Χρειάζεται η ιστορική ορθογραφία;* Η εξοικείωση με την ιστορική γραφή των λέξεων, τελικά, αποτελεί λεπτή πνευματική άσκησηΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ:  06/01/2008 00:00

6

emailεκτύπωση   

 

Γιατί παιδευόμαστε με τα έξι /i/ τής ορθογραφίας τής γλώσσας μας (ι, η, υ, ει, οι, υι), με τα δύο /e/ (ε, αι), τα δύο /o/ (o, ω), τα τρία /v/ (β, αυ, ευ), τα τρία /f / (φ, αυ, ευ), τα δύο /z/ (ζ, σμ, σλ) κ.ο.κ.; Δεν μας φτάνει ένα /i/ το ι, ένα /e/ το ε, ένα /o/ το ο, ένα /v/ το β κ.τ.ό.; Γιατί να μη γράφουμε ιρίνι (ειρήνη), ίπαρξι (ύπαρξη), κερί (καιροί), γινέκα (γυναίκα),εσθάνομε (αισθάνομαι), χόρι (χώροι), εβγενίς (ευγενείς), άβριο (αύριο), έφθιμι (εύθυμη) κ.τ.ό.; Είναι η ιστορική ορθογραφία απόρροια (ή «απόρια») ενός εθνικού μαζοχισμού; Είναι επινόηση κάποιων διανοουμένων; Είναι προσκόλληση σε παρωχημένες γλωσσικές εμμονές; Και προχωρώντας πιο τολμηρά, λένε μερικοί, γιατί να μη γράφουμε irini, iparksi,keri, gineka, esthanome, chori, evgenis, avrio, efthimi κ.τ.ό.; Γιατί να μη προσχωρήσουμε δηλ. στο λατινικό αλφάβητο (που -στο κάτω-κάτω- είναι ελληνικής προελεύσεως), κάνοντας τη γραφή μας πιο προσιτή στους ξένους; Ηδη δεν επικοινωνούμε στους Η/Υ με τα Greeklish;Αυτά και άλλα πολλά ακούω κατά καιρούς σε μαθήματα, διαλέξεις, συζητήσεις, όταν έρχεται ο λόγος στην ιστορική ορθογραφία τής γλώσσας μας και στις δυσκολίες που γεννά η ορθή γραφή της ως απορίες κάποιων ομιλητών τής Ελληνικής που θέτουν το αίτημα ή νομίζουν πως «ανακαλύπτουν» τη λύση των δυσκολιών τής ορθογραφίας με την υιοθέτηση μιας φωνητικής ορθογραφίας με ελληνικά ή -κατά τους πιο

τολμηρούς- με λατινικά γράμματα. Η συζήτηση συνήθως -εκ μέρους μου- προχωρεί ως εξής: Αλήθεια, γιατί οι αγγλόφωνοι λ.χ. λαοί (Αγγλοι, Αμερικανοί, Αυστραλοί, Καναδοί) δεν προχώρησαν σε υιοθέτηση τής φωνητικής ορθογραφίας, όταν μάλιστα έχουν να αντιμετωπίσουν πολύ οξύτερες ορθογραφικές δυσκολίες απ' ό,τι εμείς; Οταν λ.χ. έχουν να αντιμετωπίσουν την τεράστια απόσταση που υπάρχει μεταξύ προφοράς και γραφής σε παραδείγματα που χρησιμοποιούν οι ειδικοί για να δείξουν λ.χ. ότι τελείως διαφορετικοί φθόγγοι ή διαδοχές φθόγγων (ou, af ap, au, u, o, oκ/och) ορθογραφούνται με την ίδια διαδοχή γραμμάτων, γράφονται το ίδιο ως -ough: Though the rough cough and hiccough plough methrough, Ι ought to cross the lough! Και, φυσικά, τι να πει κανείς για τα συστήματα γραφής/ορθογραφίας που χρησιμοποιούνται για την κινεζική ή την ιαπωνική γλώσσα με τις χιλιάδες των χαρακτήρων που πρέπει να ξέρει κανείς για να γράφει αυτές τις γλώσσες;

Οπως και να το δούμε, η ιστορική ορθογραφία των λέξεων μιας γλώσσας είναι μέρος τής πολιτιστικής κληρονομιάς ενός λαού. Η γραπτή μορφή των λέξεων μαζί με τη σημασία τους συναποτελούν τον γραπτό λόγο μιας γλώσσας. Μέσα σ' αυτόν απεικονίζεται η ιστορία των λέξεων, αφού ιστορική ορθογραφία σημαίνει παράσταση τής ετυμολογικής προέλευσης και τής ετυμολογικής συγγένειας κάθε λέξης, απ' όπου συνάγεται η βασική σημασία της και η σχέση της με τις άλλες λέξεις που ανήκουν στην ίδια ετυμολογική οικογένεια. Ετσι λ.χ. γράφοντας φίλος με ι συνδέεις τη λέξη με όλα τα σύνθετα και τα παράγωγα που ανήκουν στην ίδια ετυμολογική-σημασιακή οικογένεια (φιλία, φιλικός,άφιλος, φιλόσοφος, ζωόφιλος, συμφιλιώνω κ.λπ.), ενώ γράφοντας φυλή (με υ και ένα λ) συνδέεις τη λέξη ετυμολογικά-σημασιακά με λέξεις όπως φυλετικός, φυλετισμός,διαφυλικός φυλογενετικός, αλλόφυλος κ.λπ., γράφοντας δε φύλλο (με υ και δύο λ) έχεις περάσει σε άλλη ετυμολογική οικογένεια και σημασία, που φαίνεται στις λέξεις φύλλωμα,φυλλωσιά, πλατύφυλλος, τριαντάφυλλο, φυλλομετρώ κ.τ.ό. Αλλο

το λειπ- στο λείπω,λειψός, έλλειψη, διάλειμμα κ.λπ., άλλο το λυπ- στα λύπη, λυπάμαι, περίλυπος, λυπηρόςκ.λπ., άλλο το ληπ- (του λαμβάνω) στα αντιληπτός, λήψη, κατάληψη, ακατάληπτος κ.τ.ό. Το ότι το λοιπ- στα λοιπός, λοιπόν, υπόλοιπος κ.ά. ή το λιπ- στο ελλιπής, λιποτάκτης,λιποψυχώ αποτελούν συγγενείς φωνολογικές μορφές («μεταπτωτικές βαθμίδες» τις λένε οι γλωσσολόγοι) τής ρίζας λειπ- (λείπω) είναι κι αυτό μια γνώση/πληροφορία που φωτίζει ετυμολογικά-σημασιακά τις αντίστοιχες λέξεις. Το ότι επίσης το λιπ- στα λίπος, λιπαρός,λίπωμα είναι μια άλλη ομόγραφη ρίζα, όπως και το λιπ- τού εκλιπαρώ και τού αρχολίπαρος(«ο επιθυμών και επιδιώκων αξιώματα»), αυτό δείχνει τον πλούτο και τη σημασιολογική ιστορία των λέξεων που είναι μια ελκυστική διανοητική περιπλάνηση στα εκφραστικά μέσα ενός λαού. Η ορθογραφική διάκριση φον- (φόνος, φονικός, φονιάς) και φων- (φωνή,ραδιόφωνο, άφωνος), οικ- (οικία, κάτοικος, οικονομία), εικ- (εικόνα, εικάζω), και ικ- (ικανός,ικέτης, άφιξη) φωτίζει τη σημασία και την προέλευση πλήθους λέξεων, ενώ το θέμα ι-, που σημαίνει κίνηση (από το αρχ. είμι «έρχομαι»), οδηγεί στα δύσκολα σημασιολογικά μονοπάτια λέξεων ομόρριζων (και συνδεομένων στη βασική σημασία τους) όπως προσ-ι-τός, εισ-ι-τήριο, ι-ταμός, ι-σθμός, ανεξ-ί-τηλος, αμαξ-ι-τός κ.ά.

Η εξοικείωση με την ιστορική γραφή των λέξεων, τελικά, αποτελεί λεπτή πνευματική άσκηση, αφού συνδέεται με την προσπάθεια να γνωρίσει κανείς την αρχική βασική σημασία μιας λέξης και την οικογένεια των λέξεων που συνδέονται ετυμολογικά-σημασιακά μαζί της. Να γιατί η γλώσσα, όταν διδάσκεται δημιουργικά από εμπνευσμένους ευαίσθητους δασκάλους, αποτελεί μύηση στις διαδικασίες τής έκφρασης, τής σκέψης και τού πνεύματος και, κατ' επέκτασιν, τού πολιτισμού ενός λαού.

Ο κ. Γεώργιος Μπαμπινιώτης είναι καθηγητής της Γλωσσολογίας, πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, τ. πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Του Δημήτρη Στεργίου*

    Μετά την κατάργηση σημείων στίξης, εισάγεται  στη Γραμματική η «φωνητική ορθογραφία», την οποία πρότειναν ήδη από το 1879 φιλόλογοι της λεγόμενης «εκπαιδευτικής πρωτοπορίας»,  όπως οι Δ. Γληνός, Μένος Φιλήντας και Τιμόθεος Κούστας, και την οποία αγανακτισμένος ξόρκισε το 1990 ο αείμνηστος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Γ.Π. Σαββίδης βροντοφωνάζοντας: «Για χάρη της ανορθογραφίας, μωρέ, ασπαστήκαμε τους γλωσσο-εκπαιδευτικούς συμβιβασμούς του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και αποβάλαμε όντως περιττούς τόνους και πνεύματα;»......

     Παρακολουθώ με απογοήτευση τη νέα «μάχη» για την ελληνική γλώσσα.Και, ειλικρινώς, επισημαίνω ότι με φόβο και τρόμο κάνω την παρέμβαση αυτή μετά τις επιθέσεις που δέχθηκαν η δύσμοιρη δασκάλα, η οποία έφερε στη δημοσιότητα τις αλλαγές στη Νέα Γραμματική για την Ε΄ και ΣΤ΄ Τάξη του Δημοτικού Σχολείου, ο τέως πρόεδρος της Βουλής και πρώην υπουργός Βύρων Πολύδωρας και άλλοι που τόλμησαν να εκφράσουν τις απόψεις τους!

        Για  να μη δεχθεί και ο γράφων επιθέσεις ως «μη ειδικός», όπως χαρακτηρίζουν τους μη γλωσσολόγους στη μακροσκελή ανακοίνωσή τους οι 140 ειδικοί γλωσσολόγοι, με την παρέμβασή μου αυτή δεν θαμπω στην ουσία της νέας διαμάχης, αλλά στα αίτιά της, τα οποία έχω παρουσιάσει ως δημοσιογράφος πριν από τριάντα περίπου χρόνια στον «Οικονομικό Ταχυδρόμο» και ως συγγραφέας στο βιβλίο μου «Αυτή είναι η Ελλάδα – τα οκτώ μεγαλύτερα εγκλήματα στην οικονομία μετά τη μεταπολίτευση», το οποίο κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις «Ελληνικά Γράμματα» το 2000.        Ένα από τα εγκλήματα αυτά, το οποίο παρουσιάζεται με ντοκουμέντα στο βιβλίο αυτό και στο όγδοο κεφάλαιο υπό τον τίτλο «Η άλωση της παιδείας» είναι και οιπεριπέτειες της ελληνικής γλώσσας και ηβαθμιαία αποδυνάμωσή της με παρεμβάσεις, αυτοσχεδιασμούς, προτάσεις και «ιδεώδη» της λεγόμενης «εκπαιδευτικής πρωτοπορίας» ήδη από τις αρχές του 1900!

      Τα αίτια πρέπει να αναζητηθούν στην κατάργηση των 

χαρακτηριστικών σημείων στίξης (ψιλή, δασεία, περισπωμένη), τα οποία βροντοφώναζαν ότι οι φθόγγοι, οι οποίοι στη συνέχεια γίνονται δίφθογγοι (τώρα τις διφθόγγους οι ειδικοί τις λένε … «διγράμματα») γίνονται φωνητικά γράμματα!.      Έτσι, μετά την κατάργηση των γλωσσικών αυτών συμβόλων, για να καλυφθεί υιοθετήθηκαν οι προτάσεις του Δ. Γληνού (1930), του Μένου Φιλήντα (1929)και του Τιμόθεου Κούστα (εκείνος ήθελε να γράφεται … Κύστας!) το 1879. Αυτή τη φωνητική ορθογραφία την ξόρκισε με αγανάκτηση ο αείμνηστος καθηγητής στο Αριστοτελειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γ. Π. Σαββίδης με άρθρο στην εφημερίδα «Νέα» την Ιουνίου του 1990.

        Ανέτρεξα, με την ευκαιρία αυτή στο βιβλίο μου αυτό και  κράτησα τέσσερις σημειώσεις:       Η πρώτη αφορά τον  πρωτεργάτη της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης στη χώρα μας Ευάγγελο Παπανούτσο, ο οποίος έλεγε ότι  τα έκανε όλα αυτά για να διδάξει το σχολείο στο παιδί την περίσκεψη, το σοβαρό αντίκρυσμα των πραγμάτων, την κρίση τη σωστή και τον απλό, σαφή, υπεύθυνο λόγο”, δηλαδή, τον ορθολογισμό “για να μη παιδιαρίζει σε ολόκληρη τη ζωή του”. Έτσι, όλες αυτές οι συνταγές μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού  στις μεθόδους διδασκαλίας και τις παιδαγωγικές αρχές δίνουν την εντύπωση  ότι... παιδιαρίζουν οι ίδιοι οι υπεύθυνοι τους οποίους κάποιος, ποιος 

ξέρει αλλοιθωρισμός, τους κάνει να μη βλέπουν ούτε καν το θλιβερό πρόβλημα του αναλφαβητισμού, που επιβεβαιώνεται κάθε χρόνο με την αποτυχία των μαθητών στο μάθημα της έκθεσης και την απαράδεικτη λεξιπενία των νέων μας.

   Η δεύτερη αφορά στους «ολετήρες» της ελληνικής γλώσσας, τους οποίους παρουσιάζω στο βιβλίο μου ως εξής (αντιγράφω):Στην πραγματικότητα πρόκειται για μερικά “ιστορικά εκπαιδευτικά ρεύματα”,τα οποία ισοπέδωσαν την ελληνική γλώσσα, με τα οποία αλώθηκε η ελληνική γλώσσα. Κι ένας από τους πορθητές και ολετήρες της ελληνικής γλώσσας, της καθαρόαιμης ελληνικής γλώσσας, ήταν και ο Δ. Γληνός, δηλαδή αυτή η “μία εκ των κορυφαίων εκπαιδευτικών μορφών” μας, όπως ανέφερε σε άρθρο στα «Νέα»  (7 Απριλίου 1992) ο τότε πρόεδρος της  Ομοσπονδίας Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης (ΟΛΜΕ) Χρήστος Δούκας. Αυτός ο μύθος έτσι ακριβώς διαδίδεται σιγά-σιγά. Αλλά η πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Και ίσως να την αγνοεί παντελώς ο κ. Δούκας. Γιατί, γνωρίζει άραγε ο πρόεδρος της ΟΛΜΕ ότι ο Δ. Γληνός,αυτή“η κορυφαία εκπαιδευτική μορφή” θεωρούσε ως καλύτερη λύση να χρησιμοποιηθεί στην ελληνική γλώσσα το... λατινικό αλφάβητο; Εκτός αν και ο πρόεδρος της ΟΛΜΕ είναι υπέρ του λατινικού αλφαβήτου! Στο εκπληκτικό βιβλίο του “Αντι-επιθέσεις για τη Γλώσσα, για τον Ελληνισμό” 

ο κ. Χάρης Λαμπίδης παραθέτει ένα απόσπασμα από τα γνωστά άρθρα του Δημ. Γληνού με το γενικό τίτλο “Το κύμα της αγραμματωσύνης” που δημοσίευσε το περιοδικό “Ο νέος δρόμος”. Το συμπέρασμα αυτών των άρθρων αναδημοσιεύει το περιοδικό “Πρωτοπορία”, φύλλο 3, 1930.

  Έγραφε., λοιπόν, ο Γληνός (διατηρούμε την ορθογραφία και το συντακτικό):  «Το συμπέρασμα είναι, πως το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα… είναι απόλυτα καθυστερημένο και χρειάζεται ριζική αναδιοργάνωση. Ύστερα, λοιπόν, από τη διαπίστωση, που κάμαμε ως προς τα βαθύτερα αίτια της αγραμματωσύνης, είναι ολοφάνερα τα μέσα, που επιβάλλονται για τη θεραπεία:Α΄. Ως προς την ορθογραφία: Η σημερινή ελληνική ορθογραφία δε μπορεί να κρατηθεί. Οι λύσεις είναι τρεις.  1) Να απλοποιηθεί το σημερινό ορθογραφικό σύστημα συντηρητικά. Δηλαδή: Ο Ελισαίος Γιανίδης έχει προτείνει ένα αρκετά καλό σύστημα ως προς αφτό. Ένα άλλο σύστημα είναι να κρατηθεί ο τόνος για κάθε 

τονιζόμενη λέξη. Να καταργηθούν ταδιπλά σύμφωνα παντού. Το αυ, ευ, να γράφονται όπως προφέρονται. Η συνίζηση να γράφεται παντού με ι.   2) Να εισαγάγουμε τη φωνητική ορθογραφία. Οι ‘Ελληνες της Ρουσίας έκαμαν την αρχή. Μπορούμε να μελετήσουμε το σύστημά τους και να το διορθώσουμε  3) Να πάρουμε το λατινικό αλφάβητο. Την τρίτη λύση θεωρούμε για την καλύτερη, γιατί πρώτα πρώτα μας εισάγει μορφικά στην οικογένεια των εβρωπαϊκών λαών, έπειτα λύνει με μιας ολόκληρο το ορθογραφικό πρόβλημα. Δε θα μπορεί και θέλοντας κανείς νανορθογραφήσει.   Β’ . Ως προς τη γλώσα. Να καθιερωθεί η δημοτική από το δημοτικό σκολειό ως το Πανεπιστήμιο. Ένας λαός, μια γλώσα. Αν η καθαρέβουσα έχει οποιοδήποτε μνημείο άξιο να κρατηθεί – που είναι πολύ προβληματικό- να μεταφραστεί στη δημοτική»         Ώστε, λοιπόν, η καλύτερη λύση, κατά τον Γληνό, είναι το λατινικό αλφάβητο. Ιδού τι έλεγε για τη λύση αυτή ο Φώτος Γιοφύλης σε άρθρο του στο περιοδικό «Πρωτοπορία», χρόνος 2, Μάρτης 1930, σελ. 71 – 71 (αναδημοσεύεται στο βιβλίο «Αντί – Επιθέσεις» του Χάρη Λαμπίδη);    «…Πιστεύουμε πως η νέα μας γραφή με το Λατινικό αλφάβητο είναι πάντα απόλυτη ανάγκη νάναι: 1)-Απλή κ΄εύκολη στο ανώτατο μπορετό σημείο

 και 2)-Να μην έχει καμμιά σχέση με την ιστορική ορθογραφία, μα να ζωγραφίζη μονάχα καθαρά την ηχητική μορφή της γλώσσας.     Μ' αυτό τον τρόπο γλυτώνουμε από τις περιττές κι ανόητες πολυτέλειες της σημερινής μας γραφτής γλώσσας... (...) θα 'χουμε το λοιπόν αφάνταστη οικονομία στην τυπογραφία, στο γράψιμο, στη γραφομηχανή. Οικονομία από καιρό κι από λεφτά. Όσος καιρός και κόπος ξοδεύεται άδικα δια περιττές τζίφρες κι άλλα κουραφέξαλα θα γλυτώνεται. Κι ο περιττός κόπος θα χρειάζεται να ξοδευτή αλλού χρησιμότερα, ωφελιμώτερα, για κάποιο σοβαρώτερο σκοπό. Όσος καιρός σήμερα χάνεται χωρίς σκοπό για την τρομερή ιστορική ορθογραφία στα σκολιά, στα δημόσια και ιδιωτικά γραφεία, στις επιχειρήσεις, στην επιστήμη, παντού, τότες θα κερδίζεται και θα γίνεται αληθινή σοφία και χρήμα.»      Η τρίτη αφορά τον αείμνηστο καθηγητή στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Γ. Π. Σαββίδη, ο οποίος σε άρθρο  στις  “Επιφυλλίδες” των “Νέων” τις 1ης1 Ιουνίου 1990, αγανακτισμένος για το κατάντημα της παιδείας και της γλώσσας βροντοφώναξε: « Για χάρη της (σημείωση: της ανορθογραφίας!), μωρέ, ασπαστήκαμε τους γλωσσο-εκπαιδευτικούς συμβιβασμούς του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και αποβάλαμε όντως περιττούς τόνους και πνεύματα;»

    Συγκεκριμένα, για το κατάντημα αυτό ο ομότιμος τότε καθηγητής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης  Γ. Π. Σαββίδης  έγραφε τα εξής:     “Δεν είμαστε μόνον οι πιο ρατσιστικά ψωροφιλότιμοι, συνδικαλιστικά εκβιαστικοί και νταβατζίδικα νωθροί Ευρωπαίοι, μα έχουμε και τα πρωτεία της εκπαιδευτικής υποβάθμισης. Του λόγου το αληθές, μου επιβεβαιώθηκε πρόσφατα από αλλοτινή, διακεκριμένη φοιτήτριά μου, χρόνια καθηγήτρια Γυμνασίουσε κεφαλοχώρι του νομού Ηρακλείου.     Φέτος, που πρωτοδίδαξε σε παιδιά της Πρώτης Γυμνασίου, διαπίστωσε πως έχουν αποφοιτήσει από το Δημοτικό σχεδόν ανίκανα να διαβάσουν τα σχολικά τους βιβλία ή να αρθρώσουν γραπτώς μιαν απλή πρόταση. Άσε πια τα ψιλά γράμματα της ανορθογραφίας: Για χάρη της, μωρέ, ασπαστήκαμε τους γλωσσο-εκπαιδευτικούς συμβιβασμούς του Μανόλη Τριανταφυλλίδη και αποβάλαμε όντως περιττούς τόνους και πνεύματα;

     “Πάντες ι Έλινες εγγράματι” εκήρυττε, σε αφελέστερην εποχή, ο εκκεντρικός δάσκαλος Τιμόθεος Κούστας (1879), προτείνοντας ως ηθική και κοινωνική πανάκεια τη φωνητικήν ορθογραφία, με την οποία μονάχα ο δαιμόνιος Μποστμπόρεσε να μας συμφιλιώσει. Τώρα, για τον πλήρη εξευρωπαϊσμό μας, δεν μένει παρά να υιοθετήσουμε το λατινικό αλφάβητο του Μουσταφά Κεμάλ (1928)».

(* Ο δημοσιογράφος Δημήτρης Στεργίου γεννήθηκε στην Παλαιομάνινα Αιτωλοακαρνανίας και διετέλεσε

διευθυντής μεγάλων αθηναϊκών εφημερίδων και περιοδικών).

Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΚείμενα για τη γλώσσα και τα λεξικά

Προκλητικές ορθογραφίες λέξεων

Πολλοί, μιλώντας για την «κακοδαιμονία» —όπως την χαρακτηρίζουν— τής σύγχρονης γλώσσας, τής δημοτικής, και συγχέοντας γλώσσα και ορθογραφία (πράγμα που είναι φυσικό για έναν μη ειδικό), αναφέρουν ως δείγματα αυτής τής «κακοδαιμονίας» ορισμένες αδιανόητες ή εξωφρενικές, όπως τις χαρακτηρίζουν, ορθογραφίες λέξεων. «Τώρα στη δημοτική», λέει ένας, «γράφουν το αφτί με φ και το αβγό με β. ΄Αντε να γράψεις σωστά!». «Εγώ είδα το εταιρεία με ει», λέει άλλος, «και το αλλοιώς που το μαθαίναμε στο σχολείο με -οι- το είδα αλλιώς με -ι-. Δεν ξέρω πια τι είναι σωστό και τι δεν είναι στη δημοτική!». Άλλος προσθέτει στη συζήτηση ως καινοφανές χαρακτηριστικό τής ορθογραφίας τής δημοτικής ότι είδε κάπου το παλιός με -ι- αντί τού παληός με -η- που μάθαινε στο σχολείο, το βρομώ με -ο- και το γλείφω με -ει- αντί για -υ-. «Εγώ», δηλώνει, «δεν ξέρω να γράψω τη δημοτική. Γράφω τις λέξεις όπως τις ήξερα στην καθαρεύουσα»! Τη χαριστική βολή στους απελπισμένους συνομιλητές δίνει ένας αρχιτέκτονας: «Αμ το κτήριοπου το γράφουν με -η-, ενώ το κτίζω γράφεται με -ι-; Ναι, όπως σας το λέω! ΄Ασε τοπιρούνι που το έχω δει με -ι- και το καλύτερος με -υ- αντί τού καλλίτερος που μαθαίναμε. Πρέπει να ξαναπάμε στο σχολείο, να μάθουμε να γράφουμε στη δημοτική»!

Όλοι, ιδίως όσοι ασχολούμαστε επαγγελματικά με τη γλώσσα (γλωσσολόγοι, φιλόλογοι, δάσκαλοι κ.ά.), ακούμε συχνά τέτοιες παρατηρήσεις-καταγγελίες, ο οποίες στηρίζονται σε μία πλάνη: ότι αυτές οι ορθογραφήσεις οφείλονται στην καθιέρωση τής νεοελληνικής ή δημοτικής. Πρόκειται για πλάνη, το επαναλαμβάνω, αφού η ορθογραφία δεν είναι ζήτημα

δημοτικής και (παλιότερα) καθαρεύουσας, αλλά ζήτημα ετυμολογικής προέλευσης των λέξεων, αυτής που καθορίζει σε μια γλώσσα με ιστορική ορθογραφία όπως η Ελληνική και την ορθή γραφή κάθε λέξης. Στην Ελληνική δηλ., όπως και στις περισσότερες άλλες εθνικές γλώσσες (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Κινεζική, Ιαπωνική κ.ά.), γράφουμε τις λέξεις όχι ακριβώς όπως τις προφέρουμε σήμερα, άλλα όπως γράφονταν παραδοσιακά σύμφωνα με την ιστορία κάθε λέξης και την ορθογραφία της από τότε που εμφανίζεται στην ιστορία μιας γλώσσας. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ιστορική ορθογραφία συμπίπτει με αυτό που ονομάζουμε ετυμολογία τής λέξης, δηλ. με «την αληθή προέλευσή της (έτυμος= αληθής). ΄Ετσι όταν ο ΄Αγγλος προφέρει «νάιτ» και γράφει knight «ιππότης», είναι γιατί γράφει τη λέξη με την ιστορική (και όχι τη φωνητική) ορθογραφία· την γράφει όπως προφερόταν παλιά (κνιχτ) στις γερμανικές γλώσσες σύμφωνα με την (ετυμολογική) προέλευσή της. Η ιστορική, λοιπόν, ορθογραφία, που ακολουθούμε και στην Ελληνική, είναι αυτή που υπαγορεύει να γράφουμε το ποιητικός με τρία διαφορετικά i (οι, η και ι), τοεπώνυμο με -ω- και -υ- (τα σύνθετα τής αρχαίας λέξης όνυμα, τύπου τής αρχαίας θεσσαλικής διαλέκτου, αντί τού αττικού όνομα, γράφονται με -ω- · πρβλ. συνώνυμος,ανώνυμος, διώνυμο κ.λπ.), το ιστορία με ι- (από το ίστωρ «γνώστης»· προέρχεται από το θέμα ιδ- τού ιδ-είν, που συνδέεται ετυμολογικά με το οίδα «γνωρίζω») κ.ο.κ.

Αφού, λοιπόν, κύριο κριτήριο τής ορθογραφίας των λέξεων είναι η ιστορική, δηλ. η ετυμολογική τους προέλευση, η ορθογραφία μιας λέξης καθορίζεται από την ετυμολογία της όπως προσδιορίζεται από τους ειδικούς μελετητές τής ιστορίας τής γλώσσας (κανονικά από γλωσσολόγους τής ιστορικοσυγκριτικής, λεγόμενης, γλωσσολογίας, όπως ήταν παλιότερα ο Γ. Χατζιδάκις, (ο Γιάννης Ψυχάρης, ο Γ. Αναγνωστόπουλος, ο Β. Φάβης, ο Μ. Τριανταφυλλίδης, ο Ν. Ανδριώτης, ο Αγ. Τσοπανάκης, ο Γ. Κουρμούλης, ο Α. Γεωργακάς, ο σοφός Αδ. Κοραής, ο Αντ. Θαβώρης, οι κλασικοί φιλόλογοι Κ. Κόντος, Χ. Χαριτωνίδης, Ι. Κακριδής, Στ. Καψωμένος, οι βυζαντινολόγοι Φ. Κουκουλές, Εμμ. Κριαράς κ.ά.), ο αυτοδίδακτος Μένιος Φιλήντας κ.ά. Από αυτό φαίνεται, νομίζω, ότι η ορθογραφία μιας λέξης δεν είναι ζήτημα δημοτικής ή καθαρεύουσας, αλλά θέμα επιστημονικό, που συνδέεται με την ετυμολογία τής λέξης κατά τις επιταγές τής ιστορικής ορθογραφίας που εφαρμόζουμε στη γλώσσα μας. ΄Ετσι ό,τι φαίνεται να ξενίζει δεν είναι νεοτερισμός τής γλώσσας (πέρα από μερικές ορθογραφικές απλοποιήσεις που καθιερώθηκαν και από την καθαρεύουσα παλιότερα και, κυρίως, από τη γραμματική τής δημοτικής, όπως λ.χ. η ορθογραφία των -ότερος/-ότατος με -ο- σε όλες τις περιπτώσεις) αλλά προϊόν επιστημονικής διδασκαλίας. Και χρωστάμε πολλά και στους επιστήμονες που εργάστηκαν στον χώρο τής ετυμολογίας —σήμερα οι περισσότεροι γλωσσολόγοι έχουν στρέψει αλλού τα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα— και, πολύ περισσότερα, στον αείμνηστο καθηγητή τής Γλωσσολογίας Νικόλαο Ανδριώτη, τού οποίου το «Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» (έκδ. Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη), όπου κωδικοποιούνται κριτικά οι ετυμολογήσεις και οι ορθογραφίες των λέξεων που προκύπτουν από αυτές, αποτελεί πολύτιμο βοήθημα.

Ας έλθουμε σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Το αβγό (όπως έδειξαν ο Χατζιδάκις και ο Τριανταφυλλίδης), έχοντας τους φθόγγους βγ από φωνητική εξέλιξη, γράφεται κανονικά με -β- (τα ωά > ταουα > ταγουά > ταουγά > ταβγά > τ' αβγό). Όμοια και το αφτί (τα ωτία > ταουτία > ταφτία > τ' αφτί). Το αβγό δηλ., συνδεόμενο με την αρχ. λ. ωόν, και το αφτί, συνδεόμενο με την αρχ. λ. ωτίον (υποκοριστικό τού ους, ωτός), δεν δικαιολογούν αντιστοίχως γραφές με αυ (αυγό) και αυ (αυτί). Το αλλιώς έδειξε ο Στ. Ψάλτης ότι προέρχεται από το μεσαιωνικό αλλιώς, (στο οποίο μεταβλήθηκε με συνίζηση το επίρρ.αλλέως από επίθ. αλλέος, παράλληλο τού άλλος) και όχι από το επίθ. αλλοίος, που θα δικαιολογούσε τη γραφή αλλοιώς. Το παλιός γράφεται με ι, γιατί δεν είναι άλλο από το αρχ. παλαιός όπου το / e / (αι) συμπροφέρθηκε ως ι με το τονούμενο φωνήεν που ακολουθεί. Δεν πρόκειται δηλ. για τροπή τού αι σε η, όπως νόμιζαν παλιά και έγραφανπαληός, προτού η γλωσσολογία διδάξει ότι όταν έγινε η συμπροφορά (συνίζηση) τού αι σε ι σε νεότερους χρόνους ούτε το αι ήταν δίφθογγος (έγινε e ήδη στην αρχαία) ούτε το η ήταν μακρό! (έγινε παντού ι, «ιωτακίστηκε» όπως λέμε, στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες). Το ίδιο ισχύει και για το ελιά (από το ελαία), που παλιότερα γράφτηκε εσφαλμένα με -η- εληά (πρβλ. και μηλεά> μηλιά, νέος> νιός, πανωραία> πανώρια κ.λπ.). Το εταιρείαγράφεται σωστά με -ει- ως θηλ. (εταιρεία) τού αρχ. επιθέτου εταιρείος και όχι ως παράγωγο τού εταίρος, οπότε θα ήταν εταιρία (για θηλυκά από επίθετα πρβλ. φίλιος- φιλία, πλατύς- πλατεία κ.ά.). Το βρομώ γράφεται με -ο-, γιατί ο Χατζιδάκις έδειξε ότι παράγεται από το αρχ. βρομώ «κάνω κρότο» (επειδή ορισμένοι χαρακτηριστικοί κρότοι ακολουθούνται από δυσοσμία) και όχι από το βρώμα «φαγητό», γιατί τότε θα είναι βρωματίζω (πρβλ. χρώμα- χρωματίζω, θρύμμα- θρυμματίζω κ.λπ.). Το γλείφω γράφεται με -ει- (άλλο είναι το γλύφωμε -υ- απ' όπου το γλύπτης), γιατί

παράγεται από το αρχ. εκλείχω (λείχω σημαίνει «γλείφω») με -φ- αντί -χ- κατά το αλείφω. Το κτήριο γράφεται με -η-, γιατί είναι από τοευκτήριον (οίκημα) «οίκος προσευχής». Το ρήμα κτίζω δεν μπορεί να δώσει παράγωγο σε -ριος που να δικαιολογεί γραφεί με -ι- (κτίριο), η δε παρετυμολογική σύνδεση ως εξήγηση θα αποτελούσε ερμηνευτικό τέχνασμα. Το πιρούνι γράφεται με -ι-, για να δηλωθεί με τον πιο απλό τρόπο η φωνητική τροπή τού -ε- (περόνη- περόνιον) σε -ι- (πιρούνι)· πρβλ. καιπιγούνι από μεσ. πουγούνι που προέρχεται από το αρχ. πωγώνιον, υποκορ. τού πώγων. Τοκαλύτερος γράφεται με -υ- (όχι καλλίτερος), γιατί σχηματίζεται κατά τη συγκριτική σε -ύτερος των επιθ. σε -ύς ( πλατύς- πλατύτερος, παχύς- παχύτερος, ταχύς- ταχύτερος κ.λπ. και καλός- καλύτερος, μεγάλος- μεγαλύτερος, πρώτος- πρωτύτερος/ πρωτύτερα, κοντά- κοντύτερα κ.τ.ό.).

Απ' όσα είπαμε φαίνεται καθαρά ότι «προκλητικές ορθογραφίες» ελληνικών λέξεων, όπως αυτές που αναφέραμε, δεν είναι νεοτερισμοί τής δημοτικής αλλά επιστημονικές αποκαταστάσεις τής ορθής γραφής μέσω τής διαδικασίας τής ετυμολογίας. Και δεν χρειάζεται «να ξαναπάμε στο σχολείο» παρά να ανατρέχουμε συχνότερα σε έγκυρα λεξικά που περιέχουν τέτοιες πληροφορίες, όπως το τελευταίο (1995) έξοχο απόκτημα τής ελληνικής λεξικογραφίας, το «Νέο Ελληνικό Λεξικό» τού καθηγητή κ. Εμμ. Κριαρά, που είναι πολύτιμο βοήθημα και για τον πλούτο των ερμηνευμάτων του.

 

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 20 Ιουλίου 1997