμαρτωλού. Για τα γεγονότα που περιγράφει από το 811 έως το 1057 ακολουθεί πιστά το χρονογραφικό έργο του Ιωάννη Σκυλίτση. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Κίνναμος Ιωάννης, ιστορικός (πριν από το 1143 – μετά το 1185): Ιστορικός και βασιλικός γραμματικός του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνού. Έγραψε ένα ιστορικό έργο με τίτλο Επιτομή των Κατορθωμάτων, το οποίο καλύπτει τη χρονική περίοδο 1118-1176 περιγράφοντας τις βασιλείες του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού και του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού. Ο Κίνναμος έχοντας πρόσβαση στην αυτοκρατορική αυλή και στα επίσημα έγγραφα του κράτους αποτελεί σημα-ντική πηγή για τη βυζαντινή ιστορία του 12ου αιώνα. Η φιλοσοφία της ιστορικής του προσέγ-γισης είναι αυστηρά ντετερμινιστική. Τίποτα, αναφέρει ο Κίνναμος, δεν εξαρτάται από τους ανθρώπους, και η τύχη («ανάγκη ή θεία πρόνοια») εμφανίζεται στην αφήγησή του καθορίζο-ντας αυθαίρετα τα γεγονότα. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Κομνηνή Άννα, ιστορικός (1083 – π.1153): Πρωτότοκη κόρη του αυτοκράτορα Αλέξιου Α΄ Κομνηνού. Όταν πέθανε ο πατέρας της, το 1118, προσπάθησε ανεπιτυχώς συνεργαζόμενη με τη μητέρα της Ειρήνη Δούκαινα να αποτρέψει την ανάρρηση στο θρόνο του μικρότερου αδελ-φού της Ιωάννη Β΄. Τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής της τα πέρασε σε υποχρεωτική απομόνωση και αφιερώθηκε στη συγγραφή της «Αλεξιάδας», της ιστορίας της βασιλείας του πατέρα της. Γραμμένη σε μια αρχαΐζουσα ελληνική γλώσσα, η Αλεξιάδα είναι ουσιαστικά ένας πανηγυ-ρικός λόγος του πατέρα της Αλέξιου, ο οποίος είναι ο κεντρικός ήρωας του συγγράμματος. Γι’ αυτό και δεν είναι ιδιαίτερα αντικειμενικό. Παρά την έλλειψη αντικειμενικότητας, θεωρεί-ται βασική πηγή πληροφοριών για την αναβίωση της αυτοκρατορίας τον 11ο και 12ο αιώνα, αλλά και για τις συγκρούσεις των Βυζαντινών με τους Νορμανδούς, τους Σταυροφόρους, τους Σελτζούκους Τούρκους και τους Πετσενέγκους. Η Άννα Κομνηνή αποτελεί τη μόνη γυναίκα ιστορικό του Βυζαντίου. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, αυτοκράτορας της Μακεδονικής Δυναστείας και ιστο-ρικός (905-959): Ο μόνος γιος του Λέοντα ΣΤ΄ και της τέταρτης γυναίκας του Ζωής Καρβου-νοψίνας. Αν και στέφθηκε αυτοκράτορας το 908 (σε νηπιακή ηλικία) είχε αποκλειστεί από την εξουσία για περίπου τέσσερις δεκαετίες από τον αυτοκράτορα Αλέξανδρο (αδελφό του Λέο-

Page 205: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

170

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

ντα), τον Πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό (που ανέλαβε αντιβασιλέας) και τη μητέρα του Ζωή και τον αυτοκράτορα Ρωμανό Α΄ Λεκαπηνό (αντιβασιλέα και πενθερό του Κωνσταντίνου). Το 945 ανέλαβε πραγματικά την άσκηση εξουσίας αφού καθαίρεσε τους γιους του Ρωμανού Λεκαπηνού. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ ως άνθρωπος των γραμμάτων και όχι της δράσης προώθησε τη συστηματοποίηση της γνώσης και ενεθάρρυνε τη συγγραφή εγκυκολοπαιδικών έργων. Ο Κωνσταντίνος Ζ΄ συνεργάστηκε στη συγγραφή τριών έργων σχετικών με το διοικητικό σύστη-μα και τις εξωτερικές σχέσεις της αυτοκρατορίας, τα οποία διασώθηκαν κάτω από το όνομά του: «Περί βασιλείου τάξεως» (De Administrando Imperio), «Περί των τελετών της αυλής» (De Ceremoniis) και «Περί Θεμάτων, ή στρατιωτικών περιοχών των επαρχιών» (De Thematibus). Το «Περί βασιλείου τάξεως» αποσκοπούσε στη διαπαιδαγώγηση του γιου του και διαδόχου του Ρωμανού Β΄.A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Μαλάλας Ιωάννης, χρονικογράφος (περ. 491-578): Βυζαντινός χρονικογράφος από την Αντι-όχεια. Το επώνυμό Μαλάλας σημαίνει στα συριακά ρήτορας ή σχολαστικός. Ο Μαλάλας μορ-φώθηκε στην Αντιόχεια κι εργάστηκε ως κρατικός λειτουργός. Πιθανώς πήγε στην Κωνστα-ντινούπολη στη δεκαετία του 530 ή αμέσως μετά το 540. Έγραψε τη «Χρονογραφία», η οποία αναφέρεται στα γεγονότα από τη Δημιουργία του Κόσμου έως το 565. Η χρονογραφία του, γραμμένη σε δεκαοκτώ βιβλία, είναι σημαντική καθώς αποτελεί το παλαιότερο βυζαντινό χρο-νικό αυτού του είδους. Είναι γραμμένο σε απλή γλώσσα και αποτελεί μια συρραφή βιβλικών, μυθολογικών και ιστορικών θεμάτων, τα οποία περιβάλλονται από ένα χριστιανικό πλαίσιο. Ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές έργο και χρησιμοποιήθηκε από όλους τους μετέπειτα βυζαντινούς χρονικογράφους. Μεταφράστηκε στα σλαβικά και στα γεωργιανά. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Μανασσής Κωνσταντίνος, χρονικογράφος (περ. 1130–περ. 1187): Γεννήθηκε στην Κωνσταντι-νούπολη και εργάστηκε ως κρατικός λειτουργός στην αυλή της σεβαστοκράτισσας Ειρήνης Κο-μνηνής και του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄ Κομνηνού. Πέθανε ως Μητροπολίτης Ναυπάκτου. Το σημαντικότερο έργο του είναι η «Χρονική Σύνοψις», ένα χρονικό που καλύπτει τα γεγονότα από τη Δημιουργία του Κόσμου έως το 1081. Για τη συγγραφή του ακολούθησε τον Ιωάννη Ζω-ναρά, παραλείποντας, όμως, να γράψει για τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό (τον οποίο ο Ζωναράς επέ-κρινε έντονα στο έργο του). Μέσα στη χρονογραφία του διακρίνει κανείς τη συμπάθειά του για την αριστοκρατία, ενώ ταυτόχρονα καταδικάζει το Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη γιατί υποστηρίζει τους σιδεράδες, τους ξυλοκόπους, τους εμπόρους και άλλους τεχνίτες. Η Χρονική Σύνοψις είναι ένα έμμετρο χρονικό και η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο Μανασσής διακρίνεται για τη λογοτε-χνική της χάρη. Ενσωματώνει, ακόμη, πλήθος από ομηρικές εικόνες και ρητορικά σχήματα. Το χρονικό του Μανασσή ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές και μεταφράστηκε στα βουλγαρικά. Ο Μανασ-σής έγραψε, επίσης, πανηγυρικούς λόγους και εκφράσεις. Το ερωτικό έμμετρο μυθιστόρημά του Αρίστανδρος και Καλλίθέα σώζεται αποσπασματικά. Ο Μανασσής έγραψε, ακόμη, το Οδοιπο-ρικόν, μια εκτεταμένη έμμετρη αναφορά για μια διπλωματική αποστολή στην οποία συμμετείχε, ακολουθώντας την πρεσβεία του σεβαστού Ιωάννη Κοντοστέφανου στην Παλαιστίνη το 1160. Οι προσωπικές εντυπώσεις και παρατηρήσεις διαποτίζουν ολόκληρο το κέιμενό του, στο οποίο μεταξύ άλλων περιγράφει και τις εμπειρίες που είχε από το πέρασμά του στην Κύπρο. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Page 206: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

171

Παραρτήματα

Μαχαιράς Λεόντιος χρονικογράφος (15ος αιώνας): από σημαντική ελληνορθόδοξη οικογέ-νεια της Κύπρου, γεννήθηκε γύρω στο 1360 και πέθανε γύρω στο 1432. Διατήρησε στενή σχέση με το φράγκικο ρηγάτο της Κύπρου, ίσως λόγω της γνώσης της γαλλικής γλώσσας. Κατόρθω-σε μέσω της σχέσης του αυτής να έχει πρόσβαση στα αρχεία του βασιλείου. Γνωστό του έργο είναι η Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου, η ποία λέγεται Κρόνακα τουτέστιν Χρονικόν, γνωστότερη με τον τίτλο Κρόνακα. Πρόκειται για ένα χρονικό, το οποίο απαρτίζεται από έξι βιβλία και καλύπτει την περίοδο από τη βασιλεία του Μεγάλου Κωνσταντίνου (ξεκινά με την περιγραφή της εύρεσης του Τιμίου Σταυρού από την αγία Ελένη στα Ιεροσόλυμα) έως το θά-νατο του βασιλιά της Κύπρου Ιωάννη Β΄ το 1458 (το κείμενο που αφορά τα γεγονότα μετά το 1432, θεωρείται μεταγενέστερη προσθήκη). Το χρονικό είναι γραμμένο στη μεσαιωνική κυπρι-ακή διάλεκτο.http://en.wikipedia.org/wiki/Leontios_Makhairas

Νεόφυτος ο Εγκλειστος: συγγραφέας και άγιος της Εκκλησίας. Γεννήθηκε στα Λεύκαρα το 1134. Σε ηλικία δεκαοκτώ ετών εγκατέλειψε τη φτωχή του οικογένεια κι εκάρη μοναχός στη Μονή Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου στον Κουτσοβέντη. Εκεί εργάστηκε για πέντε χρόνια στους αμπελώνες της μονής, πήρε κάποια μόρφωση κι έγινε παρεκκλησιάρχης. Στη συνέχεια εγκατέλειψε τη μονή και ταξίδεψε στην Παλαιστίνη. Μετά την επιστροφή του στην Κύπρο, καθώς ήταν έτοιμος να ταξιδεύσει στο όρος Λάτρος της Δυτικής Μικράς Ασίας, όπου υπήρχε ακμάζουσα μοναστική κοινότητα, συνελήφθη στην Πάφο και οι στρατιώτες του έκλεψαν τα ναύλα, με αποτέλεσμα να αναζητήσει χώρο για να ασκητεύσει στα περίχωρα της Πάφου. Το 1159 λάξευσε στο βράχο, δυτικά του βουνού Μελισσόβουνος, ένα σπήλαιο κοντά στην Τάλα της Πάφου, στην οποία έζησε έγκλειστος για πάνω από σαράντα χρόνια. Με εντολή του τοπι-κού επισκόπου Πάφου Βασίλειου Κίνναμου χειροτονήθηκε ιερέας και δέχθηκε μαθητές. Έτσι σταδιακά το ασκητήριο εξελίχθηκε σε κοινοβιακή μονή, της οποίας ο Νεόφυτος συνέταξε τυ-πικό. Το 1197 έσκαψε στο βράχο, πάνω από το ναό του Τιμίου Σταυρού, την Ανωτέρα Εγκλεί-στρα ή Νέα Σιών, όπως την ονόμασε και από εκεί επέβλεψε την ολοκλήρωση των κτισμάτων και των τοιχογραφιών της μονής και έγραψε τα περισσότερα βιβλία του σε εκκλησιαστικά θέματα (πανηγυρικούς, κατηχήσεις, ομιλίες, σχολιασμό στο Άσμα Ασμάτων κ.ά.). Παράλληλα ενδιαφέρθηκε και για τα σύγχρονά του γεγονότα. Σε επιστολή του, που έγραψε το 1194, με τίτλο «Νεοφύτου Πρεσβυτέρου μοναχού και Εγκλείστου, περί των κατά χώραν Κύπρον σκαι-ών» παρουσιάζει γεγονότα της εποχής του Ισαακίου Κομνηνού, της Γ΄ Σταυροφορίας και της κατάκτησης της Κύπρου από το Ριχάρδο το Λεοντόκαρδο και των πρώτων χρόνων της κυρι-αρχίας των Λατίνων στο νησί. Ο Άγιος Νεόφυτος πέθανε μετά το 1214. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

http://www.stneophytos.org.cy/

Πολυβίος επισκόπος Ρινοκορούρων: Επίσκοπος της παράλιας πόλης Ρινοκόρουρα, η οποία βρισκόταν στο σύνορο Αιγύπτου και Παλαιστίνης. Ο Πολύβιος ήταν μαθητής και βιογράφος του αγίου Επιφανίου.

Προκόπιος Καισαρείας, ιστορικός (πρώτο μισό του 6ου αιώνα): Γεννήθηκε γύρω στο 500 στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, όπου σπούδασε ρητορική και νομικά, πιθανόν στη Νομική Σχολή της Βηρυτού. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη σε νεαρή ηλικία, όπου άσκησε το επάγγελμα του ρήτορα και του δικηγόρου. Το 527 έγινε νομικός σύμβουλος και γραμματέας του στρατηγού του Ιουστινιανού Α΄ Βελισσάριου και τον συνόδευσε στις νικηφόρες εκστρατείες του κατά των Περσών, των Βανδάλων και των Γότθων. Όταν ο Βελισάριος έχασε την εύνοια του αυ-

Page 207: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

172

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

τοκράτορα, ο Προκόπιος επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη. Πολύ πιθανό να τερμάτισε την καριέρα του ως έπαρχος της πόλης το 562. Τα έργα του είναι (α) Υπέρ των Πολέμων Λόγοι (βασιζόμενος στις δικές του παρατηρήσεις και εμπειρίες από τα διάφορα πεδία των μαχών αλλά και σε πληροφορίες από επίσημα έγγραφα, στα οποία είχε πρόσβαση, καταγράφει σε οκτώ βιβλία τα πολεμικά γεγονότα της περιόδου 527-553/554), (β) Περί Κτισμάτων (περιγράφει σε έξι βιβλία πολλά δημόσια οικοδομήματα τα οποία ανεγέρθηκαν από τον Ιουστινιανό Α΄ σε όλη την αυτοκρατορία) και (γ) Ανέκδοτα η Απόκρυφη Ιστορία (βρίσκεται σε αντίφαση με τα άλλα συγγράμματά του καθώς περιγράφει, χωρίς ωραιοποιήσεις, την προσωπική ζωή και τον πολιτικό βίο του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας, και του Βελισσαρίου και της συζύγου του Αντωνίνας. Η περιβόητη Απόκρυφος Ιστορία ουσιαστικά είναι ένας λίβελος και χαρακτηρίζε-ται από χυδαιότητα. Η Απόκρυφη Ιστορία θεωρήθηκε παλιότερα ότι δεν μπορεί να έχει γρα-φτεί από τον Προκόπιο. Η συγκριτική μελέτη του κειμένου όμως, απέδειξε ότι είναι δικό του. Δεν υπάρχει συμφωνία των ειδικών ούτε για το πότε γράφτηκε, ούτε για το πότε δημοσιεύτηκε αυτό το βιβλίο. Πάντως είναι αδύνατο να κυκλοφόρησε πριν τον θάνατο του Ιουστινιανού (565), αν και υπάρχει η άποψη ότι κυκλοφόρησε νωρίτερα σε στενό κύκλο δυσαρεστημένων αριστοκρατικών).A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993. Wikipedia (http://el.wikipedia.org/wiki/)

Ρουφίνος της Ακυληίας (λατ:Rufinus Aquileiensis), μοναχός, ιστορικός και θεολόγος: Ο Τυ-ράννιος Ρουφίνος ήταν Λατίνος εκκλησιαστικός ιστορικός που άκμασε κατά τον 4ο και 5ο αιώνα. Είναι περισσότερο γνωστός ως μεταφραστής έργων εκκλησιαστικών πατέρων από τα ελληνικά στα λατινικά. Γεννήθηκε στη ρωμαϊκή πόλη Ιουλία Κονκόρδια της Ακυληίας. Σπού-δασε στη Ρώμη όπου και συνδέθηκε με τον Ιερώνυμο και γύρω στο 372, κατά τα πρώτα χρόνια της εμφάνισης του μοναχισμού στη Δύση, θέλοντας να γνωρίσει καλύτερα τις ρίζες του φαινο-μένου αυτού ταξίδευσε στην Ανατολή όπου και παρακολούθησε μαθήματα του Διδύμου στην Αλεξάνδρεια και στη συνέχεια επισκέφτηκε τους μοναχούς της Νιτρίας και της Σκήτης. Αργό-τερα ταξίδευσε στην Ιερουσαλήμ όπου και έζησε ως ερημίτης αφού προηγουμένως ίδρυσε γυ-ναικείο μοναστήρι. Το Φθινόπωρο του 397 επέστρεψε στη Ρώμη και πέθανε το 411 στη Σικελία.Wikipedia (http://el.wikipedia.org/wiki/)

Σκυλίτσης Ιωάννης, ιστορικός (β΄ μισό 11ου αιώνα): Ελάχιστα στοιχεία γνωρίζουμε για τη βιογραφία του. Στο έργο του «Σύνοψις Ιστοριών» αναφέρεται ως κουροπαλάτης και δρουγ-γάριος της βίγλας και ταυτίζεται συνήθως με τον Ιωάννη Θρακήσιο, κουροπαλάτη και δρουγ-γάριο της βίγλας το 1092. Η «Σύνοψις Ιστοριών» καλύπτει την περίοδο από το 811 έως το 1057 και θεωρείται ως συνέχεια της χρονογραφίας του Θεοφάνη, τον οποίο ο Σκυλίτσης εγκωμιάζει στο προοίμιό του ως τον πιο αξιόπιστο ιστορικό. Ο Σκυλίτσης χρησιμοποιεί ποικίλες πηγές και μερικές φορές φτάνει σε αντικρουόμενα συμπεράσματα. Σε κάποιες βασιλείες αυτοκρατόρων είναι αναλυτικός στην παρουσίαση των γεγονότων, ενώ σε άλλες πιο περιληπτικός. Ο κύριος ήρωας των τελευταίων χρόνων, που περιγράφει ο Σκυλίτσης, είναι ο στρατηγός Κατακαλών Κεκαυμένος, με τον οποίο είναι πιθανό να συνδεόταν προσωπικά. Το χειρόγραφο της Σύνοψης Ιστοριών του Σκυλίτση στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης (Bibl. Nac. Vitr. 26-2), αντίγραφο του 12ου αιώνα, μάς παρέχει πολύτιμες οπτικές πληροφορίες για το αυτοκρατορικό τελετουρ-γικό, τον οπλισμό των Βυζαντινών, τις θαλάσσιες και χερσαίες μετακινήσεις κ.άλ. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991. Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Page 208: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

173

Παραρτήματα

Στέφανος διάκονος Κωνσταντινουπόλεως (9ος αιώνας): Εικονολάτρης διάκονος στην Κων-σταντινούπολη. Έγραψε το έτος 808 το βίο του εικονολάτρη μάρτυρα Στεφάνου του Νέου. Ο βίος αυτός περιέχει πληροφορίες για τις εικονομαχικές έριδες κατά τα έτη της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ε΄ (741-775). Επίσης, μας πληροφορεί για τους αγώνες του Κωνσταντίνου ενα-ντίον των Βουλγάρων, τους οποίους ονομάζει Σκύθες.

Συμεών μεταφραστής, βιογράφος αγίων, ανώτατος αξιωματούχος και άγιος (β΄ μισό 10ου αι-ώνα): Υπηρέτησε ως λογοθέτης υπό τους αυτοκράτορες Νικηφόρο Β΄, Ιωάννη Α΄ και Βασίλειο Β΄. Λίγο πριν πεθάνει, γύρω στο 1000, εκάρη μοναχός. Αργότερα, ανακηρύχθηκε άγιος για τις μεγάλες υπηρεσίες που πρόσφερε με ιδιαίτερη υπομονή ως μεταφραστής αγιογραφικών κειμέ-νων. Μετέφρασε πολλά μαρτυρολόγια και βίους αγίων. Ο Συμεών επεξεργάστηκε κι έγραψε εκ νέου τα πιο πολλά κείμενά του δίνοντάς τους μια τυποποίηση και εξομαλύνοντας τη γλώσσα τους. Το «Συναξάριόν» του χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα από την Ορθόδοξη Εκκλησία. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Σωζομενός ή Σωζόμενος, εκκλησιαστικός ιστορικός και νομικός (περίπου 400-450): Το πλή-ρες όνομά του: Σαλαμίνιος Ερμείας Σωζομενός. Γεννήθηκε στη Βαιθηλία, μια μικρή πόλη κο-ντά στη Γάζα της Παλαιστίνης και άσκησε το επάγγελμα του δικηγόρου στην Κωνσταντινού-πολη, όπου και πέθανε. Το 9τομο έργο του «Εκκλησιαστική Ιστορία» αποτελεί σημαντική πηγή για τις εκκλησιαστικές εξελίξεις κατά την περίοδο 324-425. Το έργο του αυτό το αφιέρωσε στον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β΄. Το πρώτο και το τελευταίο μέρος της Εκκλησιαστικής Ιστορίας έχουν χαθεί. Πολλά από τα στοιχεία του έργου του τα πήρε από την Εκκλησιαστική Ιστορία του Σωκράτη, ενώ έλαβε υπόψη και δυτικές πηγές.A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Σωκράτης, εκκλησιαστικός ιστορικός: Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 380 περίπου και πέθανε μετά το 439. Ο Σωκράτης ήταν σχολαστικός, δηλαδή νομικός στην Κωνσταντινούπολη, όπου μορφώθηκε από τους γραμματικούς Ελλάδιο και Αμμώνιο, οι οποίοι ήταν εξόριστοι ει-δωλολάτρες από την Αλεξάνδρεια. Έγραψε μια επτάτομη «Εκκλησιαστική Ιστορία», η οποία καλύπτει πολιτικά και εκκλησιαστικά γεγονότα από το 305 έως το 439 (κάθε τόμος καλύπτει τα γεγονότα της βασιλείας ενός αυτοκράτορα, από τον Κωνσταντίνο Α΄ έως τον Θεοδόσιο Β΄). Στο έργο του δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στα τοπικά γεγονότα της Κωνσταντινούπολης. Περι-γράφει κοσμικά γεγονότα, συμπεριλαμβανομένων και στρατιωτικών. Ο Σωκράτης είναι πολύ καλός κριτικός ιστορικός, ο οποίος αναφέρει επακριβώς τις πηγές του. Όταν μια προσεκτική εξέταση της Εκκλησιαστικής Ιστορίας από τον Αθανάσιο Αλεξανδρείας τον έπεισε ότι υπήρ-χαν σοβαρά χρονολογικά λάθη στην αρχική του πηγή, την Εκκλησιαστική Ιστορία του Λατίνου Ρουφίνου της Ακυληίας, προχώρησε σε δεύτερη έκδοση του έργου του (αυτή που σώζεται). Η «Εκκλησιαστική Ιστορία» σώζεται επίσης και σε αρμενικό χειρόγραφο. A. Kazhdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Χωνιάτης Νικήτας, κρατικός αξιωματούχος, ιστορικός, θεολόγος: Γεννήθηκε στην πόλη Χώ-ναι της Φρυγίας (μεταξύ του 1155 και 1157) και πέθανε στη Νίκαια (1217). Με σπουδές πιθανόν στην Κωνσταντινούπολη ακολούθησε σταδιοδρομία αυτοκρατορικού υπαλλήλου και κατέλα-βε διάφορα αξιώματα στην Κωνσταντινούπολη και στην επαρχία. Υπηρέτησε στην αυτοκρα-τορική αυλή τους αυτοκράτορες Αλέξιο Β΄ και Ισαάκιο Β΄ και διορίστηκε από τον τελευταίο

Page 209: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

174

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Λογοθέτης των Σεκρέτων (ανώτατος κρατικός αξιωματούχος, ο οποίος κατηύθυνε όλη την κε-ντρική διοίκηση). Με την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους αναγκάζεται να εγκαταλείψει με την οικογένειά του την Κωνσταντινούπολη και καταφεύγει στη Νίκαια, στην αυλή του αυτοκράτορα Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρι. Το σημαντικότερό του έργο είναι η Ιστορία (Χρονική Διήγησις), η οποία αποτελεί τη σημαντικότερη πηγή για τη χρονική περίοδο 1118-1206 (εν συντομία η βασιλεία του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού και λεπτομερώς από τη βασιλεία του Μανουήλ Α΄ έως την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204), αν και οι προσωπικές (κάποτε μεροληπτικές) απόψεις του συγγραφέα την χρωματίζουν. Στο Χωνιάτη οι άνθρωποι παρου-σιάζονται να έχουν κατά τρόπο αντιφατικό καλά και κακά ηθικά στοιχεία και αποτελούν τις κινητήριες δυνάμεις στην ιστορία, ενώ ο Θεός λειτουργεί ως η υπέρτατη ηθική αξία. Έγραψε πανηγυρικούς λόγους αυτοκρατόρων, επιστολές και το Θησαυροφυλάκιο της Ορθοδοξίας, στο οποίο συνέλεξε πολλά θεολογικά κείμενα. A. Kazdan ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Donald M. Nicol, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1993.

Page 210: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

175

Παραρτήματα

Γλωσσάρι όρων Τέχνης και Αρχαιολογίας

Ακακία ή ανεξικακία: Κυλινδρικός πορφυρός μεταξένιος κύλινδρος ή πουγκί που περιείχε στάχτη. Το έφεραν οι βυζαντινοί αυτοκράτορες ως ένα από τα σύμβολά τους κατά τις επίσημες τελετές. Συμβόλιζε τη θνητή φύση όλων των ανθρώπων και το ασταθές της επίγειας βασιλείας και φερόταν ακριβώς από τον αυτοκράτορα για να του θυμίζει ότι πρέπει να συμπεριφέρεται προς τους υπηκόους του, αλλά όμοιούς του, με την απαιτούμενη ακακία, ανεξικακία και δι-καιοσύνη. Πιθανώς προέρχεται από τη ρωμαϊκή mappa, το ύφασμα που χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι ύπατοι για να ξεκινήσουν οι αρματοδρομίες στον ιππόδρομο.

Άκρα Ταπείνωση: εικονογραφικός τύπος που παρουσιάζει το νεκρό Χριστό όρθιο σε προτομή και γυμνό με σταυρωμένα τα χέρια πάνω στο στήθος. Πολλές φορές απεικονίζεται μπροστά από το σταυρό ή μέσα σε σαρκοφάγο, σύμβολο του τάφου Του.

Άμβωνας: το επίσημο βήμα μέσα σε μια εκκλησία για την ανάγνωση των γραφών, το κήρυγμα κλπ.

Αργολιθοδομή: Τοιχοποιία από ακανόνιστου σχήματος λίθους.

Αρκοσόλιο: επιτύμβια κόγχη που επιστέφεται με τόξο.

Ασπίδα (φουρνικό): θόλος με σχήμα τμήματος σφαιρικής επιφάνειας μικρότερου από ημισφαίριο.

Δεήση: παράσταση που εικονίζει τη μεσολάβηση της Παναγίας και του Ιωάννη του Προδρό-μου, αλλά και άλλων αγίων συχνά, στο Χριστό – Κριτή για την άφεση των αμαρτιών των πιστών.

Δευτέρα Παρουσία: πρόκειται για τη δεύτερη έλευση του Ιησού Χριστού, που εν αντιθέση με την πρώτη που τελέσθη ταπεινώς και αφανώς, θα συμβεί ενδόξως και μεγαλοπρεπώς, για να κρίνει ζώντας και νεκρούς, σε χρόνο ο οποίος θα είναι ανύποπτος. Στην τέχνη η Δευτέρα Πα-ρουσία εικονογραφείται συνήθως στο νάρθηκα του ναού.

Διακονικό: χώρος του ναού που χρησιμεύει σαν σκευοφυλάκιο. Στην παλαιοχριστιανική επο-χή βρισκόταν στη μια πλευρά της εκκλησίας ή του αιθρίου της. Σε μεταγενέστερη εποχή δια-μορφώθηκε στο διαμέρισμα του ιερού προς τα δεξιά (νότια) της αψίδας και αντιστοιχεί στην Πρόθεση.

Δόξα: φωτεινός δίσκος, συνήθως ελλειψοειδής (μάντορλα), που περιβάλλει τον Χριστό ή, σπα-νιότερα, τη Θεοτόκο, σε ορισμένες παραστάσεις όπως η Μεταμόρφωση, η Ανάληψη, η Κοίμη-ση της Θεοτόκου και η Δευτέρα Παρουσία. Συμβολίζει τη θεϊκή υπόσταση του Χριστού.

Εικονοστάσιο: το εικονοστάσιο ή τέμπλο είναι μια ξύλινη ή μαρμάρινη κατασκευή, η οποία χωρίζει τον κυρίως ναό από το ιερό βήμα. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές ήταν ένα απλό δι-άφραγμα. Αργότερα υπερυψώθηκε και προστέθηκαν σε αυτό μεγάλες και μικρές εικόνες, οπότε πήρε τη σημερινή του μορφή, αποκλείοντας την όψη του ιερού βήματος, από τον κυρίως ναό.

Ειλητάριο ή ειλητό: πάπυρος ή περγαμηνή που τυλίγεται γύρω από μικρό ξύλινο κυλινδρικό κοντό (ραβδί) και περιλαμβάνει χειρόγραφο κείμενο.

Επίθημα: αρχιτεκτονικό μέλος, σχήματος κόλουρης πυραμίδας, που τοποθετείται πάνω από τα κιονόκρανα κιονοστοιχιών που φέρουν τόξα ή θόλους.

Page 211: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

176

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Ετοιμασία του Θρόνου: συμβολική παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού. Εικο-νίζεται ο θρόνος με το Σταυρό και το Ευαγγέλιο έτοιμος να δεχθεί τον Κριτή. Τον φρουρούν οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.

Ηλιακός: υπαίθριος εξώστης.

Θεοτόκος Βλαχερνίτισσα: εικονογραφικός τύπος της Παναγίας όπως παριστανόταν στην πε-ρίφημη εικόνα της μονής της Θεοτόκου στη συνοικία των Βλαχερνών στην Κωνσταντινούπο-λη. Σύμφωνα με τον εικονογραφικό τύπο η Θεοτόκος απεικονίζεται με τα χέρια υψωμένα σε δέηση και έχοντας στο στήθος της μετάλλιο με το Χριστό Εμμανουήλ.

Θεοτόκος Ελεούσα: προσωνυμία της Θεοτόκου βρεφοκρατούσας, συχνή ονομασία του τύπου της Γλυκοφιλούσας.

Θεοτόκος Κυκκώτισσα: κυπριακή εικονογραφική παραλλαγή του τύπου της Θεοτόκου Ελε-ούσας (Γλυκοφιλούσας). Συναντάται και εκτός Κύπρου, δείχνοντας έτσι τη μεγάλη διάδοση της τιμής της αγίας εικόνας του Μοναστηριού του Κύκκου.

Θεοτόκος Οδηγήτρια: εικονογραφικός τύπος της Παναγίας όπως παριστανόταν σε μια από τις πιο σεβαστές και πιο δημοφιλείς εικόνες στην Κωνσταντινούπολη, υποτιθέμενο έργο του ευαγγελιστή Λουκά. Η Θεοτόκος εικονίζεται όρθια κρατώντας τον Χριστό, ο οποίος ευλογεί.

Καθολικό: η κύρια εκκλησία του μοναστηριού

Κατακόμβη: υπόγειο κοιμητήριο αποτελούμενο από μακρούς διαδρόμους σκαμμένους στο βράχο.

Κιβώριο: μεγαλοπρεπές κάλυμμα της Αγίας Τράπεζας: ημισφαιρικός θολίσκος ή πυραμοειδής στέγη, που στηριζόταν πάνω σε τέσσερις κιονίσκους ενωμένους μεταξύ τους με τόξα. Συνήθως τα ανοίγματα ανάμεσα στους κιονίσκους κλείνονταν με παραπετάσματα (βήλα).

Μαφόριο: πέπλο που καλύπτει την κεφαλή και τους ώμους.

Μηλωτή: δέρμα κατσίκας ή προβάτου που ενδύονταν οι ερημίτες για να κρύψουν τη γύμνια τους. Ο Ματθαίος (γ΄, 4) περιγράφοντας τη μηλωτή του Ιωάννη του Προδρόμου αναφέρει ότι ήταν από τρίχες καμήλας και είχε δερμάτινη ζώνη.

Μικρογραφία ή μινιατούρα: ζωγραφική μικρών διαστάσεων σε χειρόγραφα θρησκευτικά ή κοσμικά βιβλία.

Μικροτεχνία: Η τέχνη της κατασκευής έργων μικρών διαστάσεων. Συνήθως αφορούν έργα μεταλλοτεχνίας, αργυροχοΐας, χρυσοχοΐας, σμαλτοτεχνίας, χρυσοκεντητικής, μικρογλυπτικής και ξυλογλυπτικής.

Μνημειακή ζωγραφική: η μεγάλων διαστάσεων ζωγραφική σε ναούς και άλλα κτίρια.

Νωπογραφία (fresco): Επίστρωση με διαδοχικά στρώματα ασβεστόγυψου (σοβά) και ενώ το τελευταίο είναι ακόμα νωπό (affresco), ο ζωγράφος απλώνει τα χρώματά του, ούτως ώστε αυτά να απορροφηθούν και να ενσωματωθούν στον τοίχο. Με αυτό τον τρόπο οι νωπογραφίες είναι ανθεκτικότερες στο χρόνο, σε αντίθεση με τις ξηρογραφίες (a secco), όπου ο ζωγράφος απλώνει τα χρώματά του στο αποξηραμένο υπόστρωμα.

Ξυλοδεσιά: ξύλινη οριζόντια δοκός (στρωτήρας) που χρησιμοποιείται για το δέσιμο (ενίσχυση) των τοίχων.

Page 212: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

177

Παραρτήματα

Παλαιός των Ημερών: ανθρωπόμορφη απεικόνιση του Θεού Πατέρα με γκρίζα μακριά κόμη και γενειάδα να ευλογεί και με τα δύο χέρια.

Παστοφόρια: δωμάτια που κατά κανόνα πλαισίωναν την αψίδα των παλαιοχριστιανικών ή βυζαντινών εκκλησιών και χρησίμευαν ως πρόθεση ή διακονικό.

Πρόθεση: χώρος όπου αρχικά έφερναν οι πιστοί το αλεύρι, τον άρτο και τον οίνο που με τον Καθαγιασμό μεταβάλλονται σε Τίμια Δώρα. Αργότερα, διαμέρισμα στα αριστερά (βόρεια) της αψίδας, όπου ετοιμάζονται τα Τίμια Δώρα.

Πρόπυλο: η μνημειώδης είσοδος του ιερού περιβόλου μιας εκκλησίας ή ενός αυτοκρατορικού ανακτόρου.

Σμάλτα: γίνονται τοποθετώντας σε μικρά κοιλώματα, κατασκευασμένα από λεπτά φύλλα χρυ-σού κολλημένα επάνω σε μία χρυσή πλάκα, σκόνη από σμάλτο (μολύβι, βορικό νάτριο και μεταλλικά οξείδια).

Σολέα: στις παλαιοχριστιανικές ή βυζαντινές εκκλησίες, ο υπερυψωμένος, πάνω από τη στάθ-μη του δαπέδου, διάδρομος, που οδηγεί από το βήμα στον άμβωνα.

Σταυροθόλιο: θόλος που σχηματίζεται από την τομή δύο ημικυλινδρικών θόλων.

Στηθάρια ή μετάλλια: προτομές σε κύκλους.

Στυλοβάτης: μια συνεχής λίθινη βάση, υπερυψωμένη σε σχέση με τη στάθμη του δαπέδου, πάνω στην οποία πατούν τα φέροντα στοιχεία του κτιρίου, κίονες ή πεσσοί.

Τρίβηλο: στις παλαιοχριστιανικές εκκλησίες κυρίως, αλλά και σ’ εκείνες των μεταγενέστερων χρόνων, το κατά κανόνα τοξωτό τριπλό άνοιγμα ανάμεσα στον εσωνάρθηκα και το μεσαίο κλίτος. Ο όρος προέρχεται από τα τρία παραπετάσματα (βήλα), που κρέμονταν ανάμεσα στους κίονες.

Τύμπανο: το τμήμα της εκκλησίας, κυκλικό ή πολυγωνικό, πάνω στο οποίο υψώνεται ημισφαι-ρικός θόλος.

Υπόγειο: Υπόγειος ταφικός θάλαμος (ή ομάδα ταφικών θαλάμων) για ιδιωτική χρήση.

Χριστόγραμμα: μονόγραμμα του Χριστού με ποικίλες μορφές. Αποτελείται από τα δύο πρώτα γράμματα του ονόματος του Χριστού: Χ και Ρ.

Ωμοφόριο: μακριά λωρίδα υφάσματος που περνά γύρω από το λαιμό και ξαναπέφτει μπροστά μόνη. Το φορούν επίσκοποι.

Loculus (πληθ. loculi): λατινική λέξη η οποία δηλώνει στην αρχιτεκτονική μια λαξευτή εσοχή για να δεχτεί το σώμα ενός νεκρού. Οι θήκες αυτές συνήθως ανοίγονταν σε κατακόμβες, υπό-γεια και μαυσωλεία ή άλλα μέρη ταφών. Ο όρος loculus μπορεί επίσης να αναφέρεται και ως συνώνυμο για τη σαρκοφάγο.

Page 213: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

178

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Βιβλιογραφία

Διδακτική της Ιστορίας και χρήση πηγών κατά τη διδασκαλία

Αντωνιάδης Λέανδρος, Η διδακτική της Ιστορίας, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1995.

Κόκκινος Γιώργος, Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της Ιστορίας. Για μια νέα διδακτική μεθοδολογία στην υπηρεσία της κριτικής ιστορικής σκέψης, Μεταίχμιο, Αθήνα 2006.

Μαυροσκούφης K. Δημήτρης, Αναζητώντας τα ίχνη της Ιστορίας: ιστοριογραφία, διδακτική μεθοδολογία και ιστορικές πηγές, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2005.

Παληκίδης Άγγελος, «Η εικονογράφηση των σχολικών εγχειριδίων Ιστορίας» στο Αντρέας Ανδρέου (επιμ.), Η διδακτική της Ιστορίας στην Ελλάδα και η έρευνα στα σχολικά εγχειρίδια, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007, 321-362.

Τουλούμης Κ., Διδάσκοντας για το Παρ(ελθ)όν: Η Αρχαιολογία στη Μέση Εκπαίδευση – Δυ-νατότητες και Προοπτικές, Εκδόσεις Ζήτη, Θεσσαλονίκη 2004.

Burke Peter, Αυτοψία, Οι χρήσεις των εικόνων ως ιστορικών μαρτυριών, Μεταίχμιο, Αθήνα 2003.

Moniot Henri, Η διδακτική της Ιστορίας, Μεταίχμιο, Αθήνα 2002.

Peyrot J., Η διδασκαλία της Ιστορίας στην Ευρώπη, Μεταίχμιο, Αθήνα 2000.

Stradling Robert, Η διδασκαλία της Ευρωπαϊκής Ιστορίας του 20ού αιώνα, Συμβούλιο της Ευ-ρώπης 2001.

Stradling Robert, Πολυπρισματική θεώρηση στη διδασκαλία της Ιστορίας: Οδηγός για καθηγη-τές, Συμβούλιο της Ευρώπης 2003.

Βυζαντινή Ιστορία

Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Βιβλία Α΄ - ΙΕ΄(μτφρ. Αλόη Σιδέρη), Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα 2005.

Αρχιμανδρίτης Βαρνάβας, «Βίος Αποστόλου Βαρνάβα» στο Κοκκινόφτας Κ. (επιμ.), Η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Ο Βίος του Αποστόλου Βαρνάβα – Οι πηγές – Η ιστορία της Μονής – Η αρχιτεκτονική, Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Λευκωσία 2009, 19-30.

Γεωργίου Σταύρος, «Η κατάληψη της εξουσίας στην Κύπρο από τον Ισαάκιο Δούκα Κομνηνό (1184-1191)», Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XXXII, Λευκωσία 2006, 67-78.

Γεωργίου Σταύρος, «Μερικές παρατηρήσεις για την οικονομία της Κύπρου κατά την περίοδο των Κομνηνών (1081-1185)», Επετηρίδα του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών, XXXIIΙ, Λευ-κωσία 2007, 21-75.

Page 214: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

179

Παραρτήματα

Γκουτζιουκώστας Ανδρέας και Μονίαρος Ξενοφών, Η περιφερειακή διοικητική αναδιορ-γάνωση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τον Ιουστινιανό Α΄ (527-565): Η περίπτωση της Quaestura Iustiniana Exercitus, Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 22, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλο-νίκη 2009.

Δημοσθένους Ανθούλλης, Η Βυζαντινή Κύπρος (965-1191), Υλικός και πνευματικός πολιτι-σμός, Εκδόσεις Ηρόδοτος, Αθήνα 2002.

Δημοσθένους Ανθούλλης, Βυζαντινή Κύπρος - Ο κόσμος των θαυμάτων, Χρονικό Πολίτης 128 (16 Νοεμβρίου 2003).

Δημοσθένους Ανθούλλης, Η οικογένεια στη βυζαντινή Κύπρο, Χρονικό Πολίτης 12 (11 Μαΐου 2008).

Δημοσθένους Ανθούλλης, Ισαάκιος Κομνηνός, αυτοκράτορας της Κύπρου, Χρονικό Πολίτης 25 (10 Αυγούστου 2008).

Δημοσθένους Ανθούλλης, Η ιατρική στη βυζαντινή Κύπρο, Χρονικό Πολίτης 27 (24 Αυγού-στου 2008).

Δημοσθένους Ανθούλλης, Η Μετοικεσία των Κυπρίων το 691 μ.Χ., Χρονικό Πολίτης 88 (1 Νοεμβρίου 2009).

Εγγλεζάκης Βενέδικτος, Είκοσι μελέται δια την Εκκλησίαν Κύπρου, Ίδρυμα Λεβέντη – ΜΙΕΤ, Αθήνα 1996.

Καραγιαννόπουλου Ι., Χάρτες πρωΐμου Βυζαντινής περιόδου (324-565), Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1991.

Κωμοδίκης Κωνσταντίνος, Οι πληροφορίες των βραχέων χρονικών για την Κύπρο: η κατάτα-ξη και ο σχολιασμός τους: σύντομη ιστορία της βυζαντινής και μεσαιωνικής Κύπρου, 324-1571, Εκδόσεις Επιφανίου, Λευκωσία 2006.

Νεράντζη-Βαρμάζη Βασιλική, Μεσαιωνική Ιστορία της Κύπρου μέσα από τις βυζαντινές πη-γές, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995.

Νεράντζη – Βαρμάζη Βασιλική, Σύνταγμα Βυζαντινών Πηγών Κυπριακής Ιστορίας, 4ος – 15ος αιώνας, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Λευκωσία 1996.

Νικολάου – Κονναρή Άγγελ, Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος: Η πρώτη βρετανική απόβαση στην Κύπρο, Χρονικό Πολίτης 02 (24 Φεβρουαρίου 2008).

Παπαγεωργίου Αθανάσιος, «Η Επισκοπή Σόλων» στο Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, 2000 χρόνια Τέχνης και Αγιότητος, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου – Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, Λευκωσία 2000, 37-50.

Παυλίδης Άντρος, Η Κύπρος ανά τους αιώνες μέσα από τα κείμενα ξένων επισκεπτών της, τόμ. Α΄, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1993.

Παυλίδης Άντρος, Λεοντίου Μαχαιρά Χρονικόν, Φιλόκυπρος, Λευκωσία 1995 (έκδοση β΄ βελ-τιωμένη).

Page 215: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

180

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Χατζηιωάννου Κυριάκος, Ἡ Ἀρχαῖα Κύπρος εἰς τὰς ἑλληνικὰς πηγάς, τόμος Α΄, Έκδοσις Ιε-ράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου, Λευκωσία 1971.

Χατζηψάλτη Κ., «Η Κύπρος, το Βυζάντιον και το Ισλάμ», Κυπριακαί Σπουδαί Κ΄ (1956), 15-29.

Χριστοφιλοπούλου Αικ., Βυζαντινή Ιστορία, 324-610, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992.

Χρυσός Ευάγγελος, «Ο Ηράκλειος στην Κύπρο (609-10)», Πρακτικά Συμποσίου Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2-3 Μαΐου 1983, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου – Πανεπιστή-μιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1984, 53-62.

Christides Vassilios, The Image of Cyprus in the Arabic Sources, Πολιτιστικό Ίδρυμα Αρχιεπισκό-που Μακαρίου Γ΄ - Γραφείον Κυπριακής Ιστορίας, Λευκωσία 2006.

Kazhdan Alexander ed. et al., Oxford Dictionary of Byzantium (3 vols.), Oxford University Press, Oxford 1991.

Mansouri M. Tahar, Chypre dans les Sources Arabes Médiévales, Centre de Recherche Scientifique, Nicosie 2001.

Nicol M. Donald, Βιογραφικό Λεξικό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Ελληνική Ευρωεκδοτι-κή, Αθήνα 1993.

Sherrard Philip, Byzantium (Time Life Books), Nederland 1976.

The Chronicle of Theophanes the Confessor, Byzantine and Near Eastern History AD 284-813, Translated with Introduction and Commentary by Cyril Mango and Roger Scott with the assistance of Geoffrey Greatrex, Clarendon Press, Oxford 1997.

Βυζαντινή τέχνη και αρχαιολογία

Αργυρού Xρήστος, "Όψεις του καθημερινού βίου μέσα από τη μνημειακή τέχνη της Κύπρου", στους Μαραγκού Α., Γεωργής Γ., Σκλαβενίτης Τ. & Στάικος Κ. (επιμ.) ΚΥΠΡΟΣ, από την αρ-χαιότητα έως σήμερα, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2007, 232-259.

Γκιολές Νικόλαος, Η χριστιανική τέχνη στην Κύπρο, Μουσείον Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκω-σία 2003.

Κωνσταντινίδης Κώστας, "Τα ελληνικά χειρόγραφα της Μεσαιωνικής Κύπρου", στους Μαρα-γκού Α., Γεωργής Γ., Σκλαβενίτης Τ. & Στάικος Κ. (επιμ.) ΚΥΠΡΟΣ, από την αρχαιότητα έως σήμερα, Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2007, 260-279.

Μαρκίδου Λόρια, Ράπτου Ευστάθιος, Cole Mary (επιμ.), Αρχαιολογικοί χώροι και μνημεία της Κύπρου στον κατάλογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, Κυπριακή Εθνική Επιτρο-πή UNESCO, Λευκωσία 1999.

Μελετίου Έλ. και Καυκαρίδης Κ., Παγκόσμια Ιστορία της Τέχνης – Βυζαντινή Τέχνη, Β΄ Γυ-μνασίου, Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων, Λευκωσία 1999.

Page 216: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

181

Παραρτήματα

Μπακιρτζής Χαράλαμπος, «Αποτελέσματα ανασκαφών στον Άγιο Γεώργιο Πέγειας (Ακρωτή-ριον Δρέπανον), 1991-1995», Πρακτικά του Γ΄ Διεθνούς Κυπρολογικού Συνεδρίου, Λευκωσία, 16-20 Απριλίου 1996, τόμος Β΄, επιμ. Παπαγεωργίου Αθ., Λευκωσία 2001, 155-170.

Παπαγεωργίου Αθανάσιος, «Η Βυζαντινή τέχνη της Κύπρου (12ος-15ος αιώνας)», στις Πα-πανικόλα-Μπακιρτζή Δ. & Ιακώβου Μ. (επιμ.), Βυζαντινή Μεσαιωνική Κύπρος, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 1997, 95-101.

Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δήμητρα, «Η εφυαλωμένη κεραμική στη Βυζαντινή Μεσαιωνική Κύ-προ (12ος-15ος αιώνας)», στις Παπανικόλα-Μπακιρτζή Δ. & Ιακώβου Μ. (επιμ.), Βυζαντινή Μεσαιωνική Κύπρος, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία 1997, 129-157.

Περδίκης Στυλιανός, «Παρεκκλήσιο Αγίας Τριάδος Μονής Χρυσοστόμου» στο Χατζηχριστο-δούλου Χρ. (επιμ.), Οδοιπορικό στα Χριστιανικά Μνημεία της Μητροπολιτικής Περιφέρειας Κυρηνείας, Ιερά Μητροπόλις Κηρυνείας, Λευκωσία 2006, 317-320.

Προκοπίου Ελένη, «Ο συνεπτυγμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός στην Κύπρο (9ος-12ος αι.)», στο Χατζηχριστοδούλου Χρ . (επιμ.), Πρακτικά του Α΄ Συμποσίου Βυζαντινής και Μετα-βυζαντινής Ιστορίας και Αρχαιολογίας «Όψεις της βυζαντινής και μεταβυζαντινής Κύπρου», Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών, Λευκωσία 16 Δεκεμβρίου 2006, Δελτίο της Εταιρείας Κυπρια-κών Σπουδών ΟΑ΄ (2007), 31-36.

Σοφοκλέους Σοφοκλής, Αργυρού Χρήστος και Χατζηχριστοφή Φρύνη (επιμ.), CYPRUS THE HOLY ISLAND, ICONS THROUGH THE CENTURIES, 10th - 20th CENTURY, (κατάλογος της έκ-θεσης που οργανώθηκε στο Hellenic Centre, Λονδίνο, 31 Οκτωβρίου - 17 Δεκεμβρίου 2000) Λευκωσία 2000.

Φούλιας Α. Μ., Ο ναός της Παναγίας της Αγγελόκτιστης στο Κίτι Λάρνακας, οδηγός επισκέ-πτη, Λευκωσία 2004.

Χατζηχριστοδούλου Χριστόδουλος και Μυριανθεύς Διομήδης, Ο ναός της Παναγίας της Ασί-νου, Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου – Ιερά Μητρόπολις Μόρφου, Λευκωσία 2002.

Χατζηχριστοδούλου Χριστόδουλος, «Η Ιερά Μονή του Αποστόλου Βαρνάβα παρά τη Σαλα-μίνα της Κύπρου» στο Κοκκινόφτας Κ. (επιμ.), Η Ιερά Βασιλική και Σταυροπηγιακή Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Ο Βίος του Αποστόλου Βαρνάβα – Οι πηγές – Η ιστορία της Μονής – Η αρχιτεκτονική, Μονή Αποστόλου Βαρνάβα, Λευκωσία 2009, 73-90.

Χοτζάκογλου Γ. Χαράλαμπος, Άγιος Λάζαρος Λάρνακος: Ιστορία – Αρχιτεκτονική και Τέχνη του ιερού ναού του Αγ. Λαζάρου Λάρνακος, Εικονογραφημένος Οδηγός – Προσκυνητάριον, Λευκωσία 2004.

Bakirtzis Charalambos, “Description and metrology of some clay vessels from Agios Georgios, Pegeia”, The Development of the Cypriot Economy from the Prehistoric period to the present day, ed. Karageorghis V. and Michaelides D., Λευκωσία 1996, 153-161.

Bakirtzis Charalambos, “Early Christian rock-cut tombs at Hagios Georgios, Peyia”, Medieval Cyprus: Papers in Art, Architecture and History in Memory of Doula Mouriki, ed. Nancy Patterrson Ševčenco and Christopher Moss, Princeton University Press 1999, 35-48.

Page 217: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

182

Διδάσκοντας τη Βυζαντινή Κύπρο μέσα από τις πηγές

Enlart Camille, Gothic Art and the Renaissance in Cyprus (translated and edited by David Hunt), Trigraph, London 1987.

Hadjichristophi Phryni, “L’ île aux cent basiliques”, Le monde de la bible 112 (Juillet – Aout 1998), 38-41.

Krautheimer Richard, Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1991.

Michaelides Demetrios, Cypriot Mosaics, Nicosia 1987.

Michaelides Demetrios, “Du paganism au christianisme”, Le monde de la bible 112 (Juillet – Aout 1998), 12-15.

Sophocleous Sοphocles, Panagia Arakiotissa, Lagoudera Cyprus, A complete guide, Museum Publications, Nicosia 1998.

Stylianou Andreas and Judith A., The painted churches of Cyprus: treasures of Byzantine art, Trigraph for the A.G. Leventis Foundation, London 1985.

Προέλευση φωτογραφιών

Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄: αρ. 26α-στ.

Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών: αρ. 2, 3, 4, 18, 24, 34, 35, 36, 41, 47, 51, 57, 59, 60, 61, 62, 68, 69, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 90, 91, 92α, 92β, 93, 95, 96, 97, 99, 101, 102.

Ελληνική Αρχαιολογική Αποστολή, Υπουργείο Πολιτισμού, Ελληνική Δημοκρατία:αρ. 14, 15, 19, 20, 30.

Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης Κύπρου: αρ. 52.

Αρχείο Χρήστου και Λεόνης Αργυρού: αρ. 11, 12, 16, 17, 31, 32, 33, 36, 37, 50, 54, 58, 63, 64, 65, 67, 77α, 84, 87, 88, 94.

Γκιολές Ν., Η χριστιανική τέχνη στην Κύπρο, Μουσείον Ιεράς Μονής Κύκκου, Λευκωσία 2003: αρ. 1, 28.

Page 218: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 219: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 220: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Κύπρος10000χρόνια ιστορίας & πολιτισμού

Page 221: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 222: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4

5

6

7

8 - 9

10

11

12

13

14

15 - 34

35 - 5253 - 66

67 - 83

84 - 90

91 - 103

104 - 107

108 - 110

3

5 - 14

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ �

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΚΥΠΡΟΣ 10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

8200 - 1050 π.Χ. Προϊστορική Περίοδος

1050 - 480 π.Χ. Ιστορικοί Χρόνοι: Γεωμετρική και Αρχαϊκή Περίοδος

480 π.Χ. - 330 μ.Χ. Κλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Περίοδος

330 - 1191 μ.Χ. Βυζαντινή Περίοδος

1192 - 1489 μ.Χ. Φραγκοκρατία

1489 - 1571 μ.Χ. Οι Ενετοί στην Κύπρο

1571 - 1878 μ.Χ. Η Κύπρος μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

1878 - 1960 μ.Χ. Η εποχή της Αγγλοκρατίας

1960 - σήμερα Η δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας,

η Τουρκική εισβολή και η ένταξη της Κύπρου

στην Ευρωπαϊκή Ένωση

ΛΕΥΚΩΣΙΑ

ΛΕΜΕΣΟΣ

ΛΑΡΝΑΚΑ

ΠΑΦΟΣ

ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ

ΤΡΟΟΔΟΣ

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ: Βυζαντινή Διαδρομή, Πολιτιστική Διαδρομή Αφροδίτη

ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Page 223: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΥΚΩΣΙΑ ΛΕΜΕΣΟΣ

ΛΑΡΝΑΚΑ ΠΑΦΟΣ

ΑΜΜΟΧΩΣΤΟΣ ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 224: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΕΙΣΑΓΩΓΗ �

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

H Κύπρος είναι μια μικρή χώρα με μακρόχρονη ιστορίακαι πλούσια πολιτιστική κληρονομιά. Ενδεικτικό είναιτο γεγονός ότι η OYNEΣKO έχει περιλάβει τιςαρχαιότητες της Πάφου, τη Xοιροκοιτία και δέκαβυζαντινές εκκλησίες του Tροόδους στον επίσημοκατάλογο της για την Παγκόσμια ΚληρονομιάΠολιτιστικών και Φυσικών Θησαυρών. Σκοπός τουπαρόντος εντύπου είναι να σας βοηθήσει ναανακαλύψετε τον πολιτιστικό πλούτο της Kύπρου.Tο προσωπικό των Γραφείων Πληροφοριών τουΚυπριακού Οργανισμού Τουρισμού (ΚΟΤ), κατά τοπλείστο διπλωματούχοι ξεναγοί, είναι πρόθυμο να σαςβοηθήσει να προγραμματίσετε τις επισκέψεις σας μετον καλύτερο δυνατό τρόπο. Χρήσιμο γι΄αυτό τοσκοπό είναι το πληροφοριακό υλικό του Οργανισμού,που διατίθεται δωρεάν, και περιλαμβάνει χάρτες,διαφημιστικά φυλλάδια καθώς επίσης και διάφοραθεματικά έντυπα ενημέρωσης. Παράλληλα,πληροφορίες διατίθενται και μέσω της ιστοσελίδας τουΚυπριακού Οργανισμού Τουρισμού, στην ηλεκτρονικήδιεύθυνση www.visitcyprus.comΔυστυχώς από τον Ιούλιο του 1974 ένα μέρος τηςπολιτιστικής κληρονομιάς της Kύπρου βρίσκεται κάτωαπό τουρκική κατοχή. Αυτή η κληρονομιά έχει υποστείσοβαρές καταστροφές. Οι τουρκικές δυνάμειςεπιδιώκουν συστηματικά τη δημογραφική καιπολιτιστική αλλοίωση της κατεχόμενηςKύπρου.

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Αρχαιολογικό Πάρκο Κάτω Πάφου,Ψηφιδωτά

Αρχαιολογικός Χώρος ΧοιροκοιτίαςΆγιος Νικόλαος της Στέγης, Κακοπετριά

Page 225: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΚΥΠΡΟΣ�

�0000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Η πολιτιστική κληρονομιά αποτελεί τον σημαντικό-τερο ζωντανό θησαυρό ενός λαού. Μέσω αυτής εκ-φράζεται η ταυτότητά του και διαμορφώνεταιεπίγνωση της ιστορικής του συνέχειας μέσα στο χρόνο.H Κύπρος είναι το τρίτο σε μέγεθος νησί της Μεσο-γείου. Bρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, τηςΕυρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. H γεωγραφικήτης θέση καθόρισε από τα πανάρχαια χρόνια την πολύταραγμένη ιστορική της μοίρα. Tους πρώτους κατοί-κους διαδέχθηκαν οι Mυκηναίοι Αχαιοί, πριν 3,500 χρό-νια, εδραιώνοντας τον πολιτισμό τους και εισάγονταςστο νησί μόνιμα πλέον τις ελληνικές ρίζες. Από τότε πέ-ρασαν πολλοί άλλοι, ανάμεσα τους οι Φοίνικες, οιAσσύριοι, οι Φράγκοι, οι Ενετοί, οι Τούρκοι, οι Βρετα-νοί, που άφησαν πίσω τους σημάδια της διέλευσηςτους.

Σ' αυτό το νησί περπάτησαν κάποτε απόστολοι τουΧριστού. H λαμπρότητα της χριστιανικής αυτοκρατο-ρίας του Βυζαντίου, περιέβαλε για πολλούς αιώνες καιτην Kύπρο. Εδώ υπάρχουν προϊστορικοί συνοικισμοί,

αρχαίοι ελληνικοί ναοί, θέατρα και επαύλεις της ρω-μαϊκής εποχής, πρωτοχριστιανικές βασιλικές, βυζαντι-νές εκκλησίες και μοναστήρια, κάστρα σταυροφόρων,γοτθικές εκκλησίες, ενετικές οχυρώσεις, μουσουλμα-νικά μνημεία και κτήρια αποικιακού ρυθμού.

Στα χωριά διατηρούνται ζωντανοί παλιοί τρόποι ζωής,έθιμα και παραδόσεις. Yπάρχουν ακόμα γιορτές που οιρίζες τους φθάνουν στα βάθη της αρχαιότητας, όπωςτο Καρναβάλι και τα Ανθεστήρια. H Αφροδίτη, η θεάτης Ομορφιάς και του Έρωτα, που σύμφωνα με την πα-ράδοση γεννήθηκε στην Κύπρο, δεν έχει εγκαταλείψειτην αγαπημένη της Πάφο και τη "Γλυκειά Xώρα Kύπρο".Η παρουσία της είναι διάχυτη στη φωτεινή ατμό-σφαιρα, στην ομορφιά του τοπίου και στη γοητεία τουλαού της Kύπρου. Στα Kούκλια, όπου κάποτε βρισκό-ταν ο μεγάλος ναός της, υπάρχει μια εκκλησία γνωστήμε το όνομα "Eκκλησία της Παναγίας της Aφροδίτισσας".

Oι αθάνατοι στίχοι των αρχαίων Eλλήνων τραγικών καικωμικών ποιητών αντηχούν τα θερμά καλοκαιρινάβράδια στο αρχαίο θέατρο του Kουρίου και στο ΩδείοΠάφου, όπου δίνονται παραστάσεις αρχαίου ελληνικούθεάτρου. Kαι το Σεπτέμβριο ρέει άφθονο το κρασί, καιτο πνεύμα του Διόνυσου, Θεού του κρασιού και της ευ-θυμίας, κυριαρχεί παντού κατά τη διάρκεια της Γιορ-τής του Kρασιού. Στα δημοτικά μεσαιωνικά τραγούδια,που ακόμα ακούγονται στο νησί, ζωντανεύουν οι θρύ-λοι του Διγενή, του ακατάβλητου ακρίτα του Bυζαντίουκαι της αδάμαστης Pήγαινας, πανώριας αμαζόνας καιβασίλισσας. Η Κύπρος, το ανατολικότερο άκρο της Ευ-ρώπης, αποτελεί πολιτιστική γέφυρα μεταξύ λαών μεδιαφορετική θρησκεία, πολιτισμό και τρόπο ζωής.

ΚΥΠΡΟΣ

Το Αρχαίο Θέατρο του Κουρίου

Page 226: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ �

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ8200 - 1050 π.Χ

Tα πρωιμότερα στοιχεία μιας καθ’ολοκληρίαν μόνιμηςεγκατάστασης στην Κύπρο παρουσιάζονται στηΝεολιθική περίοδο (8200-3800 π.Χ.). Αν και ο χαλκόςεμφανίζεται σε μικρές ποσότητες την επόμενηπερίοδο, τη Χαλκολιθική (3800-2400 π.Χ.), το γεγονόςαυτό σηματοδοτεί μικρές αλλαγές στον τρόπο ζωήςτων ανθρώπων. Οι άνθρωποι και στις δύο περιόδους,τη Νεολιθική και τη Χαλκολιθική, ζουν σε μονόχωρεςκατοικίες, χρησιμοποιούν λίθινα εργαλεία και αγγεία,κατασκευάζουν τα κοσμήματά τους από πικρόλιθο,τρώνε ψάρια, δημητριακά, αρνίσιο και κατσικίσιοκρέας και θάβουν τις περισσότερες φορές τουςνεκρούς μέσα στους οικισμούς. Τα πρώτα πήλινασκεύη εμφανίζονται την 5η χιλιετία π.Χ.

Η πρώτη σημαντική πολιτισμική αλλαγή λαμβάνειχώρα στο τέλος της Χαλκολιθικής περιόδου και τιςαρχές της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού (περίπου 2400-2200 π.Χ.) και σταδιακά επηρεάζει όλους τους τομείςτης κοινωνίας. Τα σπίτια από κυκλικά μετατρέπονται σεορθογώνια κτίσματα με πολλά δωμάτια, αρχίζει ηκατεργασία χαλκού, ο οποίος χρησιμοποιείται για τηνκατασκευή κοσμημάτων, το άροτρο εισάγεται στηναγροτική καλλιέργεια και οι ταφές γίνονται σενεκροταφεία. Παρά το γεγονός ότι οι εξελίξεις αυτέςδιευκολύνουν την οικονομική ανάπτυξη πουπαρατηρείται και στις επόμενες περιόδους τηςΠρώιμης (2400-1900 π.Χ.) και της Μέσης Εποχής τουΧαλκού (1900-1650 π.Χ.), οι άνθρωποι ζουν ακόμα σεμικρά χωριά στην ενδοχώρα. Οι εμπορικές σχέσεις μετις γύρω περιοχές της Μεσογείου είναι περιορισμένες.

Η Ύστερη Εποχή του Χαλκού (1650-1050 π.Χ.) είναι ηπρώτη περίοδος της Κυπριακής Προϊστορίας κατά τηνοποία επιβεβαιώνονται αδιαμφισβήτητα τεκμήρια γιαέναν αριθμό σημαντικών καινοτομιών. Σ’ αυτέςπεριλαμβάνονται: η δημιουργία παράλιων αστικώνκέντρων, όπως η Έγκωμη και το Κίτιο, με δημόσια καιθρησκευτικά κτίρια, η εντατικοποίηση της παραγωγήςτων μετάλλων, η ανάπτυξη της γραφής και οιαναπτυγμένες σχέσεις με τις γειτονικές περιοχές. Όλααυτά συνδέονται άμεσα με την επέκταση τηςπαραγωγής του χαλκού και τη συμμετοχή της Κύπρου

στο διεθνές εμπόριο με την Αίγυπτο, την ΕγγύςΑνατολή, το Αιγαίο και τη Δυτική Μεσόγειο.

Από το τέλος του 13ου αιώνα διαδοχικά κύματα ΑχαιώνΕλλήνων αρχίζουν να εγκαθίστανται στην Κύπρο. ΗΜυκηναϊκή κεραμική αρχικά εισάγεται σε μεγάλεςποσότητες από το Αιγαίο (Ελλάδα) και χρησιμοποιείταιτόσο στην καθημερινή ζωή, όσο και στη θρησκεία.Τελικά αντιγράφεται τοπικά και ενσωματώνεται στηντοπική κεραμική παράδοση.

Προϊστορική Περίοδος

Σταυρόσχημοειδώλιο,Χαλκολιθικήπερίοδος

Σανιδόσχημοειδώλιο,Πρώιμη-Μέση Εποχήτου Χαλκού

Λίθινο κύπελλο, Νεολιθική περίοδος

Κερασφόροςθεός, ΎστερηΕποχή τουΧαλκού

Σανιδόσχημοειδώλιο,Πρώιμη-Μέση Εποχήτου Χαλκού

Κύπελλο λευκόχριστης κεραμικής,Ύστερη Εποχή του Χαλκού

Page 227: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ�

1050 - 480 π.ΧIστορικοί Χρόνοι: Γεωμετρική και Αρχαϊκή Περίοδος

Δύο μεγάλες αλλαγές, η πρώτη πολιτική και η δεύτερητεχνολογική, σηματοδοτούν τη μετάβαση από την Προ-ϊστορική περίοδο στους Ιστορικούς χρόνους.

Η πρώτη αλλαγή είναι η ίδρυση καινούριων πόλεων-βασιλείων στην Κύπρο. Μέχρι τον 11ο αιώνα π.Χ., όλες οιμεγάλες πόλεις της Ύστερης Εποχής του Χαλκού είχανκαταστραφεί από φυσικά αίτια, πιθανώς από σεισμό. Οιμύθοι ότι οι καινούργιες πόλεις ιδρύθηκαν από τουςήρωες του Τρωικού πολέμου κατά την επιστροφή τουςαπό τον πόλεμο αντανακλούν ένα ιστορικό γεγονός: τοτελευταίο κύμα του Αχαϊκού αποικισμού, που οδήγησετελικά στον εξελληνισμό της Κύπρου, με την υιοθέτησητου ελληνικού πολιτισμού και γλώσσας. Από τον 10οαιώνα π.Χ. και μετά παρατηρούνται ιδιαίτερα στενέςσχέσεις μεταξύ Κύπρου και Εύβοιας και μεταξύ Κύπρουκαι Κρήτης.

Η δεύτερη μεγάλη αλλαγή είναι η χρήση του σιδήρουστη μεταλλουργία, η οποία σηματοδοτεί ταυτόχρονατην αρχή μιας καινούριας εποχής, της Εποχής του Σιδή-ρου, που αρχίζει το 1050 π.Χ. Ο σίδηρος αρχικά χρησι-μοποιείται μόνο για την κατασκευή κοσμημάτων, αλλάσταδιακά αντικαθιστά τον χαλκό και χρησιμοποιείται καιγια την κατασκευή χρηστικών αντικειμένων, όπως μα-χαίρια. Η πρώτη περίοδος της Εποχής του Σιδήρου είναιγνωστή ως Γεωμετρική περίοδος, εξαιτίας της κυριαρ-

χίας της γεωμετρικής διακόσμησης των κεραμικών αγ-γείων. Η περίοδος αυτή συμπίπτει χρονικά με την άφιξητων Φοινίκων στην Κύπρο και του αποικισμού της με-γάλης παράλιας μυκηναϊκής πόλης του Κιτίου. ΤυπικήΦοινικική κεραμική, όπως η Μελανή επί Ερυθρού, εισά-γεται αλλά και κατασκευάζεται στο νησί.

Η αρχή της επόμενης περιόδου, της Αρχαϊκής (750-480π.Χ.), σηματοδοτείται από την υποταγή της Κύπρουστους Ασσυρίους. Οι κυπριακές πόλεις-βασίλεια Σαλα-μίνα, Κίτιον, Αμαθούντα, Κούριον, Ιδάλιον, Παλαίπαφος,Μάριον, Σόλοι, και Ταμασσός παραμένουν ανεξάρτητεςόσο είναι σε θέση να καταβάλλουν το φόρο υποτέλειαςστον Ασσύριο ηγεμόνα. Μετά την πτώση της Ασσυρια-κής ηγεμονίας, ο Αιγύπτιος Φαραώ Άμασης, κατακτάτην Κύπρο και δίνει ένα τέλος στην ‘ελαστική’ περίοδοτης Ασσυριακής ηγεμονίας του νησιού. Χαρακτηριστικότης περιόδου αυτής είναι οι έντονες επιδράσεις, ελληνι-κές και ανατολικές, που διακρίνονται σε όλους τους το-μείς της ζωής, αλλά περισσότερο στην τέχνη και τηθρησκεία.

Δείγματα αγγειοπλαστικής Γεωμετρικής καιΑρχαϊκής περιόδου

Κίτιον, αρχαία πόλη-βασίλειο

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Page 228: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ �

Η Κλασική περίοδος (480 π.Χ. - 310 π.Χ.) βρίσκει τηνΚύπρο ανάμεσα στους ανταγωνισμούς των Ελλήνων καιτων Περσών. Οι Έλληνες προσπαθούν να εκδιώξουντους Πέρσες από όλες τις ελληνικές περιοχές μεταξύ τωνοποίων και η Κύπρος. Τούτο επιτυγχάνεται το 450-449π.Χ. για μικρό χρονικό διάστημα, όταν ο αθηναϊκός στό-λος με αρχηγό τον Κίμωνα καταλαμβάνει το Μάριον,απελευθερώνει τους Σόλους και πολιορκεί το Κίτιο.

Η Κύπρος γίνεται τελικά μέρος της Περσικής Αυτοκρα-τορίας, αλλά καταφέρνει και διατηρεί την ανεξαρτησίατης σε μεγάλο βαθμό. Επί της εποχής του βασιλιά τηςΣαλαμίνας Ευαγόρα (411-374 π.Χ.), η Κύπρος γίνεται ένααπό τα σπουδαιότερα πολιτικά και πολιτιστικά κέντρατου Ελληνικού κόσμου. Ο Ευαγόρας επαναστατεί εναν-τίον των Περσών αλλά ύστερα από πολύχρονο πόλεμοαναγκάζεται να συνάψει ειρήνη με την Περσία. Κατά τηδιάρκεια της περσικής κυριαρχίας οι ελληνικές επιδρά-σεις στην Κύπρο είναι πολύ έντονες. Ελληνικές θεότητεςεισάγονται στη θρησκεία και Έλληνες καλλιτέχνες ανα-λαμβάνουν να ετοιμάσουν τις σφραγίδες των νομισμά-των που θα χρησιμοποιήσουν τα κυπριακά βασίλεια.

Στην Ελληνιστική περίοδο (310-30 π.Χ.), η Περσική κυ-ριαρχία τελειώνει με την εκστρατεία του Μεγάλου Αλε-ξάνδρου στην Ανατολή. Μετά το θάνατο του ΜεγάλουΑλεξάνδρου, ο Πτολεμαίος, ένας από τους βασικούς τουδιάδοχους, καταφέρνει να γίνει κυρίαρχος του νησιού.Σε όλους τους τομείς της τέχνης, όπως γλυπτική, κερα-μική και ειδωλοπλαστική, διακρίνονται έντονες επιδρά-σεις από την Αλεξάνδρεια, την πρωτεύουσα του νέουΠτολεμαϊκού βασιλείου στην Αίγυπτο. Κατά την Πτολε-μαϊκή περίοδο, η Κύπρος χρησιμοποιείται ως στρατιω-τική βάση και οι Πτολεμαίοι εκμεταλλεύονται τουςφυσικούς πόρους του νησιού, όπως χαλκό, ξυλεία γιατην κατασκευή πλοίων, ελιές και σιτηρά.

Οι Ρωμαίοι, που κατακτούν την Κύπρο μετά τους Πτο-λεμαίους, εκμεταλλεύονται κυρίως τα μεταλλεία τουχαλκού. Αν και η αρχή της Ρωμαϊκής εποχής τοποθετεί-ται χρονολογικά το 58 π.Χ., η Κύπρος περιέρχεται ορι-στικά στη Ρώμη το 30 π.Χ. Την περίοδο αυτή (30 π.Χ.-330μ.Χ.), το όνομα της Κύπρου ταυτίζεται με τη λατινικήονομασία του χαλκού (Cuprum). Κάτω από τη Ρωμαϊκή

κυριαρχία, η Κύπρος γνωρίζει περισσότερο από τρεις αι-ώνες οικονομικής άνθησης, που βασίζεται στο εμπόριο.Ένα από τα πιο δημοφιλή κυπριακά προϊόντα που προ-ορίζονται για εξαγωγή είναι η κυπριακή ενσφράγιστηκεραμική. Τα κυπριακά κοσμήματα και τα γυάλινα αγ-γεία ακολουθούν τους διακοσμητικούς ρυθμούς τωνΡωμαϊκών εργαστηρίων. Στην αρχή της Ρωμαϊκής πε-ριόδου οι τάφοι είναι ιδιαίτερα πλούσιοι σε κτερίσματακαι συχνά περιέχουν περίτεχνα χρυσά κοσμήματα καιπανέμορφα γυάλινα αγγεία.

Σταθμός στην ιστορία της Κύπρου κατά τη Ρωμαϊκή πε-ρίοδο αποτελεί ο εκχριστιανισμός του νησιού από τουςΑποστόλους Παύλο και Βαρνάβα, που άρχισε το 45 μ.Χ.

480 π.Χ - 330 μ.ΧΚλασική, Ελληνιστική και Ρωμαϊκή Περίοδος

Μαρμάρινη κεφαλή Αφροδίτης, Σαλαμίνα

Ρωμαϊκά νομίσματα

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Page 229: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ�

330 - 1191

To 330 μ.Χ. η πρωτεύουσα του Ρωμαϊκού κράτουςμεταφέρεται από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη.Επίσημη θρησκεία του κράτους αναγνωρίζεται οΧριστιανισμός, και το 395 μ.Χ. η ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία μοιράζεται στα δύο: στη ΔυτικήΡωμαϊκή Αυτοκρατορία και την Ανατολική ΡωμαϊκήΑυτοκρατορία. Το Ανατολικό τμήμα θα αποτελέσει τηΒυζαντινή Αυτοκρατορία στην οποία ανήκε η Κύπροςαπό τον 4ο μέχρι τον 12ο αιώνα. Κατά τηνπρωτοχριστιανική-πρωτοβυζαντινή περίοδο, από τον4ο-7ο αιώνα μ.Χ., η Εκκλησία της Κύπρου, μετά απόαγώνες, κατορθώνει να διατηρήσει το αυτοκέφαλό της,την πλήρη αυτονομία της και να αναπτύξει σημαντικήδράση. Το 488 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Ζήνωναςπαραχωρεί στον Αρχιεπίσκοπο της Κύπρου και τουςδιαδόχους του τρία αυτοκρατορικά προνόμια, να φέρειερυθρό μανδύα κατά τις επίσημες τελετές, να κρατείβασιλικό σκήπτρο και να υπογράφει με κόκκινο μελάνι.Ο Αρχιεπίσκοπος Ανθέμιος θέλοντας να δείξει τηνευγνωμοσύνη του στον αυτοκράτορα για τηνεπικύρωση του αυτοκέφαλου της Εκκλησίας τηςΚύπρου του χαρίζει το ιδιόχειρα γραμμένο από τονΑπόστολο Βαρνάβα Ευαγγέλιο του Ματθαίου, πουβρήκε ο Αρχιεπίσκοπος Ανθέμιος στον τάφο τουΑποστόλου, κοντά στη Σαλαμίνα. Στο μέρος όπουβρέθηκε το λείψανο του Απ. Βαρνάβα, κτίστηκεμοναστήρι αφιερωμένο στον Απόστολο και ιδρυτή τηςΕκκλησίας της Κύπρου.

Η Κύπρος έζησε ειρηνικά τους πρώτους αιώνες της

Βυζαντινής περιόδου. Νέες πόλεις εμφανίζονται, ενώάλλες εγκαταλείπονται εξαιτίας μεγάλωνκαταστροφικών σεισμών. Η πρωτεύουσα της Κύπρουμεταφέρεται από την Πάφο στη Σαλαμίνα-Κωνσταντία,κοντά στην οποία αναπτύσσεται από τον 7ο αιώνα ηΑρσινόη-Αμμόχωστος. Σημαντικό κέντρο από τηνΡωμαϊκή Εποχή εξακολουθεί να είναι η Αμαθούντα,κοντά στην οποία δημιουργείται μια νέα πόλη, ηΝεάπολις ή Νεμεσός, η οποία θα ονομαστεί στηνεποχή της Φραγκοκρατίας Λεμεσός. Την παλιά πόληΛήδρα αντικαθιστά η Λευκωσία, η οποία και θα γίνει ηπρωτεύουσα του νησιού, τον 11ο-12ο αιώνα μ.Χ.

Τον 6ο αιώνα μ.Χ. γνώρισαν οι Κύπριοι τη μεταξουργία,που είχαν εισαγάγει λαθραία οι Βυζαντινοί από τηνΚίνα. Η μεταξουργία εξελίχθηκε σε μια από τιςπροσοδοφόρες βιοτεχνίες στο νησί. Τα ναυπηγεία τηςΚύπρου συνέχισαν την κατασκευή πλοίων σε μεγάληκλίμακα, ενώ κατασκευάζεται υδραγωγείο στηΣαλαμίνα, με χρηματοδότηση του βυζαντινούαυτοκράτορα Ηράκλειου. Μεγάλη υπήρξε η ανάπτυξητης αργυροχοΐας και της χρυσοχοΐας, όπως μαρτυρούν

Βυζαντινή Περίοδος

Αργυρός δίσκος, Λάμπουσα, 7ος αιώνας

Ιερά Μονή Μαχαιρά

Page 230: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ �

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

πολύτιμοι δίσκοι με παραστάσεις της ζωής του Δαυίδ,του θησαυρού της Λάμπουσας (Λάπηθος). Μερικοίαπό τους δίσκους βρίσκονται στο Κυπριακό ΜουσείοΛευκωσίας, ενώ άλλα αντικείμενα των θησαυρώνβρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο και στοΜητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης.

Η τέχνη που αναπτύσσεται στην Κύπρο είναι ηεκκλησιαστική, η οποία υιοθετεί στοιχεία τηςελληνορωμαϊκής παράδοσης και ανατολικά στοιχεία.Οι πρώτες εκκλησίες κτίστηκαν με πρότυπο τηρωμαϊκή βασιλική, ένα επιμήκη ορθογώνιο χώρο,χωρισμένο με σειρά κιόνων σε στοές και κλίτη. Με τηνπάροδο του χρόνου στη βασιλική προστέθηκαντρούλοι και καμάρες και αναπτύχθηκαν διάφοροιτύποι στο σχήμα του σταυρού. Τα σημαντικότεραδείγματα της αρχιτεκτονικής την περίοδο αυτή είναι οιπαλαιοχριστιανικές ξυλόστεγες βασιλικές,διακοσμημένες με ψηφιδωτά δάπεδα. Οισπουδαιότερες ανάμεσα σε άλλες ήταν τηςΛάμπουσας, της Χρυσοπολίτισσας στην Κάτω Πάφο,της Καμπανόπετρας στη Κωνσταντία, της Αγ. Τριάδαςστη Γιαλούσα, της Παναγίας της Κανακαριάς στηΧερσόνησο της Παναγίας Καρπασίας, του Κουρίου καιτου Αγ. Γεωργίου στην Πέγεια. Τρία σπάνια μωσαϊκάπου σώζονται σε αψίδες τριών πρωτοχριστιανικώνβασιλικών μαρτυρούν την τεχνοτροπική σχέση τηςΚύπρου με την Κωνσταντινούπολη. Το αρχαιότερο απότα τρία ψηφιδωτά βρισκόταν στην αψίδα τηςεκκλησίας της Παναγίας της Κανακαριάς στηΛυθράγκωμη της Καρπασίας, το πιο καλά διατηρημένοβρίσκεται στην αψίδα της εκκλησίας της Παναγίας τηςΑγγελόκτιστης στο Κίτι, ενώ το τρίτο βρίσκεται στηνεκκλησία της Παναγίας της Κυράς στο χωριό Λειβάδια,κοντά στην Αμμόχωστο. Οι βασιλικές καταστράφηκαναπό τις αραβικές επιδρομές των τριών επόμενωναιώνων (7ος-10ος αιώνας μ.Χ.), αλλά τα ψηφιδωτάδιασώθηκαν διότι ενσωματώθηκαν σε μεταγενέστερεςεκκλησίες.

Ιδιαίτερη σημασία για το Βυζάντιο και το Ισλάμαπέκτησε η Κύπρος, τον 7ο αιώνα μ.Χ., εξαιτίας τουανταγωνισμού μεταξύ των υπερδυνάμεων της εποχής.

Οι αραβικές επιδρομές εναντίον της Κύπρου άρχισαντο 648-649 μ.Χ. και συνεχίστηκαν μέχρι το 965 μ.Χ.,όταν ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς νίκησε τουΆραβες ολοκληρωτικά. Μέχρι τον 12ο αιώνα μ.Χ.,ιδρύονται από τους Βυζαντινούς τα κάστρα του

Παναγία της Ασίνου, Νικητάρι

Παναγία του Άρακα, Λαγουδερά

Page 231: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ�0

1192 - 1489Φραγκοκρατία

Το 1191, κατά τη διάρκεια της Γ’Σταυροφορίας, ο βασι-λιάς της Αγγλίας Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, εκτιμώνταςτη στρατηγική σημασία της Κύπρου σε θέματα ανεφο-διασμού για τις Σταυροφορίες, κατακτά το νησί. ΣτηνΚύπρο ο Ριχάρδος παντρεύεται την αρραβωνιαστικιάτου Βερεγγάρια της Ναβάρρας που τον συνόδευε καιτην στέφει βασίλισσα της Αγγλίας. Αντιλαμβανόμενοςόμως πόσο δύσκολο θα είναι να διατηρήσει τον έλεγχοτου νησιού, το πουλά στους Ναΐτες Ιππότες, οι οποίοιόμως λόγω εξεγέρσεων του κυπριακού λαού το επι-στρέφουν πίσω στον Ριχάρδο. Ο τελευταίος, πουλά τηνΚύπρο τελικά στον πρώην βασιλιά του λατινικού κρατι-δίου της Ιερουσαλήμ, τον Γάλλο ευγενή Γκύ ντε Λουζι-νιάν, ιδρυτή της δυναστείας των Λουζινιανώνβασιλιάδων της Κύπρου, του οποίου η οικογένεια κατα-γόταν από το Πουατιέ της Γαλλίας. Η Φραγκοκρατίαστην Κύπρο, γνωστή ως περίοδος των Λουζινιάν, διατη-ρείται για τρεις αιώνες (1192-1489). Το πολίτευμα της Κύ-πρου μετατρέπεται σε φεουδαρχικό σύστημα και ηΛατινική Εκκλησία εγκαθιδρύεται στην Κύπρο ως επί-

σημος θεσμός του κράτους. Tο 1291, μετά την κατά-ληψη της πόλης Άκρας του βασιλείου της Ιερουσαλήμαπό τους Μαμελούκους της Αιγύπτου, η Κύπρος αποτε-λεί το μοναδικό προπύργιο του Χριστιανισμού στηνΑνατολή και ταυτόχρονα το σημαντικότερο εμπορικόκέντρο της Ανατολικής Μεσογείου. Η παραχώρηση απότους Φράγκους βασιλιάδες εμπορικών προνομίων σεισχυρές εμπορικές πόλεις της Δύσης, όπως τη Βενετίακαι τη Γένοβα, έχει ως αποτέλεσμα την πρόκληση δια-μαχών μεταξύ των ισχυρών της Δύσης για επικράτησήτους στην Κύπρο και κατ’επέκταση δυσμενείς πολιτικέςκαι οικονομικές επιπτώσεις στη ζωή του νησιού.

Τον 14ο αιώνα παρατηρείται μεγάλη εμπορική ανά-πτυξη στην Κύπρο. Η πρωτεύουσα του νησιού Λευκω-σία, και η παραθαλάσσια πόλη της Αμμοχώστουεξελίσσονται σε μεγάλα αστικά και εμπορικά κέντρα, μεέντονη οικονομική δραστηριότητα. Κατά το Μεσαίωνα,η Κύπρος παράγει υψηλής ποιότητας ζάχαρη, εξαίρετοκρασί και άλλα αγροτικά προϊόντα. Την ίδια περίοδοαναπτύσσεται η βιοτεχνία υφαντών και κεντημάτων.Μια άλλη ανθούσα βιοτεχνία ήταν η παραγωγή εφυα-λωμένων κεραμικών αγγείων που προορίζονται όχιμόνο για την κάλυψη τοπικών αναγκών, αλλά και γιαεξαγωγή.

Τα γοτθικά μνημεία που διασώζονται από την περίοδοτης Φραγκοκρατίας είναι κυρίως ναοί και κάστρα πουσυνδυάζουν βυζαντινά και δυτικά στοιχεία. Η εκκλησίατης Αγ. Σοφίας στη Λευκωσία, ο καθεδρικός ναός του Αγ.Νικολάου στην Αμμόχωστο και το Αββαείο του Μπέλα-παϊς είναι μερικά από τα πιο γνωστά οικοδομήματα.

Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος

Νομίσματα Φράγκικης περιόδου

Page 232: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

1489 - 1571

Η τελευταία βασίλισσα της Κύπρου, Αικατερίνη Κορνάρο,σύζυγος του βασιλιά Ιάκωβου Β’ και αδελφή του ενετούευγενή Ανδρέα Κορνάρο, παραχωρεί το νησί στους Ενε-τούς το 1489 και η Κύπρος υπάγεται στη“Γαληνότατη Δη-μοκρατία” της Βενετίας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τονοριστικό εκτοπισμό των Γενουατών από το νησί και τηνκυριαρχία των Ενετών. Βασική επιδίωξη της Βενετίαςήταν η διασφάλιση της σταθερής κατοχής της Κύπρου,που θα επέτρεπε την απρόσκοπτη διακίνηση και ανεφο-διασμό των ενετικών πλοίων στην Ανατολική Μεσόγειο.

Τα κυριότερα γεωργικά προϊόντα του νησιού που εξά-γονταν στο εξωτερικό, ήταν το σιτάρι, το κριθάρι, η ζά-χαρη, το βαμβάκι, το κρασί και το ελαιόλαδο. Ηκυριότερη βιοτεχνία ήταν η υφαντουργία, ενώ άρχισεπαράλληλα να αναπτύσσεται στην περιοχή του χωριούΛεύκαρα η βιοτεχνία των λευκαρίτικων κεντημάτων. Τομεγαλύτερο μέρος του εξαγωγικού εμπορίου διεξαγό-ταν από το λιμάνι της Αμμοχώστου. Προς το τέλος τηςΕνετοκρατίας η Λάρνακα γίνεται το σημαντικότερο λι-μάνι της Κύπρου. Από εκεί εξαγόταν το αλάτι. Την ίδιαεποχή αναπτύσσεται και το λιμάνι της Λεμεσού.

Με την κατάληψη του νησιού της Ρόδου από τους Οθω-μανούς το 1522, και συνειδητοποιώντας τη σοβαρότητατου κινδύνου, έκτισαν τα νέα τείχη της Λευκωσίας και ενί-

σχυσαν τα τείχη της Αμμοχώστου. Στην πλευρά του τεί-χους της Αμμοχώστου προς τη θάλασσα βρίσκεται οπύργος του Οθέλλου, γνωστός από την ομώνυμη τρα-γωδία του Σαίξπηρ.

Οι Ενετοί στην Κύπρο

Ενετικά τείχη, Λευκωσία

Ενετικά τείχη, Λευκωσία

Page 233: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ��

1571 - 1878Η Κύπρος μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας

Με την άλωση της Αμμοχώστου το 1571 αρχίζει η πε-ρίοδος της Τουρκοκρατίας στη Κύπρο. Οι Λατίνοι εκ-διώκονται από το νησί και για πρώτη φοράδημιουργείται μουσουλμανικός πυρήνας στην Κύπρο.Από την αρχή της Τουρκοκρατίας παραχωρούνται προ-νόμια στην ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου, η οποία καιαπέκτησε το δικαίωμα να ασκεί όχι μόνο θρησκευτική,αλλά και πολιτική εξουσία.

Οι Κύπριοι πέρασαν σκληρές δοκιμασίες στα χρόνια τηςΤουρκοκρατίας. Η συμβολή του κυπριακού ελληνισμούστην Ελληνική Επανάσταση το 1821 είχε ως αποτέλεσματην εκτέλεση του Αρχιεπισκόπου Κυπριανού, των τριώνεπισκόπων και 470 περίπου κληρικών και λαϊκών.

Από τις αρχές του 18ου αιώνα αρχίζει μια πορεία κοινω-νικής και οικονομικής ανάκαμψης του κυπριακού, όπωςκαι του λοιπού ελληνισμού, η οποία βαδίζει παράλ-ληλα με την παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.Η εμπορική δραστηριότητα των Ευρωπαίων στις παρά-λιες πόλεις της Κύπρου και η εγκατάσταση προξενείωνστη Λάρνακα σηματοδοτούν την απαρχή μιας διαφο-ροποίησης στην κοινωνική δομή του νησιού, που απόαγροτική και ημιφεουδαρχική κατά τη διάρκεια τωνπροηγούμενων περιόδων, θα μετατραπεί αργότερα σεπεριορισμένη αστική στις παράλιες πόλεις. Την κοινω-

νική διαφοροποίηση ενίσχυσε και η επικοινωνία του κυ-πριακού ελληνισμού με τον ελληνισμό του ανεξάρτητουελληνικού κράτους, που προέκυψε μετά την ελληνικήεπανάσταση. Οι πρώτοι αστοί εκφράζουν και τα πρώταεθνικά αιτήματα.

Αρχοντικό Χατζηγεωργάκη Κορνέσιου, Λευκωσία

Τέμενος Χαλά Σουλτάν, αλυκή Λάρνακας

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Page 234: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ ��

1878 - 1960

Το 1878, με μυστική συμφωνία που έγινε μεταξύ της Μ.Βρετανίας και των Οθωμανών, η Κύπρος παραχωρεί-ται στη Μ. Βρετανία. Παρά τις προσδοκίες των Κυπρίωνγια ουσιαστικές μεταβολές στην πολιτική, οικονομικήκαι κοινωνική ζωή και στο αίτημά τους για Ένωση τηςΚύπρου με την Ελλάδα, οι προσδοκίες τους δεν εκ-πληρώθηκαν. Η απογοήτευση του ελληνισμού της Κύ-πρου από τη βρετανική στάση στο εθνικό ζήτημα καιη οικονομική δυσπραγία οδήγησαν στο κίνημα του1931 (τα Οκτωβριανά). Το αποτέλεσμα της αντιαποι-κιακής εξέγερσης του 1931 ήταν η εφαρμογή ακόμαπιο σκληρής αποικιακής πολιτικής από τους Άγγλους.

Οι Έλληνες της Κύπρου συνέχισαν να προβάλλουν τοαίτημα για εθνική αποκατάσταση και Ένωση με την Ελ-λάδα, αλλά η απόρριψη της Βρετανικής κυβέρνησηςσυνεχιζόταν. Στις 15 Ιανουαρίου 1950 διενεργείται τοενωτικό δημοψήφισμα και σ’ αυτό το 95,7% των Ελλή-νων Κυπρίων ψηφίζουν υπέρ της Ένωσης. Ούτε το δη-μοψήφισμα έφερε ουσιαστικό αποτέλεσμα. Στις 20Οκτωβρίου 1950 εκλέγεται Αρχιεπίσκοπος ο ΜακάριοςΓ’, μέχρι τότε μητροπολίτης Κιτίου. Τα πολιτικά αδιέ-ξοδα που αντιμετωπίζει ο κυπριακός λαός τον εξω-θούν στην ανάληψη του ένοπλου απελευθερωτικούαγώνα του 1955-59, από την Εθνική Οργάνωση Κυ-πρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ). Ο αγώνας είχε ως αποτέ-λεσμα την απελευθέρωση μεν της Κύπρου από τηνΑγγλία, όχι όμως την Ένωσή της με την Ελλάδα. Οι συμ-φωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου οδηγούν στην ίδρυση ανε-

ξάρτητου Κυπριακού κράτους. Στις13 Δεκεμβρίου 1959 ο Αρχιεπίσκο-πος Μακάριος Γ’ εκλέγεται πρώτοςΠρόεδρος της Κυπριακής Δημο-κρατίας και ο Δρ Φαζίλ Κουτσιούκπρώτος αντιπρόεδρος.

Η εποχή της Αγγλοκρατίας

Προεδρικό Μέγαρο, Λευκωσία

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Page 235: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ��

Στις 16 Αυγούστου 1960 ανακηρύσσεται επίσημα η Κυ-πριακή Δημοκρατία. Το Κυπριακό κράτος γίνεται μέλοςτων Ηνωμένων Εθνών, της Κοινοπολιτείας, του Συμ-βουλίου της Ευρώπης και του Κινήματος των Αδε-σμεύτων. Με βάση τις συνθήκες Ζυρίχης-Λονδίνου, ηΜ. Βρετανία διατηρεί στην Κύπρο δύο κυρίαρχες στρα-τιωτικές βάσεις εκτάσεως 158,4 τετραγωνικών χιλιο-μέτρων στη Δεκέλεια, ανατολικά της Λάρνακας καιστην περιοχή Ακρωτηρίου-Επισκοπής, κοντά στη Λε-μεσό. Δύο συνθήκες υπογράφτηκαν στα πλαίσια τωνσυνθηκών Ζυρίχης-Λονδίνου, η Συνθήκη Συμμαχίαςκαι η Συνθήκη Εγγυήσεως. Η τελευταία έδινε το δι-καίωμα στις τρεις εγγυήτριες δυνάμεις, τη Μ. Βρετανία,την Τουρκία και την Ελλάδα να αναλάβουν δράση σεπερίπτωση παραβίασης των διατάξεων της Συνθήκης.

Παρόλο που το σύνταγμα της Κύπρου διασφάλιζε τιςβασικές ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών, εμ-περιείχε στοιχεία που το καθιστούσαν ανεφάρμοστο.Το 1963 ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προτείνει τρο-ποποιήσεις τις οποίες απορρίπτει η Τουρκοκυπριακήηγεσία και η Τουρκία. Από το 1963 οι Τουρκοκύπριοιαποχωρούν από τη διακυβέρνηση της Κυπριακής Δη-μοκρατίας και προχωρούν στη σύσταση παράνομης‘Προσωρινής Τουρκοκυπριακής Διοίκησης’. Από τιςαρχές του 1964, λόγω των διακοινοτικών ταραχών καιύστερα από σχετική απόφαση του Συμβουλίου Ασφα-λείας, στο νησί εδρεύει Ειρηνευτική Δύναμη των Ηνω-μένων Εθνών.

Το 1974, η στρατιωτική χούντα στην Ελλάδα οργανώ-νει στρατιωτικό πραξικόπημα στην Κύπρο, με σκοπότην ανατροπή του Προέδρου Μακαρίου. Με αφορμήτο πραξικόπημα, στις 20 Ιουλίου 1974, η Τουρκία ει-σβάλλει στην Κύπρο, καταλαμβάνοντας το 37% του

εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας και εκτοπίζει πε-ρίπου 200.000 Ελληνοκύπριους από το βόρειο τμήματης Κύπρου. Παρά τη διεθνή καταδίκη της Τουρκίας καιτην αναγνώριση των δίκαιων του κυπριακού λαού πουπεριλαμβάνονται σε ψηφίσματα των ΗνωμένωνΕθνών, του Συμβουλίου Ασφαλείας, της Κοινοπολι-τείας, των Αδεσμεύτων και άλλων διεθνών οργανι-σμών, τα τουρκικά στρατεύματα κατέχουν παράνομαμέχρι σήμερα το βόρειο τμήμα του νησιού. Η Κύπρος,με κατεχόμενο το βόρειο τμήμα του νησιού, γίνεταιπλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την 1η Μαΐου2004. Στην πράξη προσχώρησης της Κύπρου στην Ευ-ρωπαϊκή Ένωση περιέχεται πρωτόκολλο, στο οποίοαναφέρεται ότι αναστέλλεται η εφαρμογή του κοινο-τικού κεκτημένου στις περιοχές της Κυπριακής Δημο-κρατίας στις οποίες η Κυπριακή Κυβέρνηση δεν ασκείαποτελεσματικό έλεγχο (ένεκα της τουρκικής κατοχής).Η αναστολή θα αρθεί, μόλις επιλυθεί το Κυπριακό. Οιπροσπάθειες και οι διαπραγματεύσεις για μια δίκαιηκαι λειτουργική λύση του Κυπριακού προβλήματος συ-νεχίζονται.

1960 - σήμερα

Μνημείο Ελευθερίας, Λευκωσία

Η δημιουργία της Κυπριακής Δημοκρατίας, η Τουρκική Εισβολή και η ένταξη της Κύ-πρου στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Page 236: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΥΚΩΣΙΑ

H Λευκωσία βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο της Kύπρουκαι αποτελεί ένα πλούσιο πολιτιστικό πυρήνα. Ηιστορία της πόλης ανάγεται στην Eποχή του Xαλκού.Στην αρχαιότητα και στους πρώτους χριστιανικούςαιώνες ήταν γνωστή με το όνομα Λήδρα. Eίναιπρωτεύουσα της Kύπρου από την Ύστερη ΒυζαντινήΕποχή (11ος αιώνας). Oι Λουζινιανοί την μετέτρεψανσε μια μεγαλόπρεπη πόλη, με βασιλικά ανάκτορα και50 εκκλησίες. H σύγχρονη Λευκωσία συνδυάζει τοιστορικό παρελθόν με τη ζωηρή κίνηση μιαςσύγχρονης πόλης. Tο κέντρο της πόλης, η παλιά Xώρα,που περιβάλλεται από τα Eνετικά τείχη του 16ουαιώνα, περιλαμβάνει μουσεία, παλιές εκκλησίες,μεσαιωνικά κτίρια και διατηρεί τη νωχελικήατμόσφαιρα του παρελθόντος. Έξω από τα τείχη, η νέαπόλη με τις σύγχρονες ανέσεις ζει σε κοσμοπολίτικουςρυθμούς. H Λευκωσία παραμένει η μοναδικήμοιρασμένη πρωτεύουσα στον κόσμο. Λίγα χιλιόμετρααπό τη Λευκωσία υπάρχουν εξαίρετες βυζαντινέςεκκλησίες και μοναστήρια.

O επισκέπτης της Λευκωσίας μπορεί να γνωρίσει την πόλη καινα νοιώσει τους παλμούς της μέσα από τους οργανωμένουςπεριπάτους που προσφέρονται δωρεάν κάθε Δευτέρα καιΠέμπτη.

Aφετηρία:Γραφείο Πληροφοριών Kυπριακού Oργανισμού Tουρισμού.Tηλ.: 22674264, Ώρα 10.00 π.μ

Ενετικά τείχη, Λευκωσία

Καθεδρικός Ναός Αγίου Ιωάννη καιΕθνογραφικό Μουσείο Κύπρου

Page 237: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

KYΠPIAKO MOYΣEIO

AΞΙΟΘΕΑΤΑ

Το Κυπριακό Μουσείο Λευκωσίας είναι το κύριο και μεγαλύτερο αρχαιολογικό μουσείο της Κύπρου. Το κτήριο του μουσείου άρχισε να κτί-ζεται το 1908 και τελείωσε το 1924, όταν η Κύπρος ήταν ακόμα αποικία της Μ. Βρετανίας. Με διαδοχικές επεκτάσεις και προσθήκες, το μου-σείο έφτασε στη σημερινή του μορφή. Ο επισκέπτης μέσα από τις συλλογές του μουσείου μπορεί να παρακολουθήσει όλη την εξέλιξη τουπολιτισμού της Κύπρου από τη Nεολιθική Εποχή μέχρι και την Πρωτοβυζαντινή Περίοδο (7ος αιώνας μ.Χ.). Τα ευρήματα από τις εκτεταμέ-νες ανασκαφές, που πραγματοποιούνται σε όλο το νησί, εμπλουτίζουν τις συλλογές του μουσείου και συνεισφέρουν στην πρόοδο της Κυ-πριακής αρχαιολογίας και την έρευνα της Μεσογειακής πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι συλλογές του μουσείου, οι οποίες αποτελούνται, μεταξύάλλων, από κεραμική, κοσμήματα, γλυπτική, νομίσματα και χάλκινα αντικείμενα, εκτίθενται με χρονολογική σειρά στις αίθουσες του μου-σείου. Εκθέματα μεγάλης καλλιτεχνικής και ιστορικής σημασίας, ενδεικτικά του Κύπριακού πολιτισμού αποτελούν: το σταυρόσχημο ειδώ-λιο της Χαλκολιθικής περιόδου, τα κεραμικά αγγεία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού από τους Βουνούς, τα χρυσά κοσμήματα της ΎστερηςΕποχής του Χαλκού από την Έγκωμη και ο άγαλμα της Αφροδίτης των Σόλων του 1ου αιώνα π.Χ. Το μουσείο αποτελεί σταθμό της Πολιτιστι-κής Διαδρομής Αφροδίτη.

Oδός Mουσείου 1 Τηλ.: 22865854, 22303112

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 238: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

Πνευματικό και Πολιτιστικό Kέντρο IδρύματοςΑρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ' Χώρος ΑρχιεπισκοπικούΜεγάρου, Πλατεία Aρχ. Kυπριανού Τηλ.: 22430008

Βυζαντινό ΜουσείοΤο Βυζαντινό Μουσείο περιέχει την πλουσιότερη και πιο αντιπροσωπευτική συλλογήΒυζαντινής Τέχνης στην Κύπρο. Περισσότερες από 200 εικόνες που χρονολογούνται απότον 9ο μέχρι και τον 19ο αιώνα, καθώς επίσης και εκκλησιαστικά σκεύη, ενδύματα καιβιβλία, εκτίθενται στις αίθουσες του μουσείου. Τα ψηφιδωτά του 6ου αιώνα από τηνεκκλησία της Κανακαριάς στη Λυθράγκωμη αποτελούν το πιο σημαντικό και εντυπω-σιακό έκθεμα. Τα ψηφιδωτά επαναπατρίστηκαν στην Κύπρο αφού είχαν παράνομαεξαχθεί από το κατεχόμενο μέρος του νησιού.

Αίθουσες ΤέχνηςΣτις τέσσερις αίθουσες τέχνης του Πνευματικού και Πολιτιστικού Κέντρου του Ιδρύμα-τος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’παρουσιάζεται μια μοναδική συλλογή αντιπροσωπευ-τικών έργων της Δυτικο-Ευρωπαϊκής Τέχνης, από την Αναγέννηση μέχρι τη ΣύγχρονηΕποχή, καθώς επίσης και έργα Ελλήνων και Κυπρίων καλλιτεχνών.1. Στην πρώτη αίθουσα παρουσιάζονται έργα που αποδίδονται σε ευρωπαίους καλλι-τέχνες όπως τον Nicolas Poussin, τον Eugene Delacroix κ.α.2. Στη δεύτερη αίθουσα εκτίθενται πίνακες, χαλκογραφίες και χάρτες του 18ου και 19ουαιώνα, με θεματογραφία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.3. Στην τρίτη αίθουσα παρουσιάζονται έργα Ελλήνων καλλιτεχνών από τον 19ο και 20οαιώνα.4. Στην τέταρτη αίθουσα εκτίθενται αντιπροσωπευτικά έργα Κυπρίων καλλιτεχνών του20ου αιώνα.

Παλιά Πόλη-Εντός των τειχώνBYZANTINO MOYΣEIO KAI ΑΙΘΟΥΣΕΣ TEXNHΣ

NEO ΚΑΙ ΠAΛAIO APXIEΠIΣKOΠIKO MEΓAPOTο νέο Aρχιεπισκοπικό μέγαρο - η έδρα της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Κύπρου - κτίστηκε το 1960, ακολουθώντας μια νεο-βυζαντινήτεχνοτροπία. Το παλαιό Αρχιεπισκοπικό μέγαρο κτίστηκε το 1730 και βρίσκεται δίπλα στο νέο. Οι αίθουσες του ισογείου του παλαιούΑρχιεπισκοπικού μεγάρου στεγάζουν το Εθνογραφικό Μουσείο Κύπρου.

Πλατεία Αρχιεπισκόπου Κυπριανού

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 239: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - ΚEΝΤΡΟ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 240: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΚEΝΤΡΟ ΧΕΙΡΟΤΕΧΝΙΑΣ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��Λ

ΕΥΚ

ΩΣ

ΙΑ

Page 241: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ�0

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

EΘNOΓPAΦIKO MOYΣEIO KYΠPOYΤο Εθνογραφικό Μουσείο Κύπρου, που στεγάζεται στο παλαιό Αρχιεπισκοπικό μέγαρο, παρουσιάζει μια μεγάλη συλλογή κυπριακής τέ-χνης του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Η συλλογή του μουσείου περιλαμβάνει ξυλόγλυπτα, εργόχειρα και κεντήματα, είδη αγ-γειοπλαστικής, κυπριακές ενδυμασίες και υφαντά στον αργαλειό.

(πρώην Μουσείο Λαϊκής Τέχνης), Πλατεία Aρχ. Kυπριανού Τηλ.: 22432578

Ο ναός κτίστηκε από τον Aρχιεπίσκοπο Nικηφόρο το 1662, στηθέση αββαείου των Βενεδικτίνων του 14ου αιώνα που ήταν αφιε-ρωμένο στον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή. Ο ναός μετατράπηκεσε ορθόδοξο μοναστήρι το 1426, όταν το Τάγμα των Βενεδικτίνωνέφυγε από το νησί με την επιδρομή των Μαμελούκων. Ο ορθό-δοξος ναός, αφιερωμένος στον Aγιο Iωάννη το Θεολόγο, παρέ-μεινε μοναστήρι μέχρι τον 18ο αιώνα, όταν ο ΑρχιεπίσκοποςΣυλβέστρος τον μετέτρεψε σε καθεδρικό ναό εγκαθιστώντας τηνέδρα της Ορθόδοξης Αρχιεπισκοπής της Κύπρου. Ο ναός είναι μι-κρός, μονόκλιτος, με φραγκοβυζαντινά αρχιτεκτονικά στοιχείακαι εξωτερικά δίνει την εντύπωση φρουρίου, με τα ψηλά αντε-ρείσματα (στηρίγματα) στους εξωτερικούς τοίχους. Είναι ο μο-ναδικός ναός στη Λευκωσία που διατηρεί όλη τηνεικονογράφησή του. Οι τέσσερις μεγάλες εικόνες του ναού είναιζωγραφισμένες από τον Κρητικό ζωγράφο Ιωάννη Κορνάρο, το1795 και το 1797. Oι τοιχογραφίες, του 18ου αιώνα, αναπαρι-στούν σκηνές από την Aγία Γραφή και την ανεύρεση του τάφουτου Aποστόλου Bαρνάβα στη Σαλαμίνα.

KAΘEΔPIKOΣ NAOΣ AΓIOY IΩANNH

Στο χώρο της Aρχιεπισκοπής,

Πλατεία Aρχ. KυπριανούΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 242: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

Στο Μουσείο Εθνικού Αγώνος εκτίθενται έγγραφα, φωτογραφίες και άλλα ενθυμήματα του Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνα (1955–1959) του Κυπριακού λαού εναντίον της Βρετανικής αποικιακής διακυβέρνησης.

MOYΣEIO EΘNIKOY AΓΩNOΣ

Πλατεία Aρχ. Kυπριανού Τηλ.: 22305878

ΔHMOTIKO KENTPO TEXNΩN

(Συνεργασία με την Πινακοθήκη Πιερίδη)Aποστ. Bαρνάβα 19Tηλ.: 22797400

Θεωρείται η παλαιότερη βυζαντινή εκκλησία της Λευκωσίας. Eίναι αφιερωμένη στην Παναγία Xρυσαλινιώτισσα και πιστεύεται ότι κτί-στηκε αρχικά το 1450 από τη Βασίλισσα Ελένη Παλαιολόγου.

Οδός Χρυσαλινιώτισσας

ΠOΛYEPΓAΣTHPIAKO KENTPO XPYΣAΛINIΩTIΣΣAΣΤο Συγκρότημα οκτώ εργαστηρίων που βρίσκεται κοντά στην αρχαιότερη βυζαντινή εκκλησία της Λευκωσίας, την εκκλησία της Χρυ-σαλινιώτισσας. Τα εργαστήρια είναι όλα συγκεντρωμένα γύρω από μια κεντρική αυλή, ακολουθώντας τα πρότυπα των παραδοσιακώνχανιών. Αυτά περιλαμβάνουν μονάδες σύγχρονης εφαρμογής παραδοσιακών τεχνών και ένα καφενείο. Το πολυεργαστηριακό κέντροαποτελεί μέρος του έργου ανάπλασης και αναβίωσης της εντός των τειχών περιοχής της Λευκωσίας.

Δημόνακτος 2 (Γωνία Iππόνακτος και Δημόνακτος) Τηλ.: 22348050, 99629611

H παλαιά Hλεκτρική - εξαίρετο δείγμα βιομηχανικήςαρχιτεκτονικής- στεγάζει από το 1994 το Δημοτικό Kέντρο TεχνώνΛευκωσίας. Στόχος του Kέντρου είναι η προώθηση των KαλώνTεχνών στην Kύπρο. Διαθέτει μεγάλη αίθουσα εκθέσεων, σπάνιεςκαι εξειδι-κευμένες εκδόσεις τέχνης για τους φιλότεχνουςμελετητές. Για την αποκατάσταση του κτηρίου του απονεμήθηκετο 1994 το βραβείο ‘EUROPA NOSTRA’.

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠANAΓIAΣ ΧΡΥΣAΛINIΩTIΣΣAΣ

Page 243: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΠYΛH AMMOXΩΣTOYΗ πύλη Αμμοχώστου είναι μία από τις τρεις πύλες των ενετικώντειχών που οδηγούσαν εντός της Λευκωσίας. Τα ενετικά τείχη πουπεριβάλλουν την παλιά Λευκωσία έχουν περίμετρο 4.5 χιλιομέ-τρων, με έντεκα προμαχώνες σε σχήμα καρδιάς. H ανατολικήπύλη (Πόρτα Tζουλιάνα), γνωστή στα νεότερα χρόνια ως ΠύληΑμμοχώστου, έχει αναστηλωθεί και λειτουργεί ως ΠολιτιστικόKέντρο του Δήμου Λευκωσίας. Αποτελείται από ένα μεγάλο θο-λωτό πέρασμα και δυο παράπλευρες αίθουσες. H εσωτερική εί-σοδος είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή, ενώ η εξωτερική ανοίγει στηντάφρο που περιβάλλει τα τείχη.

Το αρχοντικό είναι ένα από τα πιο σημαντικά κτήρια του 18ουαιώνα στη Λευκωσία. Yπήρξε κατοικία του Δραγομάνου τηςKύπρου Xατζηγεωργάκη Kορνέσιου, που εκτελέστηκε το 1809από τους Tούρκους. Ο θεσμός των δραγομάνων εφαρμόστηκεστην Κύπρο από την αρχή της Τουρκοκρατίας και καταργήθηκετο 1821 με την Ελληνική Επανάσταση. Οι δραγομάνοι ήταν οισύνδεσμοι του πασά με τους κατακτημένους και αποτελούσαν τηνκυριότερη πολιτική εξουσία στην Κύπρο μετά τον πασά. Σταπρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι δραγομάνοι ήταν ξένοι ήεξελληνισμένοι Φράγκοι και αργότερα ορθόδοξοι Έλληνες Κύ-πριοι. Ο Χατζηγεωργάκης Κορνέσιος ήταν ο πιο σημαντικός απότους δραγομάνους της Κύπρου.

Το κτήριο αναστηλώθηκε από το Tμήμα Aρχαιοτήτων και σήμεραστεγάζει το Kυπριακό Eθνολογικό Mουσείο. Tο 1988 του απονε-μήθηκε το βραβείο "EUROPA NOSTRA".

Τα λουτρά Ομεριέ κτίστηκαν τον 16ο αιώνα σαν δώρο του ΛαλάΜουσταφά Πασά στην πόλη της Λευκωσίας. Τα λουτρά ή χαμάμήταν αφιερωμένα στον χαλίφη Ομέρ από τον οποίο η περιοχήπήρε το όνομά της. Τα λουτρά αποκαταστάθηκαν στη σημερινήτους μορφή.

Πλατεία ΤιλλιρίαςΤηλ.: 22460570

ΛΟΥΤΡΑ ΟΜΕΡΙΕ

APXONTIKO XATZHΓEΩPΓAKH KOPNEΣIOY-ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Oδός Πατριάρχου Γρηγορίου 20 Tηλ.: 22305316

Λεωφόρος Αθηνών Τηλ.: 22430877

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 244: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

Oδός Tρικούπη και Πλατεία Tιλλιρίας. Kοντά στην Aγορά τουΠαλιού Δημαρχείου, στην παλιά πόλη. Το τζαμί μπορείτε να τοεπισκεφθείτε όταν δεν υπάρχουν προσκυνητές

ΤΕΜΕΝΟΣ (ΤΖΑΜΙ) ΜΠΑΪΡΑΚΤΑΡΗΤο τζαμί βρίσκεται στον προμαχώνα Κονστάντζα των ενετικών τειχών. Στο σημείο αυτό ένας Τούρκος στρατιώτης τοποθέτησε τα λά-βαρα των Οθωμανών κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης, το 1570.

H αίθουσα αποτελούσε τμήμα του παλατιού των Λουζινιανών και χρονολογείται από τον 13ο-14ο αιώνα. H Kαστελιώτισσα, με έντονα γοτθικάστοιχεία, έχει συντηρηθεί και αποκατασταθεί από το Tμήμα Aρχαιοτήτων. Σήμερα χρησιμοποιείται ως αίθουσα Πολιτιστικών Εκδηλώσεωνκαι είναι ανοικτή για το κοινό μόνο όταν υπάρχουν εκδηλώσεις.

KAΣTEΛIΩTIΣΣA (MEΣAIΩNIKH AIΘOYΣA)

Aπέναντι από την Πύλη Πάφου

Το μουσείο της ιστορίας της μοτοσικλέτας ιδρύθηκε από τον Αν-δρέα Νικολάου, συλλέκτη μοτοσικλετών. Οι περίπου 150 μοτοσι-κλέτες του μουσείου χρονολογούνται από το 1914 μέχρι το 1983.Χαρακτηριστικά μοντέλα είναι οι AJS, Norton, Triumph και BSA.Στο μουσείο εκτίθενται τρεις αστυνομικές μοτοσικλέτες που χρη-σιμοποιήθηκαν για τη συνοδεία του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’,μια μοτοσικλέτα που ανήκε στον ήρωα της ΕΟΚΑ Στυλιανό Λένα,και μια άλλη που ανήκε στον Τουρκοκύπριο πρωταθλητή Zeki Isa.Την έκθεση μοτοσικλέτας πλαισιώνει έκθεση φωτογραφίας.

Γρανικού 44 Tηλ.: 22680222, 99543215

ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΟΤΟΣΙΚΛΕΤΑΣ

Πύλη Πάφου Tηλ.: 22662132

ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΙΜΙΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ

ΤΕΜΕΝΟΣ (TZAMI) OMEPIEΤο τζαμί ήταν αρχικά εκκλησία των Aυγουστινιανών μοναχών,αφιερωμένη στην Παναγία, η οποία κτίστηκε τον 14ο αιώνα. Tο1571, μετά την κατάληψη της Λευκωσίας, ο Mουσταφά Πασάς τημετέτρεψε σε τζαμί με τον ισχυρισμό ότι ήταν κτισμένη στον τόποόπου είχε ξεκουραστεί ο χαλίφης Oμέρ όταν επισκέφθηκε την Λευ-κωσία. Tο μεγαλύτερο μέρος του αρχικού κτηρίου είχε καταστρα-φεί από το Tουρκικό πυροβολικό το 1570. Eνεπίγραφες επιτύμβιεςπλάκες της Eποχής των Λουζινιανών χρησιμοποιήθηκαν για τηνκατασκευή νέου δαπέδου στο τζαμί. Ο επισκέπτης μπορεί να δειτα κατάλοιπα ενός κτηρίου των ύστερων χρόνων της Eνετοκρατίας,κοντά στην ανατολική άκρη του τεμένους.

Η εκκλησία του Τίμιου Σταυρού, η οποία κτίστηκε το 1902, βρί-σκεται κοντά στην Πύλη Πάφου, μια από τις τρεις πύλες των Ενε-τικών τειχών που οδηγούσαν εντός της Λευκωσίας. Το κτήριο δενανήκει σε κάποιο συγκεκριμένο τύπο και τα αρχιτεκτονικά στοι-χεία του είναι λιτά. Στην πρόσοψη υπάρχει ο σταυρός της Ιερου-σαλήμ.

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 245: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Tο μοναδικό ιστορικό μουσείο της Λευκωσίας που παρουσιάζειτην ιστορικο-κοινωνική εξέλιξη της πόλης, από την Χαλκολιθικήπερίοδο μέχρι σήμερα. Το μουσείο ιδρύθηκε το 1984 και πήρε τοόνομά του από τον δωρητή του, το Ίδρυμα Αναστασίου Γ.Λεβέντη, το οποίο αγόρασε και απεκατέστησε το κτήριο τουμουσείου. Το μουσείο διοικείται από το Δήμο Λευκωσίας. Οισυλλογές του περιλαμβάνουν αρχαιολογικά ευρήματα,παραδοσιακές στολές, φωτογραφικό υλικό, μεσαιωνικήκεραμική, χάρτες, χαλκογραφίες, κοσμήματα και έπιπλα.

Oδός Iπποκράτους 17, Λαϊκή Γειτονιά Τηλ.: 22661475

Στην περιοχή αυτή έχουν αποκατασταθεί σπίτια που αποτελούντυπικά δείγματα παραδοσιακής κυπριακής αστικής αρχιτεκτονι-κής, και τα οποία χρησιμοποιούνται σήμερα ως εμπορικά κατα-στήματα, εστιατόρια και εργαστήρια τέχνης.

Το γραφείο του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού στη Λαϊκή Γει-τονιά αποτελεί την αφετηρία οργανωμένων περιπάτων γνωρι-μίας της πόλης της Λευκωσίας.

ΛAΪKH ΓEITONIA

Kοντά στην Πλατεία ΕλευθερίαςΠεριοχή ανάπλασης με πεζόδρομους μέσα στην παλιά πόλη,

200 μέτρα ανατολικά της Πλατείας Ελευθερίας

ΛEBENTEIO - ΔHMOTIKO MOYΣEIO ΛEYKΩΣIAΣ

Στο ιστορικό κέντρο της Λευκωσίας, σ’ ένα συναρπαστικόχώρο δώδεκα αιθουσών, στεγάζονται τα Μουσεία τουΠαγκυπρίου Γυμνασίου, του αρχαιότερου εκπαιδευτηρίουμέσης εκπαίδευσης της Κύπρου (΄Ετος Ίδρυσης 1812).

Εκτός από το Μουσείο της Ιστορίας του Σχολείου, τα ΜουσείαΠαγκυπρίου Γυμνασίου περιλαμβάνουν αρχαιολογική και νο-μισματική συλλογή, συλλογές ιστορικών χαρτών και ιστορι-κών όπλων, που κυρίως έχουν κυπρολογικό χαρακτήρα,πινακοθήκη, με έργα ζωγράφων, που διετέλεσαν καθηγητέςκαι μαθητές του σχολείου, καθώς επίσης και συλλογήφυσικής ιστορίας. Ένα δείγμα γοτθικής γλυπτικής μοναδικόστην Κύπρο, που εντυπωσιάζει με το μέγεθος και την τέχνητου, συμπληρώνει τις συλλογές.

Αγ. Ιωάννου και θησέως 10-16 Τηλ.: 22466014

ΜΟΥΣΕΙΑ ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 246: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

Από το παρατηρητήριο του 11ου ορόφου του Πύργου Σιακόλαφαίνεται πανοραμικά ολόκληρη η πόλη της Λευκωσίας. O επι-σκέπτης μπορεί να θαυμάσει την πόλη και τα μνημεία της απότέσσερις διαφορετικές πλευρές, που αντιστοιχούν στα τέσσερασημεία του ορίζοντα.

Το μουσείο παρουσιάζει μια από τις πιο σημαντικές συλλογές μυκηναϊκήςκεραμικής. Ο τύπος της μυκηναϊκής κεραμικής προέρχεται από την Ελ-λάδα. Εξ’αιτίας της μεγάλης διάδοσης της κεραμικής σε όλη τη Μεσόγειο,αλλά κυρίως στην Ανατολική Μεσόγειο, αγγεία τέτοιου τύπου κατα-σκευάζονταν τοπικά και σε άλλες περιοχές όπως την Κύπρο και τη Συρία.Ιδιαίτερης σημασίας αντικείμενο αποτελεί ένα ανθρωπόμορφο αγγείο.Την συλλογή εμπλουτίζουν αγγεία της λευκόχριστης και της δακτυλιόπο-δης κεραμικής, των δύο τυπικών κεραμικών ρυθμών της Ύστερης Επο-χής του Χαλκού στην Κύπρο. Το πλουσιότερο μέρος της συλλογήςαποτελούν τα αγάλματα από ασβεστόλιθο που χρονολογούνται από τον 6οαιώνα π.Χ. μέχρι την Ελληνιστική εποχή. Το μουσείο συνδέεται με την Πο-λιτιστική Διαδρομή Αφροδίτη.

ΠAPATHPHTHPIO OΔOY ΛHΔPAΣ

Oδός Λήδρας, Πύργος Σιακόλα Τηλ.: 22679369

Η εκκλησία της Φανερωμένης κτίστηκε το 1872 και είναι μία απότις μεγαλύτερες εκκλησίες της Λευκωσίας. Tο μαρμάρινο μαυ-σωλείο στα ανατολικά της εκκλησίας περιλαμβάνει τα λείψανατων επισκόπων και άλλων κληρικών που εκτελέστηκαν από τουςTούρκους το 1821. Απέναντι από την εκκλησία βρίσκεται ένα απότα ιστορικά σχολεία της Κύπρου, το σχολείο της Φανερωμένης.

Oδός Oνασαγόρου, μέσα στην παλιά πόλη

IEPOΣ NAOΣ ΦANEPΩMENHΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΑΙ ΝΕΦΕΛΗΣ ΤΖΙΑΠΡΑ (Συλλογή Πιερίδη)

Ο Σταυρός του Μισιρρίκου είναι μια μεσαιωνική ορθόδοξη εκ-κλησία, η οποία μετατράπηκε σε τζαμί όταν η Κύπρος κατακτή-θηκε από τους Οθωμανούς το 1571. Κτίστηκε το πρώτο μισό του16ου αιώνα και αποτελεί ένα φράγκικο κτίσμα με βυζαντινά, γοτ-θικά, και ιταλικά-αναγεννησιακά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Πήρετο όνομα του από τον Φράγκο βασιλιά της Κύπρου Ερρίκο ΙΙ(Μεσιέ Ερρίκου), 1285-1324.

ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΥ ΜΙΣΙΡΡΙΚΟΥ

Oδός Λεύκωνος, κοντά στον ιερό ναό Φανερωμένης

Δωρητές: Κλειώ και Σόλων Τριανταφυλλίδης

Φανερωμένης 86-90, Τηλ.: 22677134

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 247: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Kτίστηκε το 1695 από τον Aρχιεπίσκοπο Γερμανό B' και είναιδείγμα Φραγκο-Bυζαντινής τεχνοτροπίας. Tο εσωτερικό του ναούείναι πλούσιο, με ασυνήθιστα πλατύ εικονοστάσι και καλυμμένεςμε αργυρή επένδυση εικόνες.

Oδός Σόλωνος, κοντά στη Λαϊκή Γειτονιά

Στο μουσείο παρουσιάζονται σειρές Κυπρια-κών γραμματοσήμων από το 1880 μέχρι σή-μερα. Η συλλογή πλαισιώνεται από έκθεσηαντικειμένων που σχετίζονται με την ιστορίατων Κυπριακών Ταχυδρομείων.

Εκτός των τειχών

IEPOΣ NAOΣ TPYΠIΩTH

KENTPO KYΠPIAKHΣ XEIPOTEXNIAΣ

Λεωφόρος Aθαλάσσας 186 Τηλ.: 22305024

Oδός Aγίου Σάββα 3B

Τηλ.: 22304711

TAXYΔPOMIKO MOYΣEIO

Η Υπηρεσία Κυπριακής Χειροτεχνίας διαθέτει εργαστήρια, και κατάστημα χειροποίητων κυπριακών παραδοσιακών προϊόντων, όπωςπήλινα αγγεία, καλάθια, ξυλόγλυπτα, ασημένια και χάλκινα αντικείμενα, κεντήματα, υφαντά, ψηφιδωτά, παραδοσιακές στολές, κού-κλες, δερμάτινα είδη και άλλα γνήσια κυπριακά χειροτεχνήματα.

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 248: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΣΤΥΝΟΜΙΑΣΤο μουσείο ιδρύθηκε το 1933, επί Αγγλοκρατίας, αρχικά ως Μου-σείο Εγκληματολογίας, από τον τότε Βρετανό Αρχηγό Αστυνο-μίας της αποικιοκρατικής κυβέρνησης. Ένα σημαντικό μέρος τουμουσείου είναι αφιερωμένο στην ιστορία της Κυπριακής Αστυ-νομίας, από την περίοδο της Αγγλοκρατίας μέχρι σήμερα. Ο επι-σκέπτης μπορεί να δει στολές, όπλα, εξοπλισμό και οχήματα τηςαστυνομίας καθώς επίσης και μουσικά όργανα, φωτογραφίες καιέγγραφα της αστυνομικής μπάντας. Στις συλλογές του μουσείουπεριλαμβάνονται αντικείμενα και έγγραφα από τον ΔεύτεροΠαγκόσμιο Πόλεμο και τον Απελευθερωτικό Αγώνα 1955-59.

Ευάγγελου Φλωράκη,μέσα στο κτήριο της Αστυνομίας

Τηλ.: 22808748

MOYΣEIO IΣTOPIAΣ KYΠPIAKHΣ NOMIΣMATOKOΠIAΣ

Φανερωμένης 86-90 Τηλ.: 22677134

Η Πινακοθήκη στεγάζεται σε ένα αναπαλαιωμένο κτήριο. Οι συλλογές της Πι-νακοθήκης αποτελούνται από έργα ζωγραφικής και γλυπτικής Kυπρίων καλλι-τεχνών του 20ου αιώνα.

Γωνία Λεωφ. Στασίνου και οδού Kρήτης

Τηλ.: 22458228

KPATIKH ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ ΣYΓXPONHΣ KYΠPIAKHΣ

Οι συλλογές του μουσείου παρουσιάζουν την εξέλιξη των Κυπριακών νομισμάτων από τον 6ο αιώνα π.X. μέχρι σήμερα. τριακόσια εβδο-μήντα νομίσματα καταγράφουν 2600 χρόνια κυπριακής ιστορίας και πολιτισμού. Οι συλλογές είναι χωρισμένες σε εννιά χρονολογικέςπεριόδους και αποτελούν βασική πηγή για την ιστορία της οικονομίας της Κύπρου.Το μουσείο συνδέεται με την πολιτιστική διαδρομή Αφροδίτη.

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 249: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Η εκκλησία του Αποστόλου Παύλου κτίστηκε το 1893, όταν η Κύ-προς ήταν αποικία της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Η επίδρασητης πολιτικής στην αρχιτεκτονική μαρτυρείται στα αρχιτεκτονικάστοιχεία του κτηρίου, τα οποία είναι παρόμοια με επαρχιακής αγ-γλικής εκκλησίας.

Xώρος των Kεντρικών Φυλακών Λευκωσίας, στον οποίο είχαν ταφεί κατά τη διάρκεια του Aπελευθερωτικού Aγώνα 1955-59 οι εννιάαπαγχονισθέντες (Mιχαήλ Kαραολής, Aνδρέας Δημητρίου, Iάκωβος Πατάτσος, Aνδρέας Zάκος, Xαρίλαος Mιχαήλ, Στέλιος Mαυρομμάτης,Aνδρέας Παναγίδης, Mιχαήλ Kουτσόφτας και Eυαγόρας Παλληκαρίδης) και τέσσερις από τους πεσόντες ήρωες της ΕΟΚΑ (MάρκοςΔράκος, Γρηγόρης Aυξεντίου, Στυλιανός Λένας και Kυριάκος Mάτσης). Μετά το 1960 ο χώρος μετατράπηκε σε τόπο προσκυνήματος καιπήρε το όνομα Φυλακισμένα Μνήματα, από τον πίνακα του Κύπριου ζωγράφου Πολ Γεωργίου. Στα δεξιά της εισόδου βρίσκονται οιτάφοι των ηρώων και στα αριστερά τα κελιά των μελλοθανάτων και η αγχόνη στην οποία οι Άγγλοι εκτέλεσαν τους εννιά ήρωες.

Kεντρικές Φυλακές Τηλ.: 22406000

ΦYΛAKIΣMENA MNHMATA

ΑΓΓΛΙΚΑΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ

Λεωφόρος Λόρδου ΒύρωνοςΤηλ.: 22677897

Το μετόχι της Μονής Κύκκου ιδρύθηκε το 1890. Είναι ένα μονα-χικό ίδρυμα, εξαρτώμενο από το Μοναστήρι του Kύκκου.

METOXI MONHΣ KYKKOY

Oδός Προκοπίου, Έγκωμη

Page 250: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

TYMBOΣ MAKEΔONITIΣΣAΣΣτρατιωτικό κοιμητήριο και ηρώο κοντά στο μοναστήρι της Μακεδονίτισσας. Eδώ βρίσκονται θαμμένοι αξιωματικοί και οπλίτες, πουέπεσαν υπερασπιζόμενοι την Kύπρο κατά την εισβολή των Τουρκικών στρατευμάτων το 1974.

Περιοχή Μακεδονίτισσας, 3 χλμ δυτικά της Λευκωσίας

ΕυρυτΕρη ΠΕριοχη ΕΠαρχιας ΛΕυκωςιαςΔΥΤΙΚΑ

O ναός είναι αφιερωμένος στους Αγίους Bαρνάβα και Iλαρίωνα. Kτίστηκε πιθανόν κατά τον 9ο ή 10ο αιώνα και είναι ένα εξαίρετοδείγμα Kυπριακής βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Kοντά στο ναό βρίσκεται το τουρκικό τζαμί της Περιστερώνας, μάρτυρας της μακράςκαι ειρηνικής συμβίωσης Eλληνοκυπρίων και Tουρκοκυπρίων.

H εκκλησία του μοναστηριού χρονολογείται στη BυζαντινήΠερίοδο. Ξανακτίστηκε το 1636 και το 1713 περιήλθε στη MονήKύκκου. Το μοναστήρι ιδρύθηκε από τον AρχιεπίσκοποNικηφόρο, του οποίου ο τάφος βρίσκεται στο νάρθηκα τηςεκκλησίας. Tο εικονοστάσι χρονολογείται στα 1650. Στομοναστήρι υπάρχει τοιχογραφία του 1785 που παριστάνει τονAρχάγγελο Mιχαήλ. Σήμερα στο μοναστήρι στεγάζεται το KέντροEρευνών της Mονής Kύκκου.

Δρόμος Λευκωσίας-Aνθούπολης

ΙΕΡΟΣ NAOΣ AΓIΩN BAPNABA KAI IΛAPIΩNOΣ

Γυναικείο μοναστήρι του 18ου αιώνα με επικλινή στέγη, το οποίο αναστηλώθηκε λίγο μετά το 1960.

ΙΕΡΑ MONH AΓIOY ΠANTEΛEHMONA (Aχερά)

1.5 χλμ. βορειοδυτικά του χωριού Aγροκηπιά

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ APXAΓΓEΛOY MIXAHΛ

Xωριό Περιστερώνα, 27 χλμ. από τη Λευκωσία, στο δρόμο Λευκωσίας-Tροόδους

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 251: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ�0

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΑ

Το Παγκύπριο Γεωγραφικό Μουσείο είναι το πρώτο μουσείο γε-ωγραφίας και φυσικής ιστορίας της Κύπρου. Ιδρύθηκε από τονΔήμο Στροβόλου. Το μουσείο στεγάζει συλλογές με αντιπροσω-πευτικά δείγματα της κυπριακής χλωρίδας, δείγματα ιζηματογε-νών και μεταμορφωσιγενών πετρωμάτων και ορυκτών, καθώςεπίσης και ιστορικούς και σύγχρονους χάρτες της Κύπρου.

Δήμος Στροβόλου,Λεωφόρος Στροβόλου 100

Τηλ.: 22470407

ΠΑΓΚΥΠΡΙΟ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

ΙΕΡΑ MONH AΓIOY HPAKΛEIΔIOYO Hρακλείδιος, γιος ειδωλολάτρη ιερέα, χειροτονήθηκε επίσκοπος Tαμασσού από τους αποστόλους Παύλο και Bαρνάβα. Μαρτύρησεσε ηλικία 60 ετών και τάφηκε στο σπήλαιο όπου είχε ζήσει και από όπου κήρυξε το Eυαγγέλιο. Στα 400 μ.Χ. μια εκκλησία κτίστηκεπάνω από τον τάφο του. Tο μοναστήρι καταστράφηκε και ξανακτίστηκε αρκετές φορές. Tα σημερινά κτήρια χρονολογούνται στα 1773,όταν ο Aρχιεπίσκοπος Xρύσανθος ανακαίνισε την εκκλησία και τα κελιά. Στην εκκλησία φυλάσσονται τα λείψανα του αγίου. Σήμερα ημονή λειτουργεί σαν γυναικείο μοναστήρι.

Xωριό Πολιτικό, 500 μ. περίπου από τους Bασιλικούς Tάφους Τηλ.: 22623950

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 252: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

H Tαμασσός, πλούσια σε μεταλλεύματα χαλκού, ήταν σημαντικήπόλη -βασίλειο στην αρχαιότητα. Oι ανασκαφές έφεραν στο φωςτους Bασιλικούς Tάφους, εργαστήρια χαλκού και το Iερό τηςAφροδίτης-Aστάρτης. Εντυπωσιακά αρχαιολογικά ευρήματα απότην Ταμασσό αποτελούν τα υπερμεγέθη ασβεστολιθικά αγάλματατου 6ου αιώνα π.Χ. Τα αγάλματα αυτά εκτίθενται στο ΚυπριακόΜουσείο Λευκωσίας. Η Ταμασσός συνδέεται με την πολιτιστικήδιαδρομή Αφροδίτη..

ΙΕΡΑ MONH MAXAIPAΈνα από τα παλαιότερα και σημαντικότερα μοναστήρια της Kύπρου.Iδρύθηκε το 1148 από δύο μοναχούς, μετά την ανεύρεση μιας ει-κόνας της Παναγίας σε παρακείμενο σπήλαιο. Στα χρόνια τηςΤουρ-κοκρατίας ήταν κέντρο παιδείας όπως και τα άλλα μοναστήρια τηςΚύπρου. Εδώ μόνασε και ο εθνομάρτυρας Αρχιεπίσκοπος Κυπρια-νός που εκτελέστηκε από τους Τούρκους, μαζί με εκατοντάδες άλ-λους κληρικούς και λαϊκούς, στις 9 Ιουλίου 1821. Η αδελφότητατηρεί εδώ εξίσου αυστηρούς κανόνες με την αδελφότητα του ΑγίουΌρους Κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου και στις 8 Σεπτεμβρίου γίνε-ται μεγάλη θρησκευτική πανήγυρη. Στα βόρεια της Μονής Μαχαιράσε απόσταση 2χλμ περίπου βρίσκεται το κρησφύγετο όπου πολέ-μησε και θυσιάστηκε ο Γρηγόρης Αυξεντίου, ο μεγαλύτερος ήρωαςτου Κυπριακού Aπελευθερωτικού Aγώνα 1955-59. Στις 3 Mαρτίου1957 Βρετανικά στρατεύματα είχαν περικυκλώσει το κρησφύγετοκαι ζήτησαν από τον Aυξεντίου να παραδοθεί. Aυτός αρνήθηκε καιμετά από 7 ώρες σφοδρής μάχης, οι Bρετανοί περιέλουσαν το κρυ-σφήγετο με βενζίνη και το ανατίναξαν. O Aυξεντίου κάηκε μαχόμε-νος. Ενθυμήματα του ήρωα στεγάζονται σε ειδικό μουσείο. TοΣκευοφυλάκιο της Iεράς Mονής Mαχαιρά, το οποίο στεγάζεται σταυπόγεια του μοναστηριού, συντηρήθηκε και οργανώθηκε με χορη-γία του Iδρύματος A. Γ. Λεβέντης. Aποτελείται από τα πρώτα κελιάτων μοναχών καθώς και σταύλους και αποθηκευτικούς χώρους τηςMονής που αναστηλώθηκαν για το σκοπό αυτό. Tο Σκευοφυλάκιοέχει αίθουσα για φύλαξη των παλαιών βιβλίων και χειρογράφωντης μονής, εκθεσιακούς χώρους και αποθηκευτικούς χώρους με ει-κόνες και εκκλησιαστικά αντικείμενα.

40 χλμ. νοτιοδυτικά της Λευκωσίας,μέσω του χωριού ΠέραΤηλ.: 22359334

ΠΟΛΙΤΙΚΟ - ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΤΑΦΟΙ TAMAΣΣOΥ

Xωριό Πολιτικό, 17χλμ νοτιοδυτικά της ΛευκωσίαςΤηλ.: 22622619

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 253: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

O ναός, σε μορφή κατακόμβης, είναι κτισμένος μέσα σ' έναφυσικό σπήλαιο και είναι αφιερωμένος στην ΠαναγίαXρυσοσπηλιώτισσα. H εκκλησία ανάγεται πιθανότατα στηνπρώιμη Xριστιανική Eποχή. Ο τύπος αυτός της εκκλησίας δεναπαντάται συχνά στην Κύπρο, αλλά είναι κοινός στην ΕγγύςΑνατολή. Δυστυχώς το αγιογραφημένο εσωτερικό του ναού έχειυποστεί μεγάλη φθορά και δεν είναι ευδιάκριτες οι τοιχογραφίες.Στις 15 Aυγούστου, μέρα της Kοίμησης της Θεοτόκου, γίνεταιμεγάλη θρησκευτική πανήγυρη.

ΦIKAPΔOY - TOΠIKO AΓPOTIKO MOYΣEIO

Δρόμος Mαχαιρά-Λευκωσίας μέσω Kλήρου, 1 χλμ. ανατολικά του χωριού Γούρρι Τηλ.: 22634731

Tο χωριό Φικάρδου, το οποίο εγκαταλείφθηκε τον 19ο αιώνα, έχει ανακυρηχθεί ως "αρχαίο μνημείο" με σκοπό να διατηρηθεί η λαϊκήαρχιτεκτονική των σπιτιών και τα αξιόλογα έργα ξυλογλυπτικής του 18ου αιώνα. Tο “Σπίτι του Kατσινιόρου” και το “Σπίτι του AχιλλέαΔημήτρη”, μερικά μέρη των οποίων ανάγονται στον 16ο αιώνα, έχουν αναστηλωθεί και αποτελούν ζωντανό δείγμα της κυπριακήςαγροτικής αρχιτεκτονικής. Σ' αυτά τα κτίρια στεγάζεται το Αγροτικό Μουσείο. Το 1987 απονεμήθηκε στο χωριό τοβραβείο EUROPA NOSTRA.

ΠANAΓIA XPYΣOΣΠHΛIΩTIΣΣA

Kοντά στο χωριό Δευτερά, 11 χλμ νοτιοδυτικά της Λευκωσίας

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 254: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΥΚΩΣΙΑ ��

Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης

Λεωφόρος Κερύνειας 1, Αγλαντζιά

Τηλ.: 22462943

ΝΟΤΙΑ

Το μοναδικό στην Κύπρο εργαστήρι πρωτο-βιομηχανικής εποχής που συνδυάζει το παραδοσιακό σπίτι με τον χώρο εργασίας. Στο ερ-γαστήρι χρησιμοποιείται εξοπλισμός του 1920, όπως είναι ο αλευρόμυλος, το λιοτρίβι και το πατητήρι για το κρασί.

Για να το επισκεφτείτε πρέπει να τηλεφωνήσετε Τηλ.: 99888070

Το Κυπριακό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας ιδρύθηκε από το Φιλαν-θρωπικό, Επιστημονικό και Πολιτιστικό Ίδρυμα Φώτου Φωτιάδηκαι είναι το μεγαλύτερο μουσείο φυσικής ιστορίας στην Κύπρο.Οι πλούσιες συλλογές του μουσείου αριθμούν περισσότερα από2500 είδη θηλαστικών, πτηνών, ψαριών και εντόμων καθώς καιπετρωμάτων, ορυκτών, ημιπολύτιμων λίθων, οστράκων και απο-λιθωμάτων.

ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

ΧΩΡΙΟ ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ: ΠΡΩΤΟ-ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

Στο πάρκο της Αθαλάσσας υπάρχει το Κέντρο ΠεριβαλλοντικήςΕνημέρωσης, το οποίο παρέχει πληροφορίες για ταπεριβαλλοντικά χαρακτηριστικά του πάρκου. Μια μακέτα, ηοποία παρουσιάζει τα βασικά φυσικά χαρακτηριστικά, τηβλάστηση και τις παροχές του πάρκου, και οι τρισδιάστατες ανα-π·ραστάσεις οικοσυστημάτων βλάστησης, πτηνών, θηλαστικώνκαι ερπετών δίνουν στον επισκέπτη μια «ζωντανή» καιολοκληρωμένη εικόνα του πάρκου. Τα γεωλογικά δείγματα καιτα απολιθώματα εκτίθενται σε ξεχωριστή αίθουσα, ενώ οπτικόυλικό χρησιμοποιείται για την παρουσίαση της χλωρίδας και τηςπανίδας.

ΕΘΝΙΚΟ ΔΑΣΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΑΘΑΛΑΣΣΑΣ

Περιοχή Κάρλσμπεργκ - ΛατσιάΓια να το επισκεφτείτε πρέπει να τηλεφωνήσετε:Τηλ.: 22585834, 22585858

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 255: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΥΚΩΣΙΑ - AΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΠEPIOXH IΔAΛIOYΣτην περιοχή υπάρχουν αρχαιολογικά κατάλοιπα όλων των ιστορικών περιόδων του νησιού.

Στην κωμόπολη Δαλίου βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος του Aρχαίου Iδαλίου, μια από τις πόλεις-βασίλεια της αρχαίας Kύπρου. Η πε-ριοχή συνδέεται με την πολιτιστική διαδρομή Αφροδίτη. Η στρατηγική θέση, το νερό και η γόνιμη γη της περιοχής ήταν οι τρεις παρά-γοντες που συνέβαλαν στην ακμή της πόλης, από τον 8ο μέχρι τον 5ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με την παράδοση, στο Δάλι πέθανε ο Άδωνις,εραστής της θεάς Αφροδίτης, όταν τον σκότωσε, ο θεός του πολέμου Άρης, ο οποίος ήταν επίσης εραστής της.

Στην περιοχή του Δαλίου, στο Πέρα Xωριό βρίσκεται ο βυζαντινός ναός των Aγίων Aποστόλων, με εξαίρετες τοιχογραφίες του 2ουμισού του 12ου αιώνα, που θεωρούνται από τους μελετητές από τις πιο ωραίες της Kομνήνειας τεχνοτροπίας στην Kύπρο. Aξιόλογη εκ-κλησία στην περιοχή είναι και ο Άγιος Δημητριανός (13ος αιώνας).

Mεσαιωνικά κατάλοιπα υπάρχουν στην περιοχή του χωριού Ποταμιά, όπου βρίσκονται τα ερείπια του Θερινού παλατιού των Φράγκωνβασιλιάδων της Kύπρου και τα ερείπια μιας Γοτθικής εκκλησίας.

20 χλμ περίπου νότια της Λευκωσίας, στο δρόμο Λευκωσίας - Λάρνακας/Λεμεσού

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΥ

ΚΩ

ΣΙΑ

Page 256: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ

Δημοτική Βιβλιοθήκη

H Λεμεσός, η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη του νησιού,βρίσκεται ανάμεσα σε δύο αρχαίες πόλεις-βασίλεια, τηνAμαθούντα στα ανατολικά και το Kούριο στα δυτικά. Ηπόλη αναπτύχθηκε μετά το 1191 και την καταστροφήτης Αμαθούντας από τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο το1191. Στην πόλη της Λεμεσού υπάρχουν πολλά καισημαντικά αρχαία, βυζαντινά και φράγκικα μνημεία.Αποτελούν μαρτυρία της μακραίωνης ιστορίας τηςπόλης. Σήμερα η Λεμεσός είναι το κυριότερο λιμάνι τηςΚύπρου, το κέντρο της κυπριακής οινοβιομηχανίας καιένα μεγάλο τουριστικό θέρετρο. Η πόλη είναι επίσηςγνωστή για το Καρναβάλι της, τη Γιορτή του Κρασιού καιτην παραδοσιακή αφθόρμητη φιλοξενία των κατοίκωντης. Στα ορεινά της επαρχίας Λεμεσού βρίσκονται ταωραία Κρασοχώρια, το μαγευτικό θέρετρο των Πλατρώνκαι η γραφική Πιτσιλιά.

O επισκέπτης της Λεμεσού μπορεί να γνωρίσει την πόλημέσα από τους οργανωμένους περιπάτους πουπροσφέρονται δωρεάν κάθε Δευτέρα.

Aφετηρία: Γραφείο Πληροφοριών KυπριακούOργανισμού Tουρισμού.Σπύρου Αραούζου 115ΑTηλ.: 25362756 Ώρα 10:00 π.μ.

Ο Δήμος Γερμασόγειας προσφέρει επίσης στουςεπισκέπτες που θέλουν να γνωρίσουν το χωριό και τοπεριβάλλον της περιοχής, δωρεάν οργανωμένουςπεριπάτους κάθε Τετάρτη (Οκτώβριο - Απρίλιο)

Aφετηρία: Γραφείο Πληροφοριών KυπριακούOργανισμού Tουρισμού, Γεωργίου Α΄ 22Tηλ.: 25323211 Ώρα 10:00 π.μ.

Page 257: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΚΑΣΤΡΟ ΛEMEΣOY - MEΣAIΩNIKO MOYΣEIO KYΠPOY

AΞΙΟΘΕΑΤΑ

Οδός Ριχάρδου & Βερεγγάριας, κοντά στο παλιό λιμάνι Τηλ.: 25305419

Ο χαρουπόμυλος κτίστηκε το 1900, όταν τα χαρούπια ήταν ένααπό τα βασικά εξαγώγιμα προϊόντα της Κύπρου. Τα χαρούπια χρη-σιμοποιούνταν για την παραγωγή μιας μεγάλης ποικιλίας προ-ϊόντων όπως φωτογραφικό φιλμ, φάρμακα, γλυκά καισοκολάτες. Ο εξοπλισμός του χαρουπόμηλου διατηρείταιακέραιος και εκτίθεται σ’ένα ανκαινισμένο κτήριο που συνδιάζειτην τεχνολογία του περασμένου αιώνα, με την υψηλή τεχνολογίατου σήμερα. Ο χώρος του χαρουπόμυλου διαμορφώθηκε σένασυγκρότημα με δύο διαφορετικές ενότητες: στην πρώτη ενότηταυπάρχει η αναπαλαίωμένη μηχανή του χαρουπόμυλου και στηνδεύτερη ενότητα βρίσκεται το Κέντρο Ευαγόρα Λανίτη, όπου θαεκτίθενται σε συνεργασία με τον Όμιλο Λαϊκής τα επιτεύγματατου ανθρώπου σε διάφορες μορφές.

ΧΑΡΟΥΠΟΜΥΛΟΣ

Οδός Βσιλίσσης, πίσω από το Κάστρο Λεμεσού

Tηλ.: 25353939

Κτίστηκε τον 13ο αιώνα στη θέση ενός παλειότερου βυζανινού φρουρίου, κοντά στο παλιό λιμάνι. Με βάση την αρχαιολογικήμαρτυρία το κάστρο ήταν αρκετά μεγαλύτερο στην αρχική του μορφή. Οι Ενετοί ενίσχυσαν τα τείχη του κάστρου για την άμυνα τηςπόλης εναντίον των Πειρατών. Σύμφωνα με την παράδοση, ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, ο οποίος ηγήθηκε της Γ’Σταυροφορίας, παντρεύτηκε εδώ την πριγκίπισσα Βερεγγάρια της Ναβάρρας και την έστεψε βασίλισσα της Αγγλίας, το 1191. Το 1570οι Οθωμανοί κατέλαβαν το κάστρο και το χρησιμοποίθηκε ωσ αστυνομικός σταθμός και για λίγο χρονικό διάστημα ως φυλακή.

Σήμερα το κάστρο στεγάζει το Μεσαιωνικό Μουσείο Κύπρου. Οι συλλογές του Μουσείου περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, μεσαιωνικήκεραμική, μερικά εξαιρετικά δείγματα βυζαντινών πιάτων, ταφόπλακες, όπλα, σταυρούς και νομίσματα.

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

Page 258: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΕΜΕΝΟΣ (ΤΖΑΜΙ) ΚΕΠΙΡ - ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΤΖΑΜΙΤο τζαμί Κεπίρ κτίστηκε τον 16ο αιώνα και χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Πρόσφατες ανασκαφές, στα ανατολικά του τζαμιούέφεραν στο φως αρχιτεκτονικά κατάλοιπα του καθεδρικού ναού του 10ου αιώνα της Αγ. Αικατερίνης. Το τζαμί αποτελεί έναν από τουςπιο σημαντικούς τόπους λατρείας των μουσουλμάνων στη Λεμεσό.

ΔHMOTIKO MOYΣEIO ΛAΪKHΣ TEXNHΣ

Στη διασταύρωση των οδών Γενεθλίου Μιτέλλα, Ζιγκ-Ζαγκ και Χαμί

Tο μουσείο περιλαμβάνει μια ενδιαφέρουσα συλλογήαρχαιοτήτων από τη Nεολιθική μέχρι και τη Pωμαϊκή Eποχή, ηοποία προήλθε από ανασκαφές σε αρχαιολογικούς χώρους τηςπεριοχής Λεμεσού. Τα αντικείμενα εκτίθενται ανά κατηγορία σετρεις αίθουσες. Η πρώτη αίθουσα περιλαμβάνει κεραμικήδιαφόρων περιόδων, η δεύτερη περιλαμβάνει νομίσματα,κοσμήματα, λύχνους και μεταλλικά αντικείμενα και η τρίτηπεριλαμβάνει γλυπτική, επιτύμβιες στήλες, κιονόκρανα,επιγραφές και άλλα μαρμάρινα και λίθινα αντικείμενα. Πολλάαπό τα εκθέματα των συλλογών του μουσείου, όπως πήλιναγυναικεία ειδώλια και αφιερώματα, συνδέονται με την λατρείατης θεάς Αφροδίτης. Το μουσείο αποτελεί σταθμό τηςπολιτιστικής διαδρομής Αφροδίτη.

EΠAPXIAKO APXAIOΛOΓIKO MOYΣEIO

Αναστάση Σιούκρη και Bύρωνος 5,κοντά στο Δημόσιο ΚήποΤηλ.: 25305157

Oδός Aγίου Aνδρέου 253 Τηλ.: 25362303

Το αναπαλαιωμένο κτήριο του δημοτικού μουσείου στεγάζει συλλογές αντικειμένων κυπριακής λαϊκής τέχνης του 19ου και των αρχώντου 20ου αιώνα. Οι συλλογές περιλαμβάνουν περισσότερα από 500 αντικείμενα, τα οποία εκτίθενται σε έξι αίθουσες. Εντυπωσιακέςείναι οι αστικές και παραδοσιακές ενδυμασίες, έπιπλα, ξυλόγλυπτα, κεντήματα και κοσμήματα. Το μουσείο τιμήθηκεμε το βραβείο EUROPA NOSTRA το 1989.

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 259: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

Η εκκλησία κτίστηκε στα τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα,σε αντικατάσταση ενός παλαιότερου ναού του 18ου αιώνα. Ηεκκλησία είναι αφιερωμένη στην Παναγία και σύμφωνα με τηνπαράδοση πήρε το όνομά της από μια εικόνα της Παναγίας πουβρέθηκε σε μια κοιλάδα (Νάπα στα λατινικά σημαίνει δάσος).Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, η εκκλησία πήρε το όνομά της απόένα ναό που κτίστηκε κατά τη περίοδο της Φραγκοκρατίας και οοποίος ήταν αφιερωμένος στο Άγιο Μανδήλιο της Αγ. Βερονίκηςπου ήταν γνωστό ως Saint Nape.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ

Οδός Αγίου Ανδρέου

28ης Oκτωβρίου 103 Τηλ.: 25586212

Στο πάρκο γλυπτικής εκτίθενται 16 έργα Κυπρίων και ξένων καλλιτεχνών που δημιούργησαν κατά τη διάρκεια των ετήσιων συμποσίωνγλυπτικής 1999-2001.

ΠΑΡΚΟ ΓΛΥΠΤΙΚΗΣ

Κατά μήκος του παραλιακού δρόμου στο χώρο της επίχωσης

ΔHMOTIKH ΠINAKOΘHKHΟι συλλογές της Δημοτικής Πινακοθήκης περιλαμβάνουν έργα αξιόλογων παλαιότερων και νεότερων Kυπρίων καλλιτεχνών, όπως οΑδαμάντιος Διαμαντής, ο Χριστόφορος Σάββα και ο Τηλέμαχος Κάνθος.

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

Page 260: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Η εκκλησία κτίστηκε το 1879 από τον αρχιτέκτονα Friar Francesco da Monghidoro από τη Μπολόνια, ακολουθώντας τα ευρωπαϊκάπρότυπα της εποχής. Το εσωτερικό της εκκλησίας είναι μπαρόκ, ενώ η πρόσοψη ακολουθεί την εκλεκτική τάση της αρχιτεκτονικής.Οι τοίχοι της αψίδας και του θόλου είναι διακοσμημένοι με νεοβυζαντινές τοιχογραφίες, οι οποίες ζωγραφίστηκαν ξανά το 1979 κατάτη διάρκεια εργασιών συντήρησης.

ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΑΓΙΑΣ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ

28ης Οκτωβρίου 259 Τηλ.: 25362946

ΕυρυτΕρη ΠΕριοχη ΕΠαρχιας ΛΕμΕςουΔΥΤΙΚΑ

KOΛOΣΣI - MEΣAIΩNIKO KAΣTPOΤο κάστρο στο Κολόσσι αποτελεί ένα αξιόλογο δείγμαστρατιωτικής αρχιτεκτονικής. Kτίστηκε αρχικά το 13οαιώνα αλλά το κτήριο που διατηρείται μέχρι σήμεραχρονολογείται στα μέσα του 15ου αιώνα. Mετά την πτώσητης Άκρας το 1291, το κάστρο μετατράπηκε στη MεγάληKομμαντερία των Ιπποτών του Τάγματος του Aγίου Iωάννητης Iερουσαλήμ και τον 14ο αιώνα περιήλθε για έναδιάστημα στην εξουσία των Nαϊτών Iπποτών. Οι ιππότεςπαρήγαν και εξήγαν κατά την παραμονή τους στην Κύπροένα γλυκό κρασί με τοόνομα ‘Vin de Comman-derie’. Σήμερα το κρασίαυτό είναι παραδοσιακότης Κύπρου και είναι ένααπό τα παλαιότερα επώ-νυμα κρασιά στον κόσμο,που διατηρούν το ίδιοόνομα εδώ και οκτώ αι-ώνες. δίπλα από το κάστροβρίσκονται τα κατάλοιπαενός ζαχαρόμυλου του14ου αιώνα.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΓΡΙΒΑ ΔΙΓΕΝΗΤο Μουσείο περιλαμβάνει προσωπικά αντικείμενα του Αρχηγού του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ Διγενή, που χρησιμοποιούσεκατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59. Παραπλεύρως του Μουσείου βρίσκεται ο τάφος του.

Οδός Γρίβα Διγενή, Κρησφύγετο Τηλ.: 25582107

14 χλμ. δυτικά της Λεμεσού, στο δρόμο προς την Πάφο.

Τηλ.: 25934907

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 261: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

Ένα παραδοσιακό σπίτι με μοναδική θέα στη θάλασσα του Αγ.Ερμογένη στεγάζει το Τοπικό Αρχαιολογικό Μουσείο Κουρίου. Ταεκθέματα του μουσείου αποτελούν ευρήματα από τις γύρωαρχαιολογικές τοποθεσίες και περιλαμβάνουν, ερυθροστιλβωτήκεραμική της Πρώιμης εποχής Χαλκού, πήλινα αγγεία και κοσμή-ματα της Μυκηναϊκής εποχής, και ένα μεγάλο αριθμόαναθημάτων από το κοντινό Ιερό του Απόλλωνα Υλάτη.

Xωριό Eπισκοπή,14 χλμ. δυτικά της Λεμεσού, 4 χλμ. πριν το Kούριο

Τηλ.: 25932453

Το στάδιο του Κουρίου, χωρητικότητας 6000 ατόμων, είναι τομοναδικό αρχαίο στάδιο που βρέθηκε στην Κύπρο. Χρονολογείταιστο 2ο αιώνα μ.Χ.. Με βάση αρχαιολογικές πηγές στο στάδιο τουΚουρίου πραγματοποιούνταν οι αγώνες του πεντάθλου.

ΣΤΑΔΙΟ ΚΟΥΡΙΟΥ

TOΠIKO ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ MOYΣEIO KOYPIOY

Το Οινομουσείο προσφέρει στον επισκέπτη μια μοναδικήευκαιρία να γνωρίσει την ιστορία της παραγωγής του κρασιούστην Κύπρο. Στις εκθετικές ενότητες παρουσιάζονται όλα ταστάδια παραγωγής και κατανάλωσης του κρασιού, καθώς και οιποικίλες χρήσεις του κρασιού. Αρχαία πιθάρια, κανάτες, μεσαι-ωνικά ποτήρια, παλιά έγγραφα και εργαλεία παρουσιάζουν τιςκοινωνικές, οικονομικές και συμβολικές πτυχές του κρασιού.

ΚΥΠΡΙΑΚΟ ΟΙΝΟΜΟΥΣΕΙΟ

Οδός Πάφου 42, χωριό ΕρήμηΤηλ.: 25873808

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

20 χλμ. δυτικά της Λεμεσού, στο δρόμο προς την Πάφο

Page 262: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ KOYPIOΥ

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Το Κούριο ήταν μια σημαντική αρχαία πόλη - βασίλειο και είναι μιααπό τις πιο εντυπωσιακές αρχαιολογικές περιοχές της Kύπρου. Tομεγαλόπρεπο Eλληνο-Pωμαϊκό θέατρο κτίστηκε αρχικά τον 2ο αιώναπ.X. και επεκτάθηκε τον 2ο αιώνα μ.X. Το θέατρο είναι πλήρωςαναστηλωμένο και χρησιμοποιείται σήμερα για μουσικές καιθεατρικές παραστάσεις. Οι ανασκαφές στο Κούριο έφεραν στο φωςτην “Οικία του Eυστολίου”, αρχικά ιδιωτική έπαυλη, η οποία κατά τηνπρώιμη Xριστιανική Eποχή μετατράπηκε σε δημόσιο κέντροαναψυχής. Η Οικία αποτελείται από σύμπλεγμα λουτρών καιδωματίων, με ωραία ψηφιδωτά δάπεδα του 5ου αιώνα μ.X.

H Πρωτοχριστιανική Bασιλική του Κουρίου χρονολογείται στον 5οαιώνα μ.Χ. και ήταν πιθανόν ο καθεδρικός ναός του Kουρίου, μεξεχωριστό βαπτιστήριο στη βόρεια εξωτερική πλευρά. H “Oικία τουAχιλλέα” και η “Oικία των Mονομάχων” πήραν το όνομά τους από ταυπέροχα ψηφιδωτά των δαπέδων τους.

Άλλα τμήματα της πόλης περιλαμβάνουν ιδιωτικές κατοικίες και έναεντυπωσιακό Nυμφαίο, αφιερωμένο στις νύμφες των υδάτων. TοΣτάδιο βρίσκεται 1 χιλιόμετρο στα δυτικά, στη δεξιά πλευρά τουδρόμου προς την Πάφο και χρονολογείται στο 2ο αιώνα μ.X. Ηστέγαση του αρχαιολογικού χώρου προσφέρει στον επισκέπτη μιαμοναδική ευκαιρία να απολαύσει την βόλτα στον αρχαιολογικό χώρο,ακόμα και τους ζεστούς μήνες του καλοκαιριού.

19 χλμ. δυτικά της Λεμεσού, στο δρόμο προς την Πάφο

Τηλ.: 25934250

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 263: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ KOYPIOΥ��Λ

ΕΜΕΣ

ΟΣ

Page 264: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ KOYPIOΥ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 265: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

�.Μουσείο ΠαστελιούΤο μουσείο παστελιού είναι ένα μικρό μοθσείο που παρουσιάζειτα στάδια παπαγωγής του παστελιού, ενός παραδοσιακούκυπριακού γλυκού από χαρούπια.

�. Ολέαστρο - To Πάρκο της ΕλιάςΨυχαγωγιό και εκπαιδευτικό πάρκο με θέμα τα 60,000 χρόνιαπολιτισμού της ελιάς. Περιλαμβάνει οικολογικό ελαιοτριβείο,αυθεντικές εμπειρίες στον βιολογικό ελαιώνα, μουσειακέςαναπαραστάσεις από διάφορες μεθόδους έκθλιψης τουελαιόκαρπου από την αρχή της ιστορίας μας μέχρι σήμερα,γεωργικές δραστηριότητες, επαγγέλματα, ήθη και έθιμα συναφήμε την ελιά, καθώς και φιλμάκι για την ελιά.

�. Εκκλησία Τιμίου ΣταυρούΣτα νοτιοδυτικά του χωριού βρίσκεται η εκκλησία του ΤιμίουΣταυρού, που διασώζει τοιχογραφίες της Παλαιολόγειαςζωγραφικής του 15ου αιώνα. Η εκκλησία είναι κτισμένη στοβορειοανατολικό άκρο μιας τρίκλιτης, πρωτοχριστιανικήςβασιλικής, που μεταγενέστερα διαχωρίστηκε σε δωμάτια καιείναι γνωστή σαν μοναστήρι.

Για να το επισκεφτείτε πρέπει να τηλεφωνήσετε στο 25222357

Τηλ.: 99525093, 99565768

O Aπόλλων ως Yλάτης, θεός των δασών, ήταν ο προστάτης του Kουρίου. Oι αρχαιολογικές μαρτυρίες δείχνουν ότι η λατρεία του Aπόλλωναάκμαζε εδώ από τον 8ο π.X. μέχρι και τον 4ο μ.X. αιώνα. Tο ιερό του θεού ήταν σημαντικό κέντρο λατρείας. Tο αποτελούσαν ο ναός τουAπόλλωνα, που έχει μερικώς αναστηλωθεί, αίθουσες για τους προσκυνητές, παλαίστρα, σύμπλεγμα λουτρών κι’ ένας ιερός περίβολος.

IEPO TOY AΠOΛΛΩNA YΛATH

ΧΩΡΙΟ ΑΝΩΓΥΡΑ

3 χλμ. δυτικά του Kουρίου, στο δρόμο προς την Πάφο Τηλ.: 25991049

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

Page 266: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Το Κέντρο βρίσκεται στο χωριό Ακρωτήρι και λειτουργεί από τον Οκτώβριο του 2004. Διαθέτει εκθεσιακούς χώρους, βιβλιοθήκη,αίθουσα προβολής και παρατηρητήριο. Παράλληλα, το Κέντρο οργανώνει εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές με θέμα τηνιστορία και το περιβάλλον της περιοχής. Ο επισκέπτης του Κέντρου μπορεί να δει εκθέματα από την προστατευμένη περιοχή τουΑκρωτηρίου, να μάθει για τον γεωλογικό σχηματισμό της περιοχής και να θαυμάσει τη θέα της αλυκής.

ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΑΚΡΩΤΗΡΙΟΥ

Ο Άγιος Νικόλαος των Γάτων είναι πιθανότατα το αρχαιότερομοναστήρι της Κύπρου. Η εκκλησία του μοναστηριού, η οποίαχρονολογείται από τον 14ο αιώνα, εγκαταλείφθηκε τον 16οαιώνα και επαναλειτούργησε με ορθόδοξες μοναχές, στις αρχέςτης δεκαετίας του 1980. Σύμφωνα με την παράδοση, το μονα-στήρι ίδρυσε η Αγία Ελένη, μητέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου,στο οποίο άφησε και ένα κομμάτι ξύλου του Τίμιου Σταυρού.Εκείνη την περίοδο, λόγω μεγάλης ξηρασίας, οι κάτοικοι της Κύ-πρου άρχισαν να εγκαταλείπουν το Ακρωτήριο και η περιοχήγέμισε με φίδια. Τότε ο Μέγας Κωνσταντίνος έστειλε στην Κύπροτον διοικητή Καλόκαιρο, ο οποίος έφερε στο Ακρωτήριο χιλιάδεςγάτες για να εξολοθρεύσουν τα φίδια και να σώσουν τοΑκρωτήριο.

Ακρωτήριο Γάτα, κοντά στη Λεμεσό,

νοτιοανατολικά της αλυκής του Ακρωτηρίου

Χωριό Ακρωτήρι, 13 χλμ. δυτικά της Λεμεσού Τηλ.: 25826562

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΩΝ ΓΑΤΩΝ

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 267: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

Η εκκλησία της Aγίας Xριστίνας στο κέντρο του χωριού, κτίστηκε τον 12ο αιώνα και συντηρήθηκε το 1996. Κατά τις εργασίεςσυντήρησης αποκαλύφθηκαν τοιχογραφίες του 14ου και 15ου αιώνα Η εκκλησία, στην οποία στεγάζεται το Eκκλησιαστικό MουσείοΓερμασόγειας, είναι μικρών διαστάσεων με επίπεδη στέγη, αποτέλεσμα μεταγενέστερων επεμβάσεων.

Η Αμαθούντα είναι μια από τις αρχαίες πόλεις - βασίλεια τηςKύπρου, όπου κατά την παράδοση, ο Θησέας, άφησε την έγκυοAριάδνη να τη φροντίζουν ντόπιες γυναίκες. Στην Aμαθούντα ηλατρεία της Aφροδίτης - Aστάρτης ήταν πολύ σημαντική. Τααρχαιολογικά κατάλοιπα ανήκουν σε αρκετούς τάφους, ένας απότους οποίους βρίσκεται στην μπροστινή αυλή του ξενοδοχείουAμαθούς, στην Ακρόπολη και το κατώτερο μέρος της πόλης, καισε πέντε παλαιοχριστιανικές βασιλικές. Τα ευρήματαχρονολογούνται από την Aρχαϊκή μέχρι και τη Pωμαϊκή καιXριστιανική Eποχή. Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Αμαθούνταβρέθηκαν δύο μοναδικά, τεράστια σε μέγεθος λίθινα αγγεία, απότα οποία το ένα βρίσκεται στο μουσείο του Λούβρου. Η Αμα-θούντα συνδέεται με την πολιτιστική διαδρομή Αφροδίτη.

AMAΘOYΝΤΑ

ΙΕΡΑ MONH AΓIOY ΓEΩPΓIOY ΑΛΑΜΑΝΟΥ

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠANAΓIAΣ IAMATIKHΣ - AΡΑΚΑΠΑΣΗ εκκλησία της Παναγίας τησ Ιαματικής βρίσκεται έξω από το χωριό Αρακαπάς. Ο ναός είναι τρίκλιτος ξυλόστεγος και διασώζειεξαιρερικής τέχνης τοιχογραφίες της Ιταλοβυζαντινής τεχνοτροπίας, που χρονολογούνται στο πρ΄ςτο μισό του 16ου αιώνα. Μια μονα-δική εικόνα της Παναγίας, από δέρμα, (που βρίσκεται στη νέα εκκλησία παραπλεύρως) πιστεύεται ότι έχει θεραπευτικές ιδιότητες.

Το μοναστήρι βρίσκεται 19 χλμ από τη Λεμεσό. Iδρύθηκε τον 12ο αιώνα και σήμερα είναι γυναικείο μοναστήρι όπου οι μοναχές, εκτόςαπό τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, ασχολούνται κυρίως με την αγιογραφία, την παραγωγή μελιού και την καλλιέργεια λουλουδιώνκαι βοτάνων.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ AΓIAΣ XPIΣTINAΣ - ΓΕΡΜΑΣΟΓΕΙΑ

Για να επισκεφθείτε τον ναό τηλεφωνήστε στο Δήμο Γερμασόγειας, Τηλ.: 25879898

11χλμ. ανατολικά από το κέντρο της Λεμεσού

ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

Page 268: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΒΟΡΕΙΑ

Στην κοιλάδα του Κούρη, σε απόσταση 20 λεπτών περίπου από τη Λεμεσό, υπάρχει μια σειρά από σημαντικά Βυζαντινά Μνημεία: τομοναστήρι της Παναγίας της Αμασγού και η εκκλησία του Αρχαγγέλου στο χωριό Μονάγρι και ο Τίμιος Σταυρός στο χωριό Κουκά.Η καμαροσκέπαστη εκκλησία του Μοναστηριού της Παναγίας της Αμασγού ανήκει στο 12ο αιώνα και διαθέτει δεύτερη στέγη από ξύλοκαι αγκιστρωτό κεραμίδι. Η εκκλησία περιέχει τοιχογραφίες του 12ου, 14ου και 16ου αιώνα. Το μοναστήρι λειτουργεί τώρα ωςγυναικείο.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ AΓIAΣ ANAΣTAΣIAΣ

KOIΛAΔA TOY KOYPH

Πρόκειται για σύμπλεγμα δύο ναών. O παλαιότερος ναός, πιθα-νώς του 12ου αιώνα, βρίσκεται στα ανατολικά και ήταν εγγε-γραμμένος σταυροειδής με τρούλο. Tον 14ο αιώνα προστέθηκεστα δυτικά άλλος ναός, ακολουθώντας τον ίδιο αρχιτεκτονικότύπο. Διασώζονται τοιχογραφίες του 14ου-15ου αιώνα.

Χωριό Πάνω Πολεμίδια

ΧΩΡΙΟ ΦΑΣΟΥΛΑ

Μουσείο Γεωργίας

Το χωριό Φασούλα χρονολογείται από τον Μεσαίωνα και αναφέρεται στη χαρτογραφία με το όνομα Φασούλα ή Πασούλα. Το όνοματου χωριού πιθανότατα προέρχεται από την φράγκικη λέξη ‘Φασούλα’ που σημαίνει δρεπάνι. Το Μουσείο Γεωργίας στεγάζεται σ’ έναπαραδοσιακό σπίτι. Τα εκθέματά του περιλαμβάνουν παραδοσιακά γεωργικά εργαλεία, όπως το άροτρο, ο ζυγός, το δρεπάνι καιπήλινα αγγεία καθημερινής χρήσης και αποθήκευσης λαδιού και κρασιού.

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 269: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜ

ΕΣΟ

ΣΛΕΜΕΣΟΣ - IΕΡΟ TΟΥ AΠΟΛΛΩΝΑ YΛΑΤΗ��

Page 270: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

IΕΡΟ TΟΥ AΠΟΛΛΩΝΑ YΛΑΤΗ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 271: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΚΡΑΣΟΧΩΡΙΑΗ περιοχή των κρασοχωριών βρίσκεται στα βόρεια της Λεμεσού, στη νότια πλευρά του Τροόδους. Στα χωριά αυτά διατηρούνται ακόμαοι παραδοσιακοί τρόποι καλλιέργειας των αμπελιών. Η παραγωγή του κρασιού αποτελεί την κύρια ασχολία των κατοίκων. Σ’ αυτή τηνπεριοχή παράγεται το περίφημο κυπριακό ξηρό κόκκινο κρασί. Ο επισκέπτης φτάνει στην περιοχή των κρασοχωριών από τον δρόμοΛεμεσού-Πάφου, δεξιά μετά το χωριό Ερήμη ή από τον δρόμο Λεμεσού-Πλατρών.

ΧΩΡΙΟ ΚΟΙΛΑΝΙΤο Κοιλάνι είναι ένα γραφικό χωριό. Έξω από το χωριόδιατηρείται η μονόχωρη με τρούλλο εκκλησία της Αγίας Μαύρηςτου 12ου αιώνα, με τοιχογραφίες του 15ου αιώνα.

Το Εκκλησιαστικό Μουσείο του χωριού ιδρύθηκε από την ΙεράΜητρόπολη της Λεμεσού ως παράρτημα του προγραμματισμέ-νου Βυζαντινού Μουσείου που θα γίνει στη Λεμεσό. Στεγάζεισυλλογές εικόνων και εκκλησιαστικών αντικειμένων της κοινό-τητας. Το μουσείο καταλαμβάνει ένα κτήριο δύο δωματίων στηναυλή της εκκλησίας της Παναγίας της Ελεούσας. Τα εκθέματα τουμουσείου καλύπτουν επτά αιώνες και περιλαμβάνουν τμήματαενός εικονοστασίου του 1735, φορητές εικόνες από τον 13ο μέχριτον 19ο αιώνα, εκκλησιαστικά σκεύη και παλαιά βιβλία.

Το Μουσείο Αμπελουργίας (υπό ανακαίνιση) στεγάζεται σε έναπαραδοσιακό σπίτι του χωριού. Αμπελουργικά εργαλεία καιδείγματα λαϊκής τέχνης αποτελούν τα βασικά εκθέματα. Στονεξωτερικό χώρο υπάρχει ένα μεγάλο καζάνι για την παραγωγήτης «ζιβανίας», του τοπικού οινοπνευματώδους ποτού.

Εκκλησιαστικό Μουσείο

Για επισκέψεις, τηλ.: 25471008, 99608196

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

Page 272: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΕΜΕΣΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Το οινοπαραγωγικό χωριό Όμοδος, κτι-σμένο ανάμεσα σε εκτάσεις αμπελιώνστα βουνά του Τροόδους, με τα μικράπλακόστρωτα δρομάκια και το επιβλη-τικό μοναστήρι στην πλατεία του χω-ριού, είναι ένα από τα πιο γραφικάχωριά της Κύπρου.

Το Όμοδος, ήταν κάποτε ιδιοκτησία τουSir John de Brie, Πρίγκηπα της Γαλι-λαίας, όπως ήταν και το Μοναστήρι τουΣταυρού που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού. Στο μοναστήριυπάρχουν παλιές εικόνες, εξαιρετικά ξυλόγλυπτα και άλλαεκκλησιαστικά σκεύη, καθώς και ένα μικρό μουσείο για τονεθνικό απελευθερωτικό αγώνα 1955-59. Σε μικρή απόστασηαπό το μοναστήρι βρίσκεται ένα μικρό αναπαλαιωμένο πατη-τήρι, γνωστό με το όνομα Ληνός, το οποίο και είναι επισκέψιμο.

ΧΩΡΙΟ ΟΜΟΔΟΣ

ΧΩΡΙΟ ΑΡΣΟΣ

Λαογραφικό Μουσείο. Για να το επισκεφθείτε επικοινωνήστε με τηλ.: 25943223

11 χλμ. νοτιοδυτικά του χωριού Πλάτρες

Το Άρσος είναι ένα από τα μεγαλύτερα οινοπαραγωγικά χωριά. Το όνομα του χωριού συνδέεται είτε με το Ιερό Άλσος της θεάςΑφροδίτης, όπου βρίσκεται το χωριό, είτε με την Αρσινόη στην οποία ο Πτολεμαίος Φιλάδελφος αφιέρωσε την πόλη. Η παραγωγήκρασιού αποτελεί βασική ασχολία των κατοίκων του χωριού από την αρχαιότητα. Σήμερα οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριούπαράγουν δικό τους κρασί και το χωριό φημίζεται για τα ειδικά εδέσματα που μαγειρεύονται με κρασί.

Το λαογραφικό μουσείο του Άρσους στεγάζεται σ’ ένα παραδοσιακό σπίτι στο κέντρο του χωριού. Τα εκθέματα του μουσείουπαρουσιάζουν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής στο χωριό.

ΛΕΜ

ΕΣΟΣ

Page 273: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΕΜΕΣΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΧΩΡΙΟ ΦΟΙΝΙΣτην “καρδιά”του Τροόδους, ανάμεσα σε δάση από πεύκα, βρίσκεται ακόμα ένα γραφικό χωριό, το Φοινί. Σύμφωνα με την παράδοση,το χωριό πήρε το όνομά του από τον Φράγκο λόρδο Χουάν ντε Φενιού ή από την ελληνική λέξη “φοίνικας”. Το χωριό είναι γνωστό γιατα περίτεχνα κεραμικά του αγγεία, τα παραδοσιακά έπιπλα και το λουκούμι. Στο ιδιωτικό μουσείο Πηλαβάκειο παρουσιάζονται τοπικάπήλινα σκεύη, παραδοσιακά γεωργικά εργαλεία και οικιακά σκεύη.

Πηλαβάκειο Μουσείο (κεραμική) Τηλ.: 25421508

ΧΩΡΙΟ ΒΑΣΑ

Εκκλησιαστικό Μουσείο. Για να το επισκεφθείτε θα πρέπει να επικοινωνήσετε με τον ιερέα του χωριού Τηλ.: 25944227

Η Βάσα είναι ένα από τα πιο σημαντικά οινοπαραγωγικά χωριά επειδή το 40% της καλλιεργήσιμης γης αποτελείται από αμπέλια. Με-ρικά από τα καλύτερα κόκκινα κυπριακά κρασιά παράγονται σε αυτή την περιοχή. Οι λιθόστρωτοι δρόμοι και η παραδοσιακήαρχιτεκτονική είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του χωριού.

Το εκκλησιαστικό μουσείο περιλαμβάνει σημαντικές φορητές εικόνες και εκκλησιαστικά σκεύη. Για να το επισκεφθείτε θα πρέπει ναεπικοινωνήσετε με τον ιερέα του χωριού.

ΛΕΜ

ΕΣΟ

Σ

Page 274: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

H Λάρνακα μπορεί να περηφανεύεται για τη δική τηςπλούσια συμβολή στην πολιτιστική κληρονομιά τηςKύπρου. Kτισμένη στη θέση του αρχαίου Kιτίου, είναιδιάδοχος μιας από τις πόλεις-βασίλεια τηςαρχαιότητας και έδρας του Xριστιανισμού από ταπρώτα χριστιανικά χρόνια. Tο Kίτιον είναι η γενέτειρατου γνωστού φιλόσοφου Zήνωνα, ιδρυτή τηςΣτωικής Σχολής, και δεύτερη πατρίδα του φίλου τουXριστού, Λαζάρου. Oι Aχαιοί αποίκησαν την πόλητον 13ο αιώνα π.X., ενώ οι Φοίνικες εγκαταστάθηκανεδώ από τον 9ο αιώνα π.X. Kατά τον 18ο αιώνα μ.Χ.είχε γίνει εμπορικό κέντρο της Kύπρου όπου είχαν τιςέδρες τους όλα τα ευρωπαϊκά προξενεία. H νεότερηπόλη, η Λάρνακα, έχει ένα δικό της μοναδικόχαρακτήρα. Kατά τους χειμερινούς μήνες χιλιάδεςαποδημητικά πουλιά, φλαμίγκο, άγριοι κύκνοι καιπολλά άλλα είδη, κάνουν τον ετήσιο σταθμό τουςστην κοντινή αλυκή. H επαρχία της Λάρνακας είναιπλούσια σε αξιοθέατα και ιδιαίτερα, σε αρχαία,βυζαντινά και μουσουλμανικά μνημεία, όπως τογνωστό τέμενος Χαλά Σουλτάν Τεκκέ.

ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ

O Δήμος Λάρνακας προσφέρει δωρεάν οργανωμένουςπεριπάτους στους επισκέπτες που επιθυμούν ναγνωρίσουν την παλιά πόλη, το χαρακτήρα και τιςιδιαιτερότητές της. Oι περίπατοι ξεκινούν κάθε Tετάρτηστις 10:00 π.μ. από το γραφείο Πληροφοριών τουKυπριακού Oργανισμού Tουρισμού, Τηλ: 24654322 καικάθε Παρασκευή στις 10:00 π.μ. από το ΦρούριοΛάρνακας, Tηλ: 24304576.

“Φοινικούδες”

Page 275: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

O μεγαλοπρεπής ναός κτίστηκε από τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣT'τον Σοφό, τον 9ο αιώνα και αναστηλώθηκε τον 17ο αιώνα. Hεκκλησία είναι ένα από τα ωραιότερα δείγματα της βυζαντινήςαρχιτεκτονικής στην Kύπρο. O άγιος Λάζαρος, μετά την έγερσήτου από το Xριστό ήλθε στην Kύπρο, χειροτονήθηκε επίσκοποςKιτίου από τους αποστόλους Bαρνάβα και Παύλο και έζησε εδώάλλα τριάντα χρόνια. O τάφος του βρίσκεται κάτω από την AγίαTράπεζα της εκκλησίας. Tο εικονοστάσιο του ναού είναι εξαίρετοδείγμα ξυλογλυπτικής μπαρόκ. Oκτώ μέρες πριν από το Πάσχα ηεικόνα του αγίου Λαζάρου περιφέρεται σε λιτανεία στουςδρόμους της Λάρνακας. Δίπλα από την εκκλησία βρίσκεται τοEκκλησιαστικό Mουσείο.

Πλατεία Aγίου Λαζάρου Τηλ.: 24652498

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ AΓIOY ΛAZAPOY ΚΑΙ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 276: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Στον αρχαιολογικό χώρο βρέθηκαν τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπατης αρχαίας πόλης-βασιλείου του Κιτίου, που χρονολογούνταιαπό τον 13ο αιώνα. π.X. Από την περίοδο αυτή διατηρούνται τακατάλοιπα των κυκλώπειων τειχών, που ήταν κτισμένα μετεράστιους λίθους και ένα σύμπλεγμα 5 ναών. Δίπλα στην πόληυπάρχουν τα κατάλοιπα του αρχαίου λιμανιού. Το Κίτιο από τον13ο αιώνα αποτελούσε σημαντικό εμπορικό κέντρο της Κύπρου.Αξιοσημείωτα στον αρχαιολογικό χώρο είναι τα εγχάρακτασχέδια πλοίων πάνω σε τοίχους κτηρίων. Το Κίτιο αποτελείσταθμό της πολιτιστικής διαδρομής Αφροδίτη.

KITION

Οι συλλογές του μουσείου αποτελούνται από ευρήματα, κυρίωςαπό τους νεολιθικούς οικισμούς της Κύπρου Καλαβασό-Τέντα καιΧοιροκοιτία, καθώς επίσης και από την αρχαία πόλη του Κιτίου.Αντικείμενα από φαγαντιανή, ελεφαντόδοντο και αλάβεστρομαρτυρούν τις εμπορικές σχέσεις της Κύπρου με τις περιοχές τηςΑνατολικής Μεσογείου. Το μουσείο αποτελεί σταθμό της πολιτι-στικής διαδρομής Αφροδίτη.

EΠAPXIAKO APXAIOΛOΓIKO MOYΣEIO

Στον παραλιακό δρόμο με τις "Φοινικούδες" δεσπόζει η προτομή τουAθηναίου Στρατηγού Kίμωνα, ο οποίος το 450 π.X. επικεφαλής 200 τριήρωνπροσπάθησε να απελευθερώσει την Kύπρο από τους Πέρσες. O Kίμωνπέθανε κατά τη πολιορκία του Kιτίου.

Η μαρμάρινη προτομή του Ζήνωνα του Κιτιέως στο κέντρο της πόλης έγινεπρος τιμή του φιλόσοφου που γέννηθηκε στο αρχαίο Κίτιο, τη σημερινήΛάρνακα, ιδρυτή της Στωικής Φιλοσοφικής Σχολής στην Αθήνα, τον 4οαιώνα π.Χ.

ΟΙ ΠPOTOMΕΣ TΩΝ KIMΩΝΑ ΚΑΙ ΖΗΝΩΝΟΣ ΚΙΤΙΕΩΣ

Πλατεία Kαλογραιών Τηλ.: 24304169

Περίπου 500 μέτρα από το Επαρχιακό

Αρχαιολογικό Μουσείο Τηλ.: 24304115

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 277: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΔHMOTIKO ΠOΛITIΣTIKO KENTPO ΛAPNAKAΣΠέντε παλιές αποθήκες, αποικιακού ρυθμού (1881, αρχή Αγγλοκρατίας), του τελωνείου Λάρνακας έχουν πρόσφατα αναπαλαιωθείκαι μετατραπεί σε Δημοτικό Πολιτιστικό Kέντρο. Στο Kέντρο στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη, το Mουσείο ΠαλαιοντολογίαςΤορναρίτη-Πιερίδη και το Μουσείο της Πόλης και των Δημοτικών Αρχείων.

Δημοτική Πινακοθήκη

Στην Πινακοθήκη παρουσιάζονται έργα Κυπρίων καλλιτεχνών.

Μουσείο της Πόλης και των Δημοτικών ΑρχείωνTο μουσείο στεγάζεται στα αναπαλαιωμένα κτήρια των γραφείων και της οικίας του πρώτου αποικιακού λιμενάρχη της Λάρνακας, πουκτίστηκαν το 1881 και που βρίσκονται κοντά στις αποθήκες. Το μουσείο της πόλης στεγάζεται στο ισόγειο και παρουσιάζει την ιστορίατης πόλης της Λάρνακας. Οι συλλογές του αποτελούνται από νομίσματα από την πόλη-βασίλειο του Κιτίου του 6ου αιώνα π.Χ. καιφωτογραφίες της πόλης από το 1850. Τα αρχεία της πόλης, που περιλαμβάνουν σπάνια βιβλία, έγγραφα και δημοσιεύσεις, βρίσκονταιστον δεύτερο όροφο και είναι προσβάσιμα μόνο για ερευνητές.

Λεωφόρος Aθηνών Πλατεία EυρώπηςAπέναντι από τη μαρίνα

Τηλ.: 24628587

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α Τηλ.: 24657745

Page 278: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΦPOYPIO ΛAPNAKAΣ - TOΠIKO MEΣAIΩNIKO MOYΣEIO

Λεωφ. Αθηνών, παραλία Λάρνακας Τηλ.: 24304576

Kτισμένο αρχικά στο Mεσαίωνα, το φρούριο πήρε τη σημερινή του μορφή στα χρόνια της Tουρκοκρατίας. Μετά το τέλος τηςΟθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Κύπρο, οι Bρετανοί το μετέτρεψαν σε φυλακή στα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησής τους. Σήμερατο φρούριο στεγάζει το Tοπικό Mεσαιωνικό Mουσείο, οι συλλογές του οποίου καλύπτουν 15 αιώνες ιστορίας, από την Πρωτοχριστιανικήπερίοδο μέχρι και τον 19ο αιώνα. Το αίθριο του φρουρίου χρησιμοποιείται το καλοκαίρι για εκδηλώσεις από το Δήμο Λάρνακας. Kοντάστο φρούριο βρίσκεται το τζαμί Tούζλα, το οποίο ήταν αρχικά Mεσαιωνικός τρίκλιτος ναός.

MOYΣEIO ΠIEPIΔH-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΟΜΙΛΟΥ ΛΑΪΚΗΣ

Zήνωνος Kιτιέως 4 Τηλ.: 24814555

Tο Μουσείο Πιερίδη είναι το παλαιότερο ιδιωτικό μουσείο στην Kύπρο. Στεγάζεται στο αρχοντικό αποικιακού ρυθμού της οικογένειαςΠιερίδη, που κτίστηκε το 1815. Η ολοκληρωμένη συλλογή του μουσείου δημιουργήθηκε από την οικογένεια Πιερίδη και καταγράφειμε μοναδικό τρόπο τον χαρακτήρα του κυπριακού πολιτισμού. Παρουσιάζει την οικονομική, κοινωνική και πολιτική του εξέλιξη, μέσααπό μια ιστορική διαδρομή 9000 χρόνων. Τα αντικείμενα που εκτίθενται στο χώρο του μουσείου χρονολογούνται από το 4000 π.Χ.μέχρι τον 15ο αιώνα μ.Χ. και αποτελούν σημαντικές μαρτυρίες ενός μακραίωνου πολιτισμού που άνθησε στη Μεγαλόνησο. Από ταεκθέματα του μουσείου ξεχωρίζουν τα μεγάλα ερυθροστιλβωτά αγγεία της Πρώιμης Εποχής του Χαλκού, τα ρωμαϊκά γυάλινααντικείμενα και τα μεσαιωνικά κεραμικά πιάτα. Στην αυλή του μουσείου λειτουργεί γλυπτοθήκη με έργα Ελλαδιτών και Κυπρίωνσύγχρονων καλλιτεχνών. Το μουσείο αποτελεί σταθμό της πολιτιστικής διαδρομής Αφροδίτη.

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 279: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΤΕΜΕΝΟΣ (ΤΖΑΜΙ) ΖΑΧΟΥΡΙΤο τζαμί Ζαχούρι βρίσκεται ανάμεσα στο τζαμί Μπουγιούκ και την εκκλησία του Αγίου Λαζάρου, στην οδό Νικολάου Ρούσσου. Κτίστηκεστα μέσα του 19ου αιώνα και αποτελεί σημαντικό μουσουλμανικό θρησκευτικό κέντρο.

Το τζαμί Μπουγιούκ είναι πιθανότητα το πρώτο τζαμί πουκτίστηκε στην Κύπρο. Προτού μετατραπεί σε τζαμί ήτανκαθολική εκκλησία του 13ου-14ου αιώνα, αφιερωμένη στην ΑγίαΑικατερίνη. Η παλαιότερη αναφορά στο τζαμί βρίσκεται σεέγγραφο του 1747 του Πασά Μπεκίρ, ο οποίος ήταν ο ιδρυτήςτου υδραγωγείου της Λάρνακας. Συγκεκριμένα το έγγραφοαναφέρει ότι μια δημόσια κρήνη έπαιρνε νερό από το υδραγω-γείο. Η δημόσια κρήνη υπάρχει ακόμα έξω από το τζαμί.

ΤΕΜΕΝΟΣ (ΤΖΑΜΙ) ΜΠΟΥΓΙΟΥΚ ή ΤΖΑΜΙ ΚΕΠΙΡ

Λεωφόρος Αθηνών, απέναντι από το Φρούριο Λάρνακας

Οι πλούσιες συλλογές του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας περιλαμ-βάνουν ερπετά, σπάνια έντομα, πτηνά και ζώα, καθώς επίσης καιπετρώματα και θαλάσσια είδη από την Κύπρο και τις γύρωπεριοχές. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συλλογή τωνεντόμων και των φυτών.

ΤΕΜΕΝΟΣ (ΤΖΑΜΙ) ΤΟΥΖΛΑ

Λεωφόρος Γρηγόρη Aυξεντίου,

εντός του Δημοτικού Kήπου

Τηλ.: 24652569

MOYΣEIO ΦYΣIKHΣ IΣTOPIAΣ ΔHMOY ΛAPNAKAΣ

Το τζαμί Τούζλα είναι ένα από τα πρώτα τζαμιά της Λάρνακας καιβρίσκεται στην παλιά πόλη, πίσω από τον αρχαιολογικό χώρο τουΚιτίου. Η ιστορία του οικοδομήματος ξεκινά τη Βυζαντινήπερίοδο. Το τζαμί ήταν αρχικά βυζαντινή ορθόδοξη εκκλησία,όπως αυτό φαίνεται από τις τοιχογραφίες του κτηρίου. Έπειτα,τον 12ο ή 13ο αιώνα, γίνεται η καθολική εκκλησία του ΤίμιουΣταυρού και το 1571, μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τουςΟθωμανούς, η εκκλησία μετατρέπεται σε τζαμί. Ο μιναρές είναικτισμένος στα θεμέλια του καμπαναριού. Απέναντι από το τζαμίυπάρχει μια βενετσιάνικη κρήνη (της περιόδου 1489-1570) καισύμφωνα με πηγές κοντά στο τζαμί βρισκόταν η κατοικία τουΕνετού διοικητή.

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 280: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΚΡΗ

Η Τέρρα Σάντα είναι η εκκλησία της καθολικής κοινότητας τηςΛάρνακας. Η εκκλησία, όπως και το μοναστήρι ιδρύθηκαν το1596 από τον φραγκισκανό καλόγερο Callixte Martel, για τουςΛατίνους προσκυνητές προς τους Αγίους Τόπους. Το 1724, ηεκκλησία και το μοναστήρι αντικαταστάθηκαν από δύομεγαλύτερα κτήρια και μετά, το 1842, γκρεμίστηκαν και αυτά γιανα πάρουν τη θέση τους τα σημερινά οικοδομήματα. Τα αρχιτε-κτονικά χαρακτηριστικά του μοναστηριού συνδυάζουν αναγεν-νησιακά και μπαρόκ στοιχεία. Το μοναστήρι είναι γνωστό και ωςSanta Maria delle Grazie.

ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΕΡΡΑ ΣΑΝΤΑ

KAMAPEΣ - YΔPAΓΩΓEIO

Περιοχή Kαμάρες, στο δρόμο προς τη Λεμεσό

Τέρρα Σάντα 8 Τηλ.: 24642858

Ωραίο πετρόκτιστο υδραγωγείο με καμάρες του 18ου αιώνα που έδωσε στην περιοχή το όνομά του. Το υδραγωγείο κτίστηκε το 1746με δαπάνη του Τούρκου διοικητή της Λάρνακας, Μπεκίρ Πασά, για να τροφοδοτείται η Λάρνακα με νερό από πηγές που βρίσκονταν 6μίλια μακριά. Η λειτουργία του υδραγωγείου σταμάτησε το 1939 όταν το υδραγωγείο αντικαταστάθηκε από σύγχρονους αγωγούς.

Το πετρόκτιστο παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου χρονολογείταιστον 13ο αιώνα. Eίναι κτισμένο πάνω σε λόφο με θέα την αλυκήτης Λάρνακας.

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 281: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΕυρυτΕρη ΠΕριοχη ΕΠαρχιας ΛαρΝαΚαςΔΥΤΙΚΑ

Η αλυκή της Λάρνακας αποτελεί έναν από τους σημαντικότερουςυδροβιότοπους της Ευρώπης και καταφύγιο για χιλιάδεςφλαμίγκο, αγριόπαπιες και άλλα υδρόβια πτηνά, κατά τηδιάρκεια των αποδημητικών ταξιδιών τους τον χειμώνα. Μεβάση τα αρχαιολογικά ευρήματα, η περιοχή της αλυκής και τουκοντινού τεμένους κατοικείται από την νεολιθική εποχή. Η λίμνηκατά την προϊστορική περίοδο ήταν το λιμάνι της πόλης πουαποκαλύφθηκε στον αρχαιολογικό χώρο του τεμένους ΧαλάΣουλτάν. Η πόλη αποτελούσε ένα από τα μεγάλα αστικά καιεμπορικά κέντρα της Κύπρου κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλ-κού (1650-1050 π.Χ.). Όταν η πόλη εγκαταλείφθηκε, ο κόλποςτου λιμανιού έκλεισε, ο φυσικός λιμένας καταστράφηκε καιδημιουργήθηκε η αλυκή. Το αλάτι αποτελούσε για πολλούςαιώνες ένα από τα πιο σημαντικά εκμεταλλεύσιμα προϊόντα τηςαλυκής. Το μονοπάτι της φύσης στην αλυκή συνδέει τον χώρο μετην πολιτιστική διαδρομή Αφροδίτη.

ΑΛΥΚΗ ΤΗΣ ΛΑΡΝΑΚΑΣ

Το τέμενος κτίστηκε το 648, στον τόπο όπου πέθανε η Oυμ Xαράμπέφτοντας από ένα γαϊδούρι κατά την διάρκεια των πρώτων αραβι-κών επιδρομών στην Κύπρο. Σύμφωνα με την παράδοση, η OυμXαράμ ήταν συγγενής του προφήτη Mωάμεθ. Ο μέγας χαλίφης Μο-αβίας, ο οποίος ηγήθηκε της πρώτης αραβικής επιδρομής στηνΚύπρο τον 7ο αιώνα, μόλις έμαθε το θάνατο της Ουμ Χαράμ, έδωσεδιαταγή να κτιστεί το τέμενος. Αποτελεί σημαντικό μέρος προσκυ-νήματος για τους Mουσουλμάνους. Κατατάσσεται σε σπουδαιότηταμετά τους ιερούς χώρους της Mέκκας, Mεδίνας και Aλ Aκσιά στηνIερουσαλήμ. Το τέμενος ανακαινίσθηκε για πρώτη φορά το 1816 καιμετέπειτα το 2002 από την UNOPS.

ΤΕΜΕΝΟΣ (ΤΖΑΜΙ) XAΛA ΣOYΛTAN

Bυζαντινή εκκλησία του 11ου αιώνα. Κτίστηκε στη θέση μιαςκατεστραμμένης πρωτοχριστιανικής βασιλικής. Aπό τη βασιλικήδιασώζεται η αψίδα, μαζί με ένα από τα ωραιότερα κομμάτιαβυζαντινής τέχνης, ένα σπάνιο ψηφιδωτό του 6ου αιώνα, με τηνΠαναγία και τον Xριστό ανάμεσα στους αρχαγγέλους Mιχαήλ καιΓαβριήλ. Είναι έργο σπάνιο, ισάξιο με τα ψηφιδωτά της Pαβέννας.Παρόμοια ψηφιδωτά έχουν βρεθεί μόνο στην Κύπρο και στο ΌροςΣινά. Στην ίδια κατηγορία των ψηφιδωτών αυτών ανήκουν και ταψηφιδωτά της Κανακαριάς από την εκκλησία της Παναγίας στηνκατεχόμενη Λυθράγκωμη, που τώρα βρίσκονται στο ΒυζαντινόΜουσείο στη Λευκωσία.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠANAΓIAΣ AΓΓEΛOKTIΣTHΣ

5χλμ. νοτιοδυτικά της Λάρνακας, στο δρόμο προς το Kίτι

Xωριό Kίτι 7 χλμ. νοτιοδυτικά της Λάρνακας Τηλ.: 24424646

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 282: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΑΡΠΕΡΑΣΟ ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται 2 χλμ από το χωριό Τερσεφάνου, όπου κατά την βυζαντινή εποχή στην περιοχή υπήρχετο χωριό Άρπερα. Η εκκλησία κτίστηκε από τον δραγομάνο Χριστοφάκη Κωνσταντίνου το 1745 και περιλαμβάνει τοιχογραφία μετον ίδιο και την οικογένεια του ως δωρητές. Πολλές εικόνες της εκκλησίας φέρουν την υπογραφή του ζωγράφου Ιωαννίκιου.

XOIPOKOITIA

32 χλμ περίπου από τη Λάρνακα ή 48 χλμ νότια της Λευκωσίας,δρόμος Λευκωσίας-ΛεμεσούΤηλ.: 24322710

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Σε κοντινή απόσταση από το χωριό Kαλαβασός βρίσκεται ο νεολιθικός οικισμός της Tέντας, που χρονολογείται στο 7000 π.Χ. Τονοικισμό προστατεύει ένα εντυπωσιακό στέγαστρο σε σχήμα κώνου, το οποίο ταυτόχρονα αποτελεί σύγχρονη αρχιτεκτονική παρέμβασηστο τοπίο της περιοχής.

KAΛABAΣOΣ - TENTA

40 χλμ. από τη Λάρνακα 2.5 χλμ από το δρόμο Λευκωσίας - Λεμεσού

O αρχαιoλογικός χώρος της Xοιροκοιτίας ανήκει από το 1998στον κατάλογο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Kληρονομίας τηςOΥΝΕΣΚΟ. Eίναι οικισμός της Nεολιθικής περιόδου καιδιασώζεται σε πολύ καλή κατάσταση. O οικισμός καλύπτει όλεςτις φάσεις της Nεολιθικής περιόδου στην Kύπρο και παρέχειπολύτιμες πληροφορίες για την εξάπλωση του Nεολιθικούπολιτισμού στην περιοχή. Πέντε σπίτια έχουν δομηθεί σε κοντινήαπόσταση από τον οικισμό, με παραδοσιακά υλικά στα πρότυπατων Nεολιθικών κατοικιών και έχουν εξοπλισθεί με αντίγραφααντικειμένων που βρέθηκαν στο εσωτερικό των κατοικιών κατάτην ανασκαφή, ώστε να δίνουν μία εικόνα της μορφολογίας τουχωριού στην αρχαιότητα. Η βλάστηση γύρω από τις καλύβεςείναι είδη που καλλιεργούνται και γηγενή δέντρα που φύονταιστην Kύπρο από τη Nεολιθική εποχή.

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 283: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

ΑΛΑΡΝΑΚΑ - ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΓΓΕΛΟΚΤΙΣΤΗΣ (Χωριό Κίτι)��

Page 284: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΓΓΕΛΟΚΤΙΣΤΗΣ (Χωριό Κίτι) - ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 285: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

Γραφικό χωριό, ξακουστό για τα κεντήματά του, τα γνωστά"λευκαρίτικα" και για τα ασημικά του. Kατά την παράδοση, οΛεονάρντο ντα Bίντσι επισκέφθηκε το χωριό και παράγγειλε ένατραπεζομάντηλο με παραδοσιακό κέντημα για τον καθεδρικό ναότου Mιλάνου. Tα Λεύκαρα διατηρούν την παραδοσιακή τουςαρχιτεκτονική με τα ωραία πετρόκτιστα σπίτια. Στα Λεύκαραμπορείτε να επισκεφθείτε το Tοπικό Mουσείο ΠαραδοσιακήςKεντητικής και Aργυροχοΐας, το Μουσείο Κέρινων Ομοιωμάτων,το ναό του Τιμίου Σταυρού και το παρεκκλήσι του AρχαγγέλουMιχαήλ.

Στα Πάνω Λεύκαρα υπάρχει ο ναός του Tιμίου Σταυρού με ωραίοξυλόγλυπτο εικονοστάσι του 18ου αιώνα και ένα μοναδικόασημένιο σταυρό του 13ου αιώνα.

O ναός του Aρχαγγέλου Mιχαήλ στα Kάτω Λεύκαρα είναιμονόκλιτος με τρούλο και περιλαμβάνει τοιχογραφίες του τέλουςτου 12ου και του 15ου αιώνα.

Tοπικό Mουσείο Παραδοσιακής Kεντητικής καιAργυροχοΐας

Tο αναστηλωμένο σπίτι του Πάτσαλου στεγάζει το TοπικόMουσείο Παραδοσιακής Kεντητικής και Aργυροχοΐας. Εδώ εκτί-θενται παραδοσιακά κεντήματα των Λευκάρων.

8 χλμ. από τη Σκαρίνου,διακλάδωση από τον δρόμο Λευκωσίας - Λεμεσού,

ή 40 χλμ. από τη Λάρνακα

ΧΩΡΙΟ ΛEYKAPA

Tηλ.: 24342326

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 286: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΛΑΡΝΑΚΑ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΧΩΡΙΟ ΚΑΤΩ ΔΡΥΣΤο χωριό Κάτω Δρυς είναι ο τόπος καταγωγής του Αγίου Νεοφύτου που γεννήθηκε το 1134. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν η εκκλησία του Αγ.Χαραλάμπους, που κτίστηκε το 1897 και η εκκλησία της Παναγίας, του 16ου αιώνα, η οποία ανακαινίσθηκε πρόσφατα. Πολλά σπίτια είναιτυπικά της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής των χωριών, με κρεμαστά μπαλκόνια και ανάγλυφες πόρτες και παράθυρα.

Νοτιοδυτικά του χωριού Λεύκαρα

Αγροτικό Μουσείο (Οικία Γαβριήλ και Ελένης Παπαχριστοφόρου)

Η μονή χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Αποτελεί δείγμα ανάμειξης βυζαντινώνκαι γοτθικών αρχιτεκτονικών στοιχείων. Στη βόρεια και νότια πλευρά του ναούυπάρχουν εικόνες των Αγίου Γεωργίου και Αγίου Μηνά, που χρονολογούνταιστο 1757. Oι μοναχές, εκτός από τα θρησκευτικά τους καθήκοντα ασχολούν-ται και με την αγιογραφία.

Μουσείο Κέρινων Ομοιωμάτων “Φάτσα”

Στο μουσείο παρουσιάζονται κέρινα ομοιώματα προσωπικοτή-των της Κυπριακής ιστορίας και αναπαραστάσεις σκηνών απότην Οθωμανική εποχή (1571-1878), την περίοδο της Αγγλοκρα-τίας (1878-1960), την περίοδο του εθνικοαπελευθερωτικούαγώνα (1955-1959) και την τουρκική εισβολή (1974).

ΧΩΡΙΟ ΣΚΑΡΙΝΟΥ

Τηλ.: 24621048

Το μουσείο στεγάζεται σ’ ένα κτήριο, εξαίρετο δείγμα τοπικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα, με καταπληκτικά ξυλόγλυπτα.

ΙΕΡΑ MONH AΓIOY MHNA

Kοντά στο χωριό Λεύκαρα Tηλ.: 24342952

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Τηλ.: 24342648

Page 287: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΛΑΡΝΑΚΑ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

H Bυζαντινή εκκλησία του Aγίου Eυφημιανού βρίσκεται στην κατεχόμενη Λύση. Oι τοιχογραφίες της εκκλησίας ανήκουν στον 14ο αιώνα.Mετά την τουρκική εισβολή είχαν αποκολληθεί από αρχαιοκάπηλους και αφού τεμαχίστηκαν, πουλήθηκαν στο εξωτερικό.

Oι τοιχογραφίες κατέληξαν στο Mόναχο. H Kυπριακή Δημοκρατία και το Ίδρυμα Menil στις HΠA αγόρασαν τις τοιχογραφίες με τηδιευθέτηση όπως, προτού επαναπατριστούν, παραμείνουν και εκτεθούν για 15 χρόνια στο Xιούστον των ΗΠΑ. Oι Λυσιώτες έχουν κτίσειμια νέα εκκλησία στο πρότυπο της παλιάς όπου στο υπόγειο της βρίσκονται αντίγραφα των περίφημων τοιχογραφιών του τρούλλου καιτης αψίδας.

Περιοχή Kόρνου, κάτω από το Mοναστήρι Σταυροβουνίου

BAΣIΛIKO ΠAPEKKΛHΣIKτίστηκε το 1421 από το Λουζινιανό βασιλιά Iανό που απεικονίζεται μαζί με την σύζυγο του Kαρλόττα των Bουρβώνων στον ανατολικότοίχο.

Xωριό Πυργά, 35 χλμ. νότια της Λευκωσίας και 32 χλμ. από τη Λάρνακα

ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ

Eίναι από τους πιο σημαντικούς βυζαντινούς ναούς της Kύπρου,πιθανώς του 9ου αιώνα. Eίναι τρίκλιτος σταυρεπίστεγος, όπουαρχικά υπήρχε τρούλος. Εδώ διασώζονται σπουδαιότατεςτοιχογραφίες του 9ου, 11ου και 13ου αιώνα.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ AΓIOY ANTΩNIOΥ

Xωριό Kελλιά

Η μονή βρίσκεται σε μια βραχώδη κορυφή, 750 μέτρα πάνω απότη θάλασσα. Σύμφωνα με την παράδοση, ιδρύθηκε από την AγίαEλένη, μητέρα του Mεγάλου Kωνσταντίνου, η οποία άφησε στομοναστήρι ένα κομμάτι από τον Tίμιο Σταυρό. H αδελφότητατηρεί εξίσου αυστηρούς κανόνες με αυτούς της αδελφότητας τουAγίου Όρους στην Eλλάδα, όπως το άβατο για τις γυναίκες. Στις14 Σεπτεμβρίου, μέρα της Ύψωσης του Tιμίου Σταυρού, γίνεταιεντυπωσιακή τελετή και εορτασμός. Eύκολα μπορεί κανείς να επι-σκεφθεί το Mοναστήρι της Aγίας Bαρβάρας στους πρόποδες τουΣταυροβουνίου. Oι μοναχοί εδώ έχουν μεγάλη φήμη σαναγιογράφοι.

9 χλμ. από το δρόμο Λευκωσίας - Λεμεσού, 40 χλμ. από τη ΛάρνακαTηλ.: 22533630

ΙΕΡΑ MONH ΣTAYPOBOYNIOY

ΕΚΚΛΗΣΙΑ AΓIOY EYΦHMIANOY

ΛΑ

ΡΝ

ΑΚ

Α

Page 288: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΠΑΦΟΣ

Oλόκληρη η πόλη της Πάφου περιλαμβάνεται στονεπίσημο κατάλογο της OYNEΣKO για την ΠαγκόσμιαΠολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά. Στην αρχαιότητα,η Πάφος ήταν για ένα μεγάλο διάστημα η πρωτεύουσατης Kύπρου. Σήμερα είναι μια γοητευτική πόλη σταδυτικά παράλια της Kύπρου. Aπό το κέντρο τηςσύγχρονης πόλης μέχρι το γραφικό λιμάνι, καθώς και σ’όλο το μήκος της παραλίας, βρίσκονται αναρίθμητοιαρχαιολογικοί χώροι. Από τη θάλασσα της Πάφουαναδύθηκε η Αφροδίτη, η θεά του Έρωτα και τηςOμορφιάς, και εδώ βρισκόταν το κέντρο τηςλατρείας της. H μαγεία της θεάς διατηρείται σ’όλη τη περιοχή. H περιοχή της Πάφου

περιβάλλεται από μια υπέροχη ακτή. Στο εσωτερικόκαι στα ορεινά μέρη, υπάρχουν ωραία μοναστήρια καιγοητευτικά χωριά, όπου παραδόσεις και έθιμαδιατηρούνται ζωντανά από τα πανάρχαια χρόνια.

Μεσαιωνικό Φρούριο

Ο επισκέπτης της Πάφου μπορεί να γνωρίσει την πόλη απόοργανωμένους περιπάτους που προσφέρονται δωρεάνκάθε Πέμπτη.

Αφερηρία:Γραφείο Πληροφοριών Κυπριακού ΟργανισμούΤουρισμού - Γλάδστωνος 3Τηλ.: 26932841W

OR

LD

HE

RITAGE ñ PATRIMOIN

EM

ON

DIA

LñPA

TRIMONIO MUNDIALñ

Page 289: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ

Οι συλλογές του μουσείου περιλαμβάνουν Κυπριακές αρχαιότητεςπου προέρχονται από ανασκαφές στην περιοχή της Πάφου καιχρονολογούνται από τη Nεολιθική Eποχή μέχρι το 1700 μ.X. Εν-διαφέρον παρουσιάζουν ένα σύνολο ιατρικών εργαλείων και ένασπάνιο άγαλμα Αφροδίτης πολεμίστριας. Το μουσείο αποτελείσταθμό της πολιτιστικής διαδρομής Αφροδίτη.

EΠAPXIAKO APXAIOΛOΓIKO MOYΣEIO

Αξιόλογη συλλογή αντικειμένων της Βυζαντινής Περιόδουανάμεσα στα οποία και βυζαντινές εικόνες 7ου-18ου αιώνα. Εκτόςαπό φορητές εικόνες, οι συλλογές του μουσείου περιλαμβάνουνξυλόγλυπτα, έργα μεταλλοτεχνίας, υφάσματα, ενδύματα,κεντήματα, χειρόγραφα, παλαιές εκδόσεις και τοιχογραφίες. Στιςσυλλογές του μουσείου ανήκει η αρχαιότερη εικόνα που σώζεταιστην Κύπρο, η εικόνα της Αγίας Μαρίνας του 7ου ή 8ου αιώνα.

BYZANTINO MOYΣEIO

Στην Πινακοθήκη εκτίθενται 43 έργα ντόπιων καλλιτεχνών.

ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ

Γλάδστωνος 7 Τηλ.: 26930653

Λεωφόρος Γρίβα Διγενή 43

Τηλ.: 26306215

Ανδρέα Ιωάννου 5,δίπλα από τη Μητρόπολη Πάφου

Τηλ.: 26931393

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 290: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ ��

Το Εθνογραφικό μουσείο είναι ιδιωτικό μουσείο και ανήκει στηνοικογένεια Ηλιάδη. Στεγάζει συλλογές αντικειμένων από τηNεολιθική Eποχή μέχρι σήμερα, καθώς και μια αξιόλογη συλλογήνομισμάτων.

EΘNOΓPAΦIKO MOYΣEIO

Έξω Bρύσης 1 Τηλ.: 26932010

Τα λουτρά ανάγονται στην Oθωμανική περίοδο και λειτουργού-σαν μέχρι τη δεκαετία του 1950. Πρόκειται για πετρόκτιστο θο-λωτό οικοδόμημα που αποτελείται από τρεις χώρους: υποδοχή,ενδιάμεσος χώρος και κυρίως αίθουσα του λουτρού. Tο οικοδό-μημα έχει αναστηλωθεί και χρησιμοποιείται ως ΠολιτιστικόKέντρο του Δήμου Πάφου.

ΧΑΜΑΜ (ΛΟΥΤΡΑ)

Κοντά στο παλιό παζάρι

Πρόκειται για σύμπλεγμα υπόγειων ταφικών θαλάμων της Ελληνιστικής περιόδου, το οποίο έχει ταυτιστεί ως το παρεκκλήσι των ΕπτάΚοιμωμένων και το οποίο αποτελούσε προσκύνημα για κάθε χριστιανό του Μεσαίωνα. Το σύμπλεγμα αρχικά ήταν χριστιανικήκατακόμβη του 2ου αιώνα και ίσως προγενέστερα να ήταν εβραϊκή συναγωγή. Στην κατακόμβη υπάρχουν αγιογραφίες του 12ου αιώνακαι ανάμεσά τους χαραγμένα ονόματα Σταυροφόρων του 13ου αιώνα. Στην κορυφή υπάρχει ένα“ιερό”δέντρο που κατά την παράδοσηθεραπεύει τις ασθένειες εκείνων που θα κρεμάσουν ένα προσωπικό τάμα στα κλαδιά του.

ΚΑΤΑΚΟΜΒΗ ΤΗΣ AΓIAΣ ΣOΛOMΩNHΣ

Λεωφόρος Αγίου Παύλου, Kάτω Πάφος

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 291: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Kάτω Πάφος - Λιμανάκι Τηλ.: 26306217

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Το φρούριο κτίστηκε αρχικά την Βυζαντινή περίοδο για ναπροστατεύει το λιμάνι της Πάφου. Αργότερα ξανακτίστηκε απότους Λουζινιανούς τον 13ο αιώνα, αλλά καταστράφηκε από τουςEνετούς. Το φρούριο ξανακτίστηκε από τους Οθωμανούς τον 16οαιώνα, όταν κατέλαβαν το νησί.

MEΣAIΩNIKO ΦPOYPIO

Λιμάνι-Kάτω Πάφος

APXAIOΛOΓIKO ΠAPKO KATΩ ΠAΦOY

1. ΨηφιδωτάOικία του Διονύσου, Oικία του Θησέα, Oικία του Aιώνα, Οικία του Ορφέα.Τα ψηφιδωτά των Οικιών, που χρονολογούνται από τον 2ο μέχρι 5ο αιώνα μ.X. Η πρώτη οικία ανακαλύφθηκε τυχαία από ένα γεωργό το 1962.Οι οικίες αυτές ανήκαν σε ευγενείς και τα θαυμάσια ψηφιδωτά δαπέδου θεωρούνται από τα ωραιότερα της Aνατολικής Mεσογείου. Oι σκηνέςτων ψηφιδωτών προέρχονται από την ελληνική μυθολογία και είναι αριστουργηματικές στην εκτέλεση. Ψηφιδωτά της Οικίας του Διονύσου

απεικονίζουν τον θεό τουκρασιού, ενώ ψηφιδωτό τηςΟικίας του Θησέα απεικονίζειτον ήρωα με τον Μινώταυρο.Τα Ψηφιδωτά αποτελούνσταθμό της πολιτιστικήςδιαδρομής Αφροδίτη.

H ένταξη του αρχαιολογικού χώρου Kάτω Πάφου στον KατάλογοΠαγκόσμιας Kληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ το 1980 αποτέλεσε τοέναυσμα για τη δημιουργία ενός Γενικού Σχεδίου, σκοπός τουοποίου είναι πρωταρχικά η προστασία και διατήρηση τωναρχαιολογικών καταλοίπων, όπως και η προβολή καιολοκληρωμένη πληροφόρηση των επισκεπτών. Tο αρχαιολογικόσύμπλεγμα στην Kάτω Πάφο περιλαμβάνει χώρους και μνημείααπό την προϊστορία μέχρι και το Μεσαίωνα, ενώ τα περισσότερακατάλοιπα χρονολογούνται από τη Ρωμαϊκή περίοδο. Tα θαυμάσιαψηφιδωτά δάπεδα τεσσάρων επαύλεων της Ρωμαϊκήςπεριόδου αποτελούν τον εντυπωσιακό πυρήνα των ευρημάτων. Tοσύμπλεγμα περιλαμβάνει κι άλλα σημαντικά μνημεία, όπως τοAσκληπιείο, το Ωδείο, την Aγορά, το Φρούριο των ΣαράνταKολώνων, την Βασιλική της Παναγίας της“Λιμενιώτισσας”και τους“Τάφους των Βασιλέων”.

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 292: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ �1

2. Ωδείο Πάφου

Μικρό Ωδείο του 2ου αιώνα μ.X. κτισμένο εξ ολοκλήρου από καλά επεξεργασμένους ασβεστόλιθους. Χρησιμοποιείται τακτικά γιαμουσικές και θεατρικές παραστάσεις. Kοντά στο Ωδείο βρίσκονται κατάλοιπα από τα τείχη της πόλης, το Aσκληπιείον, αφιερωμένο στοθεό της ιατρικής και η Pωμαϊκή Aγορά.

3. Σαράντα Κολώνες

Φράγκικο κάστρο.Κτίστηκε από τους Λουζινιανούς στις αρχές του 13ου αιώνα, στη θέση ενός παλαιότερου βυζαντινού, καικαταστράφηκε κατά το σεισμό του 1222.

4. Βασιλική Παναγίας Λιμενιώτισσας

Η Βασιλική χρονολογείται από την πρώιμη χριστιανική εποχή,πιθανόν από τις αρχές του 5ου αιώνα. Είχε τρία κλίτη πουχωρίζονταν από δύο κιονοστοιχίες μαρμάρινων κιόνων. Τα δάπεδαήταν διακοσμημένα με γεωμετρικά ψηφιδωτά. Η Βασιλικήκαταστράφηκε κατά τις αραβικές επιδρομές του 7ου αιώνα καιξανακτίστηκε τον 10ο αιώνα σε μικρότερο μέγεθος. Τελικά όμωςκατέρρευσε από σεισμό, το 1159.

5. “Τάφοι των Βασιλέων”

Οι “Τάφοι των Βασιλέων” αποτελούν ένα από τα σημαντικότερααρχαιολογικά μνημεία της Πάφου. Πρόκειται για μνημειώδειςυπόγειους τάφους σκαμμένους μέσα σε συμπαγείς βράχους.Xρονολογούνται από τον 3ο αιώνα π.X. και πολλοί από αυτούςκοσμούνται με δωρικούς κίονες. Οι τάφοι ανήκαν σεαξιωματούχους και όχι σε βασιλείς, αλλά η μεγαλοπρέπεια τωνμνημείων υπερίσχυσε και έτσι επικράτησε η περιοχή όπουβρίσκονται οι τάφοι να αποκαλείται “Τάφοι των Βασιλέων”.

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Kάτω Πάφος, κοντά στο λιμάνι Τηλ.: 26306295

Page 293: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ�2

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

H εκκλησία κτίστηκε τον 13ο αιώνα πάνω στα ερείπια τηςμεγαλύτερης πρωτοβυζαντινής βασιλικής της Kύπρου. Στονπερίβολο υπάρχει η Στήλη του Αποστόλου Παύλου όπου, κατά τηνπαράδοση, ο Απόστολος ραβδίστηκε λίγο προτού ο Ρωμαίοςκυβερνήτης Σέργιος Παύλος δεχθεί το Χριστιανισμό.

Σύμφωνα με την παράδοση η εκκλησία ονομάστηκε Θεοσκέπα-στη όταν ο Θεός έστειλε στη γη ένα σύννεφο για να προστατεύσειτην εκκλησία από τις αραβικές επιδρομές. H νέα εκκλησίαξανακτίστηκε το 1923.

ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ THΣ ΘΕΟΣΚΕΠΑΣΤΗΣ

Kάτω Πάφος, απέναντι από το λιμάνι

ΣΤΗΛΗ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΠΑΥΛΟΥ - ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΠANAΓIAΣXPYΣOΠOΛITIΣΣAΣ/ΑΓΙΑΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

Kάτω Πάφος

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 294: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ �3

ΕΥΡΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΠΑΦΟΥΒΟΡΕΙΑ

Το μοναστήρι ιδρύθηκε γύρω στο 1200 από τον Κύπριο ερημίτη και συγγραφέα Άγιο Νεόφυτο. H Eγκλείστρα, που σκάφτηκε μέσα στοβράχο από τον ίδιο τον άγιο, περιλαμβάνει μερικές από τις ωραιότερες βυζαντινές τοιχογραφίες που χρονολογούνται ανάμεσα στον 12οκαι τον 15ο αιώνα. Στο μοναστήρι υπάρχει ένα αξιόλογο εκκλησιαστικό μουσείο. Tο καθολικό του μοναστηριού διαθέτει μερικές απότις ωραιότερες εικόνες της μεταβυζαντινής περιόδου του 16ου αιώνα.

ΙΕΡΑ MONΗ AΓIOY NEOΦYTOY

9 χλμ. βόρεια της Πάφου Τηλ.: 26652481

Πρόκειται για σύμπλεγμα δύο ναών. Aρχικά κτίστηκε τον 12οαιώνα, το ανατολικό τμήμα, πιθανώς πάνω στα ερείπιαπαλαιοχριστιανικής Βασιλικής, σε σχήμα του ελεύθερου σταυρούμε τρούλο. Αργότερα τον 13ο αιώνα έγινε επέκταση προς τα δυ-τικά με την προσθήκη ενός νέου σταυροειδούς εγγεγραμμένουμε τρούλο. Στο ναό σώζονται αξιόλογες τοιχογραφίες του 12ου,13ου, 15ου και 16ου αιώνα.

ΙΕΡΟΣ NAOΣ ΠANAΓIAΣ ΧΡYΣEΛEOYΣAΣ

Xωριό Έμπα, 3 χλμ. βόρεια της Πάφου

Στο χωριό Λέμπα, ανασκαφές έφεραν στο φως σημαντικούςσυνοικισμούς της Xαλκολιθικής περιόδου. Μέσα στον αρχαιολογικόχώρο ο επισκέπτης μπορεί να δει πέντε οικίες, οι οποίες κτίστηκανσήμερα χρησιμοποιώντας τα ίδια υλικά και ακολουθώντας τουςίδιους τρόπους οικοδομής όπως και στην Χαλκολιθική περίοδο(3900-2500 π.X). Ο οικισμός της Χαλκολιθικής περιόδου αποτελείσταθμό της πολιτιστικής διαδρομής Αφροδίτη.

ΧΩΡΙΟ ΛEMΠA

5 χλμ. βόρεια της Πάφου

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 295: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑ

ΦΟ

ΣΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ�4

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Το πλοιάριο του Αγίου Γεωργίου χρησιμοποιήθηκε για να μεταφέρει πυρομαχικά κατά τη διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα(1955-59). Τώρα εκτίθεται σε ένα ειδικά κατασκευασμένο υπόστεγο στην ακτή του Χλώρακα. Δίπλα βρίσκεται η εκκλησία του ΑγίουΓεωργίου.

ΧΩΡΙΟ ΧΛΩΡΑΚΑΣ

Ο αρχαιολογικός χώρος είναι ένας μικρός οικισμός που χρονολο-γείται στα τέλη της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, τον 12ο αιώναπ.Χ. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα του αρχαιολογικού χώρου, οοικισμός έχει ερμηνευτεί ως "αποικία" των πρώτων Αχαιών(Μυκηναίων) Ελλήνων που ήρθαν στην Κύπρο ως μετανάστεςγύρω στο 1200 π.Χ., μετά την κατάρρευση των ΜυκηναϊκώνΒασιλείων στην κυρίως Ελλάδα. Το μικρό μουσείο με την πρωτό-τυπη αρχιτεκτονική είναι έργο ενός από τους μεγαλύτερους αρχι-τέκτονες της Ευρώπης, του Καθηγητή του Πανεπιστημίου τουΤορίνο Andrea Bruno. Το μουσείο συνδέεται με την παρουσία τωνΜυκηναίων Ελλήνων στην Κύπρο.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΥ ΑΠΟΙΚΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΥΠΡΟΥ

Κόλπος των Kοραλλίων 9 χλμ από την Πάφο

Περίπου 4.5χλμ από το χωριό Πέγεια, κοντά στο ψαρολίμανο, βρίσκονται τα ερείπια δυο παλαιοχριστιανικών βασιλικών με ψηφιδωτάδαπέδου που απεικονίζουν σκηνές με ζώα. Αυτή η περιοχή θα πρέπει να αποτελούσε το χώρο ενός σημαντικού συνοικισμού τηςπρώιμης Χριστιανικής Eποχής. Κοντά στην περιοχή υπάρχουν τάφοι της Ρωμαϊκής περιόδου, σκαμμένοι στο βράχο.

Στην όμορφη πλακόστρωτη πλατεία του χωριού βρίσκονται οι γραφικές και πολυτραγουδημένες "Bρύσες της Πέγειας".

BAΣIΛIKEΣ AΓIOY ΓEΩPΓIOY - "BPYΣEΣ THΣ ΠEΓEIAΣ"

Άγιος Γεώργιος- χωριό Πέγεια

Page 296: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Κάθικας

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ �5

ΠEPIOXH ΛAONAΣ

Τηλ.: 26332562

Τηλ.: 26332561

Τηλ.: 26632024

Πάνω Ακουρδάλεια

4. Χωριό Kάθικας - Kέντρο Πληροφόρησης Λαόνας/Aκάμα

Στεγάζεται στο αναπαλαιωμένο σχολείο, στο κέντρο του χωριού.

Kοντά στην Πόλη Xρυσοχούς και την περιοχή Aκάμας, σ' ένα υψόμετρο περίπου 600 μέτρων, βρίσκονται τα γραφικά χωριά της περιοχήςΛαόνας Ίνεια, Δρούσεια, Kάθικας, Πάνω και Κάτω Ακουρδάλεια. Τα χωριά αυτά προσφέρουν μια θαυμάσια θέα στην γύρω περιοχή.

1. Χωριό Δρούσεια - Mουσείο Yφαντικής

Η Δρούσεια είναι ένα από τα πιο γραφικά χωριά της Κύπρου. Στο μουσείο εκτίθενται παλιά και σύγχρονα υφαντά και πλεκτά.

2. Χωριό Ίνεια - Λαογραφικό Mουσείο Καλαθοπλεκτικής

Όπως και η Δρούσεια, έτσι και η Ίνεια προσφέρει μοναδική θέαστον Ακάμα. Το χωριό προσφέρεται για περιπάτους. Στο μουσείοεκτίθεται ποικιλία ειδών καλαθοπλεκτικής.

3. Χωριό Kάτω Aκουρδάλεια - Mουσείο Λαϊκής Tέχνης

Το μουσείο εκθέτει αντικείμενα τοπικής λαϊκής τέχνης. Χωριό Ίνεια - Λαογραφικό Mουσείο Καλαθοπλεκτικής

Δρούσεια

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Ακάμας

Page 297: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - “ΠΕΤΡΑ ΤΟΥ ΡΩΜΙΟΥ”��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 298: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

“ΠΕΤΡΑ ΤΟΥ ΡΩΜΙΟΥ” - ΠΑΦΟΣ ��Π

ΑΦ

ΟΣ

Page 299: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

H βορειο-δυτική χερσόνησος της Kύπρου, γνωστή με το όνομαAκάμας, είναι μια άγρια ακατοίκητη περιοχή, με πανέμορφατοπία και ακρογιαλιές η οποία πρόκειται να γίνει Εθνικό Πάρκο. Ηπεριοχή πήρε το όνομά της από τον Αθηναίο ήρωα Ακάμαντα, γιότου Θησέα, που έφτασε σε αυτή την περιοχή μετά τον Τρωικόπόλεμο. Ο Ακάμας είναι μια μοναδική περιοχή βιοτόπων, φυσικούπεριβάλλοντος και οικοσυστημάτων. Όλοι σχεδόν οι γεωλογικοίσχηματισμοί της Κύπρου, κοιλάδες, σπηλιές, μονοπάτια καιφαράγγια, απαντώνται στον Ακάμα. Στον Ακάμα υπάρχουν πέραντων 500 ειδών φυτών. Tα μονοπάτια της φύσης που ξεκινούν απόεδώ περνούν μέσα από τοπία που η ομορφιά τους δεν έχειαλλοιωθεί από ανθρώπινη παρέμβαση. Ο Ακάμας προσφέρεταιγια περίπατο, ποδηλασία, καταδύσεις και κολύμπι σεπεντακάθαρα νερά.

Μια τοποθεσία της περιοχής του Ακάμα, μεταξύ της ΠόληςΧρυσοχούς και του ακρωτηρίου Αρναούτη, είναι γνωστή σαν“Λουτρά της Aφροδίτης”. Η περιοχή πήρε το όνομά της από μιαμικρή λίμνη σε μια φυσική σπηλιά που σκιάζεται από μιαπανάρχαια συκιά όπου κατά το θρύλο, συνήθιζε να λούζεται ηAφροδίτη. Σύμφωνα με την μυθολογία εδώ γνώρισε η Αφροδίτητον πανέμορφο Άδωνη. Η τοποθεσία είναι σταθμός τηςπολιτιστικής διαδρομής Αφροδίτη.

“ΛOYTPA THΣ AΦPOΔITHΣ” - AKAMAΣ

H Πόλη Xρυσοχούς είναι κτισμένη στη θέση όπου κατά την αρχαιότητα βρισκόταν το Mάριον, μια από τις πόλεις-βασίλεια της Kύπρου.Tο Mάριον, σημαντικό εμπορικό κέντρο της κλασσικής και ελληνιστικής περιόδου, διατηρούσε στενούς δεσμούς με την Αθήνα. TηνEλληνιστική-Pωμαϊκή περίοδο το Mάριον μετονομάστηκε σε Aρσινόη. H Πόλη Χρυσοχούς είναι παραλιακό θέρετρο με αξιόλογοπαραδοσιακό πυρήνα, που διατηρεί τη γραφικότητά του και αρκετά από τα παλιά του οικοδομήματα.

ΠOΛH XPYΣOXOYΣ

37 χλμ. βόρεια της Πάφου

Περιοχή Aκάμα,κοντά στην Πόλη Xρυσοχούς, 48 χλμ.

στα βόρεια της Πάφου

Λεωφόρος Μακαρίου Γ’ 26 Τηλ.: 26322955

Το μουσείο στεγάζει μια ενδιαφέρουσα συλλογή από αρχαιότητεςπου βρέθηκαν στην περιοχή της αρχαίας πόλης του Μαρίου-Αρ-σινόης. Το μουσείο συνδέεται με την πολιτιστική διαδρομή Αφρο-δίτη.

1. Αρχαιολογικό Mουσείο της Πόλης Mαρίου - Aρσινόης

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 300: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ ��

Το μουσείο στεγάζεται στην Επισκοπή της Αρσινόης. Περιλαμβά-νει μια από τις πλουσιότερες συλλογές φορητών εικόνων του 13ου-19ου αιώνα, ξυλόγλυπτων εκκλησιαστικών αντικειμένων, ντόπιωνκαι εισηγμένων αση-μένιων και μεταλλικών αντικειμένων καιυφασμάτων του νησιού. Παράλληλα, εκτίθενται σπάνιαχειρόγραφα και βιβλία.

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΡΣΙΝΟΗΣ

Επισκοπή της Αρσινόης, χωριό Περιστερώνα 9 χλμ

από την Πόλη Χρυσοχούς

Τηλ.: 26352515

ΒΟΡΕΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΑ

Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο. Μπορεί ναχρονολογηθεί στον 12ο αιώνα, με πολλές νεότερες επεμβάσειςκυρίως του 15ου αιώνα. Διασώζονται σπαράγματα τοιχογραφιώντου 12ου αιώνα, ενώ οι περισσότερες τοιχογραφίες χρονολο-γούνται στο τέλος του 15ου αιώνα.

ΕΚΚΛΗΣΙΑ AΓIOY KHPYKOY KAI ΑΓΙΑΣ IOYΛITTHΣ

Xωριό Λετύμβου

2. Ιερός Ναός Αγίου Ανδρονίκου

Στο κέντρο της Πόλης της Χρυσοχούς ενδιαφέρον παρουσιάζει οκαμαροσκέπαστος ναός του Aγίου Aνδρονίκου, που χρονολογεί-ται στον 16ο αιώνα. Στην περίοδο της Tουρκοκρατίας μετατρά-πηκε σε τζαμί. Παράλληλα, προστέθηκε ο χώρος στα βόρεια τουναού, ενώ οι τοιχογραφίες καλύφθηκαν με ασβέστη. Tα τελευταίαχρόνια αποκαλύφθηκαν οι τοιχογραφίες που χρονολογούνταιστον 16ο αιώνα. Κοντά στην εκκλησία του Aγίου Aνδρονίκου βρί-σκεται η εκκλησία της Aγίας Kυριακής, του 18ου αιώνα. Στη γύρωπεριοχή υπάρχουν ενδιαφέρουσες εκκλησίες όπως η AγίαAικατερίνη του 16ου αιώνα, στην Κρίτου Τέρα και η ΠαναγίαXόρτενη του 15ου αιώνα, στην Πελαθούσα.

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 301: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Πρόκειται για σύμπλεγμα δύο ναών. Aρχαιότερος είναι ο βόρειος που είναι ναός σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο, ίσως του 12ουαιώνα. Aργότερα τον 18ο αιώνα προστέθηκε στα νότια ένας καμαροσκέπαστος ναός, στον οποίο διασώζονται στο τέμπλο εξαιρετικήςτέχνης εικόνες του 16ου αιώνα.

ΙΕΡΟΣ NAOΣ ΠANAΓIAΣ XPYΣEΛEOYΣAΣ

Xωριό Πολέμι

Στα βορειοδυτικά του χωριού διασώζεται ένα αξιόλογο συγκρότημα λαϊκής αρχιτεκτονικής, γνωστό ως "Mετόχι του Kύκκου". Σήμεραχρησιμοποιείται σαν Kέντρο Πολιτιστικών εκδηλώσεων της Kοινότητας.

METOXI ΙΕΡΑΣ MONHΣ KYKKOY

Xωριό Πολέμι

Το χωριό Φύτη είναι γνωστό για τα υφαντά του από τα μεσαιωνικά χρόνια. Τα υφάσματα παράγονται στο χωριό και είναι γνωστά ως«Φιδκιώτικα». Ξεχωρίζουν για τα πολλά χρώματα και την μεγάλη ποικιλία σχεδίων. Στο μουσείο υπάρχουν υφαντά και ο επισκέπτηςμπορεί να δει επιτόπου τον τρόπο ύφανσης.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΦΑΝΤΙΚΗΣ

Χωριό Φύτη Τηλ.: 99824544

Το χωριό Πάνω Παναγιά είναι η γενέτειρα του αείμνηστουAρχιεπισκόπου Mακαρίου Γ', πρώτου Προέδρου της KυπριακήςΔημοκρατίας. Tο σπίτι στο οποίο γεννήθηκε έχει μετατραπεί σεμουσείο.

ΧΩΡΙΟ ΠANΩ ΠANAΓIA

Στις δυτικές πλαγιές του Tροόδους

1.5 χλμ. από το Mοναστήρι της Xρυσορρογιάτισσας

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 302: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ �1

Tο μοναστήρι βρίσκεται σε μια υπέροχη τοποθεσία και είναιαφιερωμένο στην Παναγία των "Xρυσών Pοδιών". Iδρύθηκε το1152 από τον μοναχό Ιγνάτιο ο οποίος βρήκε μια θαυματουργήεικόνα της Παναγίας στις ακτές της Πάφου. Σύμφωνα με τηνπαράδοση κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας στην Μικρά Ασίαπέταξαν την εικόνα στη θάλασσα και έτσι έφτασε στην Πάφο. Tοσημερινό οικοδόμημα χρονολογείται στο 1770. Στις 15Aυγούστου γίνεται εντυπωσιακή θρησκευτική τελετή καιεορτασμός της Kοιμήσεως της Θεοτόκου.

Το εικονοσκευοφυλάκιο του μοναστηριού περιλαμβάνει μιασημαντική συλλογή από εικόνες, εκκλησιαστικά σκεύη καιαντικείμενα. Tο παλιό οινοποιείο του μοναστηριού παράγειμερικά από τα παλαιότερα είδη κρασιού στην Kύπρο.

ΙΕΡΑ MONH XPYΣOPPOΓIATIΣΣAΣ

10 χλμ. βορειοανατολικά της Πάφου

Προσιτή και από τη Mονή Kύκκου

Τηλ.: 2672 2457

Η Αγία Μονή συνδέεται με τις αρχές του μοναχισμού στην Κύπρο. Σύμφωνα με την παράδοση, η μονή ιδρύθηκε γύρω στο 300 μ.Χ. απότους Άγιο Νικόλα και Άγιο Ευτύχιο σαν μέρος στοχασμού και προσευχής. Στην μονή φυλάγονταν μέχρι το 1754 ένα ιερό κειμήλιο τουΑγίου Νικολάου και ένα τμήμα πέπλου της Παναγίας.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΑΣ ΜΟΝΗΣ

Το χωριό Χούλου βρίσκεται 22 χλμ από την Πάφο. Τον μεσαίωνα, το χωριό ήταν γνωστό φέουδο συνδεδεμένο με το κυπριακό τρα-γούδι της Αροδαφνούσας. Σημαντικές εκκλησίες του χωριού είναι η εκκλησία της Παναγίας Παντάνασσας με τοιχογραφίες του 16ουαιώνα, το βυζαντινό παρεκκλήσι του Αγίου Γεωργίου και το παρεκκλήσι του Αγ. Θεόδωρου του 12ου αιώνα.

ΧΩΡΙΟ ΧΟΥΛΟΥ

Eγκαταλελειμένη μονή που βρίσκεται στις όχθες του ΞερούΠοταμού. Tο καθολικό της μονής του 16ου αιώνα σώζεται σεπολύ καλή κατάσταση και θεωρείται από τα πιο αξιόλογακτίσματα της περιόδου της Ενετοκρατίας. Tο 1997 βραβεύτηκεμε το βραβείο EUROPA NOSTRA για τις εργασίες συντήρησης καιαποκατάστασης του μνημείου.

ΙΕΡΑ MONH ΠANAΓIAΣ TOY ΣINTH

Κοντά στο χωριό Πενταλιά

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 303: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΠΑΦΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ�2

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ

Το όνομα Γεροσκήπου προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «Ιερός Κήπος». Πιστεύεται ότι στα αρχαία χρόνια ήταν μια απέραντηέκταση από κήπους αφιερωμένους στην θεά Αφροδίτη. Τη θέση των κήπων έχει πάρει το χωριό, που είναι γνωστό και για τα λουκού-μια του. Η Γεροσκήπου συνδέεται με την πολιτιστική διαδρομή Αφροδίτη.

ΓΕΡΟΣΚΗΠΟΥ

Τηλ.: 26306216

Mια από τις πιο ενδιαφέρουσες και ωραίες βυζαντινές εκκλησίες της Kύπρου. Χρονολογείται στον 9ο αιώνα. Eίναι τρίκλιτη βασιλική, μεαψίδα και πέντε τρούλους. Oι τοιχογραφίες χρονολογούνται από τον 9ο μέχρι τον 15ο αιώνα.

1. Ιερός Ναός Αγίας Παρασκευής

2. Mουσείο Λαϊκής Τέχνης

3 χλμ. ανατολικά της Πάφου

Το μουσείο στεγάζεται στο “Σπίτι του Xατζησμίθ”, κτίσμα του 18ου αιώνα. Στεγάζει θαυμάσιες συλλογές αντικειμένων κυπριακήςλαϊκής τέχνης και χειροτεχνίας. Τις συλλογές αποτελούν πήλινα αγγεία, κιλίμια, και μαντήλια, καθώς και εργαλεία που χρησιμοποι-ούνταν στη μεταξουργία. Η ονομασία του κτηρίου προέρχεται από τον Σερ Σίντνεϋ Σμιθ, το Βρετανό Ναύαρχο, ο οποίος διόρισε τονιδιοκτήτη του σπιτιού Ανδρέα Ζιμπουλάκι, Βρετανό πρόξενο. Έτσι το σπίτι επικράτησε να αναφέρεται ως “Σπίτι του Χατζησμίθ”.

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 304: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΠΑΦΟΣ �3

IEPO THΣ AΦPOΔITHΣ KAI TOΠIKO MOYΣEIO ΠAΛAIΠAΦOY

Η Κύπρος είναι το νησί που γεννήθηκε η θεά Αφροδίτη, η θεά της Oμορφιάς και του Έρωτα. Η “Πέτρα του Ρωμιού” είναι μία από τιςωραιότερες ακτές της Kύπρου, με έξοχη φυσική ομορφιά, όπου κατά τον θρύλο αναδύθηκε από τα κύματα η Aφροδίτη. Tο όνομα“Πέτρατου Pωμιού” συνδέεται με το Διγενή Aκρίτα, το θρυλικό βυζαντινό ήρωα. Σύμφωνα με τη παράδοση, κατά τη διάρκεια των αραβικώνεπιδρομών (7ο-10ο. αιώνα μ.X.) ο Διγενής ακούμπησε με το ένα χέρι στο βουνό της Κερύνειας τον Πενταδάκτυλο και έτσι σχηματίστηκεη κορυφή του βουνού σε σχήμα παλάμης, ενώ με το άλλο χέρι άρπαξε ένα τεράστιο βράχο και με υπεράνθρωπη δύναμη τον έριξε πάνωστους Σαρακηνούς που προσπαθούσαν να αποβιβασθούν στην ακτή. O βράχος μένει από τότε εκεί και έδωσε σ' όλη την περιοχή το όνομα“Πέτρα του Pωμιού”(του Διγενή). Η τοποθεσία συνδέεται με την πολιτιστική διαδρομή Αφροδίτη.

“ΠETPA TOY PΩMIOY”

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Xωριό Kούκλια, 14 χλμ. ανατολικά της Πάφου,δρόμος Πάφου - ΛεμεσούΤηλ.: 26432155

Δρόμος Πάφου-Λεμεσού, 25 χλμ. από την Πάφο

H Παλαίπαφος ήταν ένα από τα πιο φημισμένα μέρηπροσκυνήματος του αρχαίου Eλληνικού κόσμου και μια από τιςπόλεις-βασίλεια της αρχαίας Kύπρου. Eδώ βρίσκονται τα ερείπιατου περίφημου ιερού της Aφροδίτης. Tα αρχαιότερα κατάλοιπαανάγονται στον 12ο π.X. αιώνα. Tο ιερό παρέμεινε μέρος λατρείαςκαι προσκυνήματος μέχρι τον 3ο ή 4ο αιώνα μ.Χ. Tο μουσείοστεγάζεται στη Μεσαιωνική έπαυλη, ένα αρχοντικό τωνΛουζινιανών που βρίσκεται δίπλα από το ιερό. Περιλαμβάνειεντυπωσιακά ευρήματα από την περιοχή. Τα αντικείμενα τουμουσείου χρονολογούνται από τη Χαλκολιθική μέχρι τηΜεσαιωνική περίοδο, συνδέοντας τη λατρεία της θεάς τηςγονιμότητας με την λατρεία της θεάς Αφροδίτης. Oι ανασκαφέςσυνεχίζονται τόσο στο ιερό, όσο και στα ερείπια της πόλης και στηνεκρόπολη. Το ιερό αποτελεί σταθμό της πολιτιστικής διαδρομήςΑφροδίτη.

ΠΑ

ΦΟ

Σ

Page 305: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ��AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

AΜΜΟΧΩΣΤΟΣAγία Νάπα -Πρωταράς (νοτιοανατολικό τμήμα)

Xρυσές αμμουδερές ακρογιαλιές απλώνονται στηνανατολική γωνιά της Kύπρου, στο ελεύθερο τμήμα τηςεπαρχίας Aμμοχώστου. Tα δημοφιλή κέντραπαραθερισμού της Aγίας Nάπας και του Παραλιμνίου-Πρωταρά είναι πραγματικός παράδεισος για όσουςαγαπούν τη θάλασσα, τα θαλάσσια αθλήματα και τηνυχτερινή ζωή. Στην περιοχή υπάρχουν επίσης πολλάβυζαντινά και φράγκικα μνημεία και μουσεία. Tομαγευτικό τοπίο της περιοχής ύμνησε ο ΝομπελίσταςΈλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης. Περιλαμβάνει τομεσαιωνικό μοναστήρι στο κέντρο της Aγίας Nάπας,εκατοντάδες ανεμόμυλους και πολλά βυζαντινάεκκλησάκια στην περιοχή Παραλιμνίου-Πρωταρά καιστα γύρω χωριά.

H περιοχή είναι πλούσια σε πατατοφυτείες και είναιγνωστή κυρίως με το όνομα Kοκκινοχώρια, λόγω τουχρώματος της γης. Aπό τα χωριά της περιοχής αυτήςπροέρχονται οι καλύτεροι λαϊκοί ποιητές, οι“ποιητάρηδες”της Kύπρου.

Ο επισκέπτης της Αγίας Νάπας μπορεί να γνωρίσει τηνπεριοχή μέσα από οργανωμένους περιπάτους πουπροσφέρονται δωρεάν κάθε Δευτέρα και Παρασκευή(Νοέμβριο - Μάρτιο)

Αφετηρία:Γραφείο Πληροφοριών Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού-Λεωφόρος Κρυού Νερού 12Τηλ.: 23721796

Aγία Νάπα

Προφήτης Ηλίας, περιοχή Πρωταρά

Page 306: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑAΓIA NAΠA

Αγία Νάπα-Ίδρυμα Πιερίδη Λεωφόρος Κρυού νερού 14 Τηλ.: 23816366

Στην περιοχή Ακρωτηρίου Γκρέκο πιστεύεται ότι υπήρχε ναόςαφιερωμένος στην Αφροδίτη. Το Εθνικό Πάρκο Κάβο Γκρέκο είναιμια περιοχή μοναδικής φυσικής ομορφιάς όπου ο επισκέπτηςμπορεί να θαυμάσει τους επιβλητικούς βραχώδεις σχηματισμούς.Πλείστα από τα 36 είδη ορχιδέων που υπάρχουν στην Κύπρο φυ-τρώνουν σε αυτή την περιοχή μαζί με κρόκους και κρίνα. Τομονοπάτι της φύσης συνδέει τον χώρο με την πολιτιστικήδιαδρομή Αφροδίτη.

ΕΘΝΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΚΑΒΟ ΓΚΡΕΚΟ

AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

1. Μοναστήρι Αγίας Νάπας

Το επιβλητικό μεσαιωνικό μοναστήρι που είναι αφιερωμένο στηνΠαναγία των Δασών, βρίσκεται στο μέσο του χωριού καιπεριβάλλεται από ψηλό τείχος. H εκκλησία είναι του 16ου αιώνακαι ένα μέρος της είναι υπόγειο, σκαμμένο μέσα στο βράχο. Oξενώνας στα ανατολικά της εκκλησίας ανήκει στο ΠαγκόσμιοΣυμβούλιο Εκκλησιών. H παλιά συκομουριά μπροστά στη νότιαπύλη πιστεύεται ότι είναι 600 χρόνων.

2. Δημοτικό Μουσείο “Θάλασσα”

Το μουσείο στεγάζεται σε ένα μοντέρνο κτήριο. Είναιαφιερωμένο στη θάλασσα και στον καθοριστικό ρόλο πουδιαδραμάτισε στην εξέλιξη της Κύπρου, από τα προϊστορικάχρόνια μέχρι σήμερα. Ανάμεσα στα πιο εντυπωσιακά εκθέματαείναι το καράβι "Κερύνεια ΙΙ", πιστό αντίγραφο του ναυαγίου του4ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε στις ακτές τις Κερύνειας. Οισυλλογές του μουσείου περιλαμβάνουν επίσης, ταριχευμένα καιδιατηρημένα θαλάσσια είδη, αρχαία απολιθώματα ψαριών,θαλάσσιες χελώνες, καθώς επίσης σύγχρονα κογχύλια καιθαλάσσιους οργανισμούς από τη Μεσόγειο.

Page 307: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ - ΔηΜΟΤΙΚΟ ΜΟυΣΕΙΟ “ΘAλΑΣΣΑ”��AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

Page 308: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2 ΔηΜΟΤΙΚΟ ΜΟυΣΕΙΟ “ΘAλΑΣΣΑ” - AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

Page 309: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

1. λαογραφικό Μουσείο Δερύνειας

Το μουσείο στεγάζεται σε ένα όμορφο παλιό σπίτι, στο οποίοπραγματοποιούνται και πολιτικοί γάμοι. Οι συλλογές τουμουσείου αποτελούνται από αντικείμενα λαϊκής τέχνης τωνπερασμένων αιώνων.

2. Πολιτιστικό Κέντρο κατεχόμενης Αμμοχώστου

Στο Πολιτιστικό Κέντρο υπάρχει μικρή φωτογραφική έκθεση γιατην κατεχόμενη Αμμόχωστο. Στο Κέντρο γίνονται προβολές γιαενημέρωση του κοινού για το Κυπριακό πρόβλημα, ενώ υπάρχειπωλητήριο με παραδοσιακά αντικείμενα της Κύπρου. Ο επισκέ-πτης μπορεί να δει με κυάλια την κατεχόμενη πόλη της Αμμοχώ-στου.

Δημήτρη Λιπέρτη 2

Τηλ.: 23740353

Ευαγόρου 35 Τηλ.: 23740860

Το χωριό Σωτήρα ήταν πολύ σημαντικό στα Βυζαντινά χρόνια. Στοχωριό υπάρχουν 5 βυζαντινές εκκλησίες που είναι ιδιαίτερα ενδια-φέρουσες, σε ότι αφορά κυρίως την αρχιτεκτονική και ωραίατοιχοδομία τους.Στην ανατολική είσοδο του χωριού βρίσκεται ηεκκλησία του Aγίου Mάμα, που ανήκει στις αρχές του 16ου αιώνα.Στον 16ο αιώνα ανήκουν και οι περισσότερες από τις σωζόμενεςτοιχογραφίες. Ένα περίπου χιλιόμετρο στα δυτικά βρίσκεται ησταυρόσχημη εκκλησία της Παναγίας Xορδακιώτισσας, ο ναός τουAγίου Γεωργίου Xορτακίων και οΆγιος Θεόδωρος (διασώζεται μόνοο νάρθηκας). Στο κέντρο του χωριού, βρίσκεται η εκκλησία τηςMεταμόρφωσης του Σωτήρος (13ος-16ος αιώνας) που διαθέτειεξαίρετα δείγματα υστεροκομνήνιας ζωγραφικής (αρχές 13ουαιώνα).

Εκκλησιαστικό Μουσείο

Ένα παρεκκλήσι μετατράπηκε σε μουσείο για να στεγάσει μιαμικρή αλλά σημαντική συλλογή εκκλησιαστικών αντικειμένων καιεικόνων όπως την εικόνα του Χριστού, του 15ου αιώνα.

Για να επισκεφθείτε το μουσείο επικοινωνήστε

με τον ιερέα της εκκλησίας τηλ.: 23823932

ΧΩΡΙΟ ΣΩTHPA

ΔEPYNEIAΗ Δερύνεια έχει τρεις σημαντικές εκκλησίες, τη μικρή θολωτή μεσαιωνική εκκλησία του Aγ. Γεωργίου του 17ου αιώνα, την εκκλησία τηςAγίας Mαρίνας του 15ου αιώνα και μια εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία, με έξοχες εικόνες του 17ου αιώνα. Aπό το ύψωμα σταβόρεια του χωριού ο επισκέπτης μπορεί να δει την κατεχόμενη Aμμόχωστο που ήταν κάποτε το πιο δημοφιλές κέντρο παραθερισμούστην Kύπρο.

AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

Page 310: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Στο χωριό Αυγόρου υπάρχουν πολλές βυζαντινές και μεταβυζαν-τινές εκκλησίες. Η μεγάλη εκκλησία του χωριού είναι αφιερω-μένη στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. Στην εκκλησίαυπάρχουν δύο αμφιπρόσωπες εικόνες του 17ου αιώνα, μια τουΑγίου Γεωργίου και μια του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, και μιαεικόνα του Χριστού με χρονολογία 1629.Άλλες δύο εκκλησίες πουμπορείτε να επισκεφθείτε είναι το παρεκκλήσι του ΑγίουΓεωργίου και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Τερραχώτη.

Το Εθνογραφικό Μουσείο της Αυγόρου στεγάζεται σε ένα παλιόαρχοντικό του χωριού και είναι αφιερωμένο στην καθημερινήζωή του πρόσφατου παρελθόντος της κυπριακής επαρχίας.

Εθνογραφικό ΜουσείοΛεωφόρος Καρύων 52 Τηλ.: 23923340

ΧΩΡΙΟ ΑυΓΟΡΟυ

ΠAPAλIMNIΜετά την κατάληψη της πόλης της Αμμοχώστου από τα Τουρκικά στρατεύματα το 1974, η μικρή αυτή κωμόπολη έγινε προσωρινά τοδιοικητικό κέντρο της επαρχίας. H παλιά δίκλιτη εκκλησία, αφιερωμένη στην Παναγία που βρίσκεται στο Παραλίμνι είναι διακοσμη-μένη με ασυνήθιστα πιάτα πορσελάνης του 18ου αιώνα. Τμήματα του ναού που ανάγονται στον 13ο αιώνα στεγάζουν ένα μικρόβυζαντινό μουσείο. Στην περιοχή υπάρχουν και άλλες ενδιαφέρουσες εκκλησίες.

Στο χωριό υπάρχουν μικρές βυζαντινές εκκλησίες όπως αυτές τουAγίου Aνδρόνικου και του Aρχαγγέλου Mιχαήλ, που ανάγονται στο12ο αιώνα. Eνδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η εκκλησία της AγίαςMαρίνας του 15ου αιώνα, με τοιχογραφίες που έχουν γίνει απόδιάφορους ζωγράφους. Σήμερα σώζονται μόνο μερικέςτοιχογραφίες.

ΧΩΡΙΟ ΦPENAPOΣ

AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

Page 311: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

AΜΜΟΧΩΣΤΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

Στο χωριό υπάρχει μια εκκλησία του 16ου αιώνα αφιερωμένη στην Παναγία και ο Nαός του Aγίου Aνδρόνικου, του 15ου αιώνα, μεοκταγωνικό θόλο και κατάλοιπα τοιχογραφιών που φαίνονται ακόμα στην αψίδα.

Kοντά στο κέντρο του χωριού βρίσκεται ο Aχυρώνας του Λιοπετρίου, ένα από τα πιο σεβάσμια ηρώα του απελευθερωτικού αγώνα του1955-59. Eδώ θυσιάστηκαν στις 2 Σεπτεμβρίου 1958 τέσσερα παλληκάρια της EOKA (Aνδρέας Kάρυος, Hλίας Παπακυριακού, ΦώτηςΠίττας και Xρήστος Σαμάρας), ύστερα από πολύωρη μάχη με τα βρετανικά στρατεύματα. Tο μνημείο των ηρώων βρίσκεται μπροστάαπό τον Aχυρώνα για να θυμίζει τη μεγάλη τους θυσία για την ελευθερία της Kύπρου. Tο Λιοπέτρι διατηρεί ακόμα την παλιά παράδοσητης καλαθοπλεκτικής.

ΧΩΡΙΟ λIOΠETPI

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Ξυλοφάγου κτίστηκε και αγιογραφήθηκε τον 15ο αιώνα. Το 1770 κτίστηκε καινούριοεικονοστάσι, ενώ αργότερα η εκκλησία μετατράπηκε σε μοναστήρι. Σημαντικές τοιχογραφίες της εκκλησίας είναι η “Γέννηση” και ο“Ευαγγελισμός”, οι οποίες χρονολογούνται στο 15ο αιώνα.

ΧΩΡΙΟ ΞυλΟΦΑΓΟυ

ΠOTAMOΣΈνα πολύ γραφικό καταφύγιο ψαράδων. Δίπλα βρίσκονται τα ερείπια ενός ενετικού πύργου - παρατηρητηρίου. O Γάλλος ποιητής AρθούρPεμπώ εργάστηκε σ' αυτή την περιοχή στις αρχές της δεκαετίας του 1880.

AΜΜΟΧΩΣΤΟ

Σ

Page 312: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΤΡΟΟΔΟΣ �1

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ

Δέκα ξυλόστεγες βυζαντινές εκκλησίες τουTροόδους περιλαμβάνονται στον επίσημοκατάλογο της OYNEΣKO για την Παγκόσμια

Kληρονομιά: Σταυρός του Aγιασμάτη,Παναγία του Άρακα, Tίμιος Σταυρός στο

Πελένδρι, Άγιος Nικόλαος της Στέγης, ΠαναγίαΠοδύθου, Παναγία Aσίνου, Άγιος IωάννηςΛαμπαδιστής, Παναγία του Mουτουλλά, AρχάγγελοςMιχαήλ στον Πεδουλά και η εκκλησία του Σωτήρος στοΠαλαιχώρι. H επιβλητική οροσειρά του Tροόδουςορθώνει την ψηλότερη κορυφή της πέρα από τα 1950μέτρα και απλώνει τις κορυφογραμμές της στομεγαλύτερο μέρος της νότιας και δυτικής Kύπρου.Oροσειρά μαγευτική, προσφέρεται το καλοκαίρι σανδροσερό καταφύγιο για μακρινούς περιπάτουςανάμεσα στα ευωδιασμένα από ρετσίνι πευκόφυταδάση. Tον χειμώνα, ντυμένη στο χιόνι, προσφέρειθαυμάσιες ευκαιρίες για χιονοδρομίες και άλλαχειμερινά αθλήματα.

Oι πλαγιές του Tροόδους είναι κατάσπαρτες απόωραιότατα θέρετρα και πηγές, βυζαντινά μοναστήρια,εκκλησίες και γραφικά χωριά, κτισμένα κλιμακωτά στιςπλαγιές των βουνών. H περιοχή του Tροόδους ήταναπό την αρχαιότητα γνωστή για τα πλούσια μεταλλείατης. Στα βυζαντινά χρόνια αναδείχθηκε σε σπουδαίοκέντρο βυζαντινής τέχνης, καθώς μοναχοί και κάτοικοιέκτιζαν εδώ εκκλησίες και μοναστήρια, μακρυά από τιςαπειλούμενες ακτές. O Kυπριακός Oργανισμός

Tουρισμού, σε συνεργασία με το Tμήμα Δασών, έχειεκδώσει ειδικό έντυπο με πληροφορίες για ταμονοπάτια μελέτης της φύσης στην οροσειρά τουTροόδους. Στην οροσειρά, εκτός από την περιοχήMαχαιρά στα ανατολικά και την καθ’αυτό περιοχή τουTροόδους γύρω από την ψηλότερη κορυφή τουΟλύμπου (ύψος 1951μ.), διακρίνουμε άλλες τέσσεριςπεριοχές, καθεμιά από τις οποίες έχει το δικό τηςχαρακτήρα και τη δική της ξεχωριστή γοητεία. Oιπεριοχές αυτές είναι η Πιτσιλιά στα ανατολικά τηςκορυφής του Ολύμπου, η Kοιλάδα της Σολέας σταβόρεια, η Kοιλάδα της Mαραθάσας στα δυτικά τηςκορυφής του Oλύμπου και τα Kρασοχώρια στα νότια(βορειοδυτικό τμήμα της επαρχίας Λεμεσού).

Ιερά Μονή Κύκκου

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Page 313: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑΘΕΡΕΤΡΟ ΤΡΟΟΔΟΥΣ

Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης, Πλατεία Τροόδους Τηλ.: 25420144

Το Κέντρο Περιβαλλοντικής Ενημέρωσης βρίσκεται 200 μέτρα δυτικά της πλατείας του Τροόδους. Είναι το πρώτο Κέντρο τέτοιουτύπου στην Κύπρο. Παρέχει πληροφορίες για το Εθνικό Πάρκο του Τροόδους, τη σημασία του για την ανάπτυξη της περιοχής, τιςπαροχές και τις δραστηριότητες του Πάρκου καθώς και για το φυσικό περιβάλλον του βουνού. Στην αίθουσα υποδοχής του Κέντρου οεπισκέπτης μπορεί να πληροφορηθεί για τη γεωλογία, τη χλωρίδα και την πανίδα του Τροόδους. Ο επισκέπτης αξίζει να ακολουθήσειτο μονοπάτι που συνδέεται με το κτήριο του Κέντρου, όπου μπορεί να θαυμάσει τους βραχώδεις σχηματισμούς και τα φυτά πουυπάρχουν στην περιοχή.

ΘΕΡΕΤΡΟ ΠΛΑΤΡΕΣΚοντά στο Τρόοδος βρίσκονται οι Πλάτρες, το μεγαλύτερο και ωραιότερο ορεινό θέρετρο της επαρχίας Λεμεσού. Προσφέρονται για εκ-δρομές και αποτελούν ένα από τους πιο δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς για το καλοκαίρι. Η ομορφιά των Πλατρών εξυ-μνείται στην ποίηση του Νομπελίστα Έλληνα ποιητή Γιώργου Σεφέρη. Το μοναστήρι του Μέσα Ποταμού είναι ένα παλαιό μοναστήρικοντά στις Πλάτρες σε μια ειδυλλιακή περιοχή με ένα μικρό καταρράκτη.ΤΡ

ΟΟΔΟΣ

Page 314: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΤΡΟΟΔΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Στο κέντρο του χωριού υπάρχει η μικρή εκκλησία του Aγίου Mάμα, που κτίστηκε το 1455. Περιλαμβάνει τοιχογραφίες, έργα τουΦίλιππου Γουλ.

Για να επισκεφθείτε την εκκλησία επικοινωνήστε με τον ιερέα της εκκλησίας Τηλ.: 99318832

ΑΝΑΤΟΛΙΚΑ

H περιοχή ανατολικά του Oλύμπου με τις ψηλότερες κορυφές Mαδαρή (ύψος1612 μέτρα ) και Παπούτσα (ύψος 1554 μέτρα), είναι γνωστή με το όνομαΠιτσιλιά και περιλαμβάνει 40 περίπου χωριά. Τα γραφικά χωριά της Πιτσιλιάς,σκαρφαλωμένα στις πλαγιές ή κρυμμένα σε κοιλάδες των βουνών, διατηρούνσε μεγάλο βαθμό τον παραδοσιακό χαρακτήρα τους. Oι γύρω πλαγιές καικοιλάδες είναι κατάφυτες με αμπέλια, αμυγδαλιές, φουντουκιές, καρυδιές καιάλλα οπωροφόρα δέντρα. H εναλλαγή του τοπίου, η ποικιλία σε σχήματα καιχρώματα, παλιές εκκλησίες και παρεκκλήσια, και η εγκάρδια φιλοξενία τωνκατοίκων κάνουν την Πιτσιλιά μια από τις ωραιότερες περιοχές της Kύπρου. HΠιτσιλιά είναι προσιτή από τους ακόλουθους δρόμους:

Aπό την Λεμεσό: Δρόμος Λεμεσού - Γεράσας - Aγίου Θεοδώρου - Aγρού, ήΔρόμος Λεμεσού –Τριμίκλινης-Πελεντρίου-Αγρού. Aπό τη Λευκωσία: ΔρόμοςΛευκωσίας - Παλαιχωρίου - Aγρού, ή Δρόμος Λευκωσίας - Kακοπετριάς -Kαρβουνά - Kυπερούντας.

ΠITΣΙΛIA

ΧΩΡΙΟ ΛOYBAPAΣ

ΤοχωριόAγρόςείναιτοκέντροτηςΠιτσιλιάςκαιβρίσκεταισεμιαθαυμά-σια κοιλάδα, με ξηρό κλίμα και δροσερές πηγές. Ο Αγρός πήρε το όνομάτου κατά την περίοδο της εικονομαχίας, όταν σαράντα μοναχοί έφυγαναπό την περιοχή Μέγας Αγρός της Μικράς Ασίας και ήρθαν στην Κύπρο.Στον χώρο όπου είχε ιδρυθεί τον 9ο αιώνα από μοναχούς τηςKωνσταντινούποληςτομοναστήριτηςΠαναγίαςEλεούσας,κτίστηκεκατάτον 19ο αιώνα μια νέα εκκλησία βυζαντινού ρυθμού. Δίπλα από την εκ-κλησία βρίσκεται η πινακοθήκη Φραγκουλλίδη. Το χωριό είναι επίσηςγνωστόγιαταπαραδοσικάπροϊόνταπουπαράγει,όπωςτοανθόνερο,τοχοιρομέρι (είδος καπνιστού ζαμπόν), τα λουκάνικα και η λούντζα(καπνιστό χοιρινό).

ΧΩΡΙΟ AΓPOΣ

48 χλμ. από τη Λεμεσό,

αν ακολουθήσει κανείς το δρόμο μέσω Γεράσας - Aγίου Θεοδώρου

Εκκλησία Τίμιου Σταυρού και Εκκλησιαστικό Μουσείο

Στην εκκλησία Tιμίου Σταυρού φιλοξενείται το Εκκλησιαστικό μουσείο, με εικόνες και εκκλησιαστικά αντικείμενα που ανήκουν στιςεκκλησίες του χωριού. Διαθέτει επίσης κήπο με παραδοσιακά φυτά και βότανα.

ΧΩΡΙΟ KYΠEPOYNTA

Τηλ.: 25532253, 25813204 για επισκέψεις

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 315: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

Το όνομα του χωριού (παλαιό χωριό) φανερώνει ότι το χωριόήταν γνωστό από τα πολύ παλιά χρόνια. Το χωριό αναφέρεται σεέγγραφα του 13ου αιώνα και πιστεύεται ότι ο βασιλιάς Ερρίκος Β’έδωσε το χωριό σε Ναΐτες Ιππότες. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχριακόμα και σήμερα μερικοί κάτοικοι του χωριού έχουν επίθετα μελατινική ρίζα. H εκκλησία της Παναγίας Xρυσοπαντάνασσας στοχωριό (16ος αιώνας), περιλαμβάνει θαυμάσιες τοιχογραφίες.

Στο Παλαιχώρι αξίζει να επισκεφθείτε επίσης το ΜουσείοΑγώνος, που φιλοξενείται σε σπίτι όπου υπήρχε κρησφύγετο τωνηρώων της EOKA 1955-59 και το Μνημείο της Κυπρίας Μάνας,που δεσπόζει ολόκληρης της περιοχής.

Ο επισκέπτης αξίζει να αγοράσει εδώ λούντζα και χωριάτικαλουκάνικα.

ΧΩΡΙΟ ΠAΛAIXΩPI

45 χλμ. νότια της Λευκωσίας,

στο δρόμο Λευκωσίας - Aγρού -Λεμεσού

15 χλμ. από το χωριό Aγρός

1. Εκκλησία Μεταμόρφωσης του Σωτήρος

Ο ναός περιλαμβάνεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Είναι ένα παρεκκλήσι των αρχών του 16ου αιώνα και βρί-σκεται στο λόφο πάνω από το χωριό. Tο εσωτερικό του είναι όλο ζωγραφισμένο με εκπληκτικές τοιχογραφίες της μεταβυζαντινής πε-ριόδου.

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

�. Μουσείο Βυζαντινής Κληρονομιάς

Το Βυζαντινό Μουσείο στεγάζεται σε ένα ανακαινισμένο σπίτι και περιλαμβάνει εκκλησιαστικά σκεύη και εικόνες από τις εκκλησίες τουΠαλαιχωρίου και των γύρω χωριών. Τα εκθέματα του μουσείου καλύπτουν χρονικά την περίοδο από τον 12ο μέχρι και τον 17ο αιώνα.Ασημένια αντικείμενα, χαλκογραφίες, ξυλόγλυπτα και υφαντά συμπληρώνουν τις συλλογές του μουσείου.

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 316: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Εκκλησία Σταυρού του Aγιασμάτη

Τρία περίπου χιλιόμετρα έξω από το χωριό βρίσκεται η περίφημη εκκλησία “Σταυρός του Aγιασμάτη”, που περιλαμβάνεται στονκατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Στην εκκλησία διατηρούνται μερικές από τις πιο ολοκληρωμένες σειρέςτοιχογραφιών στην Kύπρο, που χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Για επισκέψεις, τηλ. 22652562, 99587292.

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΤΡΟΟΔΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΧΩΡΙΟ ΠΛATANIΣTAΣA

15 χλμ. από το χωριό Aγρός,30 χλμ. από το δρόμο Λευκωσίας - Aστρομερίτη,

διακλάδωση αριστερά πριν από την Περιστερώνα (Oρούντα - Kάτω Mονή - Πλατανιστάσα) Τηλ.: 22652562, 99587292

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

ΧΩΡΙΟ ΛAΓOYΔEPAΕκκλησία Παναγίας του Άρακα

Η Παναγία του Άρακα, περιλαμβάνεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ και χρονολογείται στον 12ο αιώνα.Περιλαμβάνει ωραιότατες τοιχογραφίες που ακολουθούν την τεχνοτροπία της ύστερης εποχής των Κομνηνών (1192) και μπορούν νασυγκριθούν με τα αντίστοιχα έργα της Ελλάδας, των Βαλκανίων και της Pωσίας. Μαζί με τους ναούς της Aσίνου και του Aγίου Nικολάουτης Στέγης θεωρούνται οι πιο σπουδαίοι βυζαντινοί ναοί της Kύπρου.

Oι επισκέπτες μπορούν να ζητήσουν από τον ιερέα στο μοναστήρι να τους ανοίξει την εκκλησία και να τους συνοδεύσει.

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

15 χλμ. από το χωριό Aγρός,ή διακλάδωση από το δρόμο Λευκωσίας - Τροόδους (Oρούντα - Kάτω Mονή - Ξυλιάτος - Λαγουδερά),

είτε από τον Kαρβουνά (Kαρβουνάς - Xανδριά - Λαγουδερά)

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 317: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ��

ΧΩΡΙΟ ΣΠHΛIA

Εκκλησία Παναγίας Xρυσοκουρδαλιώτισσας

Tρίκλιτη εκκλησία με οξυκόρυφη στέγη και επίπεδα αγκιστρωτά κεραμίδια.Kτίστηκε τον 16ο αιώνα και ήταν εκκλησία ενός μοναστηριού αφιερωμένουστην Παναγία, που ιδρύθηκε από το διάκονο Iωάννη Kούρδαλη, όπωςαναφέρεται στην κτητορική επιγραφή. Oι τοιχογραφίες είναι της ίδιαςπεριόδου, με δυτικές επιδράσεις.

Tο εικονοστάσι είναι ωραίο δείγμα ξυλογλυπτικής του 16ου-17ου αιώνα καιδιασώζει εικόνες της ίδιας εποχής. Aξιόλογο δείγμα ξυλογλυπτικής είναι καιοι παλιοί σκάμνοι της εκκλησίας, του 16ου αιώνα.

ΧΩΡΙΟ ΠEΛENΔPI

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Διακλάδωση από το δρόμο Τριμίκλινης - Λεμεσού Τηλ.: 25552369

Ελιόμυλος

Πετρόκτιστο μονόχωρο κτήριο με δίκλινη στέγη, που συντηρήθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου το 1995. Διατηρεί στο ακέραιοτη ξύλινη εγκατάσταση του πιεστηρίου και το πετρόκτιστο ελαιοτριβείο, μαζί με τις μυλόπετρες που χρονολογούνται στον 19ο αιώνα.Στο εσωτερικό του εκτίθενται αντικείμενα και εργαλεία που σχετίζονται με την παραγωγή του ελαιόλαδου. O επισκέπτης μπορεί ναζητήσει το κλειδί από το Σύνδεσμο Aποδήμων και Φίλων Σπηλιών - Kουρδάλων, που στεγάζεται σε παρακείμενο κτήριο.

Εκκλησία Tιμίου Σταυρού

Tο χωριό ανήκε κάποτε στον Iωάννη Λουζινιανό, γιο του Λουζινιανού βασιλιά της Kύπρου Oύγου Δ'. Στο Πελένδρι, υπάρχουν δύοενδιαφέρουσες εκκλησίες. Η μία είναι αφιερωμένη στον Tίμιο Σταυρό, με θαυμάσιες τοιχογραφίες της παλαιολόγειας τέχνης και άλλωνπεριόδων. Περιλαμβάνεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Η άλλη εκκλησία είναι ο Nαός της ΠαναγίαςKαθολικής στο μέσο του χωριού, που χρονολογείται στις αρχές του 16ου αιώνα. Περιλαμβάνει τοιχογραφίες Ιταλό-Βυζαντινήςτεχνοτροπίας.

ΧΩΡΙΟ KOYPΔAΛI

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 318: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΤΡΟΟΔΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΒΟΡΕΙΑKOIΛAΔA THΣ ΣOΛEAΣ

Η Κακοπετριά είναι ένα από τα δημοφιλέστερα ορεινά θέρετρα,με μια γραφική πλατεία και ανακαινισμένα παλιά κτήρια. Έναγραφικό τμήμα του χωριού έχει κηρυχθεί προστατευόμενο καιαρκετά από τα σπίτια του έχουν αναστηλωθεί. O μικρός ναός τηςΠαναγίας Θεοτόκου του 16ου αιώνα διατηρεί τις μισές τουπερίπου τοιχογραφίες. H εκκλησία του Aγίου Γεωργίου Περαχω-ρίτη στα ανατολικά του χωριού διατηρεί τις περισσότερες τοιχο-γραφίες της, του πρώτου τετάρτου του 16ου αιώνα.

Εκκλησία Αγίου Nικολάου της Στέγης

H εκκλησία του Aγίου Nικολάου της Στέγης βρίσκεται 5 χλμ. απότο χωριό. Κάποτε ανήκε σε μοναστήρι. Είναι ολόκληρηζωγραφισμένη με ωραιότατες τοιχογραφίες που χρονολογούν-ται από τον 11ο μέχρι τον 17ο αιώνα. Θεωρείται μια από τις πιοσημαντικές βυζαντινές εκκλησίες της Kύπρου. Η εκκλησία πήρετην ονομασία της από την ξύλινή της στέγη. Περιλαμβάνεται στονκατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

ΧΩΡΙΟ KAKOΠETPIA

5 χλμ από το χωριό Κακοπετριά

ΤΡΟΟΔΟΣ

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Στον κύριο δρόμο Λευκωσίας - Tροόδους (56 χλμ. από τη Λευκωσία, 56 χλμ. από τη Λεμεσό μέσω Kάτω Aμιάντου) βρίσκεται η όμορφηKοιλάδα της Σολέας.

Tα γραφικά της θέρετρα, Γαλάτα και Kακοπετριά, διαθέτουν μοντέρνα ξενοδοχεία και εστιατόρια. Παράλληλα, διατηρούν μεγάλο μέροςαπό την παλιά τους λαϊκή αρχιτεκτονική. Αμφότερα τα χωριά είναι γνωστά για τις Bυζαντινές εκκλησίες τους. Άλλα σημαντικά χωριάτης περιοχής είναι η Eυρύχου, η Φλάσου, η Kοράκου και άλλα μικρότερα.

Page 319: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ - ΕΚΚΛηΣΙΑ ΤηΣ ΠΑνΑΓΙΑΣ ΠΟΔΥΘΟΥ (Χωριό Γαλάτα)��ΤΡ

ΟΟΔΟΣ

Page 320: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΕΚΚΛηΣΙΑ ΤηΣ ΠΑνΑΓΙΑΣ ΠΟΔΥΘΟΥ (Χωριό Γαλάτα) - ΤΡΟΟΔΟΣ ��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 321: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ1��

ΧΩΡΙΟ ΓAΛATAΥπάρχουν τέσσερις αγιογραφημένες εκκλησίες μέσα και γύρω από το χωριό:

1. Κοντά στο χωριό βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας Ποδύθου που κάποτε ανήκε σε μοναστήρι. Κτίστηκε το 1502 και οι τοιχογρα-φίες του είναι της Ιταλο-Βυζαντινής τεχνοτροπίας που παρουσίαστηκε στην Κύπρο προς το τέλος του 15ου αιώνα. Η εκκλησία περιλαμβά-νεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

2. Η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ ή της Παναγίας Θεοτόκου είναι ένα ξυλόστεγο παρεκκλήσι ακριβώς κάτω από το χωριό,ζωγραφισμένο ακολουθώντας τη μεταβυζαντινή τεχνοτροπία των αρχών του 16ου αιώνα.

3. Η εκκλησία του Αγίου Σωζόμενου, ανάγεται στις αρχές του 16ου αιώνα και διατηρεί πλήρη σειρά τοιχογραφιών στη μεταβυζαντινήτεχνοτροπία. Βρίσκεται στο μέσο του χωριού.

Για επισκέψεις, τηλ.: 22922394, 96348896

4. Η μικρή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στον παλιό δρόμο Κακοπετριάς - Γαλάτας έχει τοιχογραφίες χρονολογημένες στο 1514.

Eνδιαφέρον παρουσιάζει και το Xάνι των Kαλλιάνων, ένα παλιό αναστηλωμένο πανδοχείο.

Η εκκλησία της Παναγίας Ποδύθου

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Η εκκλησία της Παναγίας Ποδύθου

ΕΚΚΛηΣΙΑ ΠΑνΑΓΙΑΣ ΤηΣ ΑΣΙνΟΥΗ Παναγία της Ασίνου περιλαμβάνεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Είναι μια μικρή εκκλησία αφιερωμένηστην Παναγία "των Φορβίων", με τοιχογραφίες από τον 12ο μέχρι τον 17ο αιώνα, που θεωρούνται από τις ωραιότερες της Kύπρου. Τοόνομα της εκκλησίας προέρχεται από την αρχαία ελληνική πόλη του 11ου αιώνα π.Χ. Ασίνη.

5χλμ. νοτιοδυτικά του χωριού Nικητάρι, 20 περίπου χλμ. βόρειοανατολικά του χωριού Kακοπετριά.

Διακλάδωση από το δρόμο Λευκωσίας - Tροόδους (Bυζακιά - Nικητάρι).Τηλ.: 99830329

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 322: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΤΡΟΟΔΟΣ 1�1

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΔΥΤΙΚΑ

Ο Πεδουλάς είναι ορεινό θέρετρο γνωστό για τα κεράσια του. Στοχωριό μπορείτε να επισκεφθείτε την Εκκλησία του AρχάγγελουMιχαήλ, το Βυζαντινό Μουσείο και το Λαογραφικό Μουσείο.1. Εκκλησία Aρχαγγέλου Mιχαήλ καιΒυζαντινό ΜουσείοH αγιογραφημένη εκκλησία του Aρχαγγέλου Mιχαήλ βρίσκεταιστο χαμηλότερο μέρος του χωριού και περιλαμβάνεται στον κα-τάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Χρονολογείταιαπό το 1474. Η στέγη της εκκλησίας είναι η τυπική ξύλινη στέγητων εκκλησιών του Τροόδους. Οι αγιογραφίες της εκκλησίαςακολουθούν την τοπική μεταβυζαντινή τεχνοτροπία, που ανα-πτύχθηκε πριν την Ενετοκρατία.

Λίγα μέτρα πιο κάτω βρίσκεται το Βυζαντινό Μουσείο Πεδουλά,το οποίο ιδρύθηκε για να στεγάσει εκκλησιαστικές εικόνες καιθησαυρούς που χρονολογούνται από τον 12ο αιώνα μέχρι σή-μερα. Όλα τα εκθέματα προέρχονται από την γύρω περιοχή.

Τηλ.: 22952704

Τηλ.: 22952140, 99348751

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

KOIΛAΔA THΣ MAPAΘAΣAΣ

ΧΩΡΙΟ ΠEΔOYΛAΣ

H εύφορη αυτή κοιλάδα, στις βόρειες πλαγιές της οροσειράς του Tροόδους είναι γνωστή επίσης και σαν κοιλάδα με τις κερασιές. OKαλοπαναγιώτης, ο Mουτουλλάς και ο Πεδουλάς είναι μερικά από τα γραφικά της χωριά. H κοιλάδα είναι προσιτή από βόρεια, δρόμοςΛευκωσίας - Eυρύχου - Tροόδους και από νότια, δρόμος Λεμεσού - Πλατρών - Προδρόμου.

�. Λαογραφικό Μουσείο

Το μουσείο δημιουργήθηκε για να παρουσιάσει την ιστορία, τον πολιτισμό και τον τρόπο ζωής των κοινοτήτων της Μαραθάσας. Στομουσείο ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει παραδοσιακά εργαλεία από την καθημερινή αγροτική ζωή, τοπικές ενδυμασίες, ξυλόγλυ-πτα ντουλάπια και άλλα αντικείμενα οικιακού και αγροτικού εξοπλισμού.

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 323: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΤΡΟΟΔΟΣ - ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ1��

Εκκλησία Παναγίας του Μουτουλά

Η σημερινή εκκλησία του Άγιου Ιωάννη του Λαμπαδιστή είναι ένα σύμπλεγμαεκκλησιών. Των Αγ. Ιωάννη Λαμπαδιστή, Αγίου Ηρακλειδίου, και ενός λατινι-κού παρεκκλησίου. Αρχικά το σύμπλεγμα αυτό λειτουργούσε σαν μοναστήρι.Τα τρία οικοδομήματα βρίσκονται κάτω από μια ξύλινη στέγη. Η εκκλησία πε-λιλαμβάνεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

69 χλμ από Λευκωσία Τηλ.: 99476149

Γραφικό χωριό, γνωστό για τις θειούχες πηγές του και την περίφημη εκκλησία του Aγ. Iωάννη Λαμπαδιστή.Εκκλησία Aγίου Iωάννη Λαμπαδιστή και Βυζαντινό Μουσείο

Η σημερινή εκκλησία του Άγιου Ιωάννη του Λαμπαδιστή είναι ένα σύμπλεγμα εκκλησιών. Των Aγ. Iωάννη Λαμπαδιστή, Αγίου Ηρακλει-δίου, και ενός λατινικού παρεκκλησίου. Αρχικά το σύμπλεγμα αυτό λειτουργούσε σαν μοναστήρι. Τα τρία οικοδομήματα βρίσκονται κάτωαπό μια ξύλινη στέγη. Η εκκλησία πελιλαμβάνεται στον κατάλογο παγκόσμιας κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ.

Η εκκλησία του Αγίου Ηρακλειδίου κτίστηκε τον 11ο αιώνα και οι τοιχογραφίες που διασώζονται χρονολογούνται τον 13ο και 16οαιώνα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το τέμπλο του ναού όπου απεικονίζονται τερατόμορφ ζώα και ανάμεσά τους σε εραλδικήστάση ο Λουζινιανός λέοντας και ο Βυζαντινός αετός.

Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Λαμπαδιστή κτίστηκε το 1731. Ο τάφος του Αγίου που χρονολογείται τον 12ο αιώνα βρίσκεται στηνβορειοανατολική στενή αψίδα και σε μια κόγχη φυλάσσεται το κρανίο του Αγίου. Η εικόνα του Λαμπαδιστή χρονολογείται στο 1543.Κοντά στην εκκλησία υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον Βυζαντινό μουσείο. Το Λατινικό Παρεκκλήσι περιέχει την πιο ολοκληρωμένη σειράιταλοβυζαντινών εικόνων στην Κύπρο.

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

ΧΩΡΙΟ MOYTOYΛΛAΣ

Για επισκέψεις: Τηλ.: 22952341

ΧΩΡΙΟ KAΛOΠANAΓIΩTHΣ

ΤΡΟΟΔΟΣ

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Page 324: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΑΞΙΟΘΕΑΤΑ - ΤΡΟΟΔΟΣ 1��

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΙΕΡΑ MONH KYKKOY ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΟTο γνωστότερο και πλουσιότερο μοναστήρι της Kύπρου. Ιδρύθηκε το 1100 και αφιερώθηκε στην Παναγία. Στεγάζει μια από τις τρειςσωζόμενες εικόνες της Παναγίας που αποδίδονται στον Απόστολο Λουκά. H εικόνα είναι επαργυρωμένη και τοποθετημένη μέσα σ' έναπροσκυνητάρι από κέλυφος χελώνας και σιντέφι, μπροστά στο εικονοστάσι. Το μουσείο αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του μοναστηριούκαι στεγάζει ανεκτίμητες συλλογές εικόνων εκκλησιαστικών αντικειμένων, χειρογράφων και κυπριακών αρχαιοτήτων της μονής. Oπρώτος Πρόεδρος της Kύπρου Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ' υπηρέτησε εδώ σαν δόκιμος. Κατά την επιθυμία του θάφτηκε στο Θρονί, 3χλμ. δυτικά του μοναστηριού. Στον Kύκκο γίνονται θρησκευτικές πανηγύρεις στις 15 Αυγούστου και στις 8 Σεπτεμβρίου.

13χλμ. δυτικά του χωριού Πεδουλάς Τηλ.: 22942736

Η Μονή Τροοδίτισσας βρίσκεται σε μια πανέμορφη τοποθεσία,ανάμεσα σε πεύκα. Ιδρύθηκε τον 13ο αιώνα, αλλά η τωρινή εκ-κλησία κτίστηκε το 1731. Στην εκκλησία υπάρχει μια πολύτιμηεικόνα της Παναγίας καλυμμένη με ασημένιο φύλλο, που έχει με-ταφερθεί από τη Μικρά Ασία. H μονή είναι κλειστή για επισκέ-ψεις.

ΙΕΡΑ MONH TPOOΔITIΣΣAΣ

5 χλμ. βορειοδυτικά του χωριού Πλάτρες

ΤΡΟΟΔΟΣ

Page 325: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ���

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

¶∂ƒπOÃ∏ À¶O ∆OÀƒ∫π∫∏ ∫∞∆OÃ∏ ∞¶O ∆O 1974

Δείτε τις φημισμένες Βυζαντινές εκκλησίες της Κύπρου, με τις σπάνιες εικόνες καιτις θεσπέσιες τοιχογραφίες τους. Δέκα από αυτές βρίσκονται στον κατάλογο Παγ-κόσμιας Κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Κτισμένες στην οροσειρά του Τροόδους, στιςπεριοχές Μαραθάσα, Σολέα και Πιτσιλιά, βρίσκονται συνήθως σε τοποθεσίες με έν-

τονη φυσική ομορφιά. Θα σας εντυπωσιάσουν!

WO

RL

DH

ERITAGE ñ PATRIM

OINE

MO

ND

IALñ

PA

TRIMONIO MUNDIALñ

Oδικό δίκτυο

ΠΙΤΣΙΛΙΑ1. Σταυρός του Αγιασμάτη2. Σωτήρος3. Τίμιος Σταυρός4. Παναγία Άρακα

ΣOΛΕΑ5. Άγιος Νικόλαος6. Παναγία Ποδύθου7. Παναγία Ασίνου

ΜΑΡΑΘΑΣΑ8. Άγιος Ιωάννης Λαμπαδιστής9. Παναγία του Μουτουλλά10. Αρχάγγελος Μιχαήλ

Η περιοχή πάνω από αυτή την γραμμή, είναι κάτω από Τουρκική κατοχή από το 1974

Page 326: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ���

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΑΦΡΟΔΙΤΗ

¶∂ƒπOÃ∏ À¶O ∆OÀƒ∫π∫∏ ∫∞∆OÃ∏ ∞¶O ∆O 1974

Ακολουθήστε τα βήματα της Αφροδίτης, μυθολογικής θεάς του έρωτα και της ομορφιάς. Η διαδρομήεπικεντρώνεται στους αρχαιολογικούς χώρους που ήταν αφιερωμένοι στην αρχαία λατρεία της θεάς καιπεριλαμβάνει την Παλαίπαφο (Κούκλια), Αμαθούντα και Κίτιο. Αυτοί συνδέονται με άλλους χώρους καιμουσεία, τα οποία διαθέτουν ευρήματα που σχετίζονται με τη θεά. Η αναζήτηση της θεάς Αφροδίτης μέσα απότη γέννηση και τον χαρακτήρα της, τις τελετές που σχετίζονταν με τη λατρεία της, καθώς και μέσα από φυτάκαι όστρακα που αναφέρονται σ’ αυτή, θα σας ξεναγήσουν στα συναρπαστικά αχνάρια της ιστορίας, τουπολιτισμού και του μύθου.

Oδικό δίκτυο

Η περιοχή πάνω από αυτή την γραμμή, είναι κάτω από Τουρκική κατοχή από το 1974

Page 327: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

∫√§¶√™ ¶√§∏™ ÃÀ™√Ã√

À™

§Ô˘ÙÚ¿ Ù˘∞ÊÚÔ‰›Ù˘

¶·Ó·Á›·ÃÚ˘ÛÔÚÚÔÁÈ¿ÙÈÛÛ·

ª¿·

°Ô‡ÚÚÈ

∞Ì·ıÔ‡˜

∫ÔÏfiÛÛÈ∫Ô‡ÚÈÔÓ

∫∂ƒÀ¡∂π∞

∆·Ì·ÛÛfi˜

∫√§¶

√™∞∫ƒø∆∏ƒπ√À

∫√§¶√™ª√ƒº

√À

† †

ÿ˚Ê·∞ÏÂÍ¿Ó‰ÚÂÈ·

∫Ú‹Ù˃fi‰Ô˜

¶ÂÈÚ·È¿˜µËÚ˘Ùfi˜

ÃÔÈÚÔÎÔÈÙ›·

† ÕÁÈÔ˜ªËÓ¿˜

πÂÚfi ∞ÊÚÔ‰›Ù˘

¶‡ÚÁÔ˜¶ˆÌfi˜

¶fiÏȘ

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ ∞ÚÓ·Ô‡ÙË

¡¤Ô ÈÚÈfi

¢ÚÔ‡ÛÂÈ·

∫¿ıËη˜§¿Û·

º‡ÙË

KÔÈÏ¿‰·ÙˆÓ ∫¤‰ÚˆÓ

°ÂÚ·ÎȤ˜

¶¿Óˆ ¶·Ó·ÁÈ¿

™ÙÚÔ˘Ì›¶¤ÁÂÈ·ÕÁÈÔ˜¡ÂfiÊ˘ÙÔ˜

§¤Ì·

ÕÁÈÔ˜ ¡ÈÎfiÏ·Ô˜

M·Ó‰ÚÈ¿

∫¤‰·Ú˜ÕÚÛÔ˜

ŸÌÔ‰Ô˜

µ¿Û·µÔ˘Ó›

∆ÚÔÔ‰›ÙÈÛÛ·

¶Ï¿ÙÚ˜

§¿ÓÂÈ·

§fiÊÔ˘

∫ÔÈÏ¿ÓÈ

∞ÁÚfi˜

∫˘ÂÚÔ‡ÓÙ·¶Â‰Ô˘Ï¿˜

∫·ÎÔÂÙÚÈ¿

¡ÈÎËÙ¿ÚÈ

¶·Ï·È¯ÒÚȪ·¯·ÈÚ¿˜

∫fiÚÓÔ˜

¡‹ÛÔ˘

§·ÙÛÈ¿¢Â˘ÙÂÚ¿

∫Ï‹ÚÔ˘

¶ÂÚÈÛÙÂÚÒÓ·

™Ù·˘ÚÔ

∫ÔÊ›ÓÔ

∫·Ú·‚¿˜

§È‚ÂÚ¿

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ ∫ÔÚ̷ΛÙË

°ÂÚÔÛ΋Ԣ

∆›ÌË∫Ô‡ÎÏÈ·

¶ÈÛÛÔ‡ÚÈ

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔÕÛÚÔ

KfiÏÔ˜ ∫ÔÚ·ÏÏ›ˆÓ

¢ÈÂıÓ¤˜ ∞ÂÚÔ‰ÚfiÌÈÔ¶¿ÊÔ˘

¶¤ÙÚ· ÙÔ˘ ƒˆÌÈÔ‡

ÕÏ·ÛÛ·

¶ÔÏÂÌ›‰È·

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ ∑¢Á¿ÚÈ

∑‡ÁÈ

¶·Ú·Ï›· ∫¿Ï˘ÌÓÔ˜(∞ÎÙ‹ ÙÔ˘ ∫˘‚ÂÚÓ‹ÙË)

∞ÛÙÚÔÌÂÚ›Ù˘

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ°¿Ù·

¢

∞Ï˘Î‹§ÈÌ¿ÓÈ

∞ÚÁ¿Î·∞ο̷˜

µ¿‚Ï·

¶¤Ú·

ÕÁÈÔ˜ ∏Ú·ÎÏ›‰ÈÔ˜

ºÈÎ¿Ú‰Ô˘

™Ù·˘Úfi˜Ù˘ æÒη˜

¶ÂϤӉÚÈ

¶·Ó·Á›·ÙÔ˘ ∫‡ÎÎÔ˘

°ÂÚÌ·ÛfiÁÂÈ·

∫¿Ùˆ §Â‡Î·Ú·¶¿Óˆ §Â‡Î·Ú·

πÂÚfi ∞fiÏψӷÀÏ¿ÙË §∂ª∂™O™

¶∞ºO™ ∆¤ÓÙ·

§˘Ûfi˜

¶¤ÏÏ··˚˜ÕÁÈÔ˜

πÏ·Ú›ˆÓ

Õ

§∂À∫ø

ª‡ÚÙÔ˘

§¿ÌÔ˘Û·

µÔ˘Ê·‚¤ÓÙ

¶∂ƒπOÃ∏ À¶O ∆OÀƒ∫π∫∏ ∫∞

µÔ˘Ó›

™fiÏÔÈ

§·ÎΛ¶ÂÚÈÛÙÂÚÒÓ·

∆ÚfiÔ‰Ô˜

ªÔ˘ÙÔ˘ÏÏ¿˜

°·Ï¿Ù·

∞Û›ÓÔ˘

ΜΟΡΦΟΥ

∫·Ú·‚ÔÛÙ¿ÛÈ

¶·Ï·›·ÊÔ˜

∫√§

¶√™∂¶π™∫√¶∏™

πO

∂Àƒø¶∏

∞ºƒπ∫∏

∞∆§

∞¡∆

∫O™ ø∫∂∞¡O™

ª

∂™O°∂

™ £∞§∞™™∞

∞™π∞

∫À¶ƒO∫À¶ƒO™

Page 328: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

∞ÔÛÙfiÏÔ˘ ∞Ó‰Ú¤·∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ

ƒÈ˙ÔοڷÛÔ

∫√§¶√™∞ª

ª√Ãø™∆√À

∫√§¶

√™§∞ƒ¡∞∫∞™

∞Ï˘Î‹

‚Ô‡ÓÈ

§‡ÌÈ·

ª·Ú›Ó·

∫›ÙÈ

ª·˙ˆÙfi˜

˘

§ÈÔ¤ÙÚÈ

•˘ÏÔÊ¿ÁÔ˘

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ ¶‡Ï·˜

¢ÂÚ‡ÓÂÈ·

¶·Ú·Ï›ÌÓÈ

∞Á›· ¡¿·¶ÚˆÙ·Ú¿˜

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ °ÎÚ¤ÎÔ

¢ÈÂıÓ¤˜ ∞ÂÚÔ‰ÚfiÌÈÔ §¿Úӷη˜

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ ∂Ï·›·ÕÁÈÔ˜ ∞Ì‚ÚfiÛÈÔ˜

∞ÎÚˆÙ‹ÚÈÔ ∫›ÙÈ

§ÈÌ¿ÓÈ

¢·˘Ïfi˜

™ˆÙ‹Ú·

∆¤ÌÂÓԘ÷Ͽ

™Ô˘ÏÙ¿Ó

∞ªªOÃø™∆O™

§∞ƒ¡∞∫∞

ÕÁÈÔ˜ ∂›ÎÙËÙÔ˜

ø™π∞

ÓÙÔ

∞ÈÁÈ·ÏÔ‡Û·

§Â˘ÎfiÓÔÈÎÔ

∞∆OÃ∏ ∞¶O ∆O 1974

∆ڛΈÌÔ

™·Ï·Ì›˜ŒÁΈÌˆ

∞fiÛÙÔÏÔ˜µ·ÚÓ¿‚·˜

∫·ÓÙ¿Ú·

∞fiÛÙÔÏÔ˜ ∞Ó‰Ú¤·˜

¶ÂÓÙ·‰¿ÎÙ˘ÏÔ˜

∫·Ú·Û›·

™ˆÙ‹Ú·

†ΚΥΠΡΟΣ

Εκκλησίες, Μοναστήρια

Αρχαιολογικοί χώροι

Πόλεις

Χωριά

Κύριος δρόμος

Αυτοκινητόδρομος

Όρια περιοχής υπό τουρκική κατοχή

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

ΑΠOΣΤΑΣΕΙΣ (χΛΜ.)

ΛΕΜΕΣOΣΠΑΦOΣ

ΛΑΡΝΑΚΑΤΡOOΔOΣ

ΑΓΙΑ ΝΑΠΑΠOΛΙΣ

ΠΑΡΑΛΙΜΝΙ

ΛΕΥΚΩΣΙΑ80 ΛΕΜΕΣOΣ

152 72 ΠΑΦOΣ47 70 142 ΛΑΡΝΑΚΑ80 51 123 121 ΤΡOOΔOΣ81 107 184 41 163 ΑΓΙΑ ΝΑΠΑ

188 108 37 177 160 220 ΠOΛΙΣ85 111 178 44 158 5 219 ΠΑΡΑΛΙΜΝΙ

Page 329: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΟΤ���

ΚΥΠΡΟΣΚΥΠΡΙΑΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥΛεωφ. Λεμεσού 19, Τ.Θ. 24535CY 1390 ΛευκωσίαΤηλ.: +357 22691100, Φαξ: +357 22331644E-mail: [email protected]

ΕΛΛΑΔΑΚΥΠΡΙΑΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥΑΘΗΝΑΒουκουρεστίου 38, Κολωνάκι, Αθήνα 10673Τηλ.: (210) 36 10 178, (210) 36 10 057Φαξ: (210) 36 44 798E-mail: cto–[email protected]

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΛεωφ. Νίκης 37, Θεσσαλονίκη 54013Τ.Θ. 50046,Τηλ.: (2310) 242880, Φαξ: (2310) 286881E-mail: [email protected]

ΗΝΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟCYPRUS TOURIST OFFICE17, Hanover Street, London W1S 1YPΤηλ.: (0207) 569 8800, Φαξ: (0207) 499 4935E-mail: [email protected]

ΙΡΛΑΝΔΙΑCYPRUS TOURISM ORGANISATION71 Lower Leeson Str., Dublin 2Τηλ.: 00 353-1-662 9269Φαξ: 00 353-1-662 9270E-mail: [email protected]

ΓΕΡΜΑΝΙΑFREMDENVERKEHRSZENTRALE ZYPERNΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗZeil 127 – 60313 FrankfurtTηλ.: (069) 25 19 19, Φαξ: (069) 25 02 88E-mail: [email protected]

ΒΕΡΟΛΙΝΟWallstr. 27, 10179 BerlinΤηλ.: (023) 457590, Φαξ: (023) 457592E-mail: [email protected]

ΕΛΒΕΤΙΑFREMDENVERKEHRSZENTRALE ZYPERNGottfried Keller – Strasse 7CH-8001 ZurichΤηλ.: +4144 262 3303, Φαξ: +4144 251 2417Geneva: Τηλ: +4122 741 33 03E-mail: [email protected]

ΑΥΣΤΡΙΑZYPERN TOURISMUSParkring 20, A–1010 WienΤηλ.: (01) 513 18 70, Φαξ: (01) 513 18 72E-mail: [email protected]

ΓΑΛΛΙΑOFFICE DU TOURISME DE CHYPRE15, Rue de la Paix, 75002 ParisΤηλ.: (01) 42 61 42 49, Fax: (01) 42 60 48 53E-mail: [email protected]

ΒΕΛΓΙΟOFFICE DU TOURISME DE CHYPREDIENST VOOR TOERISME VAN CYPRUSAvenue de Cortenbergh 61, KortenberglaanB-1000 Bruxelles/BrusselΤηλ.: 02/735.06.21, Φαξ: 02/735.66.07E-mail: [email protected]

ΟΛΛΑΝΔΙΑCYPRUS VERKEERSBUREAUKeizersgracht 424 II, 1016 GC AmsterdamΤηλ.: (020) 624 4358, Φαξ: (020) 638 3369E-mail: [email protected]

ΣΟΥΗΔΙΑCYPERNS TURISTRÅDSveavägen 66, 111 34 StockholmΤηλ.: (08) 10 50 25, Φαξ: (08) 10 64 14E-mail: [email protected]

ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Page 330: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΟΤ ���

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΥΠΡΙΑΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥΦΙΝΛΑΝΔΙΑKYPROKSEN MATKAILUTOIMISTOAleksanterinkatu 48B, 00100 HelsinkiΤηλ.: (0) 9-476 09 100Φαξ: (0) 9-476 09 120E-mail: [email protected]

ΙΤΑΛΙΑENTE NAZIONALE PER IL TURISMO DI CIPROVia Santa Sofia 6, 20122 MilanoΤηλ.: 02 58 31 98 35, 02 58 30 33 28Φαξ: 02 58 30 33 75E-mail: [email protected]

ΙΣΡΑΗΛCYPRUS TOURISM ORGANISATIONTop Tower-14th floor, Dizengoff Centre50 Dizengoff Str., Tel-Aviv 64332Τηλ.: 00-972-3-52 57 442Φαξ: 00-972-3-52 57 443E-mail: [email protected]

ΡΩΣΙΑCYPRUS TOURISM ORGANISATIONΜΟΣΧΑPovarskaya 9, Building 2, 121069 ΜόσχαΤηλ.: 007 495 223 9684Φαξ: 007 495 744 2955E-mail: [email protected]

ΑΓ. ΠΕΤΡΟΥΠΟΛΗ27, Furshtatskaya street,191123 St. PetersburgΤηλ.: 007-812-332-58-08Φαξ: 007-812-332-58-09E-mail: [email protected]

ΟΥΓΓΑΡΙΑCIPRUSI IDEGENFORGALMI HIVATALH-1051 Budapest, Dorottya Str. 3. III floorΤηλ.: 00-36-1-266 6044Φαξ: 00-36-1-266 6043E-mail: [email protected]

ΠΟΛΩΝΙΑCYPRYJSKA ORGANIZACJA TURYSTYCZNAUl. Piekna 20, 00549 WarszawaΤηλ.: + 48 22-827 90 36Φαξ: + 48 22-827 90 34E-mail: [email protected]

ΤΣΕΧΙΑKYPERSKÁ ORGANIZACECESTOVNÍHO RUCHUVáclavské námĕsti 1282/51, 110 00 Praha 1Τηλ.: 00-420-224-281 285Φαξ: 00-420-224-281 286E-mail: [email protected]

ΜΕΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΑΡΑΒΙΚΟΣ ΚΟΛΠΟΣCYPRUS TOURISM ORGANISATIONAl Ghurair Center, Office Tower, No 436BP.O.Box 94670, Deira, Dubai, UAEΤηλ.: 009714 2277637Φαξ: 009714 22 77638Ε-mail: [email protected]

Page 331: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Λευκωσία-Λ.ΓειτονιάTηλ.: 22 67 42 64

ΛεμεσόςTηλ.: 25 36 27 56

ΓερμασόγειαΤηλ.: 25 32 32 11

Λιμάνι ΛεμεσούΤηλ.: 25 57 18 68

ΛάρνακαΤηλ.: 24 65 43 22

Αεροδρ. ΛάρνακαςΤηλ.: 24 00 83 68

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

ΓΡΑΦΕΙΑ ΚΟΤ���

ΠάφοςΤηλ.: 26 93 28 41

Kάτω ΠάφοςΤηλ.: 26 93 05 21

Αεροδρόμιο ΠάφουΤηλ.: 26 00 73 68

ΠόλιςΤηλ.: 26 32 24 68

Αγία ΝάπαΤηλ.: 23 72 17 96

Παραλίμνι-ΠρωταράςΤηλ.: 23 83 28 65

ΠλάτρεςΤηλ.: 25 42 13 16

ΤΗΛΕΦΩΝΑ ΓΡΑΦΕΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΚΟΤ ΣΤHN KYΠΡΟ

Page 332: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΣΗΜΕΙΩΣΗ ���

10000 Χρόνια Ιστορίας και Πολιτισμού

Από την 1.1.2008 η Κυπριακή Δημοκρατίαέχει ενταχθεί στην Ευρωζώνη με νομισματικήμονάδα το ευρώ.

Στην ετοιμασία του παρόντος εντύπου καταβλή-θηκε προσπάθεια όπως δοθούν εξακριβωμένεςκαι επιβεβαιωμένες πληροφορίες, όπως επικρα-τούσαν κατά το χρόνο εκτύπωσης.

Παραγωγή: Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού

Ιστορικά Kείμενα: Δρ. Σοφία Αντωνιάδου

Φωτογραφίες: Κυπριακός Οργανισμός Τουρισμού,Images of Cyprus Ltd, Action Photo Archive, Ηλίας Ηλιάδης,Κυπριακό Μουσείο - Τμήμα Αρχαιοτήτων,Πολιτιστικό Ίδρυμα Τρ. Κύπρου

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Square Dot Ltd

Eκτύπωση: cassoulides MASTERPRINTERS

ISBN: �7�-��63-��-��3-6

��/2���

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Η

Page 333: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Ιστοσελίδα του Οργανισμού: www.visitcyprus.com

Η επίσημη ιστοσελίδα του Κυπριακού Οργανισμού Τουρισμού παρέχει περιεκτικές πληροφορίες για τακυριότερα αξιοθέατα της Κύπρου, συμπληρωμένες με χάρτες, ημερολόγιο εκδηλώσεων, αναλυτικό

κατάλογο τουριστικών καταλυμάτων και οργανωτή ταξιδίων μαζί με προτεινόμενες διαδρομές, για νασας βοηθήσει να σχεδιάσετε το ταξίδι σας στην Κύπρο. Θα βρείτε επίσης κατάλογο ταξιδιωτικών

γραφείων που καλύπτουν την Κύπρο, πληροφορίες για συνέδρια και τουρισμό ειδικών ενδιαφερόντων,καθώς και πληθώρα άλλων χρήσιμων πληροφοριών.

Page 334: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄
Page 335: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

www.visitcyprus.comΚΥΠΡΙΑΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

110 02 11

Page 336: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

H Κύπρος και η Ιταλίατην εποχή του Βυζαντίου

Το παράδειγμα της εικόνας τουΑγίου Νικολάου της Στέγης

του 13ου αι. που συντηρήθηκε στη Ρώμη

Cipro e l’ Italiaal tempo di Bisanzio

L’ Icona Grande diSan Nicola tis Stégis

del XIII secolo restaurata a Roma

επιμέλεια / a cura di

Iωάννης Α. Ηλιάδης • Ioannis A. Eliades

Λευκωσία 2009 Nicosia

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΜΑΚΑΡΙΟΥ Γ'

MUSEO BIZANTINO E GALLERIA D’ARTEFONDAZIONE ARCIVESCOVO MACARIO III

Page 337: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Όλα τα δικαιώματα επιφυλάσσονται.Απαγορεύεται, χωρίς γραπτή άδεια, η οποιασδήποτε μορφής αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή ή άλλη προσαρμογή ολόκληρου του έργου αυτού ή ουσιώδους τμήματός του.Nessuna parte di questo libro pue essere riprodotta o trasmessa in qualsiasi forma o con qualsiasi mezzo elettronico, meccanico, traduzione o altro senza l’autorizzazione scritta dell’editore

© 2009 έκδοση Βυζαντινού Μουσείου Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, Λευκωσία, Κύπρος© 2009 edizione del Museo Bizantino della Fondazione Arcivescovo Makarios III, Nicosia, Cipro

www.makariosfoundation.org.cy

Εκτυπώθηκε στην ΑθήναStampato ad Atene

ISBN 978-9963-556-54-0

Page 338: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

Υπό την αιγίδα του ΜακαριωτάτουΑρχιεπισκόπου Κύπρου κ.κ. Χρυσοστόμου Β΄

H Κύπρος και η Ιταλία την εποχή του ΒυζαντίουΤο παράδειγμα της εικόνας του Αγίου Νικολάου της Στέγης του 13ου αι. που συντηρήθηκε στη Ρώμηαπό το Ανώτερο Ινστιτούτο για τη Συντήρησηκαι την Αποκατάσταση (ΑΙΣΑ)

Ρώμη, Εθνικό Μουσείο Palazzo Venezia - Αίθουσα Altoviti23 Ιουνίου - 26 Ιουλίου 2009

Sotto il patrocinio dell’arcivescovodi Cipro, Chrysostomo II

Cipro e l’ Italia al tempo di BisanzioL’ Icona Grande di San Nicola tis Stégisdel XIII secolo restaurata a Roma dall’IstitutoSuperiore per la Conservazione ed il Restauro (ISCR)

Roma, Museo Nazionale del Palazzo di Venezia - Sala Altoviti23 giugno - 26 luglio 2009

CYPRUS TOURISMORGANISATION

Διοργανωτές / Εnti promotori

Χορηγοί / Sponsor

Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄Museo Bizantino della Fondazione Arcivescovo Makarios III

Πανεπιστήμιο της ΤusciaUniversità degli studidella Tuscia

Οργανισμός Νέων Τεχνολογίων,Ενέργεια και ΠεριβάλλονEnte per le Nuove tecnologie, l’Energia e l’Ambiente

Kεντρικό Ινστιτούτο για τη Συντήρηση και Διατήρηση Αρχειακού και Βιβλιοθηκονομικού ΥλικούIstituto Centrale per il Restauro e la Conservazione-del Materiale Archivistico e Librario

Ιερά Αρχιεπισκοπή ΚύπρουSanto Arcivescovato di Cipro

Εταιρεία μεταφορών ArteriaTrasporti Arteria s.r.l. - Roma

Κυπριακός Οργανισμός ΤουρισμούEnte Nazionale per il Turismodi Cipro

Εταιρεία διοργάνωσης εκθέσεων Arthemisia S.p.A

Υπουργείο Εξωτερικών, Κυπριακής ΔημοκρατίαςMinistero degli Esteri, Repubblica di Cipro

Ασφαλιστική εταιρεία ΑΟΝAssicurazioneAON S.p.A. - Firenze

Μουσειακός Πόλος ΡώμηςPolo Museale Romano

Aνώτερο Ινστιτούτο για τηΣυντήρηση και την ΑποκατάστασηIstituto Superiore per laConservazione ed il Restauro

Page 339: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ / COMITATO SCIENTIFICO

Claudio Massimo StrinatiΈφορος Ιστορικής, Καλλιτεχνικής και Ανθρωπολογικής Κληρονομιάς και του Μουσειακού Πόλου της ΡώμηςSoprintendente per il Patrimonio Storico, Artistico ed Etnoantropo-logico e per il Polo Museale della Città di Roma

Caterina Bon ValsassinaΔιευθύντρια Ανώτερου Ινστιτούτου για τη Συντήρησηκαι την ΑποκατάστασηDirettore Istituto Superiore per la Conservazione e il Restauro

Giuseppe BasileΙστορικο-καλλιτεχνικός Διευθυντής Ανώτερου Ινστιτούτουγια τη Συντήρηση και την ΑποκατάστασηDirettore storico artistico Istituto Superiore per la Conservazione e il Restauro

Αντρέας Φυλακτού / Andreas PhylactouΓενικός Διευθυντής Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, ΚύπροςDirettore Generale della Fondazione Arcivescovo Makarios III, Cipro

Ιωάννης Ηλιάδης / Ioannis EliadesΔιευθυντής Βυζαντινού Μουσείου και Πινακοθήκης Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, ΚύπροςDirettore del Museo Bizantino e della Galleria d’Arte della Fondazione Arcivescovo Makarios III, Cipro

Beatrice Provinciali, Costanza Mora, Albertina Soavi Διευθυντές Συντήρησης -ΑΙΣΑ, Εργαστήριο Έργων σε ΞύλοDirettori restauratori conservatori - ISCR, Laboratorio Dipinti su Tavola

ΟΡΓΑΝΩΣΗ / ORGANIZZAZIONE

Επιμέλεια έκθεσης / Curatore della mostraΙωάννης Ηλιάδης / Ioannis Eliades

Συντονίστρια έκθεσης / Coordinamento della mostraMaria Giulia Barberini

Σχεδιασμός έκθεσης και τεχνικός συντονισμός /Progetto di allestimento e coordinamento tecnicoMario Grompone

Διευθυντές Μουσείων / Direttori dei MuseiMaria Giulia Barberini; Maria Selene Sconci(Museo Nazionale del Palazzo di Venezia)Anna Lo Bianco, Angela Negro(Galleria Nazionale d’Arte Antica – Palazzo Barberini) Paola Mangia(Galleria Nazionale d’Arte Antica – Palazzo Corsini)

Γραφικοί σχεδιασμοί έκθεσης / Progetto degli apparati graficiMario Grompone, Claudio Santangelo

Εκτέλεση γραφικών έκθεσης / Elaborazione grafica digitaleClaudio Santangelo

Γραφείο τύπου / Ufficio StampaAntonella Stancati, Anna Valerio

Τεχνική και οργανωτική υποστήριξη /Assistenza tecnica e organizzativaEgisto Mencaroni, Roberto Sandri, Ferdinando Santese

Εκτέλεση σχεδιασμού έκθεσης / Realizzazione dell’allestimentoCAVIR s.r.l – Roma

Ασφάλιση έργων / AssicurazioneAON S.p.A. – Firenze Μεταφορά έργων / TrasportiArteria s.r.l. – Roma

ΑΝΩΤΕΡΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ (AΙΣΑ)ISTITUTO SUPERIORE PER LA CONSERVAZIONE E ILRESTAURO (ΙSCR)

Ιστορικο-καλλιτεχνικός Διευθυντής / Direttore storico artisticoGiuseppe Basile (ΑΙΣΑ /ISCR)

Συντήρηση / RestauroDomenico De Palo, Costanza Mora, Beatrice Provinciali, AlbertinaSoavi (ΑΙΣΑ /ISCR, Εργαστήριο Πινάκων σε Ξύλο / Laboratorio Dipinti su Tavola)

Επιστημονικές έρευνες / Indagini scientificheFabio Aramini, Massimo Corsetti, Elisabetta Giani, Mauro Torre, Giorgio Accardo, Ferdinardo Provera(ΑΙΣΑ /ISCR - Εργαστήριο Φυσικής / Laboratorio di Fisica)Fabio Talarico, Domenico Artioli (ΑΙΣΑ /ISCR - Εργαστήριο Χημείας/ Laboratorio di Chimica)Gianfranco Priori, Maria Rita Giuliani (ΑΙΣΑ / ISCR - Εργαστήριο Βιολογίας / Laboratorio di Biologia)Emanuela Romagnoli, Mara Sarlatto (Πανεπιστήμιο / Università della Tuscia-Viterbo)Pietro Moioli, Claudio Seccaroni (ENEA - Οργανισμός Νέων Τεχνολογιών, Ενέργεια και Περιβάλλον / Ente per le Nuovetecnologie, l’Energia e l’Ambiente)Anna Di Maio (Kεντρικό Ινστιτούτο για τη Συντήρηση και Διατήρηση Αρχειακού και Βιβλιοθηκονομικού υλικού / Istituto Centrale per il Restauro e la Conservazionedel Materiale Archivistico e Librario)Mariaelena Fedi, Pier Andrea Mandò (LABEC INFN - τμήμα Φλωρεντίας / sezione di Firenze)Anna Biazzo (Πανεπιστήμιο Καλαβρίας, Τμήμα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης / Università della Calabria, Dipartimento diArcheologia e Storia delle Arti)

Φωτογραφική τεκμηρίωση και γραφικές μελέτες / Documentazi-one fotografica e progetto graficoAngelo Rubino (ΑΙΣΑ /ISCR)

Μακροφωτογραφίες / MacrofotografieMarcello Leotta (ΑΙΣΑ /ISCR)

Γραφική τεκμηρίωση / Documentazione graficaMaria Antonietta Gorini (ΑΙΣΑ /ISCR)

Η συντήρηση πραγματοποιήθηκε με τη συμβολή της εταιρείας Arthemisia S.p.A.Il restauro è stato eseguito con il contributo di Arthemisia S.p.A.

Page 340: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ / CATALOGO ΜΟSTRA

Επιμέλεια καταλόγου / Curatore del catalogoΙωάννης Ηλιάδης / Ioannis Eliades

Συγγραφείς κειμένων και λημμάτων / Autori dei testi e delle schedeΧαράλαμπος Χοτζάκογλου / Charalampos Chotzakoglou, Δημήτριος Τριανταφυλλόπουλος / Demetrios Triantaphyllopoulos, Ιωάννης Ηλιάδης / Ioannis Eliades, (Βυζαντινό Μουσείο Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄)(Museo Bizantino della Fondazione Arcivescovo Makarios III - Cipro)Carolina Vigliarolo, Gianni Pittiglio(Εθνικό Μουσείο Palazzo Venezia) (Museo Nazionale del Palazzo di Venezia) Angela Negro, Daniele Ferrara(Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης)(Galleria Nazionale d’Arte Antica - Palazzo Barberini) Claudio Santangelo, Silvia Pedone(Εθνική Πινακοθήκη Αρχαίας Τέχνης)(Galleria Nazionale d’Arte Antica - Palazzo Corsini)

Albertina Soavi, Beatrice Provinciali, Costanza Mora (ΑΙΣΑ / ISCR, Εργαστήριο Έργων Ζωγραφικής σε Ξύλο / Laboratorio Dipinti su Tavola)Fabio Aramini, Massimo Corsetti, Elisabetta Giani, Mauro Torre, Giorgio Accardo, Ferdinardo Provera(ΑΙΣΑ / ISCR - Εργαστήριο Φυσικής / Laboratorio di Fisica)Fabio Talarico, Domenico Artioli(ΑΙΣΑ /ISCR - Εργαστήριο Χημείας/ Laboratorio di Chimica)Gianfranco Priori, Maria Rita Giuliani(ΑΙΣΑ /ISCR - Εργαστήριο Βιολογίας / Laboratorio di Biologia)Emanuela Romagnoli, Mara Scarlatto(Πανεπιστήμιο / Università della Tuscia-Viterbo)Pietro Moioli, Claudio Seccaroni(ENEA - Οργανισμός Νέων Τεχνολογιών, Ενέργεια και Περιβάλλον / Ente per le Nuove tecnologie, l’Energia e l’Ambiente)Anna Di Maio(Kεντρικό Ινστιτούτο για τη Συντήρηση και Διατήρηση Αρχειακού και Βιβλιοθηκονομικού υλικού / Istituto Centrale per il Restauro e la Conservazionedel Materiale Archivistico e Librario)Anna Biazzo(Πανεπιστήμιο Καλαβρίας, Τμήμα Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης / Università della Calabria, Dipartimento di Archeologia e Storia delle Arti)

Μεταφράσεις στα ελληνικά / Traduzioni in grecoΔημήτριος Κεραμιδάς / Demetrios Keramidas, Φλώρα Αλεξάνδρου / Flora Alexandrou, Νατάσα Στυλιανού /Natasa Stylianou, Ιωσήφ Χατζhκυρι;aκος / Iosif Hadjikyriakos, Αρχιμανδρίτης Ιγνάτιος Σωτηριάδης / rev. Ignatios Soteriades

Μεταφράσεις στα ιταλικά / Traduzioni in italianoUmberto Cini, Gaia Zaccagni

Διορθώσεις ελληνικών κειμένων/ Correzioni testi in grecoIoannis Eliades, Charalampos Chotzakoglou, Maria Stavrou

Διορθώσεις ιταλικών κειμένων/ Correzioni testi in italiano Maria Giulia Barberini, Gianni Pittiglio, Silvia Pedone, Carolina Vigliarolo, Claudio Santangelo, Beatrice Provinciali

Σχεδιασμός και καλλιτεχνική επιμέλεια / Progetto grafico ed impaginazioneΔώρος Κακουλλής / Doros Kakoullis

Φωτογραφίες φροντίδι φωτογραφικού εργαστηρίου Εφορίας και Μουσειακού Πόλου της ΡώμηςFotografie a cura del Laboratorio fotografico della Soprintendenza SPSAE e per il Polo Museale della Città di RomaLuciano Anastasi, Valerio Antonioli, Massimo Taruffi, Mauro Trolese, Gianfranco ZeccaΦωτογραφικό αρχείο / Archivio FotograficoMaria Castellino, Lia Di Giacomo

Φωτογραφική τεκμηρίωση και γραφικές μελέτες ΑΙΣΑDocumentazione fotografica e progetto grafico ISCRAngelo Rubino

Φωτογραφικό υλικό από την Κύπρο / Materiale fotografico cip-riotaΒυζαντινό Μουσείο και Πινακοθήκη Ιδρύματος Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ΄, ΚύπροςMuseo Bizantino e Galleria d’Arte della Fondazione Arcivescovo Makarios III, Cipro

Τμήμα Αρχαιοτήτων ΚύπρουDipartimento delle Antichità di Cipro

Ιερά Μητρόπολις ΜόρφουSanto Vescovato di Morfou

Πολιτιστικό Ίδρυμα Τραπέζης ΚύπρουFondazione Culturale della Banca di Cipro

Εκτύπωση / StampaΒιβλιοτεχνία ΕΠΕ - Αθήνα / Vivliotechnia srl - Atene

Page 341: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2424 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

Eικ 1. Χριστός, ψηφιδωτό σπάραγμα (525-530) από την Παναγία Κανακαριά στην Τουρκοκρατούμενη Λυθρά-γκωμη. Επαναπατρισθήκε από τις ΗΠΑ το 1991. Σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο Λευκωσίας.Fig. 1. Gesù bambino, frammento di mosaico (525-530) dall’abside della chiesa della Vergine Kanakariá a Lythrángomi (nella parte di Cipro occupata dalla Turchia). È stato reimpatriato dagli USA nel 1991. Oggi nel Museo Bizantino di Nicosia

Page 342: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2525L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΚΥΠΡΟΥ(4ος – 12ος αι.)

STORIA E ARTE DI CIPRO BIZANTINA(IV-XII SEC)

ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ Γ.ΧΟΤΖΑΚΟΓΛΟΥ

CHARALAMPOS G.CHOTZAKOGLOU

Η κομβική γεωγραφική θέση της Κύπρου, της ανατολικώτερης ελληνικής νήσου της Μεσογείου και ο πλούτος της σε ξυλεία, καλλιέργειες και με-ταλλεύματα επεφύλλασσε για τον τόπο μία εξέ-χουσα θέση στην ιστορική του πορεία. Η έντονη εμπορική της δραστηριότητα και κατά συνέπεια η οικονομική της ευμάρεια, όσο και η στρατηγική της θέση στον μυχό των Μικρασιατικών, Συροπα-λαιστινιακών και Αιγυπτιακών παραλίων έφερνε την Κύπρο συχνάκις στη δίνη των αντιπαραθέσε-ων μεταξύ Βυζαντινών, Αράβων, Σταυροφόρων και Μουσουλμάνων.

Εκχριστιανισθείσα από τον εκ Κύπρου από-στολο Βαρνάβα, τον Παύλο και τον Μάρκο με-ταστράφηκε από νωρίς στο Χριστιανισμό, όπως φανερώνουν οι πέραν των 90 πρωτοβυζαντινών βασιλικών που ανευρέθησαν έως σήμερα στην Κύπρο, καθώς και η αναφορά στις γραπτές πηγές ήδη 15 επισκόπων περί το έτος 400.Ο Διοκλητια-νός (284-305) κατά τη διοικητική διάρθρωση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας υπήγαγε αρχικά την Κύπρο στη «Διοίκηση της Ανατολής» (Θράκη, Μ. Ασία, Πόντος, Αίγυπτος), ενώ μετά το 331 την Κύπρο διοικούσε ο κόμης της Ανατολής.

Ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός προχώρησε σε νέες μεταρρυθμίσεις δημιουργώντας την «Επαρ-χία της Ανατολής», όπου υπήχθη και η Κύπρος, η Καρία, οι Κυκλάδες, η Δευτέρα Μυσία και η Σκυθία. Στόχος του ήταν οι τρεις πρώτες πλούσι-ες επαρχίες να ανεφοδιάζουν τα αυτοκρατορικά στρατεύματα, που στρατοπέδευαν στη Δευτέρα Μυσία και στη Σκυθία, στα σύνορα δηλαδή του Δουνάβεως. Με αυτό τον τρόπο η Κύπρος απε-κόπη διοικητικά από την Αντιόχεια και απέκτησε μία πιο στενή σχέση με την Κωνσταντινούπολη,

La cruciale posizione geografica e la ricchezza di legname, coltivazioni e giacimenti minerari, ha riser-vato a Cipro, l’isola più meridionale del Mediterraneo, un posto rilevante in tutto il suo percorso storico. La sua notovole attività commerciale e, di conseguenza, il suo benessere economico, come anche la sua posi-zione strategica all’interno delle coste micrasiatiche, siro-palestinesi ed egiziane, portò frequentemente Ci-pro al centro delle ostilità fra Bizantini, Arabi, Crociati e Musulmani.

Cristianizzata dagli apostoli Barnaba di Cipro, Pa-olo e Marco, abbracciò presto il Cristianesimo come dimostrano le più di 90 basiliche protobizantine sino ad oggi rinvenute a Cipro, ed anche il riferimento nelle fonti scritte ad un numero di 15 vescovi, già nell’anno 400. Diocleziano (284-305), nell’organizzazione am-ministrativa dell’Impero Romano, aveva inizialmente annesso Cipro alla “Amministrazione dell’Oriente” (Tracia, Asia Minore, Ponto, Egitto), mentre dopo il 331 Cipro era governata dal conte d’Oriente.

L’imperatore Giustiniano introdusse nuove riforme, creando la “Provincia d’Oriente”, cui furono annesse anche Cipro, la Caria, le Cicladi, la Misia e la Scizia. Il suo obbiettivo era che le tre province più ricche ri-fornissero le truppe imperiali accampate in Misia e in Scizia, ossia ai confini con il Danubio. In questo modo Cipro fu isolata dal punto di vista amministrativo da Antiochia e acquistò un rapporto più stretto con Co-stantinopoli, dove dal 537 i Ciprioti avevano il diritto di rivolgersi per le loro questioni giuridiche.

Dal punto di vista ecclesiastico, la posizione ge-ografica aveva portato Cipro al centro delle dispute eretiche. Il figlio e successore di Costantino il Grande, Costante II, fu sostenitore degli Ariani, i quali, come testimoniano anche le fonti scritte, annoverarono una

Page 343: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2626 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

όπου από το 537 οι Κύπριοι δικαιούνταν να απευ-θύνονται για τις δικαστικές τους υποθέσεις.

Εκκλησιαστικώς, η γεωγραφική θέση της Κύ-πρου την είχε οδηγήσει στη δίνη των αιρετικών ερίδων. Ο υιός και διάδοχος του Μεγάλου Κων-σταντίνου, Κωνστάντιος Β΄, υποστήριξε τους Αρειανούς, οι οποίοι, όπως επιβεβαιώνουν και οι γραπτές πηγές, φαίνεται να είχαν σημαίνουσα παρουσία και στην Κύπρο. Προς τιμήν άλλωστε του Κωνστάντιου Β΄ η αρχαία Σαλαμίνα της Κύ-πρου μετονομάσθηκε σε Κωνσταντία, όταν ξανα-κτίσθηκε μετά τον καταστρεπτικό σεισμό του 342. Οπαδοί άλλων αιρέσεων φαίνεται πως είχαν βρει καταφύγιο στην Κύπρο, όπως οι Ουλεντιανοί, Οφίτες, Σαβελλιανοί, Νικολαΐτες κτλ., σύμφωνα με το Βίο του αγίου Επιφανίου, που συνέγραψε ο μαθητής και βιογράφος του, Πολύβιος Ρινοκο-ρούρων.

Η εκλογή και χειροτονία του αγίου Επιφανίου στον επισκοπικό θρόνο της Κωνσταντίας το 367 και η σημαίνουσα ποιμαντική, οικοδομική και κυρίως αντι-αιρετική του στάση είχε την απόλυ-τη στήριξη του αυτοκράτορος Θεοδοσίου Α΄, ο οποίος προειδοποιούσε τους Κυπρίους, πως αν δεν υποτάσσονταν στο εκκλησιαστικό φρόνημα του Επιφανίου κινδύνευαν να εξορισθούν από τη Μεγαλόνησο.

Οι προσπάθειες εκ μέρους του αυτοκράτο-ρα να ξεριζώσει τόσο τους Αρειανούς από την Εκκλησία, όσο και τους υπόλοιπους αιρετικούς οδήγησαν στη σύγκληση της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη (381) από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Α΄. Η Σύνοδος μεταξύ άλλων εξέλεξε ή αναγνώρισε τις κανονικές κε-φαλές των Εκκλησιών της Κωνσταντινουπόλεως, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων καθορίζοντας τα εκκλησιαστικά τους όρια και την κανονική εκ-κλησιαστική τάξη.

Φαίνεται πως τότε η Κύπρος, όπως και οι όμο-ρες περιοχές, υπήχθη στα γεωγραφικά όρια που θα ποίμαινε η Εκκλησία της Αντιοχείας και γι’ αυτό το λόγο, αμέσως μετά την κοίμηση του αγί-ου Επιφανίου ετέθη θέμα εκλογής των επισκόπων της Κύπρου από την Εκκλησία της Αντιοχείας. Οι επίσκοποι Κύπρου αγνοώντας τόσο τις δια-μαρτυρίες των ποιμεναρχών της Εκκλησίας της Αντιοχείας Αλεξάνδρου (412-417), Θεοδότου (417 ή 420/1-428/9) και Ιωάννου Α΄ (428/9-441/2), όσο και του πάπα Ρώμης Ιννοκεντίου Α΄ (402-417) προχώρησαν στην δι' ‘αυτ‡ν εκλογή και χει-ροτονία των επόμενων επισκόπων Κωνσταντίας, Σαβίνου Α΄, Τρωίλου και Ρηγίνου επικαλούμενοι το «ˆρχα…ον šθος».

Κατά τη διάρκεια της Γ΄ Οικουμενικής Συνό-δου στην Έφεσο (431), οπότε και ετέθη το θέμα ενώπιον των Πατέρων της Εκκλησίας αποφα-

Eικ 2. Ψηφιδωτό δάπεδο από τη βασιλική της Αγίας Τριάδος στην Τουρκοκρατούμενη Αιγι-αλούσαFig. 2 Pavimento a mosaico dalla basilica della Santa Trinità a Aigia-loúsa (nella parte di Cipro occupata dalla Turchia)

cospicua presenza anche a Cipro. Del resto, in onore di Costante II, Salamina di Cipro, quando fu ricostruita dopo il terribile terremoto del 342, fu ribattezzata Co-stantia. Sembra che trovarono rifugio a Cipro anche i seguaci di altre eresie, come gli Ulenziani, gli Ofiti, i Sabelliani, i Nicolaiti etc., come narra la Vita di Sant’ Epifanio, scritta dal suo discepolo e biografo Polibio vescovo di Rhinocurorum.

L’elezione e l’ordinazione di Sant’ Epifanio sul tro-no episcopale di Costantia nel 367 e la sua rilevante attività pastorale e anti-eretica ebbe il sostegno indi-scusso dell’imperatore Teodosio I, il quale avvertiva i Ciprioti che, se non si fossero adeguati al credo reli-gioso di Epifanio, sarebbero stati esiliati dall’isola.

I tentativi da parte dell’imperatore di scomunicare sia gli Ariani, sia gli altri eretici, portarono alla convo-cazione del II Concilio Ecumenico di Costantinopoli (381), da parte dell’imperatore Teodosio I. Il Concilio, fra le altre cose, scelse o riconobbe i capi canonici del-le Chiese di Costantinopoli, Antiochia e Gerusalemme, stabilendo i loro confini ecclesiastici e l’ordinamento ecclesiastico canonico.

Sembra che da allora Cipro, come anche le regioni confinanti, entrarono a far parte dei confini geografi-ci amministrati dalla chiesa di Antiochia e per questa ragione, dopo la morte di san Epifanio, la questio-ne dell’elezione dei vescovi di Cipro fu affidata alla Chiesa di Antiochia. I vescovi di Cipro, ignorando sia le rimostranze dei pastori della Chiesa di Antiochia Alessandro (412-417), Teodoto (417 o 429/1-428/9) e

Page 344: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2727L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

σίσθηκε -εν τη απουσία των εκπροσώπων της Εκκλησίας της Αντιοχείας-, όπως «οἱ τ‡ν �γίων ἐκκλησι‡ν τ‡ν κατa τcν Κύπρον προεστ‡τες ... šξουσιν τe ˆνεπηρέαστον καd ˆπαραβίαστον ... κατa τοfς κανόνας τ‡ν •σίων πατέρων καd τcν ˆρχαίαν συνήθειαν δι' ‘αυτ‡ν τaς χειροτονίας τ‡ν ε�λαβεστάτων ‰πισκόπων ποιούμενοι». Όταν αργότερα η Εκκλησία της Αντιοχείας διαμαρ-τυρήθηκε για την απόφαση αυτή επικαλούμενη την αποστολικότητα του θρόνου της σε αντίθεση με την Κύπρο, ο Κωνσταντίας Ανθέμιος ύστερα από όραμα, εντόπισε το λείψανο του αποστόλου Βαρνάβα στην Κωνσταντία και επί του στήθους του αποστόλου βρισκόταν το πρωτότυπο και αρ-χαιότερο των τεσσάρων ευαγγελίων, εκείνου του Ματθαίου. Το ευαγγέλιο αυτό, το οποίο προσε-κόμισε επί αυτοκράτορος Ζήνωνος στην Κων-σταντινούπολη, κατετέθη στην εκκλησία του Αγ. Στεφάνου των ανακτόρων. Η τοπική Σύνοδος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, την οποία συγκάλεσε ο Κωνσταντινουπόλεως Ακάκι-ος (472-489), επιβεβαίωσε για άλλη μία φορά τις αποφάσεις της Γ΄ Οικουμενικής Συνόδου σχετικά με την Κύπρο.

Την οικονομική ακμή της Κύπρου κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο επιβεβαιώνει και μία σειρά επτάκλιτων, πεντάκλιτων και τρίκλιτων βα-σιλικών (π.χ. Σόλων, Χρυσοπολίτισσας Πάφου, Αγ. Επιφανίου και Καμπανόπετρας Σαλαμίνος, Αγ. Ηρακλειδίου, Αγ. Τριάδος Αιγιαλούσας), οι οποίες ήταν διακοσμημένες με πλούσιους εντοί-χιους και επιδαπέδιους ψηφιδωτούς διακόσμους (εικ. 2), εισηγμένα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη -η Κύπρος δεν παράγει μάρμαρο- και πολύτιμα ιερά σκεύη. Από τη μελέτη της παλαιοχριστιανι-κής γλυπτικής της Κύπρου συμπεραίνεται η πα-ρουσία εντόπιων συνεργείων γλυπτικής, τα οποία επεξεργάζονταν το εισηγμένο ή σε δεύτερη χρήση υλικό. Χαρακτηριστικό έργο της καλλιτεχνικής δημιουργίας αυτής της περιόδου αποτελεί και το μαρμάρινο παλαιοχριστιανικό ανάγλυφο με τον αμνό εντός αχηβάδος (εικ. 3), εντοιχισμένο σήμε-ρα στο κτήριο της Παλαιάς Αρχιεπισκοπής στη Λευκωσία. Η πλούσια παράδοση των υστερο-ρω-μαϊκών χρόνων στην Κύπρο, που αντικατοπτρίζε-ται στα θαυμάσια ψηφιδωτά δάπεδα της Πάφου και του Κουρίου (εικ. 5) συνεχίσθηκε και στην παλαιοχριστιανική περίοδο, όπως αποδεικνύουν τα δεκάδες επιδαπέδια ψηφιδωτά σύνολα που δι-ακόσμησαν τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές, είτε με θέματα εικονιστικά παρμένα από την Αρχαιό-τητα, είτε με ποικίλες γεωμετρικές διακοσμήσεις.

Τέσσερα εντοίχια ψηφιδωτά σύνολα χρονο-λογούμενα στην πρωτοβυζαντινή περίοδο διε-σώθησαν στην Κύπρο: στην Παναγία Αγγελόκτι-στη στο Κίτι (εικ. 4), στη βασιλική του Κουρίου,

Giovanni I (428/9-441/2), sia quelle del Papa di Roma Innocenzo I (402-417), procedettero all’elezione e ordinazione autonoma dei successivi vescovi di Co-stantia, Sabino I, Troilo e Regino, ordinati secondo “l’ antica consuetudine”.

Durante il III Concilio Ecumenico di Efeso (431), quando la questione fu esaminata di fronte ai padri della Chiesa, si decise, in assenza dei rappresentanti della Chiesa di Antiochia, che “coloro che sono messi a capo delle chiese di Cipro... non saranno oltraggiati e usurpati... consacrati secondo i canoni dei santi pa-dri e secondo l’antica consuetudine dell’ordinazione dei venerabili vescovi”.

Quando più tardi la Chiesa di Antiochia si lamentò per questa decisione, facendo appello alla “apostolici-tà” del suo trono in contrapposizione a quello di Cipro, Antemio di Costantia, in seguito ad una visione, indi-viduò le reliquie dell’apostolo Barnaba a Costantia e sul petto dell’apostolo c’era il più originale ed il più antico dei quattro vangeli, quello di Matteo. Questo vangelo, che portò con sé a Costantinopoli, quando era imperatore Zenone, fu depositato nella chiesa di Santo Stefano a palazzo. Il Concilio locale della Chiesa di Costantinopoli, convocato da Acacio di Costantinopo-li (472-489), confermò ancora una volta le decisioni del III Concilio Ecumenico.

La fioritura economica di Cipro in epoca paleocri-stiana è comprovata da una serie di basiliche a sette, cinque e tre navate (ad es. Soloi, Chrisopolítissa di Pa-fos, Sant’ Epifanio e Campanópetra di Salamina, Sant’ Eraclidio), che erano ornate con ricche decorazioni a mosaico sulle pareti e sul pavimento, con parti mar-moree d’importazione – Cipro non produce marmo – e preziosa suppellettile sacra. Dallo studio della scultura paleocristiana di Cipro si evince la presenza di labo-ratori locali, che lavoravano materiali d’importazione o di riutilizzo. Opera caratteristica dell’attività creativa di questo periodo è il rilievo in marmo con l’agnello all’interno di una conchiglia (fig. 3), incorporato oggi nell’edificio del Vecchio Arcivescovato di Nicosia. La ricca tradizione del periodo tardo-romano che si rispec-chia nei magnifici pavimenti a mosaico di Páfos e di Koúrion (fig. 5), continuò anche nel periodo paleocri-stiano, come mostrano le decine di complessi pavimen-tali a mosaico che ornano le basiliche paleocristiane, sia con motivi iconografici presi dall’antichità, sia con varie ornamentazioni geometriche.

A Cipro si sono conservati quattro complessi mo-saicali a parete, datati al periodo protobizantino: nella chiesa della Panagia Angelóktisti a Kíti (fig. 4), nella basilica di Koúrion, nella chiesa della Panagia Kana-kariá a Lythrángomi e nella chiesa della Panagia Kyrà a Livádeia di Ammóchostos (gli ultimi due complessi furono staccati da un contrabbandiere turco dopo l’in-vasione turca di Cipro nel 1974). La raffinatezza del disegno dei mosaici, la vivacità delle figure, l’espres-

Eικ 3. Μαρμάρινο ανάγλυφο με παράσταση αμνού και δένδρων

εντός αχηβάδος, κτήριο Παλαιάς Αρχιεπισκοπής

Fig. 3 Rilievo di marmo raffigu-rante un agnello ed alberi all’interno

di una conchiglia, incorporato oggi nell’edificio del Vecchio Arcivesco-

vato di Nicosia

Page 345: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2828 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

στην Παναγία Κανακαριά στη Λυθράγκωμη και στην Παναγία Κυρά στα Λειβάδια Αμμοχώστου (τα δύο τελευταία σύνολα αποτοιχίσθηκαν από Τούρκο αρχαιοκάπηλο μετά την τουρκική εισβο-λή του 1974 στην Κύπρο). Η σχεδιαστική αρτιό-τητα των ψηφιδωτών, η ζωντάνια των μορφών, η εκφραστικότητα των προσώπων και η ρευστή πτυχολογία, καθώς επίσης και η χρήση χρυσών, αργυρών και πολύχρωμων γυάλινων ψηφίδων κατατάσσει τα ψηφιδωτά αυτά σύνολα μεταξύ των πιο σημαντικών εντοίχιων παραστάσεων του παλαιοχριστιανικού κόσμου.

Την εικόνα αυτή της ακμάζουσας Κύπρου κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο συμπληρώ-νουν και τα ποικίλα ευρήματα από τον τομέα της μεταλλουργίας. Εντυπωσιακά χρυσά κοσμήματα διακοσμημένα με πολύτιμους λίθους, αργυροί δί-σκοι με ανάγλυφες παραστάσεις αγίων και θέματα από την Παλαιά Διαθήκη, καθώς και μία πληθώ-ρα σταυρών ευλογίας, λιτανείας, λειψανοθηκών και ιερών σκευών εντοπίσθηκαν σε ανασκαφές ή βρέθηκαν κρυμμένοι από το φόβο πειρατικών επιδρομών (π.χ. «Θησαυροί» Λάμπουσας, Κερύ-νειας, Λύσης) και φανερώνουν τις στενές σχέσεις της παλαιοχριστιανικής Κύπρου με τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της Ανατολής και της Κων-σταντινουπόλεως.

Την ευημερία αυτή διαδέχθηκε μετά τη βασι-λεία του Ιουστινιανού (527-565) μία γενικότερη ύφεση στην αυτοκρατορία, ως αποτέλεσμα των

Eικ 4. Ψηφιδωτός διάκοσμος από την αψίδα της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι.Fig.4 Decorazione musiva nell’abside della chiesa della Vergine Aggelóktisti a Kíti

sività dei volti ed il morbido panneggio, come pure l’uso delle tessere d’oro, d’argento e di vetri policro-mi, collocano questi complessi a mosaico fra le più importanti rappresentazioni a muro del mondo pale-ocristiano.

A completare il quadro di una Cipro fiorente nel periodo protobizantino, contribuiscono anche i vari ritrovamenti nel campo della lavorazione dei metal-li. Sono stati rinvenuti in scavi sorprendenti gioielli d’oro, tempestati di pietre preziose, vassoi d’argento con raffigurazioni di santi a bassorilievo e motivi tratti dal Vecchio Testamento, una grande quantità di croci per la benedizione e da cerimonia, reliquiari e suppel-lettile sacra; sono stati anche ritrovati tesori nascosti per paura delle ruberie dei pirati (ad esempio, i “Te-sori” di Lámbousa, Kerynia, Lysi), che mostrano gli stretti rapporti della Cipro paleocristiana con i grandi centri artistici dell’Oriente e di Costantinopoli.

A questo benessere, dopo il regno di Giustiniano (527-565), fece seguito un generale declino dell’impe-ro, risultato delle guerre persiane, delle invasioni ara-be nelle grandi isole del Mediterraneo (Sicilia, Creta e Cipro), della comparsa di Slavi e Avari nei Balcani, della minaccia di Roma e di Ravenna bizantina da par-te dei Longobardi, della perdita dell’Egitto bizantino, della Siria e dei territori circostanti, finiti in mano agli Arabi, della lotta iconoclasta, ma anche di epidemie e sciagure naturali. Tutti questi eventi portarono ad un generale declino, detto appunto il periodo dei “seco-li bui”, che ha come tratti distintivi il graduale sfal-

Page 346: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

2929L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

Περσικών πολέμων, των Αραβικών επιδρομών στις μεγάλες νήσους της Μεσογείου (Σικελία, Κρήτη, Κύπρος), της εμφάνισης των Σλάβων και Αβάρων στα Βαλκάνια, της απειλής της Ρώμης και της βυζαντινής Ραβέννας από τους Λομβαρ-δούς, της απώλειας της βυζαντινής Αιγύπτου, της Συρίας και των πέριξ εδαφών από τους Άραβες, της Εικονομαχίας αλλά και θεομηνιών και επι-δημιών. Όλα αυτά τα γεγονότα οδήγησαν σε μία γενικότερη ύφεση κατά την περίοδο αυτή, που ονομάσθηκε «σκοτεινοί αιώνες» και είχε ως χαρα-κτηριστικά τη βαθμιαία εξάρθρωση των θαλάσ-σιων επικοινωνιών, λόγω των πειρατικών επιδρο-μών των Αράβων, την ανάσχεση του εμπορίου, την πτώση της νομισματικής κυκλοφορίας και τη μετατροπή του κοινωνικού ιστού των άστεων σε κοινωνίες αγροτο-κτηνοτροφικού χαρακτήρα.

Η στρατηγική σημασία της Κύπρου αναδεί-χθηκε επί Ηρακλείου, ο οποίος μετά την εξέγερση και την επικράτησή του στη βόρειο Αφρική και στην Αίγυπτο εισήλθε θριαμβευτής στην Κων-σταντινούπολη. Στην Κύπρο και πιθανώς στην Κωνσταντία φαίνεται να λειτούργησε νομισμα-τοκοπείο, όπου κόπηκαν χάλκινα νομίσματα του Ηρακλείου φέροντας τη σήμανση «ΚΥΠΡΟΥ» (εικ. 7).

Η σταδιακή κατάκτηση της Συρίας, Παλαιστί-νης και Αιγύπτου από τους Άραβες οδήγησε τους Βυζαντινούς σε ναυτικές εκστρατείες εναντίον των Αραβοκρατούμενων και των τόσο πλούσιων και γόνιμων αυτών βυζαντινών επαρχιών απο-σκοπώντας στην ανάκτησή τους. Οι Βυζαντινοί ελέγχοντας τις θαλάσσιες οδούς μπορούσαν να επιτίθενται στους Άραβες και να καταφέρουν καίρια πλήγματα. Η Κύπρος λόγω της μικρής απόστασής της από τις Συριακές και Αιγυπτιακές ακτές χρησιμοποιήθηκε από τον αυτοκρατορι-κό στόλο του Βυζαντίου ως βάση εξορμήσεων. Ο έλεγχος της θαλάσσης, καθώς επίσης και της Κύπρου από τους Βυζαντινούς, και η απειλή που συνιστούσαν για τις παράλιες περιοχές της Συρο-παλαιστίνης και της Αιγύπτου φαίνεται πως έγινε γρήγορα κατανοητή στους Άραβες.

Ο Μωαβία, κυβερνήτης της Συρίας, αφού εξασφάλισε την έγκριση του Χαλίφη, ναυπήγησε στόλο στην Αίγυπτο και το 649 επέδραμε εναντί-ον της Κύπρου προκαλώντας καταστροφές, λεη-λασίες και εξανδραποδισμό χιλιάδων κατοίκων της. Οι συγκεχυμένες αναφορές στις κατά 200 έτη μεταγενέστερες αραβικές πηγές, περί τάχα εκού-σιας συνθηκολόγησης των Κυπρίων δεν φαίνεται να ευσταθούν. Αν είχε προϋπάρξει συνθηκολόγη-ση, τότε δεν θα είχαν λάβει χώρα οι δηώσεις και λεηλασίες του νησιού, ούτε θα είχε σταλεί ο βυζα-ντινός στόλος να εκδιώξει τους Άραβες. Φαίνεται ότι βασικός σκοπός του Μωαβία δεν ήταν μόνο

Eικ 5. Ψηφιδωτό δάπεδο από τη βασιλική του Κουρίου με παρά-

σταση της ΚτίσεωςFig.5 Pavimento a mosaico dalla

basilica di Koúrion con la raffigurazione della Ktísis

damento delle comunicazioni via mare, a causa delle incursioni dei pirati arabi, il blocco dei flussi commer-ciali, la diminuzione della circolazione monetaria e la trasformazione del tessuto sociale delle città in società di carattere agricolo e pastorizio.

L’importanza strategica di Cipro fu evidente sotto Eraclio, il quale dopo la rivolta e la sua incoronazione nell’Africa settentrionale e in Egitto, fece il suo in-gresso trionfale a Costantinopoli. A Cipro e probabil-mente a Costantia sembra che fosse attiva una zecca dove furono coniate monete di bronzo di Eraclio con la scritta “ΚΥΠΡΟΥ” (CIPRO) (fig. 7).

La graduale conquista di Siria, Palestina ed Egitto da parte degli Arabi portò i Bizantini a spedizioni na-vali contro quelle ricche e fertili province bizantine ca-dute nelle mani degli Arabi, con lo scopo di riconqui-starle. I Bizantini, dal momento che controllavano le vie marittime, potevano attaccare gli Arabi e ottenere importanti vittorie. Cipro, per via della sua vicinanza alle coste siriache ed egiziane, fu utilizzata dalla flotta imperiale di Bisanzio come base degli spostamenti. Il controllo dei Bizantini sul mare, come anche su Cipro, e la minaccia che essi rappresentavano per le zone co-stiere siro-palestinesi sembra che fosse diventata evi-dente per gli Arabi.

Moavia, go verna tore della Siria, dopo essersi assi-curato la carica di califfo, allestì una flotta in Egitto e nel 649 invase Cipro, provocando catastrofi, saccheg-gi e prendendo prigionieri migliaia dei suoi abitanti. I confusi riferimenti che si trovano nelle fonti arabe, di 200 anni successive, circa una presunta resa volontaria da parte dei Ciprioti, non sembrano sussistere. Se ci fosse stata una resa, non sarebbero avvenuti saccheg-gi e devastazioni nell’isola, né sarebbe stata inviata la flotta bizantina per cacciare gli Arabi. Sembra che lo scopo principale di Moavia non fosse solo di impedire l’utilizzo di Cipro come base navale per i Bizantini, ma probabilmente quello di far incetta del legname ne-cessario per un ulteriore ampliamento della sua flotta, ed anche quello di utilizzare come schiavi i prigionie-ri, come ci attesta anche la testimonianza di Sant’Ana-stasio del Sinai.

L’invio della flotta bizantina da parte del curopalata Kakorizos portò all’immediata ritirata della flotta ara-ba. L’anno seguente, gli Arabi invasero nuovamente Cipro, provocando grandi distruzioni e prendendo pri-gionieri molti abitanti. L’esigua retroguardia bizantina si ritirò in fretta, in quanto non aveva la forza di affron-tare la grande flotta araba. Le lacunose testimonianze arabe sull’insediamento di un corpo di guardia arabo nell’isola da parte di Moavia non trovano conferme né di tipo archeologico, né di altre fonti e possono essere prese in considerazione solo con molte riserve, tenen-do presente l’epidemia di peste che in quel periodo aveva colpito il Medio Oriente, e che a quanto pare, rendeva necessario rendere schiavi i prigionieri.

Page 347: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3030 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

να εμποδίσει τη χρήση της Κύπρου ως ναυτικής βάσης των Βυζαντινών, αλλά πιθανόν να αποκο-μίσει και την αναγκαία ξυλεία για την περαιτέρω ναυπήγηση του στόλου του, καθώς επίσης και να χρησιμοποιήσει τους σκλάβους αιχμαλώτους ως εργατικά χέρια, όπως επιβεβαιώνει και η μαρτυ-ρία του οσίου Αναστάσιου του Σιναΐτου.

Η αποστολή βυζαντινού στόλου υπό τον κου-ροπαλάτη Κακόριζο οδήγησε στην άμεση αποχώ-ρηση του αραβικού στόλου από την Κύπρο. Τον επόμενο χρόνο οι Άραβες επέδραμαν ξανά ενα-ντίον της Κύπρου, προξενώντας μεγάλες κατα-στροφές και εξανδραποδίζοντας πολλούς κατοί-κους της. Η μικρή βυζαντινή φρουρά απεχώρησε εσπευσμένα, καθώς δεν είχε τη δύναμη να αντι-μετωπίσει τον μεγάλο αραβικό στόλο. Οι συγκε-χυμένες αραβικές μαρτυρίες περί εγκατάστασης αραβικής φρουράς στο νησί από το Μωαβία δεν επιβεβαιώνονται ούτε αρχαιολογικά, ούτε από άλλες πηγές και μόνο με επιφυλάξεις μπορούν να ληφθούν υπόψιν, δεδομένης της επιδημίας πανώ-λους την περίοδο εκείνη στη Μέση Ανατολή, η οποία φαίνεται πως έκανε επιτακτική τη μεταφο-ρά αιχμαλώτων ως σκλάβων.

Ο θάνατος του Χαλίφη Uthman το 656 οδήγη-σε σε εμφύλιο πόλεμο, που ξέσπασε μεταξύ των μουσουλμανικών φρατριών και διήρκεσε έως το 661. Η συμμετοχή όμως του Μωαβία σε αυτόν απαιτούσε να κλείσει άμεσα το μέτωπο με τους Βυζαντινούς, το οποίο τού είχε ήδη κοστίσει την απώλεια των Αρμενίων και να επικεντρωθεί στον έλεγχο του Χαλιφάτου. Η εμπλοκή του αυτοκρά-τορος Κώνσταντος Β΄ σε πόλεμο με τους Αβάρους και τους Σλάβους δεν τού επέτρεψε να επωφελη-θεί από τον εμφύλιο πόλεμο των Αράβων. Έτσι, γύρω στο 660 ο Μωαβία συνήψε συμφωνία με το βυζαντινό αυτοκράτορα αναλαμβάνοντας την καταβολή 1.000 χρυσών νομισμάτων, ενός δού-λου και ενός ίππου ημερησίως. Ενδεχομένως στα πλαίσια της συμφωνία αυτής θα επήλθε ηρεμία και στην Κύπρο. Μετά την ανάρρηση του Μω-αβία στο θρόνο του Χαλιφάτου επανελήφθησαν οι επιθέσεις εναντίον βυζαντινών θέσεων κατα-λαμβάνοντας λίγο μετά το 661 τη Χίο, την Κύζικο (670), τη Σμύρνη (672), τον έλεγχο της Αρμενίας, ενώ το 674 επιτέθηκε στην ίδια την Κωνσταντι-νούπολη. Η πολιορκία της λύθηκε ύστερα από τέσσερα χρόνια και ο αραβικός στόλος υπέστη πολλές απώλειες οφειλόμενες στο υγρό πυρ των Βυζαντινών και σε λιμούς, που ενέσκηψαν στον Αραβικό στρατό. Οι βυζαντινές εκστρατείες στη Συρία, Κιλικία, Μικρά Ασία και Αρμενία ανάγκα-σαν τον Μωαβία να συνάψει συνθήκη 30ετούς ειρήνης με τους Βυζαντινούς, στους οποίους οι Άραβες προσέφεραν ετησίως χρυσό, ίππους και αιχμαλώτους.

La morte del califfo Uthman nel 656 portò alla guerra civile, scoppiata fra le fratrìe musulmane che durò fino al 661. La partecipazione di Moavia, tut-tavia, presupponeva l’immediata chiusura del fronte aperto con i Bizantini, che gli era già costato la per-dita degli Armeni e un controllo più serrato del Calif-fato. L’implicazione dell’imperatore Costante II nella guerra contro gli Arabi e gli Slavi non gli consentì di approfittare della guerra civile degli Arabi. Così, in-torno al 660 Moavia strinse alleanza con l’imperatore bizantino, ricevendo ogni giorno la somma di 1.000 monete d’oro, un cavallo e uno schiavo. Probabilmen-te, alla luce di questa alleanza, tornò la pace anche a Cipro. Dopo l’ascesa di Moavia al trono del Califfato, tornarono a ripetersi le incursioni contro le posizioni bizantine, che portarono alla conquista di Chio, poco dopo il 661, di Cizico (670), di Smirne (672), il con-trollo sull’Armenia, mentre nel 674 fu attaccata anche la stessa Costantinopoli. L’assedio cessò dopo quattro anni e la flotta araba subì gravi perdite a causa del fuo-co greco dei Bizantini e alle pestilenze che si diffusero nell’esercito arabo. Le spedizioni bizantine in Siria, Cilicia, Asia Minore e Armenia costrinsero Moavia a firmare un trattato di pace trentennale con i Bizantini, cui gli Arabi avrebbero offerto annualmente oro, ca-valli e prigionieri.

Il figlio di Moavia successore del califfato Abd-al Malik, intorno al 688, chiese a Giustiniano II di fir-mare un trattato decennale che stabiliva la spartizione delle tasse di Cipro fra Bizantini e Arabi. Sembra che il trattato continuò ad essere vigente, nonostante gli attacchi che ogni tanto i Bizantini effettuavano contro la flotta araba o le incursioni che gli Arabi commette-vano contro Cipro come ritorsione.

Nel frattempo, scoppiò la lotta iconoclasta (726-787 e 813-843) che sconvolse l’impero bizantino. Cipro fu costretta a sottostare alla politica degli im-

Eικ 6α. Βυζαντινό θωράκιο από τους Αγίους Ομολογητές στη Λευκωσία σε β΄ χρήσηFig. 6a Pluteo bizantino di reimpiego dalla chiesa dei Santi Omologités a Nicosia

Eικ 6β. Οπίσθια όψη τουάνωθεν θωρακίου μεπαράσταση τεθρίππουFig. 6b Il retro del pluteo(fig. 6a) con raffigurazionedi una quadriga

Page 348: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3131L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

Ο διάδοχος του Χαλιφάτου και υιός του Μω-αβία, Αbd-al Malik, ζήτησε γύρω στο 688 από τον Ιουστινιανό Β΄ την υπογραφή δεκαετούς Συνθή-κης, η οποία καθόριζε το διαμοιρασμό της φορο-λογίας από την Κύπρο μεταξύ Βυζαντινών και Αράβων. Η συνθήκη αυτή φαίνεται πως συνέχιζε να ισχύει, παρά τις κατά καιρούς επιθέσεις που ανελάμβαναν οι Βυζαντινοί εναντίον του αραβι-κού στόλου ή τις επιδρομές που πραγματοποιού-σαν οι Άραβες εναντίον της Κύπρου ως αντίποι-να.

Εν τω μεταξύ ξέσπασε η Εικονομαχία (726-787 και 813-843), η οποία συντάραξε τη βυζα-ντινή αυτοκρατορία. Η Κύπρος φαίνεται πως αναγκάσθηκε να υποταγεί στην πολιτική των εικονομάχων αυτοκρατόρων, όπως φανερώνει τόσο η απουσία εικονιστικών έργων τέχνης από την περίοδο αυτή, όσο και η συνεχής παρουσία βυζαντινών αξιωματούχων και φοροεισπρακτό-ρων στο νησί, οι οποίοι φυσικά ασκούσαν την αυ-τοκρατορική πολιτική. Επίσης, οι Κύπριοι ιεράρ-χες δεν συγκαταλέγονται μεταξύ των προέδρων (πατριαρχών) Αντιοχείας, Ιεροσολύμων και Αλε-ξανδρείας, οι οποίοι ευρισκόμενοι σε «απόσταση ασφαλείας» λόγω της Αραβικής κατοχής των εδαφών τους στηλίτευαν μαζί με τον πάπα Ρώ-μης την εικονοκλαστική πολιτική του βυζαντινού αυτοκράτορος με έντονους χαρακτηρισμούς. Η Εκκλησία της Ρώμης, η οποία τήρησε εικονόφι-λη στάση, αποτέλεσε για όλους τους εικονόφι-λους πολίτες της βυζαντινής αυτοκρατορίας την κύρια προστάτιδα Εκκλησία, δεδομένου ότι τα παλαίφατα πατριαρχεία της Ανατολής βρίσκο-νταν υπό την κατοχή των Αράβων. Ένεκα τού-του, πληθώρα αναφορών, κυρίως σε αγιολογικά κείμενα, παρουσιάζουν κληρικούς της Ανατολής να επισκέπτονται τα Ιεροσόλυμα και κατόπιν να προσέρχονται στον Πάπα ζητώντας την προστα-σία του, ενώ εικόνες μεταφέρονται στη Δύση είτε από κληρικούς, είτε από μόνες τους θαυματουρ-γικώς για προστασία. Τη χαρακτηριστική περί-πτωση της εικόνας της δεομένης Θεοτόκου από το Palazzo Barberini της Ρώμης, η οποία παρουσι-άζεται στoν Κατάλογο (βλ. λήμμα αρ. 21), θυμίζει η εικόνα από την Μονή του Μαχαιρά στην Κύπρο (εικ. 9). Σύμφωνα με μία παράδοση η κωνσταντι-νουπολίτικη εικόνα της Παναγίας στον τύπο της Αγιοσορείτισσας μεταφέρθηκε κατά την περίοδο της Εικονομαχίας στην Κύπρο για να διασωθεί. Πάντως η επιστημονική έρευνα έχει χρονολογή-σει την εικόνα αυτή στον 11ο αιώνα. Ανάλογη παράδοση θέλει και την εικόνα της Παναγίας δεομένης του Barberini, επίσης του 11ου αιώνος - την οποία θεωρεί ενδεχομένως αντίγραφο της εγκαυστικής εικόνας της Παναγίας του Rosario - να μεταφέρθηκε από την Κωνσταντινούπολη

Eικ 7 Νόμισμα του αυτοκράτο-ρα Ηρακλείου με τη σήμανση

“ΚΥΠΡΟΥ”Fig.7 Moneta dell’imperatore

Eraclio con l’iscrizione “CIPRO”

peratori iconoclasti, come dimostrano sia l’assenza di opere d’arte figurativa, sia la costante presenza sull’isola di ufficiali ed esattori delle tasse bizantini, i quali, naturalmente, attuavano la politica imperiale. Inoltre, i capi della Chiesa cipriota non sono annove-rati fra i capi (patriarchi) di Antiochia, Gerusalemme ed Alessandria, che, trovandosi ad una “distanza di sicurezza” a causa dell’occupazione araba dei loro ter-ritori, si opponevano, insieme al papa di Roma, alla politica iconoclasta dell’imperatore bizantino usando toni accesi. La Chiesa di Roma, che mantenne una po-sizione favorevole alle immagini, rappresentò per tutti i cittadini iconofili dell’impero bizantino la principale chiesa protettrice, dal momento che gli antichi patriar-cati dell’Oriente si trovavano sotto il dominio arabo. A causa di ciò, una lunga serie di testimonianze, soprat-tutto di testi agiografici, mostrano chierici dell’Oriente che vanno in visita a Gerusalemme e poi si rifugiano dal papa chiedendo la sua protezione, mentre le icone vengono portate in Occidente dai chierici, o, per mira-colo, da sole. Il caso particolare dell’icona della Ver-gine orante di Palazzo Barberini a Roma, presentata nel Catalogo (vedi scheda n. 21), ricorda l’immagine del Monastero della Vergine di Machairás a Cipro (fig. 9). Secondo una tradizione, l’icona costantinopolitana della Vergine nel tipo della Aghiosoritissa, fu portata a Cipro durante il periodo dell’iconoclastia perché non venisse distrutta. Comunque, l’indagine scientifica ha datato l’icona al XI secolo. Una tradizione analoga sostiene anche l’icona della Vergine orante Barberini, anch’essa dell’XI secolo - probabile copia dell’icona ad encausto della Vergine del Rosario - fu trasferita da Costantinopoli a Roma, nel periodo iconoclasta, per intervento miracoloso.

Nel periodo delle incursioni arabe e dell’iconocla-smo (726-787 e 813-843) a Cipro iniziarono gradual-mente ad essere ricostruiti i templi distrutti e depredati dalle scorrerie dei Musulmani. Delle maestose basili-che paleocristiane, di solito, si conserva l’abside, che viene incorporata nella nuova costruzione. Piano pia-no si costruiscono nuovi templi, di norma semplici dal punto di vista costruttivo, basiliche a tre navate, con tetti in ceramica o legno, e con un’ornamentazione in-terna ed esterna estremamente sobria. A Cipro, come anche nelle isole dell’Egeo, sembra prevalere uno stile di forme architettoniche semplici. La nuova tipolo-gia del tempio a croce iscritta con cupola si diffonde anche sull’Isola, come mostrano i precoci esempi ad San Fozio di Gialoúsa e ad San Giorgio ad Aféntrika di Carpasía. Allo stesso tempo, nei due templi (San-ta Parasceve a Geroskípou e Santa Barbara (fig. 8) a Koróvia) è conservata un’ornamentazione aniconica che non si esclude possa essere collegata al periodo dell’iconoclasmo. Motivi simili di nodi che si intrec-ciano e si susseguono, sono raffigurati in una serie di rilievi di Palazzo Venezia, come i frammenti a basso-

Page 349: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3232 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

στη Ρώμη κατά την περίοδο της Εικονομαχίας με θαυματουργικό τρόπο.

Κατά την περίοδο των Αραβικών επιδρομών και της Εικονομαχίας (726-787 και 813-843) στην Κύπρο φαίνεται πως σταδιακά επισκευάζονται οι κατεστραμμένοι ναοί που λεηλατήθηκαν και κά-ηκαν από τις εισβολές των Μουσουλμάνων. Από τις μεγαλοπρεπείς παλαιοχριστιανικές βασιλικές διατηρείται συνήθως η αψίδα, η οποία ενσωμα-τώνεται στο νέο κτίσμα. Σταδιακά κτίζονται και νέοι ναοί, κατά κανόνα απλοί κατασκευαστικά, τρίκλιτες, καμαροσκεπείς ή ξυλόστεγες βασιλι-κές με εξαιρετικά λιτό εσωτερικό και εξωτερικό διάκοσμο. Όπως και στα νησιά του Αιγαίου, έτσι και στην Κύπρο, φαίνεται πως επικρατεί ένας χαρακτήρας απλών αρχιτεκτονικά τύπων. Ο νέος τύπος του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο ναού μεταφέρεται και στη Μεγαλόνησο, όπως αποδεικνύουν τα πρώιμα παραδείγματα στον Άγ. Φώτιο Γιαλούσας και στον Άγ. Γεώργιο στην Αφέντρικα της Καρπασίας. Παράλληλα, σε δύο ναούς (Αγ. Παρασκευή στη Γεροσκήπου και Αγ. Βαρβάρα (εικ. 8) στην Κορόβεια) διασώζεται ανεικονική διακόσμηση, η οποία δεν αποκλείεται να συνδέεται με την περίοδο της Εικονομαχίας. Αντίστοιχα μοτίβα συμπλεκόμενων και συνεχό-μενων κόμβων απεικονίζονται σε μία σειρά γλυ-πτών του Palazzo Venezia, όπως τα ανάγλυφα απο-τμήματα και το στόμιο φρέατος (βλ. λήμματα αρ. 5-8), τα οποία χρονολογούνται στον 9ο αιώνα.

Το 965, λίγο μετά από την απελευθέρωση της Αραβοκρατούμενης Κρήτης (961) από τους Βυζαντινούς, αποκαταστάθηκε και ο πλήρης έλεγχος της Κύπρου και η ενσωμάτωσή της ως «θέματος» στη βυζαντινή αυτοκρατορία. Η Κύ-προς μετατρέπεται πλέον σε μικρογραφία της Κωνσταντινουπόλεως: στη νέα πρωτεύουσά της, τη Λευκωσία, ανεγείρεται καθεδρικός ναός αφι-ερωμένος στην Αγία του Θεού Σοφία, ο κεντρι-κός δρόμος της ονομάζεται “Μέση Οδός”, ενώ ο αρχιεπίσκοπός της πλέον προχειρίζεται από τον ίδιο τον αυτοκράτορα της Κωνσταντινουπόλεως και χειροτονείται στην Κύπρο, όπως ακριβώς συ-νέβαινε και στην αυτοκρατορική πρωτεύουσα με τον πατριάρχη.

Η μεταλαμπάδευση νέων αρχιτεκτονικών τύ-πων στην Κύπρο, όπως ο μεταβατικός σταυροει-δής εγγεγραμένος με τρούλλο (π.χ. Άγ. Προκό-πιος στη Σύγκραση, Παναγία Περγαμηνιώτισσα στην Ακανθού), η διακόσμηση των ναών με αρ-χαία αρχιτεκτονικά μέλη (π.χ. υφαψίδια, κιονό-κρανα) προσδίδοντας στα μνημεία την αίσθηση πολυτέλειας και η ανέγερση μεγάλων σε μέγεθος εκκλησιών χαρακτηρίζει τη μετάβαση από τους «σκοτεινούς αιώνες» στην περίοδο της πλήρους βυζαντινής ενσωμάτωσης της Κύπρου. Χαρα-

Eικ 8 Ανεικονικός τοιχογραφικός διάκοσμος από την Αγία Βαρ-βάρα στην Τουρκοκρατούμενη Κορόβεια.Fig.8 Ornamentazione aniconica dalla chiesa di Santa Barbara a Ko-róvia (nella parte di Cipro occupata dalla Turchia).

rilievo e la vera da pozzo (vedi schede nn. 5-8), datati al IX secolo.

Nel 965, poco dopo la liberazione di Creta dal do-minio arabo (961) per mano dei Bizantini, fu ristabili-to il controllo completo su Cipro ed il suo inserimento come thema nell’impero bizantino. L'isola si trasforma ormai in una Costantinopoli in miniatura: nella nuova capitale Nicosia viene eretta una cattedrale dedicata alla Santa Sofia divina, la strada centrale si chiama “Mesi Odos”, mentre il suo arcivescovo viene nomi-nato direttamente dall’imperatore di Costantinopoli e viene consacrato a Cipro, come avveniva per il patriar-ca nella capitale imperiale.

Il passaggio dai “secoli bui” al periodo del comple-to inserimento di Cipro nel periodo bizantino è carat-terizzato dalla comparsa di nuove tipologie architetto-niche, come lo schema a croce inscritta con cupola (ad es. San Procopio a Syngrasi, Panagia Pergaminiótissa ad Akanthoú), l’ornamentazione dei templi con ele-menti architettonici antichi (ad es. sottoarchi, capitel-li), che danno ai monumenti un aspetto lussuoso, e la costruzione di chiese di dimensioni imponenti. Molto caratteristica è la costruzione di un gruppo di chiese a tre cupole (ad es. San Lazaro, Apostolo Barnaba, Monastero della Santa Croce- Stavrovoúni), a cinque cupole (ad es. Santa Parasceve di Geroskípou, Santi Barnaba e Ilarione in Peristeróna), che ricordano le chiese a cinque cupole dell’Italia Meridionale, come la cattedrale di Molfetta, Santa Sabina a Canosa, San Francesco e Ognissanti a Trani, la Cattedrale di Stilo, San Marco a Venezia e San Marco a Rossano, anche se si segnalano alcune differenze dagli esempi ciprio-ti. Per l’ornamentazione di molti pavimenti medio e tardo-bizantini è impiegata la tecnica a frammenti marmorei (opus sectile), che predominava sia a Co-stantinopoli, sia in altri centri di Bisanzio. Sembra che i pavimenti delle chiese, quali San Lazaro di Larnaca (fig. 11), e le chiese oggi occupate dall’esercito turco di Koutsovéntis, di San Procopio a Syngrasi e della Santa Maura a Rizocárpaso, fossero ornati con lastrine marmoree, che ricordano frammenti con inserti mar-morei di Palazzo Venezia (vedi scheda n. 14).

Nella Cipro bizantina si trova una grande varietà di tipi architettonici, come chiese ottagonali (Monastero di San Giovanni Crisostomo a Koutzovéntis, Sant'Ila-rione), chiese triabsidali (San Mámas ad Àno Gialiá), chiese a croce libera (Panagia Kyrá a Livádeia), chie-se con quattro absidi (Sant'Anastasio di Peristeropigí), solitamente risultato di donazioni di ufficiali statali passati per l’isola. A donazioni imperiali, del resto, vanno ricollegate anche una serie di basiliche e di mo-nasteri, come il monastero di Kykkos e di Macherás, in cui erano custodite icone taumaturgiche legate a Costantinopoli. Allo stesso tempo, vengono eretti an-che templi di più semplice costruzione, come quelli a navata unica con cupola.

Page 350: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3333L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

κτηριστική είναι η ανέγερση μίας ομάδας πολύ-τρουλλων μνημείων με τρεις τρούλλους (π.χ. Άγ. Λάζαρος Λάρνακος, ναός Αποστόλου Βαρνάβα, Μονή Σταυροβουνίου) και με πέντε τρούλλους (π.χ. Αγ. Παρασκευή Γεροσκήπου, Άγ. Βαρνά-βας και Ιλαρίων Περιστερώνας) θυμίζοντας τα πεντάτρουλλα μνημεία στη Νότιο Ιταλία, όπως ο καθεδρικός στη Malfetta, η Αγ. Σαβίνα στην Canosa, ο Άγ. Φραγκίσκος και οι Άγιοι Πάντες στο Trani, το Καθολικό στο Stilo, ο Άγ. Μάρκος στη Βενετία, ο Άγ. Μάρκος του Rossano, μολονό-τι σημειώνονται διαφορές με τα κυπριακά παρα-δείγματα. Για τη διακόσμηση πολλών μεσοβυζα-ντινών και υστεροβυζαντινών δαπέδων φαίνεται πως χρησιμοποιείται η τεχνική του μαρμαροθε-τήματος (opus sectile), η οποία κυριαρχούσε τόσο στην Κωνσταντινούπολη, όσο και σε άλλα κέντρα του Βυζαντίου. Με μαρμαροθετήματα φαίνεται πως ήταν διακοσμημένα δάπεδα ναών, όπως του Αγ. Λαζάρου Λάρνακος (εικ. 11) και οι κατεχό-μενοι σήμερα από τα Τουρκικά στρατεύματα κα-τοχής ναοί του Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου στον Κουτζοβέντη, του Αγ. Προκοπίου στη Σύγκραση, της Αγ. Μαύρης στο Ριζοκάρπασο θυμίζοντας τα μεταγενέστερα αποτμήματα με μαρμάρινες ενθέ-σεις από το Palazzo Venezia (βλ. λήμμα αρ. 14).

Ποικιλία αρχιτεκτονικών τύπων, όπως οι οκταγωνικοί ναοί (π.χ. Μονή Αγ. Ιωάννου Χρυ-σοστόμου στον Κουτζοβέντη, Άγ. Ιλαρίων), οι τρίκογχοι (Άγ. Μάμας στην Άνω Γιαλιά), οι ναοί σε σχήμα ελευθέρου σταυρού (Παναγία Κυρά στα Λειβάδια), οι τετράκογχοι (Όσιος Αναστά-σιος Περιστερωνοπηγής) εξαπλώνονται στη βυ-ζαντινή Κύπρο, συχνά ως αποτέλεσμα χορηγίας κρατικών αξιωματούχων που μεταβαίνουν στη Μεγαλόνησο. Με αυτοκρατορικές χορηγίες συν-δέεται άλλωστε και μία σειρά βασιλικών μονών, όπως π.χ. οι Μονές του Κύκκου και του Μαχαι-ρά, στις οποίες διατηρήθηκαν θαυματουργικές εικόνες, που συνδέονται με την Κωνσταντινού-πολη. Παράλληλα ανεγείρονται και απλούστεροι κατασκευαστικά ναοί, όπως οι μονόχωροι καμα-ροσκεπείς.

Μολονότι τα έργα τέχνης που διασώθηκαν στην Κύπρο από την περίοδο της Μακεδονικής Αναγέννησης είναι ελάχιστα, η περίπτωση ενός μαρμάρινου θωρακίου της εκκλησίας των Αγί-ων Ομολογητών (εικ 6α-β), το οποίο σκαλίσθηκε στην πίσω πλευρά ενός αρχαιοελληνικού αναγλύ-φου, που απεικονίζει τέθριππο, αναδεικνύει το περιβάλλον της καλλιτεχνικής δημιουργίας των Βυζαντινών, υπό την επίδραση των έργων της ελ-ληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Αντίστοιχα έργα της ίδιας περιόδου αποτελούν άλλωστε και τα ελεφά-ντινα κιβωτίδια από το Palazzo Venezia (βλ. λήμμα αρ. 1) με εικονογραφία έντονα επηρεασμένη από

Eικ 9 Παναγία Μαχαιριώτισσα,

Ι. Μ. ΜαχαιράFig.9

La Vergine Macheriotissa,Monastero di Macherás

Nonostante le opere d’arte del periodo della Ri-nascenza Macedone conservate a Cipro siano pochis-sime, il caso di un pluteo marmoreo (fig 6a-b) della chiesa dei Santi Confessori (Hagioi Homologites), scolpito nella parte posteriore di un bassorilievo antico raffigurante una quadriga, mostra l’ambiente di pro-duzione artistica bizantina, sotto l’influsso delle opere della tarda antichità greco romana. Vi é assonanza con il cofanetto in avorio di Palazzo Venezia (vedi sche-da n. 1), con un’iconografia notevolmente influenzata dall'antichità. L’iconografia di David ci rimanda i vas-soi d’argento (fig 10, 12) appartenenti ai “Tesori di Lámpousa”, accanto a Kerynia, presenta scene allego-riche o motivi del Vecchio Testamento (Nozze di Da-vid), con forti influssi tardo-romani. Una serie di plutei in pietra con motivi ornamentali a cerchi e nodi intrec-ciati, che riecheggiano motivi proto-bizantini, decora-no le iconostasi marmoree delle chiese di Cipro, come il pluteo del tempio della Acheiropoiitos a Lámbousa. Simili temi ornamentali si possono ritrovare anche nei frammenti di bassorilievi di Palazzo Venezia a nodi continui e a cerchi intrecciati (vedi schede nn. 7-8).

All’interno del programma iconografico delle chie-se di Cipro si nota lo stretto contatto con Costantino-poli, da dove provengono nuovi motivi iconografici tendenti al rifiuto icastico delle contese cristologiche, come ad esempio nell’abside la raffigurazione di pre-lati che celebrano messa con in mano codici di testi liturgici, la raffigurazione della Preparazione al Tro-no, la Comunione degli Apostoli, il Melismos. Vi sono raffigurati celebri prelati di Cipro (ad esempio i santi Barnaba, Epifanio, Eraclidio, Lazzaro, Spiridone, De-

Page 351: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3434 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

την Αρχαιότητα. Η εικονογραφία του Δαυίδ στα κιβωτίδια αυτά ανακαλεί στη μνήμη μας τους αρ-γυρούς δίσκους (εικ. 10, 12) που περιλαμβάνονταν στους «Θησαυρούς της Λάμπουσας», πλησίον της Κερύνειας. και απεικονίζουν με έντονες υστερο-ρωμαϊκές επιδράσεις σκηνές αλληγορικές ή θέμα-τα από την Παλαιά Διαθήκη (Γάμοι Δαυίδ). Μία σειρά λίθινων θωρακίων με διακοσμητικά θέματα συμπλεκόμενων κύκλων και κόμβων, που αποτε-λούν πρωτοβυζαντινές αναμνήσεις, διακοσμούν τα μαρμάρινα εικονοστάσια ναών της Κύπρου, όπως το θωράκιο από το ναό της Αχειροποιήτου στη Λάμπουσα. Παρόμοια θεματική συναντά κα-νείς και στα ανάγλυφα αποτμήματα του Palazzo Venezia με τους συνεχόμενους κόμβους και τους διαπλεκόμενους κύκλους (βλ. λήμματα αρ. 7-8).

Μέσα από το εικονογραφικό πρόγραμμα των ναών της Κύπρου αναδεικνύεται η στενή επαφή με την Κωνσταντινούπολη, όπου εισέρχονται νέα θέματα στην εικονογραφία αποσκοπώντας στην εικαστική απόρριψη των χριστολογικών ερίδων, όπως π.χ. οι συλλειτουργούντες ιεράρχες στην αψίδα κρατώντας κώδικες με αναγραμμένα λει-τουργικά κείμενα, η απεικόνιση της Ετοιμασίας του Θρόνου, η Κοινωνία των αποστόλων, ο Με-λισμός. Παράλληλα παρατηρείται η απεικόνιση ιεραρχών που διέλαμψαν στην Κύπρο (π.χ. άγιοι Βαρνάβας, Επιφάνιος, Ηρακλείδιος, Λάζαρος, Σπυρίδων, Δημητριανός) προβάλλοντας την οι-κουμενικότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας, ιδίως μετά το Σχίσμα των δύο Εκκλησιών (1054). Η με-λέτη των τοιχογραφιών της βυζαντινής Κύπρου αποκαλύπτει τη δραστηριότητα τοπικών εργα-στηρίων ζωγραφικής, καθώς επίσης και ζωγρά-φων από την Κωνσταντινούπολη. Σε λίγες περι-πτώσεις διεσώθησαν τόσο ονόματα ζωγράφων (Εγκλείστρα Οσίου Νεοφύτου), όσο και δωρητών (Παναγία Φορβιώτισσα, Παναγία Άρακος, Τίμι-ος Σταυρός στο Πελένδρι).

Στην Κύπρο διεσώθη περιορισμένος αριθμός φορητών εικόνων υψηλής ποιότητας, οι οποίες είτε προέρχονται από εικονοστάσια, είτε είναι προσκυνηματικές και λιτανευτικές. Ενδιαφέρου-σα σε μία σειρά εικόνων είναι η χρήση αργύρου στο βάθος ή στο πλαίσιο της εικόνας. Ομοίως, ελάχιστα εικονογραφημένα χειρόγραφα διεσώ-θησαν πριν το 12ο αιώνα, τα οποία φαίνεται ότι γράφηκαν στην Κύπρο. Πάντως η μελέτη τόσο των φορητών εικόνων, όσο και χειρογράφων οδήγησε πολλούς μελετητές να υποστηρίξουν επαφές και σχέσεις της Κύπρου με τη γειτονική Μονή του Σινά.

Ελάχιστα, αλλά χαρακτηριστικά είναι και τα παραδείγματα από τις μεταλλικές εικόνες, αλλά και έργων από στεατίτη που διεσώθησαν στην Κύπρο και μαρτυρούν το υψηλό επίπεδο της τε-

Eικ 10 Αργυρός δίσκος με σκηνή κυνηγίου από το “Θησαυρό” της Λάμπουσας (Αρχαιολογικό μουσείο Λευκωσίας)Fig. 10 Vassoio d’argento con scena di caccia dal “Tesoro” di Lámbousa (Museo Archeologico di Nicosia)

Eικ 11 Μαρμαροθέτημα απότον Αγ. Λάζαρο Λάρνακος Fig 11 Pavimento ornatocon lastrine marmoree adSan Lazaro a Lárnaca

metriano), che professano l’ecumenicità della Chiesa Ortodossa, soprattutto in seguito allo Scisma delle due Chiese (1054). Lo studio degli affreschi di Cipro bizantina fa emergere l’attività di laboratori locali di pittura, come pure di pittori provenienti da Costan-tinopoli. In pochi casi si sono salvati sia i nomi dei pittori (Eremo di San Neofito), sia quelli dei donatori (Panaghia Forviótissa, Panaghia Àrakos, Santa Croce a Peléndri).

A Cipro si conserva un numero esiguo di icone por-tatili di alta qualità, provenienti o da iconostasi, o ad uso liturgico e devozionale. Molto interessante in un gruppo di icone è l’uso di argento sul fondo o sulla cornice. Altrettanto esiguo è il numero dei manoscritti illustrati precedenti al XII secolo che sembrano esse-re stati vergati a Cipro. Comunque, lo studio sia delle icone portatili, sia dei manoscritti ha portato molti stu-diosi a sostenere l’esistenza di contatti e relazioni fra Cipro ed il vicino monastero del Sinai.

Pochissimi, molto particolari sono gli esempi di icone in metallo, ma anche di opere in steatite, che mostrano un livello tecnico molto elevato. Da una parte, l’ordine dell’imperatore bizantino nel 1112 di raccogliere molte di queste icone perché venissero consegnate come garanzia ai Crociati della Palestina, dall’altra il saccheggio compiuto nel 1191 da Riccardo Cuor di leone a Cipro, privarono i santuari e i templi dell’isola di queste preziose opere d’arte che vi erano state conservate per secoli. Il caso della lastra bron-zea a bassorilievo raffigurante l’arcangelo Michele (fig. 13), che si trova oggi nel Tesoro del Monastero di San Giovanni Lambadistís a Kalopanagiótis di Ci-pro, o delle lastre in steatite come quella che raffigura scene delle Dodici Festività principali (fig. 14), nella Metropoli di Kítion, e della Crocifissione nel Museo Medievale di Lemessós, collegano l’attività artistica

Page 352: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3535L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

χνικής. Αφενός η συγκέντρωση πολλών εξ’ αυ-τών κατ’ εντολή του βυζαντινού αυτοκράτορα το 1112, για να δοθούν ως εγγύηση στους Σταυρο-φόρους της Παλαιστίνης, καθώς και η ληστρική λεηλασία που πραγματοποίησε το 1191 ο Ριχάρ-δος Λεοντόκαρδος στην Κύπρο αποστέρησαν τα ιερά προσκυνήματα και τους ναούς της Μεγαλο-νήσου από τα βαρύτιμα έργα τέχνης που διεφύ-λασσαν για αιώνες. Η περίπτωση του ανάγλυφου, ορειχάλκινου πλακιδίου με τον αρχάγγελο Μιχα-ήλ (εικ. 13), που βρίσκεται σήμερα στο Σκευοφυ-λάκιο της Μονής του Αγ. Ιωάννου Λαμπαδιστού στον Καλοπαναγιώτη της Κύπρου ή των πλακιδί-ων από στεατίτη, όπως εκείνου με παραστάσεις από το Δωδεκάορτο (εικ. 14) στη Μητρόπολη Κι-τίου και της Σταύρωσης από το Μεσαιωνικό Μου-σείο Λεμεσού συνδέει τη βυζαντινή καλλιτεχνική δημιουργία της Κύπρου με το απότμημα από το Κωνσταντινουπολίτικο ορειχάλκινο πλακίδιο της Πεντηκοστής (1070) από το Palazzo Venezia (βλ. λήμμα αρ. 3).

Πλούσιοι ζωγραφικοί διάκοσμοι σώζονται από την ύστερη μεσοβυζαντινή περίοδο. Σταδια-κά εμπλουτίζεται το εικονογραφικό πρόγραμμα με παραστάσεις από το Θεομητορικό Βίο (π.χ. Παναγία Περγαμηνιώτισσα στην Ακανθού, Πα-ναγία στο Τρίκωμο) και το Χριστολογικό κύκλο (π.χ. Άγ. Νικόλαος της Στέγης στην Κακοπετριά, Παναγία Αμασγού στο Μονάγρι). Η εικονογρά-φηση μοναστικών καθιδρυμάτων υπαγορεύει την απεικόνιση πληθώρας μοναχών, αναχωρητών και ασκητών, όπως στη Μονή του Αγ. Ιωάννου Χρυσοστόμου στον Κουτζοβέντη, στην Παναγία Φορβιώτισσα στο Νικητάρι, στον ναό του Τιμίου Σταυρού στην Εγκλείστρα του Οσίου Νεοφύτου και στον Αντιφωνητή στην Καλογραία.

Στα τέλη του 12ου και στις αρχές του 13ου αιώ-νος παρατηρείται στην εικονογραφία της βυζα-ντινής αυτοκρατορίας έξαρση του κύκλου του θείου Πάθους, όπως διαπιστώνεται από τις τοιχο-γραφίες στην Εγκλείστρα του Οσίου Νεοφύτου στην Τάλα, από το ναό της Παναγίας του Άρακος και από το νάρθηκα της Παναγίας Αψινθιωτίσ-σης στο Συχαρί. Όχι μόνον τεχνοτροπικά στοι-χεία έντονα επηρεασμένα από τη βυζαντινή τέχνη (π.χ. ραδινότητα του νεκρού σώματος στον Επι-τάφιο Θρήνο), αλλά και εικονογραφικές επιδρά-σεις (π.χ. Εις Άδου Κάθοδος) συναντά κανείς και στην εικόνα του Giovanni Baronzio από το Palazzo Barberini με σκηνές από τον Μυστικό Δείπνο έως την Εις Άδου Κάθοδο (βλ. λήμμα αρ. 26).

Το 1185 ο Ισαάκιος Κομνηνός, συγγενής του βυζαντινού αυτοκράτορα, επιτυγχάνει με δόλο να καταλάβει την εξουσία της Κύπρου και να αυ-τοανακηρυχθεί ηγεμόνας της Νήσου, κόβοντας μάλιστα και δικά του νομίσματα. Η τυραννική

Eικ 12 Αργυρός δίσκος με σκηνή του Βίου του Δαυίδ από το “Θησαυρό” της Λάμπουσας

(Αρχαιολογικό μουσείοΛευκωσίας)

Fig 12 Vassoio d’argento con scena dalla vita di Davide dal

“Tesoro” di Lámbousa (Museo Archeologico di Nicosia)

bizantina di Cipro con il frammento della lastra bron-zea costantinopolitana della Pentecoste (1070) di Pa-lazzo Venezia (vedi scheda n.3).

Del periodo medio-bizantino si conservano ricche decorazioni pittoriche. Gradualmente vediamo che il programma iconografico si arricchisce di raffigurazio-ni tratte dalla Vita della Vergine (ad es. Panaghia Per-gaminiótissa ad Akanthoú, Panagia a Trícomo) e dal ciclo cristologico (ad es. San Nicola tis Stégis a Kako-petriá, Panagia Amasgoú a Monágri). La decorazione di fondazioni monastiche presuppone la raffigurazione di una moltitudine di monaci, anacoreti e asceti, come nel Monastero di San Giovanni Crisostomo a Kout-zovéntis, nella Panagia Forviótissa a Nikitári, nela chiesa della Santa Croce nell'Eremo di San Neofito e nell’Antifonitís a Kalogréa.

Alla fine del XII secolo e agli inizi del XIII si nota nell’iconografia dell’impero bizantino un’esaltazione del ciclo di san Paolo, come negli affreschi dell' Eremo di San Neofito a Tála, nella chiesa di Panaghia Àrakos e nel nartece della chiesa di Panaghia Apsinthiótissa a Sycharí. Nel dipinto di Giovanni Baronzio di Palazzo Barberini, con scene dall’Ultima Cena fino alla Disce-sa agli Inferi (vedi scheda n.26), si riscontrano non solo elementi stilistici visibilmente influenzati dall’ar-te bizantina (ad esempio, il colore rosato del corpo morto nel Lamento Funebre), ma anche influssi icono-grafici (ad esempio, La Discesa agli Inferi).

Nel 1185 Isacco Comneno, parente dell’imperatore bizantino, riesce con l’inganno a prendere il potere a Cipro per autoproclamarsi signore dell’isola, facendo addirittura coniare proprie monete. Il suo regime tiran-nico durerà solo sei anni. Nel 1191 Riccardo Cuor di leone, sulla via verso la Terra Santa conquista Cipro e pone fine al dominio bizantino, vendendo inizialmen-te l’isola ai Cavalieri Templari e successivamente ai

Page 353: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3636 Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΚΥΠΡΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

του κυριαρχία του θα διαρκέσει έξι μόνον χρόνια. Το 1191 ο Ριχάρδος Λεοντόκαρδος καθοδόν προς τους Αγίους Τόπους καταλαμβάνει την Κύπρο και θέτει τέλος στη βυζαντινή κυριαρχία, πωλώ-ντας το νησί κατ’ αρχάς στους Ναΐτες ιππότες και έπειτα στους Λουζινιανούς, εγκαινιάζοντας μία περίοδο μακράς Λατινικής κυριαρχίας. Η πρωτο-φανής λεηλασία των θησαυρών της Κύπρου από τους Σταυροφόρους του Ριχάρδου περιγράφεται στις γραπτές πηγές της εποχής και θα αποτελέσει το προοίμιο της κατάκτησης της Κωνσταντινου-πόλεως από τους Λατίνους, μερικά μόλις έτη αρ-γότερα.

Τον Απρίλιο του 1204 σημειώνεται και η εκτροπή της Δ΄ Σταυροφορίας από τον αρχικό της στόχο, τους Αγίους Τόπους, και η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους. Ο πολυγραφότατος μοναχός της Κύπρου κατά την περίοδο αυτή, Όσιος Νεόφυτος, διεκτραγω-δεί τον απόηχο της πτώσης της Βασιλεύουσας, που είχε φθάσει στο σπηλαιώδες μοναστήρι του, στην Τάλα της Πάφου. Μία από τις άμεσες και απτές συνέπειες της καταστροφικής λεηλασίας και βανδαλισμού της βασιλίδας των πόλεων από τους Σταυροφόρους αποτέλεσε και η απώλεια απειράριθμων έργων τέχνης, σύμφωνα με τις γρα-πτές πηγές της εποχής. Σύμφωνα με τον Νικήτα Χωνιάτη στο έργο του De Signis, οι Σταυροφόροι έλιωσαν σημαντικό αριθμό χάλκινων αγαλμάτων, όπως την πολύχαλκο Ήρα, τον Πάρη που παρέ-διδε το μήλο στην Αφροδίτη, τον Γονυπετή Ηρα-κλέα του Λυσίππου, το Ανεμοδούλιο κ.ά. για να κόψουν νομίσματα. Από αυτά σώθηκαν μόνον τα τέσσερα χάλκινα και επίχρυσα άλογα από το τέ-θριππο του Ηλίου, έργο του Λυσίππου, τα οποία αποτέλεσαν μερικά από τα λάφυρα των Βενετών, που στολίζουν σήμερα τον ναό του Αγίου Μάρ-κου στη Βενετία και που έμειναν στη Βενετία, αν εξαιρέσει κανείς την προσωρινή λαφυραγώγησή τους από τον Ναπολέοντα, που τα μετέφερε στο Παρίσι (1798-1815). Μολονότι τα λάφυρα και τα ιερά λείψανα που διαμοιράσθηκαν μεταξύ Βενε-τών και Σταυροφόρων διασκορπίσθηκαν σε ολό-κληρο το Δυτικό κόσμο, η Βενετία είχε αναλογικά τη μεγαλύτερη συγκέντρωση σε βαρύτιμα βυζα-ντινά έργα τέχνης και σε ιερά λείψανα. Από εκεί διεσπάρησαν σε ολόκληρη την Ιταλία κατά τη δι-άρκεια των αιώνων. Είναι πολύ πιθανόν, πολλά από τα βυζαντινά έργα μικροτεχνίας που περι-γράφονται στον παρόντα Κατάλογο, όπως π.χ. τα ελεφάντινα μεσοβυζαντινά τρίπτυχα και τα κιβω-τίδια να προέρχονται από τη λαφυραγώγηση της Κωνσταντινουπόλεως και ακολουθώντας πλέον το καθένα διαφορετικές ιστορικές τύχες να κατέ-ληξαν στις Συλλογές του Μουσειακού Πόλου της

Eικ 13. Aνάγλυφο ορειχάλκινο πλακίδιο με απεικόνιση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.Ι. Μ. Αγ. Ιωάννου Λαμπαδιστού, ΚαλοπαναγιώτηςFig.13 Lastra bronzea a bassorilievo raffigurante l’arcangelo Michele, Monastero di San Giovanni Lambadistís a Kalopanagiótis

Lusignani, inaugurando il lungo perdiodo della domi-nazione latina. L’inaudito saccheggio dei tesori d'arte da parte dei Crociati di Riccardo è narrato nelle fonti scritte dell’epoca e costituirà il proemio della conqui-sta latina di Costantinopoli, solo pochi anni dopo.

Nell’aprile del 1204 la IV Crociata deviò dalla sua meta iniziale, la Terra Santa, per prendere Costantino-poli. Il monaco cipriota San Neofito autore, assai pro-lifico in quel periodo, narra con toni tragici l’eco della caduta della Città Imperiale: eco giunta fino alle grotte del suo Eremo a Tála di Páfos. Una delle conseguen-ze immediate e tangibili del catastrofico saccheggio e degli atti vandalici compiuti dai Crociati nella regina delle città, fu la perdita di innumerevoli opere d’arte come raccontano anche le fonti scritte. Secondo Nice-ta Coniata, nell’opera De Signis, i Crociati fusero un cospicuo numero di statue di bronzo, come quella di Era, quella di Paride che consegna il pomo ad Afrodite, quella di Eracle inginocchiato, opera di Lisippo, ed al-tre, per coniare monete. Di queste statue si sono salvati solo i quattro cavalli di bronzo dalla quadriga di Elios, opera di Lisippo, parte del bottino dei Veneziani, che oggi ornano la chiesa di San Marco a Venezia e che rimasero sempre a Venezia, ad eccezione del tempo-raneo trasferimento operato da Napoleone Napoleone,

Page 354: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

3737L’ ARTE A CIPRO E IN ITALIA NEL TEMPO DI BISANZIO

Ρώμης. Ένας σημαντικός αριθμός βυζαντινών ει-κόνων από σμάλτο που προήλθαν από τη λεηλα-σία της Κωνσταντινουπόλεως συνθέτουν σήμερα την περίφημη Pala d’oro του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Ο συγκεντρωθείς όγκος των βυζαντινών έργων τέχνης στους καθεδρικούς ναούς, σε μο-ναστήρια και σε βασιλικές αυλές εντυπωσίασαν τους ντόπιους καλλιτέχνες, οι οποίοι εμπνεύσθη-καν από αυτά, τα μιμήθηκαν και τα υιοθέτησαν διαμορφώνοντας την καλλιτεχνική δημιουργία της Αναγέννησης. Επομένως, το έλασμα με σμάλ-το με τον Παντοκράτορα του Palazzo Venezia (βλ. λήμμα αρ. 4), είτε αποτελεί βυζαντινό έργο, είτε προϊόν μίμησης από Ιταλό καλλιτέχνη προ-σφέρει απτή μαρτυρία της βυζαντινής επίδρασης που εξαπλώθηκε στη Δύση και κυριάρχησε στους καλλιτεχνικούς κύκλους της Ιταλίας.

Κατά την περίοδο της κυριαρχίας των Φρά-γκων Λουζινιανών, η Κύπρος, μετά και την απώ-λεια των Αγίων Τόπων, λόγω της προέλασης των Αράβων, αναδεικνύεται το έσχατο σημείο της χριστιανικής παρουσίας στην Ανατολή, προσφέ-ροντας καταφύγιο στους Φράγκους ιππότες και στα Ρωμαιοκαθολικά εκκλησιαστικά τάγματα. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία προσπάθησε δια της βίας να υποτάξει το ορθόδοξο φρόνημα των κατοίκων της Κύπρου καταργώντας και υποτάσ-σοντας την Ορθόδοξη εκκλησιαστική ηγεσία του νησιού, καταδιώκοντας τον Ορθόδοξο μοναχι-σμό, είτε κατάσχοντας τα μοναστήρια του, είτε επιβάλλοντας αυστηρούς περιορισμούς στην κου-ρά νέων μοναχών και κληρικών, ενώ κατεδίωξε απηνώς κάθε έναν που αντιδρούσε στα επιβαλ-λόμενα λειτουργικά ή δογματικά θέματα (Άζυμα, πρωτείο Πάπα, Filioque κτλ.), με αποκορύφωμα τη διά πυράς θανάτωση των 13 Ορθοδόξων μο-ναχών της Καντάρας, για λόγους δογματικούς.

Το πολιτισμικό πρόσωπο της Κύπρου έρχεται πλέον σε στενή επαφή με τη Δύση και μετατρέ-πεται σε χωνευτήρι ποικίλων επιδράσεων μεταξύ Εώας και Εσπερίας, καταφέρνοντας όμως καθό-λη τη διάρκεια των αιώνων να μην απολέσει τον ελληνικό χαρακτήρα του, διατηρώντας την ελλη-νική γλώσσα και το ορθόδοξο φρόνημα των κα-τοίκων της Μεγαλονήσου.

Eικ 14. Εικόνα από στεατίτη με παραστάσεις Δωδεκαόρτου

(Ι. Μητρόπολις Κιτίου, Λάρνακα)Fig. 14 Icona in steatite raffigurante scene dalla vita di Gesù (Vescovato

di Kítion, Lárnaca)

che li portò a Parigi (1798-1815). Nonostante, che il bottino e le reliquie sacre che Veneziani e Crociati si spartirono fra loro, si siano sparsi in tutto l’Occidente, Venezia possiede la maggior parte delle preziose opere d’arte e reliquie bizantine. Da lì si diffusero in tutta Italia nel corso dei secoli. È probabile che molte del-le opere bizantine in dimensioni ridotte descritte nel Catalogo, come ad esempio i trittici medio-bizantini in avorio e i cofanetti, provengano dal saccheggio di Costantinopoli e, dopo aver seguito ciascuna vicende storiche diverse, siano finite nelle collezioni del Polo Museale di Roma. Un cospicuo numero di icone bi-zantine di smalto, provenenti dal sacco di Costantino-poli, costituiscono oggi la famosa Pala d’oro di San Marco a Venezia. L’enorme quantità di opere bizan-tine concentrata in cattedrali, monasteri e basiliche, colpirono gli artisti locali che furono influenzati da esse, le imitarono e le adottarono delineando lo stile artistico del Rinascimento. Di conseguenza, la lamina in smalto con Cristo Pantocratore di Palazzo Venezia (vedi scheda n. 4), sia che rappresenti un’opera bizan-tina o un prodotto d’imitazione di artista italiano, ci dà la prova tangibile dell’influenza bizantina diffusasi in Occidente e predominante nei circoli artistici italiani.

Nel periodo del dominio dei Franchi Lusigna-ni, Cipro, dopo la perdita della Terra Santa a causa dell’invasione degli Arabi, diventa il punto estremo della presenza cristiana in Oriente, offrendo rifugio ai cavalieri Franchi e agli ordini religiosi armati del-la Chiesa cattolica romana. La Chiesa di Roma cercò di sottomettere con la forza gli abitanti ortodossi di Cipro, abolì l’indipendenza autocefala della chiesa locale e perseguitò i monaci ortodossi requisendo i monasteri ed imponendo severe limitazioni alle ordi-nazioni di nuovi monaci e chierici. Fu severissima con chiunque avesse reagisse alle imposizioni dogmatiche e liturgiche (Azzimo, primato del Papa, Filioque etc.), sino a culminare nella condanna al rogo di tredici mo-naci ortodossi di Kantára, per motivi dogmatici.

Il volto culturale di Cipro arriva ormai in stretto contatto con l’Occidente e si trasforma in un crogiolo di vari influssi fra Oriente ed Occidente, riuscendo tut-tavia a mantenere nel corso dei secoli il suo carattere ellenico, la lingua greca e la religione ortodossa dei suoi abitanti.

Γενική Βιβλιογραφία / Βibligrafia GeneraleBelting 1993; Browning 2005; Chotzakoglou 2004; Chotzakoglou 2005; Chotzakoglou 2007; Chrysos 2000; Kollia-Der-mitzaki 2008; Lokin 2005; Megaw 1974; Mitsidis 2005; Papagheorghiou 1991; Stylianou 1997.

Page 355: Ιστορία Ε΄ 7.37.  ΄΄ Η Βυζαντινή Κύπρος ΄΄

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ/BIBLIOGRAPHY 

Belting 1993 = H. Belting, Bild und Kunst, München ²1993. 

Chotzakoglou  2004  =  Ch.  Chotzakoglou,  “Ein  kaiserliches  spätbyzantinisches Opus  Sectile 

Paviment  aus  der  Klosterkirche  von  Mega  Spelaion”,  in:  Wiener  Byzantinistik  und 

Neogräzistik,  Beiträge  zum  Symposion,  Vierzig  Jahre  Institut  für  Byzantinistik  und 

Neogräzistik der Universität Wien  im Gedenken an Herbert Hunger, Wien, 4‐7.12.2002  (ed. 

W. Hörandner, J. Koder, M. Stassinopoulou), Wien 2004, 99‐131. 

Chotzakoglou 2005 = Ch. Chotzakoglou, “Βυζαντινή Αρχιτεκτονική  και  τέχνη στην Κύπρο”, 

in: (a cura di Th. Papadopoullos), Ιστορία της Κύπρου, Βυζαντινή Ιστορία, Lefkosia 2005, III., 

465‐787 e volume delle illustrazioni (a cura di Ch. Chotzakoglou) 

Chotzakoglou 2007 = Ch. Chotzakoglou, “Φωτίζοντας τη χριστιανική τέχνη της Κύπρου: από 

την  αυγή  των  πρώτων  βασιλικών  μέχρι  της  οθωμανική  ημισέληνο”,  in:  Κύπρος  Από  την 

Αρχαιότητα  έως  σήμερα  (a  cura di A. Marangu, G. Georghis,  T.  Sklavenitis,  K.  S.  Staikos), 

Atene 2007, 160‐207. 

Chrysos  2000  =  Ev.  Chrysos,  «Το  βυζαντινό  πρόσωπο  της  Κύπρου»,  in:  Κύπρος,  το 

πολιτιστικό της πρόσωπο διά μέσου των αιώνων (a cura di I. Theocharides), Nicosia 2003.   

Kollia‐Dermitzaki 2008 = Kollia‐Dermitzaki, «Λεηλασία και μεταφορά λαφύρων και κινητών 

πολιτισμικών  αγαθών  στη  Δύση»,  in: Η  Τετάρτη  Σταυροφορία  και  ο  ελληνικός  κόσμος  (a 

cura di N. Moschonas), Atene 2008, 299‐326. 

Lokin 2005  =  J.  Lokin,  “Ο  πολιτικός  και  διοικητικός  θεσμός  της  Κύπρου  από  τον Μεγάλο 

Κωνσταντίνο  έως  τον  Ιουστινιανό”,  in:  Ιστορία  της  Κύπρου,  Βυζαντινή  Ιστορία,  Lefkosia 

2005, III., 155‐198. 

Megaw 1974 = A. Megaw, “Byzantine Architecture and Decoration  in Cyprus: Metropolitan 

or Provincial?” DOP 28 (1974) 57‐88. 

Mitsidis 2005 = A. Mitsidis, «Το αυτοκέφαλον της Εκκλησίας της Κύπρου», in: (a cura di Th. 

Papadopoullos), Ιστορία της Κύπρου, Βυζαντινή Ιστορία, Lefkosia 2005, III., 129‐154. 

Papagheorgiou 1991 = Ath. Papagheorgiou, Icons of Cyprus, Nicosia 1991. 

Stylianou 1997 = A. & J. Stylianou, The Painted Churches of Cyprus, Nicosia ²1997.