Ο Ροβινσώνας Κρούσος και το μυστικό της πρωταρχικής συσσώρευσηςΤεύχος 131, περίοδος: Απρίλιος - Ιούνιος 2015

Ο ΡΟΒΙΝΣΩΝΑΣ ΚΡΟΥΣΟΣ

ΚΑΙ ΤΟ ΜΥΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΠΡΩΤΑΡΧΙΚΗΣ ΣΥΣΣΩΡΕΥΣΗΣ1

του Stephen Hymer

μετάφραση Χρήστος Βαλλιάνος

«Κάθε ζωντανό πλάσμα είναι ένα είδος ιμπεριαλιστή, που ζητά να μεταβάλλει, όσο είναι δυνατόν, το περιβάλλον ανάλογα με τις ανάγκες του και εκείνες των απογόνων του».

Bertrand Russell

«Η πρωταρχική αυτή συσσώρευση παίζει στην πολιτική οικονομία τον ίδιο περίπου ρόλο που παίζει το προπατορικό αμάρτημα στη θεολογία. Ο Αδάμ δάγκασε το μήλο κι έτσι έπεσε το κρίμα πάνω σ’ όλο το ανθρώπινο γένος. Για να εξηγήσουν την προέλευση της πρωταρχικής συσσώρευσης, τη διηγούνται σαν ανέκδοτο του παρελθόντος. Σε μια πολύ παλιά εποχή υπήρχαν, από τη μια μεριά, μια επίλεκτη μερίδα ανθρώπων εργατικών, έξυπνων και προπάντων οικονόμων και, από την άλλη, τεμπέλικα χαμένα κορμιά που σπαταλούσαν σε γλέντια όλα όσα είχαν κι ακόμα παραπάνω. Είναι αλήθεια ότι ο μύθος του θεολογικού προπατορικού αμαρτήματος μας διηγιέται πώς ο άνθρωπος καταδικάστηκε να τρώει το ψωμί του με τον ιδρώτα του προσώπου του. Αντίθετα η ιστορία του οικονομικού προπατορικού αμαρτήματος μας αποκαλύπτει πώς γίνεται και υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν καθόλου ανάγκη να το κάνουν αυτό. Εξάλλου το ίδιο κάνει. Έτσι συνέβηκε, ώστε οι πρώτοι να συσσωρεύσουν πλούτο και οι δεύτεροι τελικά να μην έχουν τίποτα άλλο να πουλήσουν εκτός από το τομάρι τους. Κι από το προπατορικό αυτό αμάρτημα χρονολογείται η φτώχεια της μεγάλης μάζας, που παρ’ όλη την εργασία της εξακολουθεί να μην έχει τίποτα άλλο να πουλήσει εκτός από τον ίδιο τον εαυτό της, και ο πλούτος των λίγων, που διαρκώς αυξάνει, παρ’ όλο που από πολύ-πολύ καιρό έχουν παύσει να εργάζονται. [...] Όπως είναι γνωστό, στην πραγματική ιστορία τον πρώτο ρόλο τον παίζουν η κατάχτηση, η υποδούλωση, ο φόνος μετά ληστείας, με δυο λόγια η βία. Στην ήπια όμως πολιτική οικονομία επικρατεί από ανέκαθεν το ειδύλλιο. Το δίκαιο και η “εργασία” ήταν από ανέκαθεν τα μοναδικά μέσα πλουτισμού [...] Στην πραγματικότητα οι μέθοδες της πρωταρχικής συσσώρευσης κάθε

άλλο παρά ειδυλλιακές ήταν» (Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, τ. 1ος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978: 738-39).

Η ασκητική και απομονωμένη ζωή του Ροβινσώνα Κρούσου θεωρείται συχνά από τους οικονομολόγους ως σημείο εκκίνησης, ιδίως στην ανάλυση του διεθνούς εμπορίου. Ο Ροβινσώνας Κρούσος εικονίζεται σαν ένα άτομο, τραχύ, φιλόπονο και πάνω απ’ όλα φειδωλό, το οποίο κυριαρχεί πάνω στη φύση μέσω της λογικής. Ωστόσο, η αληθινή ιστορία του Ροβινσώνα Κρούσου όπως την περιγράφει ο Defoe είναι επίσης μια ιστορία κατακτήσεων, δουλείας, ληστειών, φόνων και βίας. Το γεγονός ότι αυτή η πλευρά της ιστορίας αγνοείται δεν εκπλήσσει, «γιατί στα τρυφερά χρόνια της πολιτικής οικονομίας το ειδυλλιακό βασιλεύει από αμνημονεύτων χρόνων».2 Η αντίθεση μεταξύ του Ροβινσώνα Κρούσου, όπως τον απεικονίζει ο οικονομολόγος, και του πραγματικού, αντικατοπτρίζει την αντίθεση μεταξύ της μυθικής περιγραφής του διεθνούς εμπορίου, όπως είναι γραμμένη στα οικονομικά βιβλία και των πραγματικών γεγονότων όπως αυτά διαμορφώνονται στη διεθνή οικονομία.

Το υπόδειγμα της μη μαρξιστικής θεωρίας του διεθνούς εμπορίου είναι το μοντέλο του κυνηγού και του ψαρά, οι οποίοι συναλλάσσονται προς αμοιβαίο όφελος, κάτω από συνθήκες ισότητας, αμοιβαιότητας και ελευθερίας. Αλλά το διεθνές εμπόριο (όπως και αυτό μεταξύ διαφορετικών περιοχών), βασίζεται πιο συχνά στη διάκριση μεταξύ κυρίαρχων και υποτελών, παρά στη διάκριση μεταξύ ίσων, και κάθε άλλο παρά ειρηνικό είναι. Είναι εμπόριο μεταξύ κέντρου και περιφέρειας, αποικιοκρατών και αποικιοκρατούμενων, αφεντικών και δούλων. Όπως η σχέση κεφαλαίου - εργασίας βασίζεται στη διάκριση μεταξύ ανώτερων και κατώτερων λειτουργιών: Η μια πλευρά συμβάλλει στη σκέψη, στον προγραμματισμό και την οργάνωση, η άλλη εκτελεί την εργασία. Λόγω της ανισότητας στη δομή και την απόδοσή του, το εμπόριο πρέπει να βασιστεί στη βία και να διατηρηθεί με τη βία, όπως αυτή εκφράζεται, είτε με τη δομική επιβολή της φτώχειας, είτε τη συμβολική βία της επιβολής κοινωνικών αρχών, είτε τη φυσική βία του πολέμου και της ειρήνευσης.

Στην εργασία μου αυτή, θα σταθώ στις λεπτομέρειες της ιστορίας του Ροβινσώνα Κρούσου – δηλαδή με ποιο τρόπο, ο Ροβινσώνας, ξεκινώντας ως έμπορος δούλων, χρησιμοποιεί το πλεόνασμα των άλλων για να αποκτήσει περιουσία – προκειμένου να παρουσιάσω τη μαρξική ανάλυση της καπιταλιστικής οικονομίας, ειδικά την περίοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης, που θεωρείται ως το σημείο εκκίνησης του καπιταλισμού.

Για να λειτουργήσει η καπιταλιστική συσσώρευση, θα πρέπει να προσέλθουν στην αγορά (και αργότερα στην παραγωγική διαδικασία) δυο διαφορετικές ομάδες ανθρώπων: Από τη μια μεριά οι κάτοχοι του χρήματος που αποβλέπουν στην αύξηση του κεφαλαίου τους, αγοράζοντας την εργατική δύναμη κάποιων άλλων, από την άλλη μεριά οι ελεύθεροι εργάτες, απαλλαγμένοι από προκαπιταλιστικές υποχρεώσεις ή ατομική ιδιοκτησία. Όταν ο καπιταλισμός ορθοποδήσει, διατηρεί αυτό το διαχωρισμό και τον αναπαράγει σε μια συνεχώς διευρυνόμενη κλίμακα. Ωστόσο, προκειμένου να ανοίξει ο

δρόμος στο καπιταλιστικό σύστημα και να αρχίσει αυτό να λειτουργεί, απαιτείται ένα προγενέστερο στάδιο – μια περίοδος πρωταρχικής συσσώρευσης. Στο τελευταίο μέρος του τόμου Ι του Κεφαλαίου, ο Μαρξ σκιαγράφησε την ιστορική διαδικασία με την οποία τα μέσα παραγωγής περιήλθαν στα χέρια του καπιταλιστή, μην αφήνοντας στον εργάτη καμία άλλη επιλογή από το να εργαστεί γι’ αυτόν. Έδειξε πώς δημιουργήθηκε η στρατιά των μισθωτών εργατών μετά το ξεκλήρισμα του αγροτικού πληθυσμού και συνέδεσε τη γέννηση του βιομηχανικού κεφαλαιοκράτη, μεταξύ άλλων με την καταλήστευση της Αφρικής, της Ασίας και της Αμερικής, «τη ρόδινη αυγή της εποχής της καπιταλιστικής παραγωγής». Στην ιστορία του Ροβινσώνα Κρούσου, ο Defoe περιγράφει πώς ένας Άγγλος του 17ου αιώνα, συσσώρευσε κεφάλαια και οργάνωσε εργατικό δυναμικό για να δουλέψει γι’ αυτόν στη Βραζιλία και την Καραϊβική. Βέβαια αυτό που εγκαθίδρυσε ο Ροβινσώνας Κρούσος δεν ήταν μια οικονομία αγοράς, όπως αυτή της Αγγλίας, αλλά μια οικονομία φυτειών και αποίκων όπως χρησιμοποιήθηκε από τον καπιταλισμό στον μη ευρωπαϊκό κόσμο. Η ιστορία του Ροβινσώνα Κρούσου θα μπορούσε επομένως να αποκληθεί ως η ιστορία της πρωταρχικής υπανάπτυξης.3

Ο Defoe (1659-1731) είχε κάθε δυνατότητα να παρατηρήσει και να εμβαθύνει στην υπόσταση της ανερχόμενης αστικής τάξης και τα μυστικά της καταγωγής της. Γιος Λονδρέζου κρεοπώλη, ασχολήθηκε με το εμπόριο καλτσών και σαν παραγγελιοδόχος μέχρι που πτώχευσε. Στη διάρκεια της ζωής του έγραψε πολλά οικονομικά δοκίμια και φυλλάδια, με θέμα, μεταξύ άλλων, τις τράπεζες, τη διαχείριση του οδικού δικτύου, τις κερδοσκοπικές και μη ασφαλιστικές εταιρίες, τα άσυλα καθυστερημένων ατόμων, τις στρατιωτικές σχολές, την εκπαίδευση των γυναικών, τα προγράμματα κοινωνικής ωφέλειας και τα κρατικά εργαστήρια. Υπήρξε ένας από τους πρώτους συγγραφείς που στηρίχθηκε στην αυξανόμενη αγορά της μεσαίας τάξης, για να κερδίσει τα προς το ζην.

1. Εμπορευματικό κεφάλαιο

Η ζωή του Ροβινσώνα Κρούσου μπορεί να εξιστορηθεί ως μια σειρά κυκλικών φάσεων, μερικές από τις οποίες προχωρούν παράλληλα, και δια μέσου των οποίων αυτός συσσωρεύει κεφάλαιο. Την πρώτη περίοδο οι κύκλοι παίρνουν τη μορφή Χ-Ε-Χ΄, (Χρήμα - Εμπόρευμα - Χρήμα), δηλαδή ο Ροβινσώνας Κρούσος ξεκινά έχοντας ένα χρηματικό ποσό, το ανταλλάσσει με εμπορεύματα και στο τέλος του κύκλου κατέχει περισσότερα χρήματα. Στις μετέπειτα περιόδους, όταν βρίσκεται εκτός χρηματιστικής οικονομίας, οι κύκλοι παίρνουν τη μορφή Εμπόρευμα - Εργατική δύναμη - Εμπόρευμα, καθώς ο Κρούσος χρησιμοποιεί τα αποθέματα εμπορεύματος που κατέχει, για να εξαγοράσει την εργασία άλλων, και να παράγει περισσότερα προϊόντα, κατορθώνοντας να έχει τελικά στην κατοχή του μια μικρή αυτοκρατορία.

Ο Ροβινσώνας Κρούσος γεννήθηκε το 1632. Ήταν γιος εμπόρου και θα μπορούσε να είχε διαλέξει ένα μέσο τρόπο ζωής και να αποκτήσει την περιουσία του «με προσήλωση και φιλοπονία, έχοντας μια εύκολη και ευχάριστη ζωή». Αντίθετα διάλεξε τα θαλάσσια ταξίδια εν μέρει γιατί του άρεσε η περιπέτεια, εν μέρει γιατί τον διέκρινε η απληστία.

Στο πρώτο του ταξίδι, ξεκινά επενδύοντας 40 λίρες σε «παιχνίδια και μικροπράγματα», φθάνει στην ακτή της Γουινέας (σαν φίλος καπετάνιου που γνώρισε στο Λονδίνο) και επιστρέφει με χρυσάφι πέντε λιβρών και εννιά ουγγιών, αξίας 300 λιρών. Αυτή είναι η πρώτη ανακύκλωση του κεφαλαίου του. Αφήνει 200 λίρες από αυτό στην Αγγλία, στα χέρια της χήρας του καπετάνιου (ο οποίος πέθανε αμέσως μετά την επιστροφή τους) και παίρνοντας τις υπόλοιπες 100 λίρες, σαν νέο κεφάλαιο, ξεκινά για το δεύτερο ταξίδι του, σαν έμπορος στη Γουινέα, με σκοπό την αύξηση του κεφαλαίου του. Ωστόσο το εγχείρημα γνωρίζει την πλήρη καταστροφή, γιατί το πλοίο του καταλαμβάνεται από Μαυριτανούς και αυτός καταλήγει δούλος στη Βόρειο Αφρική. Δραπετεύει όμως με τη βάρκα που πήρε από το αφεντικό του, με τη συνοδεία κάποιου μαύρου δούλου με το όνομα Ξούρι στον οποίο υπόσχεται: «Ξούρι, εάν μου φανείς πιστός, θα σε κάνω σπουδαίο άντρα». Μαζί ταξιδεύουν χίλια μίλια κατά μήκος της ακτής της Αφρικής, μέχρι που συναντούν και διασώζονται από ένα πορτογάλο καπετάνιο.

Για καλή του τύχη, υπάρχει τιμιότητα μεταξύ των καπιταλιστών. Ο καπετάνιος που έχει προορισμό τη Βραζιλία, θεωρεί ότι δεν θα ήταν σωστό να πάρει ό, τι είχε ο Ροβινσώνας και να τον αφήσει στη Βραζιλία απένταρο. «Σου έσωσα τη ζωή, όπως θα ήθελα να είχα σωθεί κι εγώ [...] Αν σε μεταφέρω στη Βραζιλία, τόσο μακριά από την πατρίδα σου, και σου πάρω ό, τι έχεις, θα πεθάνεις από πείνα εκεί, και τότε απλά θα αφαιρούσα τη ζωή που σου έδωσα».

Ο Ροβινσώνας βέβαια δεν είπε στον καπετάνιο ότι έχει 200 λίρες στην Αγγλία. Αντίθετα, πουλά στον καπετάνιο τη βάρκα του (δηλαδή τη βάρκα που είχε πάρει για να δραπετεύσει) και όλα τα υπάρχοντα σ’ αυτήν, συμπεριλαμβανομένου και του Ξούρι. Ένας Αφρικανός δεν είναι παρά ένας Αφρικανός, που γίνεται δούλος μόνο υπό ορισμένες συνθήκες. Ο Ροβινσώνας έχει κάποιες ενοχές που ξεπούλησε «την ελευθερία του νεαρού που με βοήθησε τόσο πιστά στο να εξασφαλίσω τη δική μου». Στο μεταξύ ο καπετάνιος προσφέρεται να αφήσει ελεύθερο τον Ξούρι σε 10 χρόνια εάν γίνει χριστιανός. «Μετά από αυτό, και καθώς ο Ξούρι είπε ότι ήταν διατεθειμένος να πάει μαζί του, τον έδωσα στον καπετάνιο για 60 ισπανικά νομίσματα». Τα εμπορεύματα είναι πράγματα και δεν πάνε από μόνα τους στην αγορά, αλλά μεταφέρονται εκεί. Εάν δεν το κάνουν με προθυμία, μεταφέρονται δια της βίας.

Ο Ροβινσώνας φτάνει στη Βραζιλία, όπου αγοράζει «τόση ακαλλιέργητη γη όση έφταναν τα χρήματά μου και κατάστρωσα κάποιο σχέδιο για την παραμονή μου και τη δημιουργία φυτειών, ανάλογο με το απόθεμα των χρημάτων που επρόκειτο να παραλάβω από την Αγγλία». Σύντομα, ανακαλύπτει όμως «ότι τώρα περισσότερο από πριν, έκανα λάθος που παρέδωσα το νεαρό μου Ξούρι». Γιατί χρειαζόταν βοήθεια και ανακάλυψε ότι «η εργασία έπρεπε να γίνει με τα δικά μου χέρια».

Στέλνει ένα γράμμα στη χήρα στην Αγγλία μέσω του Πορτογάλου καπετάνιου, δίνοντας οδηγίες, το μισό ποσό από τις 200 λίρες να σταλεί σ’ αυτόν σε εμπόρευμα. Ο καπετάνιος παίρνει το γράμμα στη Λισαβώνα όπου το δίνει σε κάποιους Λονδρέζους εμπόρους που το έστειλαν στο Λονδίνο. Η χήρα δίνει τα χρήματα σε ένα Λονδρέζο έμπορο «ο οποίος επενδύει αυτές τις 100 λίρες σε αγγλικά εμπορεύματα, όπως είχε ζητήσει ο καπετάνιος. Τα έστειλε απ’ ευθείας σ’ αυτόν και αυτός τα μετέφερε με ασφάλεια και μου τα

παρέδωσε στη Βραζιλία. Μεταξύ άλλων, και χωρίς δικές μου οδηγίες (γιατί ήμουν πολύ νέος στο εμπόριο για να το σκεφτώ από μόνος μου) φρόντισε να φέρει διάφορα εργαλεία, σιδερικά, σκεύη, απαραίτητα για τις φυτείες μου, και τα οποία μου φάνηκαν εξαιρετικά χρήσιμα».

Το φορτίο φθάνει, φέρνοντας μεγάλη τύχη στο Ροβινσώνα. Ο Πορτογάλος καπετάνιος, με τις πέντε λίρες που του δώρισε η χήρα, αγοράζει και φέρνει στο Ροβινσώνα «ένα υπηρέτη με συμβόλαιο για 6 χρόνια που δεν θα δεχόταν καμία αμοιβή, εκτός από λίγο καπνό, τον οποίο θα του έδινα από τη δική μου παραγωγή». Επιπλέον καταφέρνει να πουλήσει τα αγγλικά προϊόντα «με μεγάλο όφελος» και το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να αγοράσει ένα μαύρο δούλο και ένα δεύτερο υπηρέτη με συμβόλαιο.

Αυτή η σειρά συναλλαγών, προϋποθέτει ένα σύνθετο κοινωνικό δίκτυο από καπιταλιστικές διασυνδέσεις. Ο μυθικός Ροβινσώνας περιγράφεται ως ένα αυτάρκες άτομο, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος της πραγματικής ιστορίας, ακόμα και μετά το ναυάγιο, αυτός εμφανίζεται ως ένα εξαρτώμενο άτομο, που ανήκει σ’ ένα μεγαλύτερο κοινωνικό σύνολο και που βασίζεται πάντα στη βοήθεια και τη συνεργασία των άλλων. Το πραγματικό μήνυμα της ιστορίας του όπως επανειλημμένα θα δούμε, αποδεικνύεται ότι είναι η κοινωνική φύση της παραγωγής. Δεν υπάρχει κανένα πραγματικό παράδοξο σ’ αυτό. Στον καπιταλισμό ανήκουν ταυτόχρονα τόσο η δημιουργία των περισσότερο αναπτυγμένων κοινωνικών σχέσεων, όσο και η δημιουργία του πιο απομονωμένου ατόμου.

Ο Ροβινσώνας τώρα ενσωματώνεται στην κοινωνία ως ένας επιτυχημένος παραγωγός και συσσωρεύει σταθερά. Αλλά δεν είναι απόλυτα ευχαριστημένος και σύντομα εγκαταλείπει «την ευχάριστη άποψη που είχα να γίνω ένας πλούσιος και ευτυχισμένος άνθρωπος στην καινούργια μου φυτεία, για να ακολουθήσω μια απερίσκεπτη και υπέρμετρη επιθυμία να επεκταθώ με πιο γρήγορο ρυθμό από ό, τι η φύση επιτρέπει».

Οι φυτείες στη Βραζιλία είχαν έλλειψη από εργατικά χέρια, γιατί «οι νέγροι που είχαν μεταφερθεί ήταν λιγοστοί και πανάκριβοι» επειδή το εμπόριο των δούλων εκείνη την εποχή δεν ήταν πολύ αναπτυγμένο και ελεγχόταν από τα βασιλικά μονοπώλια της Ισπανίας και Πορτογαλίας. Ο Ροβινσώνας είχε μιλήσει σε φίλους του σχετικά με τα δυο ταξίδια του στην ακτή της Γουινέας και την ευκολία με την οποία αγόραζε κανείς εκεί «δίνοντας μικροπράγματα, όχι μόνο σκόνη χρυσού αλλά μεγάλους αριθμούς νέγρων» (Υποσημείωση: τα μικροπράγματα περιελάμβαναν χάντρες, παιχνίδια, μαχαίρια, ψαλίδια, τσεκούρια, γυαλικά κλπ., από τα οποία, όπως σύντομα θα ανακάλυπτε ο Ροβινσώνας, μόνο τα δυο πρώτα ήταν μικροπράγματα). Οι φίλοι του τον πλησίασαν έχοντας ένα μυστικό σχέδιο για εξοπλισμό ενός πλοίου, που θα τους έφερνε σκλάβους από την ακτή της Γουινέας, οι οποίοι θα εισάγονταν λαθραία στη Βραζιλία για λογαριασμό τους και θα διανέμονταν μεταξύ των φυτειών τους. Ζήτησαν από τον Ροβινσώνα να πάει σαν «επιστάτης φορτίου στο πλοίο για το διακανονισμό της εμπορικής συναλλαγής και του πρόσφεραν ένα ίσο αριθμό νέγρων χωρίς αυτός να έχει καμία συμμετοχή στο κεφάλαιο».

Ο Ροβινσώνας δέχεται, αλλά στη διάρκεια αυτού του ταξιδιού γίνεται το γνωστό

ναυάγιο. Αρκετά χρόνια αργότερα, μέσα στην απομόνωσή του, μετανιώνει γι’ αυτή του την απόφαση την οποία θεωρεί σαν την πρώτη αμαρτία του γιατί «δεν έμεινε ευχαριστημένος με αυτά που ο Θεός και η φύση (του) έδωσαν»...

«Τι δουλειά είχα εγώ να αφήσω μια καλά τακτοποιημένη περιουσία, μια πολύ καλά εξοπλισμένη, βελτιούμενη και αυξανόμενη φυτεία, για να πάω σαν επιστάτης φορτίου στη Γουινέα να μεταφέρω νέγρους, όταν η υπομονή και ο χρόνος θα είχαν αυξήσει τόσο πολύ τα προϊόντα μου στη Βραζιλία, που θα μπορούσα κάλλιστα να τους έχω αγοράσει από αυτούς που η δουλειά τους ήταν να μεταφέρουν νέγρους; Παρ’ όλο που κάτι τέτοιο θα κόστιζε λίγο περισσότερο, η αποφυγή όλης αυτής της ταλαιπωρίας θα άξιζε σίγουρα το επιπλέον αυτό κόστος».

Στην πραγματικότητα, στο τέλος της ιστορίας, ο Ροβινσώνας βγαίνει κερδισμένος, εφ’ όσον πέτυχε να συσσωρεύσει πολύ γρηγορότερα περισσότερα από όσα θα είχε συσσωρεύσει αν είχε αρκεστεί στα ίδια, γιατί, στη μεγέθυνση των φυτειών του προσθέτει μια νέα περιουσία από την οικονομία που δημιουργεί στο νησί. Η αλήθεια είναι ότι παρέμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα στην απομόνωση, αλλά σε πολλές περιπτώσεις, η ερημική παραμονή του, αντιπροσωπεύει την αποξένωση από την οποία υποφέρουν όλοι στον καπιταλισμό, και αυτοί που εργάζονται αμειβόμενοι ελάχιστα, καθώς και αυτοί, όπως ο Ροβινσώνας, οι οποίοι συσσωρεύουν και είναι συνεχώς υποχρεωμένοι να συσσωρεύουν χωρίς τέλος.

2. Νησιωτική οικονομία:

Η κατάσταση πριν από την ανάπτυξη του εμπορίου

Οι κρίσιμοι παράγοντες για την επιβίωση και την ευημερία του Ροβινσώνα στο ηλιόλουστο νησί του, δεν είναι η ευφυΐα και η επινοητικότητά του αλλά το εύκρατο κλίμα και το μεγάλο απόθεμα ενσωματωμένης εργασίας με τα οποία αρχίζει. Στις 13 επισκέψεις του στο ναυαγισμένο πλοίο του μπόρεσε να προμηθευτεί πολλά υλικά και εργαλεία που ποτέ δεν κατασκεύασε ο ίδιος, και τα οποία ωστόσο καρπώθηκε. Τα χρησιμοποιεί για να αποκτήσει τον έλεγχο επί της φύσης και επί άλλων ανθρώπων. Βασικής σημασίας στο αρχικό απόθεμα των μέσων παραγωγής του είναι τα άφθονα όπλα και πυρομαχικά που του δίνουν μια καθοριστική υπεροχή στον προσδιορισμό των όρων του εμπορίου, όταν τελικά η νησιωτική του οικονομία ανοίγεται στο εμπόριο.

Ο ίδιος ο Ροβινσώνας έχει πλήρη επίγνωση της κληρονομιάς του (Πίνακας Ι). «Τι θα μπορούσα να κάνω χωρίς ένα όπλο, χωρίς πολεμοφόδια, χωρίς κανένα εργαλείο για να δουλέψω ή να φτιάξω κάποιο άλλο, χωρίς ρούχα, κουβέρτες, μια σκηνή ή οτιδήποτε μέσο

προστασίας;» ρωτά. Και «κρίνοντας τα πράγματα με λογική, ο καθένας μπορεί ύστερα από κάποιο καιρό να γίνει γνώστης της κάθε μηχανικής τέχνης. Ποτέ δεν είχα πιάσει εργαλείο στα χέρια μου σε όλη μου τη ζωή και όμως σε λίγο χρονικό διάστημα δεν υπήρχε τίποτα που δεν θα μπορούσα να κάνω μέσω της εργασίας, της επιμονής και της εφευρετικότητας, ιδιαιτέρως αν είχα τα εργαλεία». Ένας Ευρωπαίος είναι πάντα ένας Ευρωπαίος και μόνο κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες γίνεται αφέντης. Δεν ήταν οι προσωπικές τους ιδιότητες που έδωσαν στο Ροβινσώνα και στους άλλους Ευρωπαίους εξερευνητές δύναμη σε αντίθεση με τους μη Ευρωπαίους, αλλά τα μέσα που έφεραν μαζί τους, η δύναμη της γνώσης αποτυπωμένη σε αντικείμενα. Αυτή η υλική βάση ήταν το αποτέλεσμα ενός πολυσύνθετου κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, του οποίου υπήρξαν οι ωφελημένοι και όχι οι δημιουργοί.

Πίνακας Ι:

Είδη που ήρθαν στην κατοχή του Ροβινσώνα από το ναυάγιο.

Άμυνα: Πυρομαχικά, οπλισμός, μπαρούτι, 2 βαρέλια σφαίρες, 5 - 7 τουφέκια, μεγάλος σάκος με σφαίρες.

Τρόφιμα: Μπισκότα, ρούμι, ψωμί, ρύζι, τυρί, κρέας κατσικιού, καλαμπόκι, , αλεύρι, ποτά αλκοολούχα και μη, ζαχαρωτά, τροφή για πουλερικά, σπόροι σιταριού και ρυζιού.

Ρουχισμός: Ανδρικά ρούχα, μαντήλια, λαιμοδέτες, 2 ζεύγη παπούτσια.

Έπιπλα και διάφορα άλλα: αιώρα, σκεπάσματα, πένες, μελάνι, χαρτί, 3 - 4 πυξίδες, μερικά μαθηματικά όργανα, ρολόγια, οπτικά όργανα, χάρτες, ναυτικά βιβλία, 3 Βίβλοι.

Εργαλεία: Ξυλουργικό κιβώτιο, 203 σακούλες με καρφιά, ένα μεγάλο κατσαβίδι, μια έως δυο δωδεκάδες μπαλτάδες, ακονόπετρα, δυο πριόνια, τσεκούρι, σφυρί, δυο έως τρεις μοχλοί, δυο έως τρία ξυράφια, ψαλίδι, μικρό φτυάρι και τσιμπίδες πυράς, μπρούτζινες χύτρες, χάλκινα δοχεία, σχάρα.

Πρώτες ύλες:Ξάρτια, καραβόπανα, μικρά σχοινιά, σχοινιά και σύρματα, σιδερικά, ξυλεία, μικρές και μεγάλες σανίδες, 2 - 3 πλάκες σιδήρου 100 λιβρών, ένα φύλλο μολύβδου 100 λιβρών.

Ζώα: 1 Σκύλος, 2 γάτες.

Πράγματα που του λείπουν: Μελάνι, τσάπα, φτυάρι, βελόνες, καρφίτσες, νήμα, πίπα καπνίσματος.

Το νησί είναι πλούσιο, και πάλι, εν μέρει χάρη στην εργασία των άλλων. Το εξερευνά,

καταλαβαίνοντας λίγα μια και η περισσότερη βλάστηση του είναι άγνωστη. Δεν κάνει καμία ιδιαίτερη ανακάλυψη αλλά βρίσκει μερικά γνωστά πράγματα – κατσίκες, χελώνες, φρούτα, λεμόνια, πορτοκάλια, καπνό, σταφύλια – πολλά από τα οποία πιστεύω δεν θα ήταν δυνατόν να βρίσκονται στο νησί, εάν δεν τα είχαν φυτέψει κάποιοι επισκέπτες. Η συμβολή του στη γεωργική παραγωγή ήταν συμπτωματική. Μεταξύ των πραγμάτων που διασώθηκαν από το πλοίο ήταν μια μικρή σακούλα που κάποτε περιείχε δημητριακά. Ο Ροβινσώνας, βλέποντας ότι δεν περιέχει τίποτε εκτός από φλούδες και σκόνη, τίναξε το περιεχόμενό της στο χώμα για να τη χρησιμοποιήσει για κάποιο άλλο σκοπό. Περίπου ένα μήνα αργότερα, χωρίς καν να θυμάται ότι τα έριξε στο συγκεκριμένο σημείο, έμεινα «πραγματικά έκπληκτος», όταν είδε να φυτρώνει κριθάρι.

Επηρεασμένος από την καπιταλιστική παράδοση, ο Κρούσος προσπαθεί να κρατήσει ένα κατάλογο των δραστηριοτήτων του. «Όσο είχα μελάνι κατέγραφα με ακρίβεια, αλλά όταν αυτό τελείωσε δεν μπορούσα πια να το κάνω, εφόσον δεν μπορούσα να φτιάξω μελάνι ο ίδιος με όποιον τρόπο και να μηχανευόμουνα». Ετοιμάζει μια ανάλυση κόστους - οφέλους της οικονομικής του κατάστασης και αναφέρει «αμερόληπτα, όπως χρεώστης σε πιστωτή, τις ανέσεις που απολάμβανα σε σύγκριση με τις στερήσεις που είχα». Χωρίζει τη μέρα του σε τρία μέρη. Του έπαιρνε μόνο τρεις ώρες για να κυνηγήσει και να εξασφαλίσει την τροφή του. Άλλο ένα μέρος της ημέρας το κατανάλωνε με την τακτοποίηση, το πάστωμα και τη συντήρηση τροφών και με τη μαγειρική. Το τρίτο μέρος το κατανάλωνε στη δημιουργία κεφαλαίου, φυτεύοντας κριθάρι και ρύζι, φτιάχνοντας σταφίδες, κατασκευάζοντας έπιπλα και ένα κανό κλπ.

Ο ζήλος αυτός για τη λογιστική ίσως φαίνεται να επιβεβαιώνει την εικόνα του οικονομολόγου για τον Ροβινσώνα ως ιδιαίτερα ορθολογικού ανθρώπου, που κατανέμει το χρόνο του αποτελεσματικά μεταξύ των διαφόρων δραστηριοτήτων του, με σκοπό να μεγιστοποιήσει το οικονομικό του όφελος. Ωστόσο, ακολουθεί η εξής εκπληκτική παρατήρηση: «Ο χρόνος ή η εργασία είχε ελάχιστη αξία και με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο, χρησιμοποιούταν εξ ίσου καλά». Αντίθετα προς τα συνηθισμένα οικονομικά μοντέλα, ο Ροβινσώνας Κρούσος, παράγοντας (προϊόντα) μόνο για χρήση και όχι για ανταλλαγή, ανακαλύπτει ότι δεν υπάρχει έλλειψη και ότι η εργασία δεν έχει καμία αξία. Η δύναμη που δίνει ώθηση στον καπιταλισμό, ο ζήλος για τη συσσώρευση, εξαφανίστηκε καθώς αυτός απομένει μόνος. «Οτιδήποτε εμφάνιζε κάποια χρησιμότητα σε μένα περιείχε και αξία [...] Ακόμα και ο πιο άπληστος και τσιγκούνης στον κόσμο, θα θεραπευόταν από το ελάττωμα της απληστίας εάν βρισκόταν στη θέση μου».

Η εξήγηση αυτού του φαινομένου από τον Ροβινσώνα έχει κυρίως σχέση με τη ζήτηση. Λόγω του ότι βρίσκεται μόνος, οι ανάγκες του είναι περιορισμένες και επέρχεται ο κορεσμός πριν εξαντληθεί ο διαθέσιμος χρόνος εργασίας του.

«Εδώ απαλλάχτηκα από όλη τη φαυλότητα του κόσμου. Δεν είχα ούτε την άμετρη επιθυμία της σάρκας ή τη λαγνεία των ματιών ή την περηφάνια της ζωής. Δεν υπήρχε τίποτα να επιθυμήσω γιατί είχα όλα όσα ήταν δυνατόν να απολαύσω. Ήμουν άρχοντας όλου του φέουδου ή αν ήθελα, θα μπορούσα να αυτοαποκληθώ βασιλιάς ή αυτοκράτορας

όλης της χώρας την οποία κατείχα. Δεν υπήρχαν αντίπαλοι, δεν είχα ανταγωνιστή [...]».

Μέχρις εδώ, αυτό αληθεύει αλλά είναι μονόπλευρο. Η απληστία του Ροβινσώνα εξαφανίστηκε γιατί δεν υπήρχαν άνθρωποι ώστε να τους οργανώσει και να τους διαφεντέψει. Η θέση του Μαρξ ήταν ότι το μόνο μέτρο και πηγή του καπιταλιστικού πλούτου ήταν η υπερεργασία. Όταν δεν ήταν σε θέση να εξουσιάζει την εργασία κάποιου άλλου, το σύστημα των αξιών του καπιταλιστή εξαφανίστηκε. Καμία απεριόριστη δίψα για υπερεργασία δεν εμφανίστηκε μέσα από τη φύση της ίδιας της παραγωγής. Οι σκοποί της αποδοτικότητας, της μεγιστοποίησης και της συσσώρευσης, διαλύθηκαν σε ένα ευρύτερο σύστημα αξιών.

Αργότερα, όταν το νησί του Ροβινσώνα θα κατοικηθεί, το πάθος της οργάνωσης και της συσσώρευσης επανέρχεται. Μόνο όταν δεν μπορεί να ελέγξει καμιά εργατική δύναμη πέρα από τη δική του, η εργατική δύναμη παύει να είναι δυσεύρετη και ο Ροβινσώνας σταματά να μετρά τα πράγματα σε σχέση με το χρόνο εργασίας. Όπως δείχνει η αναφορά του Ροβινσώνα στον άπληστο φιλάργυρο, δεν είναι απλά ένα θέμα της ζήτησης για καταναλωτικά αγαθά. Ο φιλάργυρος συσσωρεύει όχι για κατανάλωση αλλά για τη συσσώρευση, όπως ακριβώς ο υπολογιστής άνθρωπος στην καπιταλιστική εποχή, καθώς όπως λέει ο Κέινς, «δεν αγαπά τη γάτα του, αλλά τα γατάκια της, και στην πραγματικότητα ούτε αυτά, αλλά τα γατάκια αυτών και αυτό συνεχίζεται για πάντα ως το τέλος του γατο-βασιλείου. Γι’ αυτόν η μαρμελάδα δεν είναι μαρμελάδα, εκτός εάν υπάρχει μαρμελάδα αύριο και όχι σήμερα»5 . Χρήμα και κεφάλαιο είναι κοινωνικές σχέσεις που αντιπροσωπεύουν την κοινωνική εξουσία που εξασκείται πάνω στους άλλους. Ανεξάρτητα του τι συμβαίνει στα μυαλά του φιλάργυρου ή του καπιταλιστή όταν κοιτάζουν το κεφάλαιό τους, αυτό που λογαριάζουν και συσσωρεύουν είναι η εξουσία πάνω σε άλλους ανθρώπους, όπως θα μπορούσαν να διαπιστώσουν εάν αφήνονταν μόνοι τους, όπως και ο Ροβινσώνας.

Αυτό γίνεται εν μέρει αντιληπτό από τον Ροβινσώνα, όταν αυτός συλλογίζεται την έλλειψη χρησιμότητας του χρυσού στο νησί του.

«Χαμογέλασα στον εαυτό μου στη θέα αυτών των χρημάτων. “Άχρηστο πράγμα!”, είπα δυνατά “σε τι μπορεί να είσαι χρήσιμο; Δεν έχεις καμία αξία, ούτε καν για να σκύψω να σε πάρω από το έδαφος, ένα από αυτά τα μαχαίρια αξίζει ό, τι αυτός ο σωρός. Δεν έχω τρόπο να σε χρησιμοποιήσω, μείνε εκεί που είσαι και εξαφανίσου σαν ένα πλάσμα που δεν αξίζει να σωθεί”. Ωστόσο, ύστερα από δεύτερη σκέψη, το σήκωσα [...]».

Έτσι ακυρώνει το μερκαντιλιστικό σύστημα, το οποίο δημιούργησε από το χρυσάφι ένα φετίχ, αλλά δεν διαπερνάει ολοκληρωτικά το πέπλο του χρήματος για να αποκαλύψει το βασικό θεμέλιο της υπερεργασίας – δεν το κάνει στη θεωρία. Στην καθημερινή του όμως πρακτική έχει πλήρη επίγνωση του αληθινού θεμελίου της οικονομίας. Αυτό φαίνεται,

όταν συζητά την έννοια της απληστίας. Στα μάτια του Ροβινσώνα η πρωταρχική αμαρτία είναι ότι αναζητά να καλυτερέψει τη θέση του αντί να ακολουθήσει τη συμβουλή του πατέρα του. Η απομόνωση και αποξένωσή του είναι η τιμωρία του και νιώθει ότι η ιστορία του θα έπρεπε να διδάξει εγκράτεια σ’ αυτούς «που δεν μπορούν να απολαύσουν άνετα ό, τι τους έδωσε ο Θεός». Νιώθει ένοχος γιατί παραβίασε τους φεουδαρχικούς θεσμούς της (κοινωνικής) θέσης, της πατριαρχίας και του Θεού. Δεν εξετάζει ότι όταν συσσωρεύει φέρεται βάναυσα σ’ αυτούς που εκμεταλλεύεται – τον Ξούρι, τους αφρικανούς δούλους που εμπορεύθηκε, τους δεσμευμένους με συμβόλαιο υπηρέτες και σύντομα τον Παρασκευά και άλλους. Από ιδεολογική άποψη, ο Ροβινσώνας είναι ένας μεταβατικός άνθρωπος που κοιτά πίσω και ψηλά αντί να κοιτάζει μπροστά και χαμηλά. Γι’ αυτό το λόγο δεν διδάσκεται τίποτα (από ηθικής πλευράς) από τη μοναξιά του. Ο φιλάργυρος δεν θεραπεύτηκε στ’ αλήθεια, το ελάττωμα της απληστίας εύκολα επιστρέφει.

Εφόσον η σχέση του εμπορίου, της συσσώρευσης και της εκμετάλλευσης είναι τόσο σημαντική στην κατανόηση των οικονομικών, μπορούμε να παραμείνουμε λίγο περισσότερο σ’ αυτό. Το νήμα της συζήτησης φτάνει μέχρι τον Αριστοτέλη, ο οποίος θεωρούσε ότι μια αυτάρκης κοινωνία δεν θα κατευθύνεται από τη σπανιότητα και τη συσσώρευση, εφόσον οι φυσικές ανάγκες του ανθρώπου είναι περιορισμένες και θα μπορούσαν εύκολα να ικανοποιηθούν ώστε να του απομείνει αρκετός ελεύθερος χρόνος για χαλάρωση. Μια τέτοια κοινωνία θα ασκούσε την τέχνη του νοικοκυριού, που έχει ως στόχο την αξία χρήσης. Αλλά ο Αριστοτέλης, αυτόπτης μάρτυρας της ανάπτυξης της αγοράς στην αρχική της εμφάνιση, σημείωσε ότι υπάρχει άλλο ένα είδος τέχνης για συσσώρευση πλούτου – η εμπορική συναλλαγή – το οποίο δεν είχε κανένα όριο μιας και ο σκοπός του ήταν η συσσώρευση αξίας ανταλλαγής ως αυτοσκοπός. Ο Αριστοτέλης ενδιαφερόταν περισσότερο για τα αποτελέσματα της ανάπτυξης του εμπορίου, παρά για τη βάση του και δεν έκανε κανένα συσχετισμό μεταξύ αξίας ανταλλαγής και υπερεργασίας. Ωστόσο αυτή η σχέση φανερωνόταν ανοικτά. Η εμφάνιση της αγοράς στην Αρχαία Αθήνα ήταν ένα παράπλευρο αποτέλεσμα της αυτοκρατορικής της επέκτασης, της λεηλασίας των περιοχών που απελευθερώθηκαν από τους Πέρσες, της συλλογής διάφορων φόρων από τα άλλα ελληνικά κράτη σε ανταπόδοση για προστασία και της δια της βίας εκτροπής του εμπορίου της περιοχής προς το λιμάνι της Αθήνας.6

Ο Κέινς, αν και ανακριβής στην ανάλυσή του, παρατήρησε το ίδιο σημείο στο άρθρο του για την “National Self-Suficiency” («Εθνική αυτάρκεια»)7 όπου ενστικτωδώς είδε ότι κάποια απομάκρυνση από το διεθνές εμπόριο θα ήταν απαραίτητη προκειμένου, χάρη στην επιστήμη, να γίνει η ζωή πιο ευχάριστη και άξια λόγου. Ήθελε μάλλον να ελαχιστοποιήσει παρά να μεγιστοποιήσει τις οικονομικές εμπλοκές μεταξύ των εθνών, έτσι ώστε να μπορούμε «να είμαστε οι αφέντες του εαυτού μας» και «να πραγματοποιήσουμε τους προσφιλείς μας πειραματισμούς προς την ιδανική κοινωνική δημοκρατία του μέλλοντος». Ήταν υπέρμαχος της ελεύθερης διακίνησης των ιδεών, της γνώσης, της επιστήμης, της φιλοξενίας και των ταξιδιών «αλλά ας έχουν προτεραιότητα τα προϊόντα εγχώριας προέλευσης όσο αυτό είναι λογικό και εμπορικά εφικτό, και πάνω απ’ όλα ας είναι η χρηματοδότηση κυρίως εθνική». Ο Κέινς ήξερε ότι το πρόβλημα δεν ήταν η μισητή κατανάλωση, αλλά η επιθυμία του επεκτατισμού, με τη διείσδυση σε

ξένες αγορές μέσω των εξαγωγών και των επενδύσεων η οποία στο τέλος οδηγεί σε μια προσπάθεια να μετασχηματισθεί ο κόσμος όσο είναι δυνατόν, σε αντιστοιχία με τα χαρακτηριστικά και τις ρίζες αυτού που επεκτείνεται, δηλαδή σε ιμπεριαλισμό.8

Ας επιστρέψουμε στον Ροβινσώνα Κρούσο. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η απομόνωσή του συνοδεύτηκε όχι τόσο από μοναξιά, όσο από φόβο. Το πρώτο πράγμα που έκανε όταν έφτασε στον όμορφο παράδεισο της Καραϊβικής ήταν να κτίσει ένα φρούριο για τον εαυτό του. Μόνο όταν ήταν απόλυτα «περιφραγμένος και οχυρωμένος», από τον υπόλοιπο κόσμο «κοιμήθηκε ασφαλής το βράδυ». Οι προφυλάξεις που παίρνει στη διάρκεια των πρώτων έντεκα χρόνων που είναι εντελώς μόνος, είναι εκπληκτικές. Ωστόσο κατά τη διάρκεια των χρόνων αυτών δεν κινδυνεύει από τα άγρια ζώα ή από οποιοδήποτε ζωντανό ον. Το κύριο πρόβλημά του είναι τα πουλιά που κλέβουν τους καρπούς. Το αντιμετωπίζει με αποφασιστικότητα, σκοτώνοντας μερικά και μετά «τα έπιανα και τα περιποιήθηκα κατά τον ίδιο τρόπο που περιποιούμαστε στην Αγγλία τους περιβόητους κλέφτες, δηλαδή τους κρεμάμε σε αλυσίδες για να τρομοκρατήσουμε τους άλλους». Και όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, όταν διαφαίνονται κάποια σημεία ανθρώπινης ύπαρξης, δεν τρέχει με χαρά, έτοιμος να ρισκάρει τα πάντα, για ν’ ακούσει ανθρώπινη φωνή μετά από τόσα χρόνια πλήρους απομόνωσης. Αντίθετα οι φόβοι και τα άγχη του αυξάνονται σε μεγάλο βαθμό, με αποτέλεσμα να οχυρώνεται περισσότερο και να αποτραβιέται περισσότερο στην απομόνωση.

Ίσως κάτι τέτοιο θα ήταν αναμενόμενο από έναν άνθρωπο που απομονώθηκε για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Ωστόσο, κάποιες φορές έχω την εντύπωση ότι ο Defoe περιγράφοντας τον Ροβινσώνα Κρούσο δεν μιλά για ένα άνθρωπο που βρέθηκε συμπτωματικά σε απομόνωση, αλλά παρουσιάζει μια αλληγορία για τη ζωή όλων των ανθρώπων στην καπιταλιστική κοινωνία – απομονωμένων, φτωχών, αβέβαιων, φοβισμένων. Η απομόνωση είναι πιο έντονη στο μυαλό του Ροβινσώνα απ’ ό, τι είναι η πραγματική του κατάσταση. Διότι το συμπέρασμα που βγαίνει καθαρά μετά από κάθε συνάντηση, είναι ότι κάθε φορά που ο Ροβινσώνας υποχρεώνεται να αντιμετωπίσει κάποιο άλλο πρόσωπο, αντιδρά με φόβο και καχυποψία. Με λίγα λόγια, η απομόνωσή του δεν είναι τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο από την αποξένωση του κτητικού ατομικισμού, που επαναλαμβάνεται ένα εκατομμύριο φορές στην καπιταλιστική κοινωνία και που στις μέρες μας συμβολίζεται από το ιδιωτικό καταφύγιο πολιτικής άμυνας, που προστατεύεται από τους γείτονες με ένα πολυβόλο.

3.Άνοιγμα του εμπορίου:

Η διαμόρφωση μιας αυτοκρατορικής στρατηγικής

Το άνοιγμα της οικονομίας του προς τον έξω κόσμο, δεν έρχεται στον Ροβινσώνα Κρούσο με τη μορφή αφηρημένων τιμών που δημιουργούνται σε ανώνυμες αγορές, αλλά με τη μορφή πραγματικών ανθρώπων με τους οποίους πρέπει να έρθει σε συμφωνία. Μετά από 15 χρόνια ζωής στο νησί, συναντά ένα ίχνος από ανθρώπινο γυμνό πέλμα

στην παραλία. Η πρώτη του αντίδραση είναι ο φόβος. «Τρομοκρατημένος στο μέγιστο βαθμό, κοιτάζοντας πίσω μου, σε κάθε δυο ή τρία βήματα, βλέποντας ως απειλή κάθε θάμνο και δέντρο και φανταζόμενος από μακριά κάθε κορμό ως ανθρώπινη παρουσία», υποχωρεί στην καταφύγιο. «Ένας φοβισμένος λαγός ή αλεπού, δεν έτρεξε ποτέ να κρυφτεί με περισσότερο τρόμο στο μυαλό από ότι εγώ». Από τότε και στο εξής, έζησε «στο μόνιμο βραχνά του φόβου του ανθρώπινου άγχους, του φόβου και της προφύλαξης».

Σκέφτεται να καταστρέψει την περίφραξη για τα ζώα, τη σιτηροκαλλιέργεια και την κατοικία του, ώστε να μη βρουν ούτε σπόρο σταριού εκεί … και να παρακινηθούν να κοιτάξουν παραπέρα, με σκοπό να βρουν τους κατοίκους. Κτίζει ένα δεύτερο τείχος από οχυρώσεις, οπλισμένο με επτά μουσκέτα, τοποθετημένα σαν ένα κανόνι και συνδεδεμένα «σε σκελετό που τα κρατούσε σαν άμαξα, έτσι ώστε μπορούσα να εκπυρσοκροτήσω και τα επτά όπλα σε χρόνο δυο λεπτών. Αυτό το τείχος μου πήρε ένα πολύ κουραστικό μήνα για να το τελειώσω και μολαταύτα πριν το τελειώσω, δεν ένιωσα ποτέ ασφαλής». Περνάει σε όλο το έδαφος, έξω από το τείχος του, πασσάλους ή ξύλα, έτσι που σε πέντε ή έξι χρόνια απέκτησε «ένα δάσος μπροστά από την κατοικία μου που αναπτυσσόταν τόσο θεόρατα πυκνό και ισχυρό που ήταν πραγματικά εντελώς αδιάβατο και κανένας άνθρωπος δεν θα μπορούσε ποτέ να φανταστεί ότι υπάρχει κάτι πίσω από αυτό».

Τρία χρόνια αφ’ ότου είδε το ίχνος, βρίσκει κόκκαλα και άλλα υπολείμματα κανιβαλισμού. (Αφήνουμε κατά μέρος την ιστορική ερώτηση, κατά πόσο ο κανιβαλισμός εξασκήθηκε ή όχι από τους κατοίκους της Καραϊβικής. Αρκεί το ότι ο Ροβινσώνας το σκέφτηκε έτσι. Η προθυμία του Ευρωπαίου να πιστεύει ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι κανίβαλοι, άσχετα από γεγονότα, παίζει τον ίδιο ρόλο στον καθορισμό των εμπορικών προτύπων, όπως ακριβώς η ενδο-ευρωπαϊκή αλληλεγγύη που φάνηκε για παράδειγμα μεταξύ του Πορτογάλου καπετάνιου και του Ροβινσώνα). Αποτραβήχτηκε ακόμα περισσότερο και «έμεινα κλεισμένος μέσα στο χώρο μου επί σχεδόν δυο χρόνια».

Σταδιακά ο φόβος περνάει και αρχίζει να βγαίνει έξω συχνότερα. Αλλά ενεργεί προσεχτικά. Δεν πυροβολεί από φόβο μην ακουστεί και είναι πάντα οπλισμένος με τουφέκι, δυο πιστόλια και ένα ναυτικό σπαθί. Μερικές φορές σκέφτεται ακόμα και την επίθεση και χτίζει ένα μέρος από το οποίο μπορεί «να καταστρέψω αυτά τα τέρατα μέσα στη βάρβαρη αιμοσταγή διασκέδασή τους και εάν είναι δυνατόν, να σώσω το θύμα που θα φέρουν προς τα εδώ για να εξοντώσουν». Αλλά μετά σκέφτεται: «Αυτοί οι άνθρωποι δεν μου έκαναν κανένα κακό […] και έτσι δε θα ήταν δίκαιο από μέρους μου να τους επιτεθώ». Κατηγορεί τους Ισπανούς για τις βαρβαρότητές τους στην Αμερική, «όπου αφάνισαν εκατομμύρια από αυτούς τους ανθρώπους […] μια καθαρή σφαγή, ένα αιματηρό και αφύσικο είδος σκληρότητας, αδικαιολόγητο είτε από το Θεό, είτε από τον άνθρωπο […] για την οποία το ίδιο το όνομα του Ισπανού εκτιμάται ότι είναι φοβερό και τρομερό, σε όλους τους ανθρώπους του κόσμου ή της χριστιανικής ευσπλαχνίας». Αποφασίζει ότι «δεν είναι δουλειά μου να ανακατευτώ μαζί τους, εκτός εάν αυτοί μου επιτεθούν πρώτοι».

Στο διάστημα των επόμενων χρόνων «αποσύρεται περισσότερο από ποτέ» βγαίνοντας

σπάνια έξω από το καβούκι του. Ο φόβος «έθεσε τέρμα σε όλες τις εφευρέσεις μου και επινοήσεις που είχα σχεδιάσει για τις μελλοντικές μου διευκολύνσεις». Τρόμαζε να βάλει ένα καρφί ή να κόψει ένα κομμάτι ξύλο ή να πυροβολήσει ή ν’ ανάψει φωτιά λόγω του φόβου ότι θα ακουγόταν ή θα γινόταν ορατός. Δεν θέλει τίποτα περισσότερο από ένα ασφαλές καταφύγιο και το βρίσκει σε μια κρυμμένη σπηλιά. «Φαντάστηκα τον εαυτό μου τώρα να μοιάζει με ένα από τους αρχαίους γίγαντες οι οποίοι λέγεται ότι ζούσαν σε σπηλιές και τρύπες στους βράχους, όπου κανείς δεν μπόρεσε να τους πλησιάσει». Παρ’ όλα αυτά, ακόμα και σ’ αυτή τη βαθιά απομόνωση, μόνο τους ανθρώπους φοβόταν. Μαζί με μερικούς παπαγάλους, γάτες, κατσίκια και ένα εξημερωμένο ψαροπούλι για οικιακά ζώα, «άρχισα να είμαι ευχαριστημένος με τη ζωή που περνούσα και θα ήμουν καλύτερα αν ήμουν ασφαλής από το φόβο των αγρίων».

Στον εικοστό τρίτο χρόνο, βλέπει τελικά μερικούς από τους κατοίκους της Καραϊβικής που περιοδικά επισκέπτονται το νησί. Αρχικά υποχωρεί στα οχυρώματά του, αλλά μη μπορώντας πια ν’ αντέξει την κατάσταση της άγνοιας, παίρνει θέση σ’ ένα ασφαλές μέρος από το οποίο παρακολουθεί «εννέα γυμνούς άγριους να κάθονται γύρω από μια μικρή φωτιά». Για άλλη μια φορά έρχονται σκέψεις στο μυαλό του, «μηχανευόμενος τρόπους να τους αιφνιδιάσει και να τους επιτεθεί την επόμενη κιόλας φορά» και σύντομα ονειρεύεται «το φόνο των αγρίων». Η μοναξιά του εντείνεται όταν ένα βράδυ ακούει ένα πυροβολισμό από ένα πλοίο που κινδυνεύει και την επόμενη μέρα βρίσκει ένα ναυάγιο. Ποθεί την επαφή με τους Ευρωπαίους. «Μακάρι να υπήρχαν ένας ή δυο ακόμα, ή έστω μια ψυχή που να διασωθεί από το πλοίο, για να καταφύγει σε μένα, ώστε ίσως να αποκτήσω μια συντροφιά, μια συντροφιά να συνομιλώ, να ανταλλάσσω μια κουβέντα!».

Οι σκέψεις του μετακινούνται από την άμυνα στην επίθεση. Οι ηθικοί ενδοιασμοί του για την ισπανική αποικιοκρατία υποχωρούν και αρχίζει να σχεδιάζει μια αυτοκρατορική στρατηγική. Το σχέδιο έρχεται σ’ ένα όνειρό του, στο οποίο ένας αιχμαλωτισμένος άγριος δραπετεύει, καταφεύγει σ’ αυτόν και γίνεται υπηρέτης του. Ξυπνώντας «έβγαλα το εξής συμπέρασμα: ότι ο μόνος τρόπος για να τολμήσω μια απόδραση θα ήταν, εάν γινόταν, να αποκτήσω κάποιον άγριο και εάν ήταν δυνατόν θα έπρεπε να είναι ένας από τους αιχμαλώτους». Έχει κάποιους φόβους για το κατά πόσο μπορεί να κάνει κάτι τέτοιο και μερικές τύψεις ηθικής για το εάν θα έπρεπε, αλλά αν και «οι σκέψεις να χυθεί ανθρώπινο αίμα για την προσωπική μου λύτρωση ήταν φοβερές για μένα», τελικά αποφάσισε «να αποκτήσω ένα απ’ αυτούς τους άγριους, με οποιοδήποτε κόστος».

Μετά από ενάμιση χρόνο περίπου, αποβιβάζεται μια ομάδα αποτελούμενη από είκοσι ή τριάντα κατοίκους της Καραϊβικής. Η τύχη τον ευνοεί. Ένας αιχμάλωτος δραπετεύει, καταδιωκόμενος από δυο μόνο άνδρες. «Μου ήρθε πολύ έντονα στο μυαλό, πραγματικά χωρίς καμία αντίσταση, η ιδέα ότι τώρα ήταν καιρός να αποκτήσω ένα υπηρέτη και ίσως ένα σύντροφο ή βοηθό».

Ο Ροβινσώνας κτυπά τον ένα από τους διώκτες και πυροβολεί τον δεύτερο. Ο αιχμάλωτος που γλύτωσε, προσεχτικός και φοβισμένος πλησιάζει. «Πλησίασε όλο και πιο κοντά, γονατίζοντας κάθε δέκα με δώδεκα βήματα. Τελικά έφτασε κοντά μου και τότε γονάτισε ξανά, φίλησε το χώμα, ακούμπησε το κεφάλι του στο έδαφος και

παίρνοντας το πόδι μου το έβαλε πάνω στο κεφάλι του. Αυτό φαίνεται ότι επείχε θέση όρκου ότι θα είναι για πάντα δούλος μου». Ο Ροβινσώνας αποκτά έναν υπηρέτη. Μια οικονομία γεννιέται.

4. Αποικιοποίηση

Ο Παρασκευάς, κουρασμένος από τη δοκιμασία του, κοιμάται. Ο Ροβινσώνας αξιολογεί το απόκτημά του. Η σχέση που πρόκειται να συνάψουν είναι μια συμφωνία άνιση και βίαιη. («Η βία», γράφει ο R. D. Laing στην Πολιτική της Εμπειρίας, «προσπαθεί να περιορίσει την ελευθερία του άλλου, να τον αναγκάσει δια της βίας να φερθεί με τον τρόπο που ζητάμε, αλλά με απόλυτη έλλειψη ενδιαφέροντος, με αδιαφορία για την ύπαρξη ή τον προορισμό του άλλου»9 ). Προκειμένου να διατηρηθεί μια τέτοια σχέση και να γίνει υποφερτή, απαιτείται ένα ιδεολογικό εποικοδόμημα. Ο Παρασκευάς είναι ένα ανεξάρτητο άτομο με δικό του μυαλό και θέληση. Αλλά η εξουσία του Ροβινσώνα εξαρτάται από το βαθμό στον οποίο το κεφάλι του ελέγχει το χέρι του Παρασκευά. Για να διευκολύνει τον εαυτό του, στον καθημερινό αγώνα επιβίωσής του με τον Παρασκευά, ο Ροβινσώνας αρχίζει να αντιλαμβάνεται τον Παρασκευά όχι σαν άνθρωπο αλλά σαν ένα είδος οικιακού ζώου, ένα ανεγκέφαλο σώμα που είναι υπάκουο και όμορφο. («Η χρησιμότητα των σκλάβων και των εξημερωμένων ζώων δεν έχει διαφορά γιατί και τα δυο με τα σώματά τους εξυπηρετούν τις ανάγκες της ζωής». Αριστοτέλης: Αθηναίων Πολιτεία). Το παράθεμα που ακολουθεί είναι μια κατά λέξη αναφορά της περιγραφής του για τον Παρασκευά, εκτός από την αντικατάστασή του «αυτή» με «αυτόν», «αυτής» με «αυτού». Αυτό δε γίνεται για να υπονοηθεί ομοφυλοφιλία αλλά για να δώσει έμφαση στο πώς οι εξουσιαστές εννοούν τους υποτελείς μόνο ως σώματα που υπηρετούν τις ανάγκες τους. (Για να παραπέμψουμε και πάλι στον Αριστοτέλη, «Το αρσενικό είναι από τη φύση ανώτερο και το θηλυκό κατώτερο, και ο ένας εξουσιάζει, ο άλλος εξουσιάζεται»10 ).

«Ήταν μια κομψή, όμορφη γυναίκα, τέλεια φτιαγμένη, με ίσια, γερά άκρα, όχι υπερβολικά εύσωμη, ψηλή και καλοσχηματισμένη και σύμφωνα με τους υπολογισμούς μου, περίπου 26 χρονών. Είχε πολύ ωραία έκφραση, ούτε ένα σημείο αγριάδας και δυστροπίας, αλλά φαινόταν να έχει κάτι πολύ ανδροπρεπές στο πρόσωπό της και μολαταύτα είχε όλη τη γλύκα και την απλότητα της Ευρωπαίας στην έκφρασή της, ιδιαίτερα όταν χαμογελούσε. Τα μαλλιά της ήταν μακριά και μαύρα, όχι σγουρά σαν το μαλλί των προβάτων, το μέτωπό της ήταν ψηλό και μεγάλο, με μια μεγάλη ζωηράδα και με μια αστραφτερή οξύτητα στα μάτια της. Το χρώμα του δέρματός της δεν ήταν ακριβώς μαύρο αλλά μελαμψό, όμως ούτε σαν το άσχημο κιτρινωπό και αηδιαστικό μελαμψό των Βραζιλιάνων και των κατοίκων των παρθένων νήσων και άλλων ιθαγενών της Αμερικής, αλλά ένα φωτεινό χρώμα καστανοπράσινης ελιάς, που είχε κάτι το ευχάριστο και όχι εύκολο να το περιγράψει κανείς. Το πρόσωπό της ήταν στρογγυλό και

παχύ, η μύτη της μικρή, όχι επίπεδη όπως των νέγρων, ένα πολύ ωραίο στόμα, λεπτά χείλη και τα ωραία δόντια της καλοβαλμένα και άσπρα σαν το ελεφαντόδοντο».

Ο Ροβινσώνας έχει ένα όπλο αλλά δεν μπορεί να κυβερνήσει μόνο με τη βία εάν θέλει ο Παρασκευάς να είναι παραγωγικός. Πρέπει να κοινωνικοποιήσει τον υπηρέτη του στο να αποδεχτεί την υποδεέστερη θέση του. Ο Ροβινσώνας βρίσκεται σε μια σαφώς πλεονεκτική θέση λόγω του ότι έσωσε τη ζωή του ανθρώπου του, ωστόσο χρειάζεται ακόμα ένα προσεκτικό πρόγραμμα, που θα περάσει από διάφορα στάδια ανάπτυξης μέχρις ότου ο υπηρέτης εσωτερικεύσει την αυταρχική σχέση και γίνει ικανός να δρα «ανεξάρτητα» μ’ ένα «εξαρτημένο» τρόπο. Οι αναλογίες μεταξύ της εκπαίδευσης του Παρασκευά από το Ροβινσώνα και των πραγματικών διαδικασιών της αποικιοποίησης που χρησιμοποιήθηκαν τα τελευταία 200 χρόνια, είναι εκπληκτικές.

Φάση 1: Το πρώτο πράγμα που κάνει ο Ροβινσώνας είναι να καθορίσει το επίπεδο συνομιλίας δίνοντας στον εαυτό του και στον Παρασκευά, ονόματα που ήταν ταπεινωτικά για τον Παρασκευά και συμβολικά του χρέους του. «Πρώτα τον έκανα να γνωρίσει ότι το όνομά του πρέπει να είναι Παρασκευάς, που ήταν η ημέρα που τού έσωσα τη ζωή. Τον αποκαλούσα έτσι για την ανάμνηση αυτής της χρονικής στιγμής. Κατά τον ίδιο τρόπο τον έμαθα να με λέει Αφέντη και μετά τον άφησα να νομίζει ότι αυτό είναι το όνομά μου».

Φάση2: Παραπέρα ο Ροβινσώνας αποκαθιστά μια σχετική (κοινωνική) θέση, ντύνοντας τη γύμνια του Παρασκευά με ένα ζεύγος λινά εσώρουχα (προερχόμενα από το ναυάγιο) και ένα χιτώνιο από δέρμα κατσίκας και ένα σκούφο από δέρμα λαγού που είχε φτιάξει ο ίδιος. «Έμεινε πολύ ευχαριστημένος που είδε τον εαυτό του τόσο καλά ντυμένο σχεδόν όπως και ο αφέντης του».

Φάση 3: Ο Ροβινσώνας δίνει στον Παρασκευά ένα μέρος να κοιμηθεί μεταξύ των δυο οχυρωμάτων, δηλαδή στη μεσαία θέση, μερικά προστατευμένο αλλά έξω από τον ιδιαίτερο χώρο του αφέντη του. Τοποθετεί ένα κουδούνι συναγερμού έτσι ώστε ο «Παρασκευάς δεν θα μπορούσε με κανένα τρόπο να φθάσει σε μένα μέσα από τον εσωτερικό τοίχο χωρίς να δημιουργήσει τέτοιο θόρυβο κατά την είσοδό του, ώστε να με ξυπνήσει υποχρεωτικά» και παίρνει άλλες προφυλάξεις, όπως το να παίρνει όλα τα όπλα κοντά του κάθε βράδυ. Αλλά όπως λέει ο Ροβινσώνας, αυτές οι προφυλάξεις ουσιαστικά ήταν άχρηστες, «γιατί κανένας άνθρωπος δεν είχε ποτέ έναν περισσότερο πιστό, αγαπητό και ειλικρινή υπηρέτη, όσο ήταν ο Παρασκευάς για μένα, χωρίς πάθη, σκυθρωπότητα ή πανουργίες, απόλυτα υποχρεωμένος και αφοσιωμένος. Όλα τα συναισθήματά του ήταν αφιερωμένα σε μένα όπως αυτά του παιδιού προς τον πατέρα και τολμώ να πω ότι θα θυσίαζε τη ζωή του για να σώσει τη δική μου σε οποιαδήποτε περίσταση». Η κατανομή του χώρου βοηθά στο να υπενθυμίζει στον Παρασκευά τη θέση του και να τον κρατά υποταγμένο.

Φάση 4: Τότε δίδονται στον Παρασκευά οι απαραίτητες εμπειρίες για τη θέση και τα καθήκοντά του, δηλαδή η δυνατότητα να καταλαβαίνει τις οδηγίες και να ικανοποιεί τις

ανάγκες του Ροβινσώνα. «[…] Το θεώρησα δουλειά μου να τον διδάξω οτιδήποτε ήταν κατάλληλο στο να τον κάνει χρήσιμο, επιτήδειο και βοηθητικό, αλλά ειδικά να τον κάνω να μιλήσει και να με καταλαβαίνει όταν εγώ μιλούσα».

Φάση 5: Μετά έρχεται μια κρίσιμη στιγμή στην οποία ο Ροβινσώνας μέσω μιας σκληρής επίδειξης δύναμης, τρομοκρατεί το φτωχό Παρασκευά σε ολοκληρωτική υποταγή. Ο Ροβινσώνας παίρνει τον Παρασκευά έξω και πυροβολεί ένα ερίφιο με το όπλο του (δε φοβάται πια ν’ ακουστεί).

«Το φτωχό πλάσμα που πράγματι με είχε δει από απόσταση να σκοτώνω τον άγριο, τον εχθρό του, αλλά δεν ήξερε ούτε μπορούσε να φανταστεί πώς έγινε αυτό, έμεινε εμφανώς έκπληκτος. Δεν είδε το ερίφιο που πυροβόλησα, ούτε αντιλήφθηκε ότι το σκότωσα, αλλά έσκισε το γιλέκο του για να διαπιστώσει εάν τραυματίστηκε και όπως διαπίστωσα τώρα, σκέφτηκε ότι ήμουν αποφασισμένος να τον σκοτώσω γιατί ήρθε και γονάτισε μπροστά μου και αγκαλιάζοντας τα γόνατά μου, είπε πάρα πολλά πράγματα που δεν κατάλαβα, αλλά μπόρεσα εύκολα να αντιληφθώ ότι το νόημα ήταν ότι με παρακαλούσε να μην τον σκοτώσω».

Σε αυτόν τον τελετουργικό θάνατο και ανάσταση, ο Παρασκευάς μαθαίνει την πλήρη έκταση της εξουσίας που ασκεί ο Ροβινσώνας επάνω του. Ο Ροβινσώνας στη συνέχεια σκοτώνει διάφορα ζώα και μαθαίνει στον Παρασκευά «να τρέχει και να τα φέρνει» όπως ένας σκύλος. Αλλά προσέχει ώστε ο Παρασκευάς να μην τον δει ποτέ να γεμίζει το τουφέκι του ώστε να συνεχίζει να αγνοεί ότι πρέπει να το γεμίσει κανείς με πυρομαχικά.

Φάση 6: Το πρώτο στάδιο της μύησης ολοκληρώνεται. Ο Ροβινσώνας μπορεί να προχωρήσει στην επιβολή του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας, σε μια πιο διακριτική βάση. Μαθαίνει στον Παρασκευά να μαγειρεύει και να ψήνει και «σε λίγο διάστημα ο Παρασκευάς ήταν ικανός να κάνει όλες τις δουλειές για μένα τόσο καλά όσο τις έκανα και ο ίδιος». Στη συνέχεια ο Ροβινσώνας ορίζει ένα κομμάτι γης «στο οποίο ο Παρασκευάς όχι μόνο δούλευε με προθυμία και πολύ σκληρά αλλά το έκανε με χαρά». Ο Ροβινσώνας εξηγεί ότι ήταν για το δημητριακό, για να φτιάξουν περισσότερο ψωμί μιας και τώρα είναι δυο. Ο Παρασκευάς ανακαλύπτει από μόνος του τους νόμους της ιδιοκτησίας και της καπιταλιστικής κατανομής του εισοδήματος σε μια εντελώς μυστικοποιημένη μορφή. «Εμφανίστηκε πολύ λογικός σ’ αυτό το σημείο και με ενημέρωσε ότι σκεπτόταν ότι είχα προσφέρει περισσότερη εργασία για λογαριασμό του απ’ ό, τι είχα για τον εαυτό μου και ότι θα δούλευε σκληρότερα για μένα αν του έλεγα τι να κάνει».

Φάση 7: Αποφοίτηση. Ο Ροβινσώνας τώρα εκπαιδεύει τον Παρασκευά στη γνώση του αληθινού Θεού. Αυτό κρατά τρία χρόνια, στη διάρκεια των οποίων ο Παρασκευάς θέτει τόσο δύσκολα ερωτήματα που ο Ροβινσώνας για κάποιο διάστημα σταματάει την προσπάθεια, αντιλαμβανόμενος ότι δεν μπορεί κανείς να κερδίσει μόνο με τα λογικά

επιχειρήματα, και ότι μόνο η θεία αποκάλυψη μπορεί να πείσει τους ανθρώπους για τον Χριστιανισμό. Τελικά επιτυγχάνει. «Ο άγριος είναι τώρα ένας καλός χριστιανός». Αποκτούν μια μεγαλύτερη οικειότητα μεταξύ τους, ο Ροβινσώνας λέει στον Παρασκευά την ιστορία του και τελικά «του αποκάλυψε το μυστικό, γιατί τέτοιο ήταν γι’ αυτόν, της πυρίτιδας και της σφαίρας και τον δίδαξε πώς να πυροβολεί». Ο Ροβινσώνας δίνει στον Παρασκευά ένα μαχαίρι και ένα μπαλτά και του δείχνει τη βάρκα με την οποία λογάριαζε να δραπετεύσει.

Φάση 8: Αιώνιος Αστυνομικός. Ακόμα μετά την απόδοση της ανεξαρτησίας, ο Ροβινσώνας δεν μπορεί να εμπιστευθεί τον Παρασκευά. Ο αφέντης ποτέ δεν μπορεί να μένει ήσυχος. Μια μέρα, ενώ κοίταξε τη στεριά από την κορυφή του λόφου στο νησί ο Ροβινσώνας παρατηρεί:

«Μια υπερβολική έκφραση ευχαρίστησης φάνηκε στο πρόσωπο του Παρασκευά και μια παράξενη επιθυμία, σα να είχε στο μυαλό του να βρεθεί στη χώρα του ξανά. Και αυτή η παρατήρηση μου έβαλε πολλές ιδέες στο νου μου που κατ’ αρχήν με έκαναν να ανησυχήσω για τον Παρασκευά μου, και δεν είχα καμία αμφιβολία ότι εάν ο Παρασκευάς μπορούσε να επιστρέψει και πάλι στη φυλή του δεν θα ξεχνούσε μόνο όλη τη θρησκεία του αλλά και την υποχρέωσή του προς εμένα και θα έδινε στους συντρόφους του μια πολύ σαφή περιγραφή μου ώστε να επιστρέψει, ίσως μαζί με εκατό ή διακόσιους από αυτούς και να γλεντήσει με το τομάρι μου, με το οποίο μπορεί να είναι τόσο εύθυμος όσο ήταν με εκείνους τους εχθρούς του όταν πιάνονταν αιχμάλωτοι στον πόλεμο».

Ο Ροβινσώνας συνέχεια εξετάζει τον Παρασκευά για να δει αν θα μπορούσε να αποκαλύψει κάποιες αδυναμίες του. Μετά νιώθει ένοχος για τις υποψίες του. Ο ιμπεριαλισμός δεν γνωρίζει από ειρήνη.

5. Συνεργασία για οικονομικές επιδιώξεις και διευρυμένη αναπαραγωγή

Επί δέκα χρόνια περίπου από τότε που πρωτοείδε ανθρώπινο ίχνος στην άμμο, μέχρι τη συνάντηση με τον Παρασκευά, ο Ροβινσώνας Κρούσος πέρασε μια ζωή φόβου, άγχους και επιφυλακτικότητας, στη διάρκεια της οποίας οι παραγωγικές του δραστηριότητες περιορίστηκαν στο ελάχιστο και ο ίδιος σπάνια τολμούσε να ριψοκινδυνεύσει έξω από τα στενά όρια του οχυρού του. Όταν εμφανίστηκε ο Παρασκευάς, ο Ροβινσώνας γίνεται και πάλι επεκτατικός, διδάσκοντας, χτίζοντας, συσσωρεύοντας. Αν και δεν γίνεται αναφορά σε διαχειριστικούς λογαριασμούς, μπορεί κανείς να συμπεράνει ότι η εργασία αποκτά και πάλι αξία, γιατί οι ενέργειες του Ροβινσώνα αποκτούν και πάλι νόημα και αυτός ενδιαφέρεται για την κατανομή και την αποτελεσματικότητα, καθώς δίνει

εντολές, τον πειθαναγκάζει και του ζητά να κάνει το ένα ή το άλλο, τον καθοδηγεί, του δείχνει, του δίνει οδηγίες, τον εξοικειώνει με διάφορα πράγματα, τον κάνει να κατανοεί, τον διδάσκει, τον αφήνει να δει, τον προσκαλεί, τον εμψυχώνει, του ζητάει με ένα νεύμα να τρέξει και να φέρει κάτι, τον βάζει να δουλέψει, να κτίσει κάτι κλπ. Μέσω αυτής της κοινωνικής σχέσης με τον Παρασκευά, γίνεται ένας «οικονομικός» άνθρωπος. Ο Παρασκευάς γίνεται εργατική δύναμη και αυτός γίνεται κεφάλαιο – που επινοεί, οργανώνει και κτίζει μια αυτοκρατορία.

Τρία χρόνια περίπου μετά την άφιξη του Παρασκευά, τον εικοστό έβδομο χρόνο της παραμονής του Ροβινσώνα στο νησί, δημιουργείται μια ευκαιρία διεύρυνσης. Είκοσι ένας άγριοι και τρεις αιχμάλωτοι έρχονται στην παραλία. Ο Ροβινσώνας μοιράζεται τα όπλα με τον Παρασκευά και ετοιμάζονται να επιτεθούν. Στο δρόμο ο Ροβινσώνας έχει και πάλι αμφιβολίες για το κατά πόσο είναι σωστό «να πάω και να βουτήξω τα χέρια μου στο αίμα, να επιτεθώ σε ανθρώπους που ούτε έκαναν, ούτε σκοπεύουν να κάνουν κακό σε μένα». «Ο Παρασκευάς», παρατηρεί ο Ροβινσώνας, «ίσως μπορεί να το δικαιολογήσει γιατί ήταν ένας δηλωμένος εχθρός και σε εμπόλεμη κατάσταση με αυτούς τους συγκεκριμένους ανθρώπους, και θα ήταν νόμιμο γι’ αυτόν να τους επιτεθεί», αλλά καθώς δεν μπορούσε να πει το ίδιο για τον εαυτό του, αποφασίζει για λογαριασμό και των δύο τους, να μην επιτεθούν εκτός εάν «προσφερόταν κάτι που θα ήταν για μένα περισσότερο μια πρόσκληση που δεν ήξερα ακόμα».

Η πρόσκληση έρχεται όταν ανακαλύπτει ότι ένα από τα θύματα είναι λευκός και «εξοργίζεται στο μέγιστο βαθμό». Όπως αποδεικνύεται, ο αιχμάλωτος είναι Ισπανός. Δεδομένου του τι είχε πει προηγούμενα ο Ροβινσώνας για την ισπανική αποικιακή πολιτική, θα μπορούσε κανείς να σκεφθεί ότι θα είχε κάποιες αμφιβολίες για το τι είναι νόμιμο. Τέτοιες αμφιβολίες δεν υπάρχουν και επιτίθενται μαζί με τον Παρασκευά, σκοτώνοντας δεκαεπτά και θέτοντας εκτός μάχης άλλους τέσσερις. (Ο Παρασκευάς σκοτώνει πιο πολλούς, εν μέρει γιατί «ταυτίστηκε περισσότερο με αυτή την αποστολή» από ό, τι ο Ροβινσώνας, εν μέρει γιατί ο Ροβινσώνας διέταζε ενώ ο Παρασκευάς εκτελούσε). Ο Ισπανός διασώζεται και αυτοί βρίσκουν άλλο ένα θύμα σε μια βάρκα, που αποδεικνύεται ότι είναι ο πατέρας του Παρασκευά, που η ζωή του σώθηκε τυχαίως γιατί ο αιχμάλωτος που ήταν μαζί του ήταν λευκός.

Τώρα πλέον ήταν τέσσερις. Ο Ροβινσώνας κατέχει μια αυτοκρατορία την οποία κυβερνά σταθερά και δίκαια με κάποιο βαθμό ανεκτικότητας και μακροθυμίας.

«Το νησί μου είναι τώρα κατοικημένο και συλλογίζομαι τον εαυτό μου πολύ πλούσιο σε υπηκόους. Και ήταν μια εύθυμη σκέψη που συχνά την έκανα, το πώς έμοιαζα σαν βασιλιάς. Πρώτα απ’ όλα ολόκληρη η χώρα ήταν ιδιοκτησία μου, έτσι ώστε είχα ένα αναμφισβήτητο δικαίωμα κυριαρχίας. Δεύτερον, οι άνθρωποί μου ήταν απόλυτα υποταγμένοι. Ήμουν ένας απόλυτος άρχοντας και νομοθέτης. Όλοι μου χρωστούσαν τη ζωή τους και ήταν έτοιμοι να προσφέρουν τη ζωή τους για μένα, εάν υπήρχε ανάγκη. Ήταν αξιοθαύμαστο επίσης ότι είχαμε τρεις υπηκόους αλλά και οι τρεις ήταν από τρεις διαφορετικές θρησκείες. Ο άνθρωπός μου ο Παρασκευάς ήταν προτεστάντης, ο πατέρας

του ήταν ειδωλολάτρης και κανίβαλος και ο Ισπανός ήταν καθολικός. Παρ’ όλα αυτά, επέτρεψα την ελευθερία θρησκευτικής συνείδησης μέσα στην επικράτειά μου».

Η περίοδος της πρωταρχικής συσσώρευσης έχει τελειώσει. Ο Ροβινσώνας τώρα έχει ιδιοκτησία, η οποία δεν βασίζεται στην προηγηθείσα εργασία αλλά στην ευτυχή κατοχή των όπλων. Αν και το κεφάλαιό του δημιουργείται στάζοντας αίμα από κάθε πόρο, η ιδιοκτησία του είναι αναμφισβήτητη. Ο Παρασκευάς δεν ήταν ένας αχρείος τεμπέλης που ξόδευε τα μέσα συντήρησής του ή και ακόμη περισσότερα από αυτά σε ταραχώδη διαβίωση, αλλά στο τέλος δεν κατέχει τίποτα περισσότερο από τον εαυτό του, ενώ τα πλούτη του Ροβινσώνα αυξάνονται σταθερά, αν και έχει προ πολλού πάψει να εργάζεται.

Με τον καιρό, όλο και περισσότεροι άνθρωποι φτάνουν στο νησί. Ο Ροβινσώνας χρησιμοποιεί με πανουργία το μονοπώλιο των μέσων παραγωγής για να τους κάνει να υποταχθούν στη διακυβέρνησή του. Καθώς η αυτοκρατορία μεγαλώνει, τα προβλήματά της γίνονται όλο και περισσότερο σύνθετα. Αλλά ο Ροβινσώνας είναι πάντα επινοητικός στη χρήση της τρομοκρατίας, της θρησκείας, της νομοθεσίας που ισχύει στις απομακρυσμένες περιοχές του κράτους, και της αρχής της άσκησης εξουσίας μέσω εξουσιοδοτήσεων, προκειμένου να παγιώσει τη θέση του και να δημιουργήσει ένα αυτοαναπαραγόμενο καθεστώς.

Ο Ροβινσώνας μαθαίνει ότι υπάρχουν ακόμα δεκατέσσερις Ισπανοί και Πορτογάλοι που διαμένουν με τους κατοίκους της Καραϊβικής, και «οι οποίοι ζούσαν εκεί πραγματικά ειρηνικά με τους άγριους». Είχαν όπλα αλλά καθόλου μπαρούτι και καμιά ελπίδα διαφυγής γιατί «δεν είχαν ούτε σκάφος, ούτε εργαλεία να φτιάξουν ένα (σκάφος) ή οποιεσδήποτε άλλες προμήθειες». Ο Ροβινσώνας βέβαια έχει τα μέσα που τους λείπουν για τη δραπέτευσή τους αλλά πώς μπορεί να είναι σίγουρος ότι θα πληρωθεί γι’ αυτά; «Περισσότερο φοβήθηκα το δόλο τους και την πιθανότητα να μου φερθούν άσχημα, σε περίπτωση που τους εμπιστευόμουν τη ζωή μου, αφού η ευγνωμοσύνη δεν είναι έμφυτη αρετή στη φύση του ανθρώπου, και οι άνθρωποι δεν διευθετούσαν πάντα τις δοσοληψίες τους με κριτήριο τις ευεργεσίες που είχαν δεχτεί, όσο το έκαναν με βάση τις ωφέλειες που προσδοκούσαν».

Ο Ροβινσώνας δεν μπορεί να εξαρτάται από το νόμο για να διαφυλάξει την ιδιοκτησία του. Αντ’ αυτού χρησιμοποιεί τη θρησκεία. Οι Ευρωπαίοι δεν χρειάζονται μια τόσο σύνθετη διαδικασία κοινωνικοποίησης όπως ο Παρασκευάς γιατί έχουν προετοιμαστεί μέσω της εκπαίδευσης, της παράδοσης και της συνήθειας να θεωρούν την ατομική ιδιοκτησία σαν ένα αυταπόδειχτο νόμο της φύσης. Ο Ισπανός και ο πατέρας του Παρασκευά πρόκειται να πάνε εκεί που διαμένουν οι άλλοι Ευρωπαίοι. Θα υπόγραφαν ένα συμβόλαιο «ότι θα πρέπει να βρίσκονται απόλυτα κάτω από τις εντολές μου, σαν ηγέτη και καπετάνιου τους και ότι θα πρέπει να ορκιστούν στα Άγια Μυστήρια και στο Ευαγγέλιο ότι θα είναι ειλικρινείς απέναντί μου, θα πάνε σ’ αυτή τη χριστιανική χώρα στην επιλογή της οποίας εγώ θα πρέπει να συμφωνήσω, και σε καμιά άλλη, και θα καθοδηγούνται ολοκληρωτικά και απόλυτα από τις διαταγές μου». Ο Ροβινσώνας

μετατρέπει το χρέος τους σ’ αυτόν σε υποχρέωση προς το Θεό. Μ’ αυτό τον τρόπο, οι άνθρωποι κυβερνώνται από τα προϊόντα του νου τους.

Το ταξίδι αναβάλλεται για ένα χρόνο, ενώ το κεφαλαιακό απόθεμα του Ροβινσώνα διευρύνεται έτσι ώστε να υπάρχουν αρκετά τρόφιμα για τους νεοσύλλεκτους. Η εργασιακή διαδικασία, εξ αιτίας της αριθμητικής αύξησης είναι πλέον πιο σύνθετη. Καθιερώνεται μια κάθετη δομή που διαχωρίζει τις ενέργειες, το συντονισμό και της στρατηγική στη βάση της εθνικότητας – ένα είδος πολυεθνικής εταιρίας σε μικρογραφία. «Σημείωσα διάφορα δέντρα που θεώρησα ότι είναι κατάλληλα για τη δουλειά μας και έβαλα τον Παρασκευά και τον πατέρα του να τα κόψουν. Και στη συνέχεια όρισα τον Ισπανό, στον οποίο είχα μεταφέρει τις σκέψεις μου γι’ αυτό το ζήτημα, να επιβλέπει και να διευθύνει αυτή τη δουλειά».

Με το τέλος της περιόδου του θερισμού, ο Ισπανός και ο πατέρας του Παρασκευά αποστέλλονται για διαπραγμάτευση. Κατά την απουσία τους, φθάνει στο νησί ένα αγγλικό καράβι. Ο Ροβινσώνας γνωρίζει μια απερίγραπτη χαρά βλέποντας ένα καράβι «γεμάτο με συμπατριώτες του, και κατά συνέπεια, φίλους». Ωστόσο, από την άλλη πλευρά, «τον βασανίζουν κάποιες αμφιβολίες», γιατί ίσως αυτοί να είναι κλέφτες και δολοφόνοι. Αυτή, όπως είδαμε, ήταν η τυπική αντίδραση του Ροβινσώνα απέναντι στους άλλους ανθρώπους. Είναι η φρόνιμη στάση σε μια κοινωνία κτητικών ατόμων, όπου όλοι είναι εχθροί όλων. Caveat epmtor.11

Κάποιοι από το πλήρωμα βγαίνουν στη στεριά με τρεις αιχμαλώτους. Όταν οι αιχμάλωτοι μένουν αφύλακτοι, τους πλησιάζει ο Ροβινσώνας. «Είμαι Εγγλέζος και όπως βλέπετε, είμαι πρόθυμος να σας βοηθήσω. Έχω μόνο έναν υπηρέτη. Έχουμε όπλα και πυρομαχικά. Πείτε μας ελεύθερα: μπορούμε να σας βοηθήσουμε;» Oι τρεις αιχμάλωτοι αποδεικνύεται ότι είναι ο καπετάνιος του πλοίου, ο συγκυβερνήτης του, και ένας επιβάτης. Οι άλλοι είναι στασιαστές, για τους οποίους ο καπετάνιος λέει «ανάμεσά τους υπάρχουν δυο τομάρια αποφασισμένα για όλα, για τα οποία θα ήταν παράτολμο να επιδειχθεί κάποιος οίκτος». Aν όμως εξουδετερώνονταν, πίστευε ότι «όλοι οι υπόλοιποι θα επέστρεφαν στις δουλειές τους».

Aφού απαγγέλθηκαν οι κατηγορίες, πολύ γρήγορα καταστρώνεται μια συμφωνία και μια ετυμηγορία. Ο Ροβινσώνας παίρνει το μέρος της νόμιμης αρχής. Ο καπετάνιος προσφέρει στον Ροβινσώνα ένα γενναιόδωρο συμβόλαιο. Αν κατόρθωναν να ανακαταλάβουν το πλοίο, ο Ροβινσώνας θα είχε υπό τις διαταγές του ολόκληρο το πλοίο και τον καπετάνιο του. Αν δεν γινόταν δυνατή η ανακατάληψη του πλοίου, ο καπετάνιος θα ζούσε και θα πέθαινε σε οποιοδήποτε μέρος της γης τον απέστελλε ο Ροβινσώνας. Το ίδιο και οι άλλοι δύο αιχμάλωτοι. Ο Ροβινσώνας ζητάει πολύ λιγότερα: αναγνώριση της αναντίρρητης εξουσίας του για όσο διάστημα βρίσκονται στο νησί, δωρεάν μεταφορά του ιδίου και του Παρασκευά στην Αγγλία σε περίπτωση ανακατάληψης του πλοίου.

Οι άνθρωποι που έφεραν τον καπετάνιο στην παραλία δέχονται επίθεση. Οι δυο παλιάνθρωποι εκτελούνται με συνοπτικές διαδικασίες, οι υπόλοιποι αιχμαλωτίζονται ή τους επιτρέπεται να ακολουθήσουν τον καπετάνιο και τον Ροβινσώνα. Και άλλοι άντρες που στέλνονται στη στεριά από το πλοίο πολύ σύντομα συλλαμβάνονται επίσης. Ο ένας

κρατείται και στους άλλους ανακοινώνεται ότι ο Ροβινσώνας ως κυβερνήτης του νησιού θα μεσολαβήσει για να τους δοθεί χάρη εάν αυτοί βοηθούσαν στην ανακατάληψη του πλοίου. Το πλοίο καταλαμβάνεται με μία μόνο απώλεια ζωής, αυτή του νέου καπετάνιου. Ο Ροβινσώνας, εκτελώντας χρέη κυβερνήτη, ανακρίνει τους πέντε αιχμαλώτους και ακούγοντας την πλήρη περιγραφή της αχρείας συμπεριφοράς τους απέναντι στον καπετάνιο, και τον τρόπο με τον οποίο δραπέτευσαν με το πλοίο και σχεδίαζαν να διαπράξουν επιπλέον ληστείες, τους δίνει τη δυνατότητα να επιλέξουν μεταξύ του να μείνουν στο νησί ή να μεταφερθούν αλυσοδεμένοι στην Αγγλία και να κρεμαστούν. Αυτοί επιλέγουν το νησί και ο Ροβινσώνας γίνεται ακόμα πλουσιότερος. Ο νόμος φτιάχνει τους εγκληματίες και οι εγκληματίες μετατρέπονται σε εποίκους. Επαναλαμβάνοντας το μάθημα με τα πουλιά, ο Ροβινσώνας ζητάει από τον καπετάνιο «να οργανώσει τον απαγχονισμό του σκοτωμένου νέου καπετάνιου στην κεραία του ιστού, ώστε να παραδειγματιστούν όλοι».

Στις 19 Δεκεμβρίου 1686, είκοσι οκτώ χρόνια και δυο μήνες μετά την άφιξή του στο νησί, ο Ροβινσώνας ανεβαίνει στο πλοίο, παίρνοντας μαζί του τη δερμάτινη κάπα του, την ομπρέλα του, έναν από τους παπαγάλους του, και τα χρήματα που είχε αρπάξει από το πλοίο. Παίρνει επίσης μαζί του τον Παρασκευά αλλά δεν περιμένει την επιστροφή του πατέρα του και των Ισπανών. Αντί γι’ αυτό, τους αφήνει μια επιστολή στα χέρια των αιχμαλώτων που μένουν πίσω, τους οποίους και βάζει «να υποσχεθούν ότι θα τους συμπεριφερθούν όπως και στους εαυτούς τους».

Επιστρέφει στον πολιτισμό και ανακαλύπτει τη δύναμη του κεφαλαίου να μεγεθύνεται με ένα αυτοσυντηρούμενο τρόπο. Οι διαχειριστές της περιουσίας του

«[…] είχαν μεταβιβάσει το μερίδιο της σοδειάς μου από τις φυτείες στον εισαγγελέα, που θα παραχωρούσε, σε περίπτωση που δεν εμφανιζόμουν ποτέ να το διεκδικήσω, το ένα τρίτο στον βασιλιά και τα δύο τρίτα στο μοναστήρι του Αγίου Αυγουστίνου, το οποίο θα μπορούσε να επεκταθεί προς όφελος των φτωχών και για τον προσηλυτισμό των Ινδιάνων στην Καθολική πίστη. Αλλά, σε περίπτωση που εμφανιζόμουν, εγώ ο ίδιος ή οποιοσδήποτε άλλος στη θέση μου, για να διεκδικήσω την κληρονομιά, αυτή θα έπρεπε να μου αποδοθεί πίσω: Δεν θα αποδίδονταν οι δαπάνες για βελτιώσεις, ή το μερίδιο της ετήσιας παραγωγής που μοιράζεται σε φιλανθρωπικούς σκοπούς».

Ήταν επομένως ένας πλούσιος, «κύριος μιας περιουσίας περίπου 5.000 λιρών, και κατείχε μια γαιοκτησία στη Βραζιλία, όπως θα έπρεπε να την αποκαλέσουμε, που απέδιδε περί τις χίλιες λίρες το χρόνο, το ίδιο σίγουρα όπως και μια γαιοκτησία στην Αγγλία».

Είχε επίσης και το νησί του, στο οποίο επιστρέφει το 1694. Μαθαίνει ότι οι Ισπανοί είχαν προβλήματα με τους στασιαστές κατά την επιστροφή τους, αλλά τελικά τους υπέταξαν. Πληροφορείται για τις μάχες με τους ιθαγενείς της Καραϊβικής, για «τις βελτιώσεις του ίδιου του νησιού που πέτυχαν, και για το πώς πέντε εξ αυτών έκαναν

μια επίθεση στο εσωτερικό του νησιού, φέροντας πίσω έντεκα άντρες και πέντε γυναίκες αιχμαλώτους, των οποίων, όταν επανήλθα στο νησί βρήκα είκοσι μικρά παιδάκια». Ο Ροβινσώνας τους φέρνει προμήθειες, ένα ξυλουργό, ένα σιδερά, και στη συνέχεια έστειλε επτά γυναίκες, «έκρινα κατάλληλες για να υπηρετούν ή να γίνουν σύζυγοι».

Πριν εγκαταλείψει το νησί, το αναδιοργανώνει εκ βάθρων. Το χωρίζει σε μερίδια, κρατά για τον εαυτό του την ιδιοκτησία ως σύνολο, και στους άλλους δίνει αντίστοιχα τα μερίδια εκείνα στα οποία συμφωνούν. Όσον αφορά στους Εγγλέζους, τους υπόσχεται να τους στείλει κάποιες γυναίκες από την Αγγλία, και «οι άνθρωποι αποδείχτηκαν πολύ τίμιοι και προκομμένοι μετά την τιθάσευσή τους και τον ορισμό των ξεχωριστών ιδιοκτησιών τους». Όταν η ιδιοκτησία και η οικογένεια απέκτησαν στέρεες ρίζες, το έδαφος της σταθερής ανάπτυξης είναι ελεύθερο.

6. Ηθικό συμπέρασμα

Μπορούμε να σταματήσουμε σ’ αυτό το σημείο και να εξετάσουμε την τόσο υψηλή απόδοση που είχε ο Ροβινσώνας στο αρχικό του κεφάλαιο των 40 λιρών. Δεν μπορούμε να πούμε ότι δούλεψε πολύ σκληρά γι’ αυτά τα χρήματα, αλλά βεβαίως ήταν ένας σπουδαίος οργανωτής και επιχειρηματίας, επιδεικνύοντας εξαιρετική ικανότητα στο να επωφελείται των καταστάσεων και να διαχειρίζεται άλλους ανθρώπους. Υπέφερε από τους πόνους της μοναξιάς και τα ελαττώματα της καχυποψίας και της ασπλαχνίας, αλλά στο τέλος έχει συγκεντρώσει «πλούτο ολόγυρά μου» και τον Παρασκευά «να αποδεικνύεται ο πιο πιστός υπηρέτης που υπήρξε ποτέ».

Η αλληγορία του Ροβινσώνα Κρούσου μας προσφέρει μια καλύτερη οικονομική ιστορία και μια καλύτερη οικονομική θεωρία απ’ ό, τι πολλές από τις αφηγήσεις της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας γύρω από τον εθνικό και το διεθνή καταμερισμό εργασίας. Η οικονομική θεωρία έχει την τάση να περιορίζεται στο χώρο της αγοράς και να ανησυχεί για τις τιμές. Έχει να μας πει περισσότερα για το πώς η ζάχαρη του Ροβινσώνα σχετίζεται με το ρουχισμό του παρά για το πώς ο ίδιος σχετίζεται με τον Παρασκευά. Για να καταλάβουμε πώς το κεφάλαιο παράγει και παράγεται, πρέπει να αφήσουμε τη θορυβώδη σφαίρα της αγοράς όπου τα πάντα γίνονται στην επιφάνεια, και να εισχωρήσουμε στις κρυφές γωνίες του εργοστασίου και της επιχείρησης όπου συνήθως δεν επιτρέπεται η είσοδος παρά «εις τους έχοντες εργασίαν».12

Ο καπιταλιστής του Defoe μεταφέρεται σ’ ένα έρημο νησί έξω από το χώρο της αγοράς και οι σχέσεις του με τους άλλους ανθρώπους είναι άμεσες και εμφανείς. Τους αποκαλύπτεται το μυστικό του κεφαλαίου, δηλαδή ότι αυτό βασίζεται στην εργασία των άλλων και αποκτάται δια της βίας και της αυταπάτης. Το πιστοποιητικό γέννησης του κεφαλαίου του Ροβινσώνα δεν είναι τόσο αιματηρό όσο πολλών άλλων, αλλά η καταναγκαστική φύση του είναι καθαρή.

Η διεθνής οικονομία στα χρόνια του Ροβινσώνα, όπως και σήμερα, δεν αποτελείται από ισότιμους συνεταίρους, αλλά διατάσσεται σε ταξικά πλαίσια. Ο Ροβινσώνας καταλαμβάνει ένα από τα μεσαία - ανώτερα επίπεδα της πυραμίδας. (Σε υψηλότερα επίπεδα βρίσκονται τα κεφάλαια της Ευρώπης). Οι καπετάνιοι, οι έμποροι και οι ιδιοκτήτες φυτειών αποτελούν τους όμοιούς του με τους οποίους συναλλάσσεται στη βάση συναδελφικής συνεργασίας (οι Άραβες καπετάνιοι εξαιρούνται). Αυτοί τον διδάσκουν, τον εξυπηρετούν στις δουλειές του και τον υποστηρίζουν ώστε να μην πέσει κάτω από το επίπεδο της τάξης του. Αυτός με τη σειρά του γενικά τους αντιμετωπίζει σαν έντιμους ανθρώπους που συναλλάσσονται με ειλικρίνεια, βρίσκεται στο πλευρό τους ενάντια στους επαναστατημένους κατωτέρους τους και είναι ελαστικός μαζί τους στις διαπραγματεύσεις του. Απέναντι στους λευκούς κατώτερης βαθμίδας, είναι πιο απαιτητικός. Όταν απειθαρχούν, τους φέρεται αυστηρά, αλλά εάν είναι πιστοί, είναι διατεθειμένος να μοιραστεί κάποια λάφυρα και να τους παραχωρήσει κάποιες εξουσίες. Οι Αφρικανοί και οι κάτοικοι της Καραϊβικής πουλιούνται, σκοτώνονται, εκπαιδεύονται ή χρησιμοποιούνται ως σύζυγοι από τους άνδρες του ανάλογα με την περίπτωση. Σχετικά με τους λευκούς υπηρέτες που είναι δεσμευμένοι με συμβόλαιο, τους τεχνίτες κλπ. πολύ λίγα αναφέρονται από τον Defoe σ’ αυτή την ιστορία.

Οι αντιθέσεις μεταξύ του Ροβινσώνα και των άλλων μελών της ιεραρχίας δίνουν στην ιστορία τη δυναμική της. Ο Ροβινσώνας μόνιμα παλεύει με το πρόβλημα της κυριαρχίας του επί των κατώτερων επιπέδων και προσπαθεί συνεχώς να υπερκεράσει το δικό του. Το γεγονός ότι αυτός δεν το βλέπει με αυτόν τον τρόπο αλλά προτιμά να πλάθει ιστορίες για τον εαυτό του δεν παίζει ρόλο. Αρνείται την αντίθεση μεταξύ αυτού και του Παρασκευά αποδεχόμενος το προσωπείο της εκούσιας υπακοής του και ερμηνεύει την απληστία του ως ένα αμάρτημα απέναντι στο Θεό και όχι απέναντι στον άνθρωπο. Αλλά η καθημερινή του ζωή αποδείχνει ότι οι κοινωνικές του σχέσεις είναι ανταγωνιστικές και ότι το ξέρει.

Παρ’ όλα αυτά, σε τελευταία ανάλυση η ιστορία είναι μερικά μόνο διαλεκτική. Μαθαίνουμε μόνο το πώς ο Ροβινσώνας αντιλαμβάνεται τις αντιθέσεις και το πώς τις επιλύει. Σ’ αυτό το μυθιστόρημα είναι πάντοτε ικανός να συγχωνεύσει τα δυο σε ένα. Στην πραγματική ζωή, το ένα χωρίζεται στα δυο και το σύστημα αναπτύσσεται πέρα από τη θεώρηση που αποκτά ο καπιταλιστής σχετικά με τον κατάλληλο νόμο και τάξη. Η οικονομική επιστήμη χρειάζεται επίσης την ιστορία των εγγονών του Παρασκευά.

1 Monthly Review, Vol. 23, No. 4: 11ß-6, Σεπτέμβριος 1971.

2 Το απόσπασμα αυτό, όπως και ο τίτλος του άρθρου, παραπέμπει ευθέως στον Μαρξ. Βλ. To Κεφάλαιο, τόμ. Ι, κεφ. 24ο(της ελληνικής έκδοσης): Το

μυστικό της πρωταρχικής συσσώρευσης (σ.τ.μ).

3 Κ. Μarx, Capital, (New York: International Publishers, 1967), vol. 1, 751.

4  Σχετικά με τις οικονομικές πλευρές του έργου του Defoe, βλ. E.M. Novak, Economics and Fiction of Daniel Defoe(Berkeley: University of California

Press, 1962). H. M. Robertson, Aspects of the Rise of Economic Individualism(Cambridge: Cambridge University Press, 1933). Ian Watt, The Rise of the

Novel (Berkeley: University of California Press, 1957). Dorothy Van Ghent, The English Novel (New York: Harper and Row, 1961), chapter on Moll

Flanders. Brian Fitzgerald, Daniel Defoe (London: Secker and Warburg, 1954). Pierre Macherey, Pour une Theorie de la Production Litteraire (Paris:

Francois Maspero, 1966). John Richetti, Popular Fiction Between Defoe and Richardson (New York: Oxford University Press, 1969). Τα σχετικά

αποσπάσματα του παρόντος άρθρου προέρχονται από το: Daniel Defoe,Robinson Crusoe (New York: New American Library, 1961).

5 J. M. Keynes “Economic Possibilities for our Grandchildren”, in Essays in Persuasion, W. W. Norton & Co., Inc. 1963: 370.

6 Βλέπε Karl Polyani, “Aristotle Discovers the Econοmy” in K. Polyani et al, Trade and Markets in the Early Empires, New York: Free Press, 1957 και

French, The Growth of the Athenian Economy, London: Routledge and Kegan Paul, 1964.

7 https://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/interwar/keynes.htm (σ.τ.μ.).

8 John Maynard Keynes, “National Self-Sufficiency”, Yale Review, Vol. 22 (Summer 1933): 755-69.

9 R.D. Laing,  The Politics of Experience  (New York: Pantheon, 1967): 36.

10 Aristotle,  The Politics  (New York: Oxford University Press, 1946), book 1, chapter 5, 1254: b7-b9.

11 Ας προσέχει ο αγοραστής (σ.τ.μ)

12 Εδώ o Hymer παραφράζει διατυπώσεις του Μαρξ από τις δύο τελευταίες παραγράφους του τέταρτου κεφαλαίου του 1ου τόμου του Κεφαλαίου,

Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978: 188-89 (σ.τ.μ.).