ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ...

44
ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΕΛΩΝ ΠΝ Σ.ΔΙ.ΕΠ.Ν. 12/09 «ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ» ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ. Δοκίμιο Από τον Υποπλοίαρχο (Μ) Σ. Μαργώνη Π. Ν. ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010

Transcript of ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ...

Page 1: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

ΣΧΟΛΗ ∆ΙΟΙΚΗΣΕΩΣ ΚΑΙ ΕΠΙΤΕΛΩΝ ΠΝ Σ.∆Ι.ΕΠ.Ν. 12/09

«ΕΡΙΣΤΙΚΗ ∆ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ» ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ. Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ

∆ΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ.

∆οκίµιο

Από τον

Υποπλοίαρχο (Μ) Σ. Μαργώνη Π.Ν.

ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2010

Page 2: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

iii

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

«Το να µιλάς λανθασµένα δεν είναι απλώς άσχηµο καθ’ εαυτό, αλλά κάνει κακό και

στη ψυχή». Πλάτων ‘Γοργίας’

Η ιδέα αυτού του δοκιµίου προήλθε από µία αναφορά του διοικητή της

σχολής σε µία από τις συναντήσεις µας περί εριστικής διαλεκτικής και τεχνασµάτων

που χρησιµοποιούνται σε συζητήσεις για την επιβολή µιας άποψης. Εκτός από την

κατά το παρελθόν προσωπική µου ενασχόληση µε τις διάφορες µορφές του λόγου

και τη χρήση τους για πειθώ, το ενδιαφέρον µου κεντρίστηκε περαιτέρω από τις

συζητήσεις που έλαβαν µέρος κατά τη διάρκεια της φοίτησης στη σχολή ως προς τη

συµµετοχή στελεχών των ενόπλων δυνάµεων σε επιτροπές και συµβούλια σε

ευρωπαϊκό ή νατοϊκό επίπεδο και στις οποίες απαιτείται να διαπραγµατευτούν

εθνικά συµφέροντα ή απλώς να εκπροσωπήσουν την Ελλάδα παίρνοντας θέση σε

επιµέρους ζητήµατα. Ένας από τους σκοπούς αυτού του δοκιµίου είναι να δείξει τη

αναγκαιότητα απόκτησης εξειδικευµένων γνώσεων, ως προς τη χρήση του λόγου,

από τα στελέχη που αναλαµβάνουν τέτοιες θέσεις και καλούνται να διακρίνουν και

να αντικρούσουν επιχειρήµατα/θέσεις που διατυπώνονται πολλές φορές µε δόλιο

τρόπο από πλευρές µε αντίθετα συµφέροντα από τα δικά τους.

Σε αντιστοιχία µε τις άτεχνες και τις έντεχνες αποδείξεις που

χρησιµοποιούνται κατά τον Αριστοτέλη στο ρητορικό λόγο1, τα µέσα που µπορούν

να χρησιµοποιηθούν για να αντικρουστεί ένα επιχείρηµα σε µια αντιπαράθεση είναι:

α) ένα τεκµήριο (proof) από τον επιστηµονικό χώρο ή από την ίδια την

πραγµατικότητα (π.χ. Αυτός είναι ο πατέρας µου) που δεν µπορεί να αµφισβητηθεί

και στηρίζει απόλυτα τη θέση µας β) ένα επιχείρηµα (ή ενθύµηµα κατά τον

Αριστοτέλη)1 που σκοπό έχει να πείσει είτε αναφερόµενο στην αλήθεια της θέσης

που θέλει να υποστηρίξει είτε στις γενικότερες πεποιθήσεις που υπάρχουν γι αυτό το

θέµα, ώστε αν δεν πείσουµε τουλάχιστον να υποχρεώσουµε τον συνοµιλητή ή το

1 Αριστοτέλης, Ρητορική Α’ Μτφρ. ∆ηµήτριος Λυπουρλής, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2002.

Page 3: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

iv

ακροατήριο να δεχτεί την άποψη, αν δε θέλουν να αντιφάσκουν µε άλλες θέσεις ή

γενικότερες πεποιθήσεις γ) ένα τέχνασµα (stratagem), που χρησιµοποιεί είτε µια

λογική ανακολουθία είτε ένα κόλπο ώστε να ξεγελάσουµε τον αντίπαλο και το

ακροατήριο, για να φανεί ότι η θέση µας είναι σωστή ή σε κάθε περίπτωση να µην

πείσει ο αντίπαλος.

Επίσης θα αναφερθεί η αναγκαιότητα της γνώσης χρήσης του λόγου από τον

ηγέτη για την επίτευξη των σκοπών του. Αν ως ηγεσία µπορούσε να ορισθεί µια

«διαδικασία επίδρασης της συµπεριφοράς και των πράξεων µιας µικρής ή µεγάλης

οµάδας, ακόµα και ενός ατόµου ξεχωριστά, κατά τέτοιο τρόπο έτσι ώστε να

προσπαθήσουν µε προθυµία να επιτύχουν τους στόχους της οµάδας στην οποία

ανήκουν και δραστηριοποιούνται»2, φαίνεται πόσο επιτακτική καθίσταται η γνώση

εργαλείων πειθούς και χρήσης του λόγου εν γένει, ειδικά σε µοντέλα διακυβέρνησης

και διοίκησης οργανισµών που στηρίζονται στη συµµετοχή και τον πλουραλισµό στη

διαδικασία λήψης αποφάσεων. Ειδικότερα σε θέµατα διαπραγµατεύσεων, τα

τεχνάσµατα και τα είδη λογικών πλανών που χρησιµοποιούνται από διάφορους

οµιλητές πρέπει να εντοπίζονται ώστε να αναδεικνύονται και να αντικρούονται. Η

δοµή, η ανάλυση και ο έλεγχος του επιχειρήµατος – είτε του δικού µας είτε του

συνοµιλητή – είναι (ή θα έπρεπε να είναι) µία από τις βασικότερες διαδικασίες που

επιτελεί µια οµάδα που συµµετέχει σε µια διαδικασία λήψης απόφασης.

2 Rahim, A., 'A measure of styles of handling interpersonal conflict', Academy of Management Journal', 1983, Vol.26, N.2, σελ.368-376.

Page 4: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α

Η ∆ΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ

Ο όρος ∆ιαλεκτική, όπως αναφέρει ο ∆ιογένης ο Λαέρτιος, αρχικά

χρησιµοποιήθηκε από τον Πλάτωνα στο ‘Φαίδρο’, στην ‘Πολιτεία’ και αλλού

εννοώντας την ικανότητα της χρήσης της λογικής στο συλλογισµό. Η κλασσική

θεώρηση του Αριστοτέλη περί ρητορικής διακρίνει το Συµβουλευτικό, ∆ικανικό και

Επαινετικό λόγο, ενώ διακρίνει τη χρήση του λόγου ως προς το επιχείρηµα σε λογική

ή αναλυτική, διαλεκτική, εριστική και σοφιστική. Αναλυτική είναι η µέθοδος επίτευξης

αληθών ή αποδεικτικών συµπερασµάτων, διαλεκτική, η µέθοδος συλλογισµού που

καταλήγει σε συµπεράσµατα που είναι αποδεκτά ή που θεωρούνται αληθή (ένδοξα),

εριστική, κατά την οποία το συµπέρασµα του συλλογισµού είναι αληθές, αν και οι

προκείµενες δεν είναι αληθείς αλλά απλώς φαίνεται να είναι αληθείς και σοφιστική

κατά την οποία το συµπέρασµα είναι ψευδές ενώ φαίνεται ως αληθές. Ο

Σοπενχάουερ ενοποιεί τις τρεις τελευταίες στην Εριστική ∆ιαλεκτική της οποίας ο

στόχος είναι η φαινοµενική αλήθεια, αδιαφορώντας για την αλήθεια καθ’ εαυτήν.

Ο Σοπενχάουερ3 διαχωρίζει τη λογική από τη διαλεκτική, ορίζοντας τη λογική

ως την επιστήµη των νόµων του σκέπτεσθαι, δηλαδή της µεθοδολογίας του

ανθρωπίνου λόγου, τη δε διαλεκτική ως συνοµιλείν (η τέχνη της αντιπαράθεσης

µέσα σε µια συζήτηση). Η λογική έχει ένα καθαρά a priori αντικείµενο και αυτό είναι

οι νόµοι της σκέψης, η µέθοδος του λόγου, πρόκειται δηλαδή για την κατά µόνας

σκέψη ενός έλλογου όντος. Απεναντίας η διαλεκτική αφορά στην κοινή συνύπαρξη

δύο έλλογων όντων που σκέπτονται από κοινού, δοµείται µόνο a posteriori, δηλαδή

εκ της εµπειρικής γνώσης των διαταραχών που υφίσταται το καθαρό σκέπτεσθαι

3 Schopenhauer Arthur, Εριστική ∆ιαλεκτική Μτφρ. Θεόδωρος Λουπασάκης, Εκδόσεις Printa, Αθήνα 2008. Saunders Bailey, Τhe Art of Controversy and other posthumous papers by Arthur Schopenhauer, Swan Sonnenschein & CO. Lim., Λονδίνο, Αγγλία 1896. .

Page 5: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

2

από την ετερογένεια της ατοµικότητας. Μόλις υπάρξει λοιπόν, κάποια απόκλιση από

τον απόλυτο µεταξύ των δύο έλλογων όντων συντονισµό –αφού τα δύο άτοµα

στηρίζονται στον καθαρό λόγο θα έπρεπε να είναι πλήρως εναρµονισµένα-, αρχίζει

η αντιπαράθεση. Τη χρήση της εριστικής διαλεκτικής αντί της λογικής ο

Σοπενχάουερ τη δικαιολογεί µέσω της κακής φύσης του ανθρωπίνου γένους, την

έµφυτη µαταιοδοξία και την έµφυτη ανειλικρίνεια. Θα πρόσθετα την εγγενή

διανοητική αδυναµία του κάθε ανθρώπου, τον περιορισµό δηλαδή στη νοητική

ικανότητα χρήσης της λογικής για τη θεωρητική αντιµετώπιση ενός ζητήµατος καθώς

και τη διαφορά δυναµικού µεταξύ των συµµετεχόντων σε µια συζήτηση. Ο Μακιαβέλι

προτρέπει τον ηγεµόνα να µην κρατά το λόγο του, γιατί επειδή οι άνθρωποι δεν είναι

εκ φύσεως µόνο καλοί δεν πρόκειται να κρατήσουν το λόγο τους απέναντί του άρα

δεν είναι υποχρεωµένος και ο ίδιος να τον κρατήσει4. Πρέπει λοιπόν κάποιος να

αγωνίζεται για την εδραίωση της θέσης του και όχι για την αλήθεια.

Φαίνεται να παρασυρόµαστε σε µια ανειλικρινή στάση µέσα σε µια συζήτηση

κυρίως για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί βασιζόµαστε στην πεποίθηση ότι η ορθότητα

του επιχειρήµατος του αντιπάλου είναι φαινοµενική και ότι κατά τη διάρκεια της

αντιπαράθεσης θα οδηγηθούµε σε ένα νέο επιχείρηµα ή θα επιβεβαιώσουµε την

αλήθεια του δικού µας µε έναν άλλο τρόπο. Αυτή η πεποίθηση µας οδηγεί να

κρατήσουµε µια αµυντική στάση απέναντι στα επιχειρήµατα του αντιπάλου µέχρι να

δείξουµε ότι σφάλλει. ∆εύτερον, επειδή σπανίως γνωρίζουµε εκ των προτέρων τι

είναι αντικειµενικά αληθές και ψευδές, το να µεταπειστώ κατά τη διάρκεια µιας

συζήτησης από ένα επιχείρηµα του αντιπάλου µπορεί να θεωρηθεί ότι υιοθετώ κάτι

ψευδές βασισµένος σε µια στιγµιαία εντύπωση που µε έχει παρασύρει. Εποµένως ο

καθένας προσπαθεί να επιβάλλει το δικό του ισχυρισµό, ακόµη και αν προς στιγµή

του φαίνεται εσφαλµένος ή αµφίβολος. Ακόµα όµως κι όταν κάποιος έχει δίκιο

χρειάζεται τη διαλεκτική για να υποστηρίξει τη θέση του, ενώ πρέπει να γνωρίζει τα

ανειλικρινή τεχνάσµατα προκειµένου να τα αντιµετωπίσει. Η επιστήµη της

4 Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεµόνας- Η Τέχνη της Εξουσίας Μτφρ. Ε. Γκαγκάτσιου, Εκδόσεις Παπασωτηρίου. Αθήνα 2008. Σελ. 130 .

Page 6: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

3

διαλεκτικής δηλαδή, έχει ως κύρια αποστολή της να προβάλλει και να αναλύσει

εκείνα τα τεχνάσµατα ανεντιµότητας κατά την αντιπαράθεση σε µια συζήτηση,

προκειµένου να τα αναγνωρίζει κανείς αµέσως στις πραγµατικές λογοµαχίες και να

τα εξουδετερώνει. Όπως αναφέρει και ο Αριστοτέλης στη Ρητορική

«αν είναι ντροπή να µην µπορεί κανείς να υπερασπιστεί

σωµατικά τον εαυτό του, θα ήταν άτοπο να µην είναι ντροπή για ό,τι

αφορά το λόγο, που είναι γνώρισµα του ανθρώπου πολύ περισσότερο

από ό,τι η χρήση του σώµατός του. Και αν πει κανείς ότι ένας που κάνει

άδικη χρήση της δύναµης του λόγου µπορεί να γίνει πρόξενος µεγάλου

κακού, αυτό µπορεί να ευσταθεί για όλα τα αγαθά, εκτός από την αρετή,

και κατά κύριο λόγο για τα πιο χρήσιµα αγαθά, όπως είναι η δύναµη, η

υγεία, ο πλούτος, η εξουσία. Όπως η σωστή χρήση τους µπορεί να

ωφελήσει τα µέγιστα, έτσι και η µη σωστή τους χρήση µπορεί να

προκαλέσει τη µεγαλύτερη βλάβη»5.

Κατά τον Σοπενχάουερ6, εκτός από τον Αριστοτέλη ο οποίος ασχολείται µε τέτοιου

είδους τεχνάσµατα, αυτός που φαίνεται να είχε κάνει µια ολοκληρωµένη εργασία επί

του θέµατος στην αρχαιότητα ήταν ο Θεόφραστος µε τη Ρητορική του (Αγωνιστικόν

ταις περί τους εριστικούς λόγους θεωρίας), έργο το οποίο δε σώθηκε. Επιπλέον κατά

τον Σοπενχάουερ σε κάθε συζήτηση πρέπει οι συµµετέχοντες να συµφωνούν µε

κάποιες αρχές-αξιώµατα. ∆ε µπορούµε να συζητήσουµε µε κάποιον που αρνείται

αυτές τις αρχές (Contra negantem principia non est disputandum)6.

Στην ανάλυση που κάνει ο Σοπενχάουερ προβάλλει δύο τρόπους και δύο

δρόµους που ακολουθούµε –όχι πρέπει να ακολουθούµε- ως αναίρεση µιας θέσης

του ‘αντιπάλου’. Οι τρόποι είναι: α) ad rem (προέρχεται από τη λατινική λέξη res-

πράγµα), δείχνουµε δηλαδή ότι η θέση δεν συµφωνεί µε τη φύση των πραγµάτων,

την απόλυτη αντικειµενική αλήθεια˙ β) ad hominem ή ex concessis δείχνουµε

5 Αριστοτέλης Ρητορική Α’ Μτφρ. ∆ηµήτριος Λυπουρλής, Εκδόσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2002. 6 Schopenhauer Arthur, Εριστική ∆ιαλεκτική Μτφρ. Θεόδωρος Λουπασάκης, Εκδόσεις Printa, Αθήνα 2008

Page 7: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

4

δηλαδή ότι η θέση δεν συµφωνεί µε άλλες ισχυρισµούς ή παραδοχές του

‘αντιπάλου’. Οι δρόµοι είναι: α) άµεση ανασκευή, η οποία αναιρεί τις αιτιάσεις-

προκείµενες της θέσης ή την ορθή µορφή του συλλογισµού˙ β) έµµεση, η οποία

αναιρεί τις συνέπειες της θέσης, δείχνει δηλαδή γιατί δεν είναι δυνατόν να αληθεύει.

Για την έµµεση ανασκευή χρησιµοποιείται είτε η απαγωγή, κατά την οποία

δεχόµαστε τη θέση του αντιπάλου ως αληθή και χρησιµοποιώντας µια οποιαδήποτε

άλλη πρόταση θεωρούµενη ως αληθής καταλήγουµε σε ψευδές συµπέρασµα, είτε η

ένσταση, ανασκευή δηλαδή της γενικής θέσης µέσω ευθείας αναφοράς σε ειδικές

περιπτώσεις υπαγόµενες σ’ αυτήν, για τις οποίες όµως η γενική θέση δεν ισχύει, άρα

είναι υποχρεωτικώς ψευδής.

Η µεγάλη συνεισφορά του Σοπενχάουερ στο συγκεκριµένο θέµα είναι η

προσεκτική ενασχόληση µε την παρατήρηση των λογοµαχιών και των

στρατηγηµάτων που χρησιµοποιούνται κατά τις αντιπαραθέσεις καθώς και η εξέταση

της φύσης του ανθρώπου η οποία επηρεάζει την αντιπαράθεση. Προσπάθησε να

εµφανίσει τους τρόπους που µπορεί κάποιος να εξαπατήσει το συνοµιλητή ώστε να

πείσει για τη δική του θέση ή να αποδοµήσει τη θέση του ‘αντιπάλου’ – ή σωστότερα

να αντιλαµβάνεται αυτές τις προσπάθειες για να τις αποκρούει. Αυτό µπορεί να γίνει

κυρίως είτε χρησιµοποιώντας τεχνάσµατα αντιπαράθεσης είτε λογικές πλάνες. Η

λογική πλάνη είναι ένα επιχείρηµα το οποία ‘πάσχει’ ως προς τη λογική του µορφή˙

ένα επιχείρηµα που ενώ φαίνεται να είναι ορθό, µετά από προσεκτικότερη εξέταση

αποδεικνύεται άκυρο. Ο Αριστοτέλης στους Σοφιστικούς Ελέγχους αναγνώρισε 13

τύπους, πολλούς από τους οποίους χρησιµοποιεί και ο Σοπενχάουερ, ενώ το 1979

πρόσφατα παρουσιάστηκαν 112 διαφορετικές λογικές πλάνες7 (ή παραλογισµοί

όπως αλλιώς αποκαλούνται).

7 David H. Fischer Historian Fallacies New York: Harper & Row, 1979.

Page 8: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

5

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β

ΛΟΓΙΚΕΣ ΠΛΑΝΕΣ Ή ΠΑΡΑΛΟΓΙΣΜΟΙ

«Όλοι οι παραλογισµοί (ή λογικά σφάλµατα) αποτελούν χαρακτηριστικές

περιπτώσεις εσφαλµένου συλλογισµού. Όταν το σφάλµα βρίσκεται στη µορφή ή στη

δοµή της επιχειρηµατολογίας, η εσφαλµένη εξαγωγή συµπεράσµατος ονοµάζεται

‘τυπικός’ παραλογισµός. Όταν έγκειται στο περιεχόµενο της επιχειρηµατολογίας τότε

ονοµάζεται ‘άτυπος’ παραλογισµός.»8 Ως χαρακτηριστικά παραδείγµατα τυπικών

παραλογισµών µπορούν απλώς να αναφερθούν η επιβεβαίωση της εποµένης και η

άρνηση της ηγουµένης. «Παραγωγικά επιχειρήµατα µε τέτοιες λογικές µορφές

δίνουν την ψευδαίσθηση εγκυρότητας όταν είναι διατυπωµένα σε φυσική γλώσσα.

Αυτό οφείλεται στην “κατά προσέγγιση οµοιότητα” της επιβεβαίωσης της επόµενης

µε τον κανόνα modus ponens και της άρνησης της ηγούµενης µε τον κανόνα modus

tollens»9 δύο κλασσικές µορφές της παραγωγικής λογικής. Ακολούθως θα

εξετάσουµε κατ’ αρχάς µερικούς από τους άτυπους παραλογισµούς (λογικές

πλάνες) – ίσως τους πιο κοινούς στις συνοµιλίες µας – αφού όπως προαναφέρθηκε

ο κατάλογος είναι πολύ µεγάλος για να καλυφθεί σε αυτή την εργασία10.

Κατά του προσώπου (Argumentum ad hominem): Αν και η πιο σωστή

στάση είναι να αποδείξει κάποιος τη θέση του χρησιµοποιώντας επιχειρήµατα και

αποδεικτικούς ισχυρισµούς που να στηρίζουν αυτή τη θέση, είναι πολύ πιο εύκολο

8 Baggini, Julian & Fosl, Peter S. Τα εργαλεία του φιλοσόφου: Φιλοσοφικές έννοιες και µέθοδου

(Μτφρ. Κώστας Θεολόγου), Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2005..

9 Αραγεώργης Αριστείδης, Βασικές έννοιες λογικής. Πανεπιστηµιακές παραδόσεις. Αθήνα Ε.Μ.Π.

2009

10 Η κατηγοριοποίηση ακολουθεί αυτή των Irving Copi και Carl Cohen στο βιβλίο τους. Introduction to

logic, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall 1998.

Page 9: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

6

να πείσει δείχνοντας ότι ο άλλος κάνει λάθος (ad hominem)11, ενώ το αποτέλεσµα –

δηλαδή η επικράτηση της άποψής του – είναι το ίδιο. Για παράδειγµα µπορεί

κάποιος να πει ότι ένας ιερέας πρέπει να δεχτεί µια άποψη επειδή η άρνησή της θα

ήταν αντίθετη µε τη βίβλο. Αυτή η τακτική µπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσµατική

αλλά χαρακτηρίζεται ως λογική πλάνη γιατί το επιχείρηµα ad hominem είναι άσχετο

ως προς την αλήθεια της θέσης υπό συζήτηση˙ απλώς λέει ότι ο αντίπαλος πρέπει

να τη δεχτεί µόνο και µόνο επειδή δεν συνάδει µε άλλη θέση του ή µια αποδεκτή

θεωρία. Το επιχείρηµα αυτό (στη µορφή του ex concessis) χρησιµοποιείται ιδιαίτερα

συχνά – και ίσως τις περισσότερες φορές είναι το µόνο που έχουµε – αφού αν

αποµακρυνθούµε από το χώρο των µαθηµατικών, µπορούµε να διαπιστώσουµε ότι

ο παραγωγικός συλλογισµός καθίσταται ιδιαίτερα δυσχερής, από τη στιγµή µάλιστα

που συνήθως δεν υπάρχουν απόλυτα αληθείς προκείµενες αλλά µόνο πολύ πιθανές

ή γενικά αποδεκτές.

Επίκληση άγνοιας (Argumentum ad Ignorantiam): Είναι το επιχείρηµα

που στηρίζεται στο ότι µία πρόταση είναι αληθής µόνο και µόνο γιατί δεν έχει

αποδειχθεί ότι είναι ψευδής, ή ότι είναι ψευδής µόνο και µόνο γιατί δεν έχει

αποδειχτεί ότι είναι αληθής. Ένα παράδειγµα που θα µπορούσε να δοθεί σε

γενικότερο πλαίσιο είναι η προσπάθεια κάποιων ψευδοεπιστηµόνων (ψυχικών

φαινοµένων για παράδειγµα) να πείσουν για την ορθότητα των απόψεών τους,

στηριζόµενοι στο γεγονός ότι δεν µπορεί να αποδειχτεί ή να εξηγηθεί σε κάποιες

περιπτώσεις το προς συζήτηση φαινόµενο. Ένα επιχείρηµα που έχει διατυπωθεί για

τη ζωή µετά θάνατο είναι «Κανείς δεν έχει κατορθώσει να αποδείξει ότι δεν υπάρχει

µετά θάνατον ζωή. Γι’ αυτό το λόγο, έχω καταλήξει στο συµπέρασµα ότι η µετά

θάνατον ζωή, όχι µόνο υπάρχει, αλλά και συµβάλλει στον τρόπο µε τον οποίο

πρέπει να αντιµετωπίζουµε τη ζωή µας και τις ζωές των άλλων».

11 Μεταξύ των ειδικών υπάρχουν δύο απόψεις ως προς τη χρήση του εν λόγω στρατηγήµατος (επίθεση κατά του προσώπου-ad hominem). Η µία είναι να αποδείξεις ότι η θέση του αντιπάλου αντιφάσκει µε µία άλλη θέση του (ex concessis) και η άλλη είναι η προσωπική επίθεση στον αντίπαλο ή στις πηγές του ( ως προς την εντιµότητα, το χαρακτήρα, το ήθος κλπ) µε σκοπό να αποδυναµώσεις τη θέση του.

Page 10: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

7

Επίκληση στην αυθεντία (Argumentum ad verecundiam): Αν και να

εµπιστευτούµε έναν ειδικό για τη στάση µας σε ένα συγκεκριµένο ζήτηµα δεν

αποτελεί λογική πλάνη, αλλά σε πολλές περιπτώσεις είναι το πιο συνετό πράγµα

που µπορούµε να κάνουµε, εντούτοις όταν στηρίζεται µια άποψη σε κάποιον που

θεωρείται ειδικός στον τοµέα του άλλα δεν έχει ειδική γνώση για το θέµα που

εξετάζεται τότε διαπράττεται το εν λόγω σφάλµα. Ένα απλό παράδειγµα είναι οι

προσπάθειες των διαφηµιστών να πείσουν τους καταναλωτές να αγοράσουν ένα

προϊόν επειδή ένας τηλεοπτικός αστέρας ή ένας αθλητής το χρησιµοποιεί. Σφάλµα

επίσης είναι να στηρίζεται µια επιχειρηµατολογία σε µια µόνο πηγή, ακόµα και αν

µπορεί να χαρακτηριστεί αυθεντία.

Επίκληση στη κοινή γνώµη (Argumentum ad populum): Αυτό το

επιχείρηµα έχει δύο εκφάνσεις. Μπορεί να θέλει να επηρεάσει το λαό

χρησιµοποιώντας τη γλώσσα ώστε να διεγείρει το συναίσθηµα του πλήθους, όπως

για παράδειγµα οι διάφορες µορφές λαϊκισµού, είτε να χρησιµοποιείται η

υποτιθέµενη αντίληψη της κοινής γνώµης ως προκείµενη για την απόδειξη ενός

ισχυρισµού. Κατά τον Σοπενχάουερ, η κοινή αποδοχή µιας γνώµης δεν αποτελεί

απόδειξη, ούτε καν ένδειξη της ορθότητας της. Ενώ κατά τον Bertrand Russell «το

γεγονός ότι µια άποψη είναι κοινά αποδεκτή όχι µόνο δεν αποτελεί κριτήριο

ορθότητας, αλλά η ίδια η άποψη µπορεί να είναι και εντελώς παράλογη. Πράγµατι,

αν αναλογιστεί κανείς τη βλακεία που επικρατεί στην πλειοψηφία της ανθρωπότητας,

µια ευρέως αποδεκτή πεποίθηση είναι πιο πιθανό να είναι ανοησία παρά σοφία.»12

Προσφυγή στη δύναµη (Argumentum ad baculum): Είναι προφανές ότι

όταν προσφεύγουµε στην ισχύ για την υποστήριξη ενός ισχυρισµού, προσπαθούµε

να εξαναγκάσουµε και όχι να πείσουµε. Πολλές φορές όµως η προσφυγή στη

δύναµη (ad baculum σηµαίνει κυριολεκτικά ‘µε ξύλο’) χρησιµοποιείται

συγκεκαλυµµένα από πολλές πλευρές ώστε να επιτευχθεί η συναίνεση σε ένα

ζήτηµα. Χαρακτηριστικό παράδειγµα µας δίνει ο Θουκυδίδης κατά την εξιστόρηση

της σύγκρουσης Αθήνας και Μήλου το 416 π.Χ. Οι Αθηναίοι διαπραγµατευτές λένε

12 Bertrand Russell Marriage and Morals New York: Liveright, 1929.

Page 11: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

8

στους Μηλίους: «Όλοι µας ξέρουµε ότι, από γενέσεως κόσµου, οι αρχές της

δικαιοσύνης τηρούνται µόνο όταν τα δύο µέρη συνδέονται από ίση δύναµη. Αλλιώς

οι ισχυροί κάνουν ό,τι µπορούν και οι αδύναµοι προσαρµόζονται… Πράγµατι

πιστεύουµε ότι τόσο οι Θεοί (όπως υποθέτουµε) όσο και οι άνθρωποι (όπως

ανέκαθεν ξέρουµε) από µια φυσική ροπή τους, επικρατούν σε όποιον µπορούν να

υποτάξουν.»

Σφάλµα του άσχετου συµπεράσµατος (Ignoratio Elenchi): ∆ιαπράττεται

όταν το συµπέρασµα είναι άσχετο µε τις προκείµενες. Μπορεί να έχει σχέση µε το

θέµα σε µια γενική του µορφή αλλά δεν µες λέει τίποτα για το συγκεκριµένο θέµα

που εξετάζουµε. Για παράδειγµα µπορούµε να αναφέρουµε µια πολιτική συζήτηση

που γίνεται για την αύξηση των φόρων και στην οποία ενώ το θέµα είναι κατά πόσο

είναι δίκαιο ή όχι ένα µέτρο, ή κατά πόσο το συγκεκριµένο µέτρο είναι

αποτελεσµατικό, το επιχείρηµα να στρέφεται γύρω από την ανάγκη αύξησης των

εσόδων του κράτους.

Λήψη του ζητουµένου (Petitio Principii): Είναι η λογική πλάνη στην

οποία οι προκείµενες προϋποθέτουν ανοιχτά ή κρυφά το συµπέρασµα που

πρόκειται να αποδειχθεί. Αυτό µπορεί να γίνει όπως αναφέρει και ο Σοπενχάουερ

είτε χρησιµοποιώντας διαφορετικές λέξεις για το ίδιο νόηµα στις προκείµενες και το

συµπέρασµα (π.χ. τιµή αντί για υπόληψη), είτε όταν έχουµε δύο αλληλεξαρτώµενες

θέσεις, ενώ προσπαθούµε να αποδείξουµε τη µία, παίρνουµε ως αξίωµα την άλλη.

Ένα παράδειγµα έρχεται από την φιλοσοφία της επιστήµης και είναι η προσπάθεια

που έγινε από πολλούς φιλοσόφους να αποδείξουν την αρχή της επαγωγής στην

επιστήµη, δηλαδή ότι η φύση θα ‘συµπεριφερθεί’ στο µέλλον όπως ‘συµπεριφέρεται’

και σήµερα. Κάποιοι διανοητές υποστήριξαν ότι αφού έχουµε δει στο παρελθόν ότι η

φύση κάθε φορά ‘συµπεριφέρθηκε’ σύµφωνα µε κάποιους νόµους είναι λογικό να

υποθέσουµε ότι θα ‘συµπεριφερθεί’ έτσι και στο µέλλον και συνεπώς ο επαγωγικός

συλλογισµός ισχύει. Ο David Hume όµως εντόπισε το σφάλµα, ότι το θέµα υπό

εξέταση ήταν εάν η φύση παρά την έως τώρα κανονικότητά της θα συνεχίσει να

συµπεριφέρεται το ίδιο και στο µέλλον και ότι επειδή κάθε φορά στο παρελθόν το

Page 12: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

9

µέλλον όντως εµφάνιζε κανονικότητα δεν µπορεί αυτό να είναι απόδειξη ότι θα

συνεχίσει να ισχύει.

Σφάλµα του απρόβλεπτου γεγονότος (Accident): ∆ιαπράττεται από ένα

επιχείρηµα που εφαρµόζει ένα γενικό κανόνα σε µια ιδιαίτερη περίπτωση που ο

κανόνας αυτός δεν εφαρµόζεται. Η αλήθεια π.χ. της πρότασης ότι «οι άνθρωποι

βλέπουν» δεν είναι λογική βάση για το συµπέρασµα ότι «οι

τυφλοί βλέπουν». Αυτό είναι µια ειδική περίπτωση του λεγόµενου στα Λατινικά

σφάλµατος του secundum quid (δηλαδή σύµφωνα µε κάτι), το οποίο διαπράττεται

όταν µια γενική πρόταση χρησιµοποιείται σαν η προκείµενη για ένα επιχείρηµα,

χωρίς να δίνεται προσοχή στους περιορισµούς της, που αποκλείουν την εφαρµογή

της µε αυτόν τον τρόπο.

Το αντίστροφο του σφάλµατος του απρόβλεπτου γεγονότος (Converse

Accident): Εδώ εξάγει κάποιος λαθεµένα από µια ειδική περίπτωση ένα γενικό

κανόνα. Έτσι το γεγονός ότι ένα συγκεκριµένο φάρµακο κάνει καλό σε ορισµένους

ασθενείς, δε σηµαίνει ότι αυτό είναι καλό για όλους τους ανθρώπους.

Ανάλογα από δύο ή τρία παραδείγµατα που ισχύουν εξάγει κάποιος

λαθεµένα ένα καθολικό νόµο υποθέτοντας ότι αυτός ισχύει για όλα τα

δυνατά παραδείγµατα.

Σφάλµα της λαθεµένης αιτιότητας (Argumentum non causa pro causa):

Πρόκειται για περίπτωση ψευδώνυµου συλλογισµού βασισµένου στο ότι

εκλαµβάνουµε κάτι που δεν είναι αίτιο ως αίτιο. Η πιο συνήθης µορφή του είναι να

υποθέτουµε ότι ένα γεγονός είναι αίτιο για ένα άλλο µόνο και µόνο επειδή έπεται

χρονικά του δεύτερου, όπως για παράδειγµα µία αδιαθεσία ενώ οφείλεται σε ίωση,

συχνά εξηγείται ότι οφείλεται στον κρύο αέρα ή στον ιδρώτα του σώµατος. Αυτή η

κατηγορία αποκαλείται και ‘post hoc ergo proper hoc’ «µετά απ’ αυτό, άρα εξ’ αιτίας

αυτού» που θεωρεί λαθεµένα δηλαδή τη χρονική ακολουθία σαν µια αιτιατή σχέση.

Σφάλµα εξ οµωνυµίας ή αµφισηµία (Fallacy of Equivocation): Είναι η

περίπτωση κατά την οποία χρησιµοποιείται µια λέξη στις προκείµενες ή στο

Page 13: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

10

συµπέρασµα µε διαφορετική εννοιολογική χρήση κάθε φορά. Αν και τις

περισσότερες φορές είναι εύκολο να εντοπιστεί το σόφισµα13, κάποιες φορές τα

επιχειρήµατα αµφισηµίας µπορούν να δυσκολέψουν τη σκέψη αν δεν δοθεί η

πρέπουσα προσοχή. Στο ακόλουθο απόσπασµα εξετάζεται η περίπτωση αυτή.

«Υπάρχει µια αµφισηµία στη φράση ‘έχω πίστη σε κάτι’ η οποία κάνει την πίστη να

φαίνεται εύλογη έννοια. Όταν κάποιος πει ότι έχει πίστη στον πρόεδρο υποθέτει ότι

είναι φανερό σε όλους ότι υπάρχει ένας πρόεδρος, και απλώς εκφράζει την

πεποίθηση ότι ο πρόεδρος θα αποδώσει συνολικά θετικά για τη χώρα του. Αλλά αν

κάποιος πει ότι έχει πίστη στην τηλεπάθεια, δεν εννοεί ότι έχει την πεποίθηση ότι η

τηλεπάθεια θα δώσει συνολικά θετικό έργο, αλλά ότι πιστεύει ότι το φαινόµενο της

τηλεπάθειας πραγµατικά υπάρχει. Άρα η φράση ‘πιστεύω στο Χ’ µερικές φορές

σηµαίνει να έχω την πεποίθηση ότι το Χ θα αποδώσει θετικό έργο, προϋποθέτοντας

ότι αυτό το Χ υπάρχει, ενώ άλλες φορές σηµαίνει ότι πιστεύω ότι το Χ απλά υπάρχει.

Ποιο από τα δύο ισχύει στη φράση ‘πιστεύω στο Θεό’; Και τα δύο. Αν υπάρχει ένας

παντοδύναµος και πανάγαθος Θεός είναι αυταπόδεικτο ότι θα πιστέψουµε ότι θα

κάνει το καλό σε κάθε περίσταση. Υπό αυτό το πρίσµα ‘να έχεις πίστη στο Θεό’ είναι

µια λογική παρότρυνση. Υποδηλώνεται όµως έτσι ότι η άλλη έννοια της πίστης,

δηλαδή ‘πίστευε ότι υπάρχει ένας παντοδύναµος και πανάγαθος Θεός, ανεξάρτητα

µε άλλες αποδείξεις’. Έτσι η λογική σκέψη της εµπιστοσύνης στο Θεό εάν αυτός

υπάρχει, χρησιµοποιείται ώστε να φανεί λογικό να πιστέψουµε ότι και αυτός

υπάρχει»14.

Σφάλµα Αµφιβολίας (Amphiboly): Χαρακτηριστικό παράδειγµα αυτού

του σοφίσµατος όπως και του προηγούµενου είναι οι χρησµοί των µαντείων στην

αρχαία Ελλάδα. Είναι η περίπτωση δηλαδή όπου µια πρόταση, ανάλογα µε τη

σύνταξή της, έχει διαφορετικά νοήµατα όπως το περίφηµο «ήξεις αφήξεις ου θνήξεις

εν πολέµω», όπου η απουσία στίξεως δίνει δύο εντελώς αντίθετες σηµασίες στην

πρόταση, ανάλογα µε το πού θα τοποθετηθεί το κόµµα – πριν ή µετά το «ου». Σε

13 Όπως στο παράδειγµα: Η µαργαρίνη είναι καλύτερη από το τίποτα. Τίποτα δεν είναι καλύτερο από το βούτυρο. Άρα η µαργαρίνη είναι καλύτερη από το βούτυρο. 14 Richard Robinson, An atheist’s Values Oxford University Press, Οξφόρδη, Αγγλία 1964, Σελ. 121

Page 14: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

11

αυτή την κατηγορία µπορεί να συµπεριληφθεί και η περίπτωση του σοφίσµατος του

‘τονισµού’ (accent), αν και στη βιβλιογραφία αναφέρεται σαν ιδιαίτερη περίπτωση15,

το οποίο εµφανίζεται όταν µια πρόταση µπορεί να έχει διαφορετικές σηµασίες,

ανάλογα µε το ποια λέξη τονίζεται σε αυτή, όπως π.χ. «οι άνθρωποι θεωρούνται

ίσοι» και «οι άνθρωποι θεωρούνται ίσοι». Πολλές φορές τέτοιου είδους κόλπα

χρησιµοποιούνται στην προπαγάνδα κάθε είδους και κατά κόρον σε διαφηµίσεις.

Σφάλµα σύνθεσης (Composition): Αυτό το σφάλµα συµβαίνει όταν η

αρχική πρόταση ότι τα µέρη ενός όλου έχουν µια ορισµένη φύση χρησιµοποιείται

ακατάλληλα για να συµπεράνει κάποιος ότι και το ίδιο το όλον πρέπει να έχει αυτή τη

φύση, όπως π.χ. µπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι ένα µυθιστόρηµα που αποτελείται

από καλές παραγράφους είναι ένα καλό µυθιστόρηµα. Επίσης εσφαλµένος

ισχυρισµός αυτού του είδους φαίνεται στο ακόλουθο παράδειγµα από ένα βιβλίο του

Κοπέρνικου «…η µορφή του σύµπαντος είναι σφαιρική…. γιατί όλα τα συστατικά του

σύµπαντος, που είναι ο ήλιος, το φεγγάρι, και οι πλανήτες φαίνεται να έχουν αυτή τη

µορφή»

Σφάλµα διαίρεσης (Division): Tο αντίθετο της σύνθεσης, που συµβαίνει

όταν η πρόταση ότι ένα όλον έχει µια ιδιαίτερη φύση χρησιµοποιείται ακατάλληλα

για να συµπεράνει κάποιος ότι και ορισµένα µέρη αυτού του όλου πρέπει να έχουν

αυτή τη φύση, όπως για παράδειγµα όταν ισχυρίζεται κάποιος για ένα µακροσκελή

λόγο ότι κάθε πρότασή του είναι µακρά, ή ότι επειδή σε ένα πανεπιστήµιο οι

φοιτητές διδάσκονται διάφορα µαθήµατα π.χ. θεωρητική µηχανική, αρχιτεκτονική,

ναυπηγική ισχυρίζεται ότι και ο κάθε φοιτητής θα διδάσκεται όλα αυτά τα µαθήµατα.

15 Copi I. M. & Cohen C, Introduction to logic, Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall 1998.

Page 15: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

12

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΑΠΟΨΕΩΝ

Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν κάποια τεχνάσµατα (ή στρατηγήµατα)

κυρίως µέσα από την ‘Εριστική ∆ιαλεκτική’ του Σοπενχάουερ που µπορούν να

χρησιµοποιηθούν κατά τη διάρκεια µιας λεκτικής αντιπαράθεσης ώστε να επιβληθεί

µια άποψη είτε στο συνοµιλητή είτε στο ακροατήριο που την παρακολουθεί (µέσα σε

παρένθεση αναγράφεται το αντίστοιχο τέχνασµα από το βιβλίο του Σοπενχάουερ).

Επίσης θα αναφερθούν κάποιες λογικές πλάνες – τεχνάσµατα που δεν έχουν

αναφερθεί έως τώρα.

Α) (Τέχνασµα 4) ∆εν φανερώνουµε από την αρχή το συµπέρασµα στο

οποίο θέλουµε να καταλήξουµε, αλλά οι προκείµενες τίθενται µε τυχαίο τρόπο, χωρίς

να αφήνουµε τον αντίπαλο να καταλάβει τον σκοπό µας ώστε να παραδέχεται όλα

όσα χρειάζονται για την απόδειξη του ισχυρισµού µας.

Β) (Τέχνασµα 7) Χρησιµοποιούµε τη µέθοδο των ερωτήσεων (καλείται

και µαιευτική-σωκρατική µέθοδος), θέτοντας όµως µακροσκελείς και αλλεπάλληλες

ερωτήσεις, ώστε να αποκρύπτουµε το τι πράγµατι επιθυµούµε να οµολογήσει ο

αντίπαλος. Από την άλλη, προβάλουµε επιχειρήµατα που να στηρίζονται σε όσα

παραδέχτηκε ο άλλος και έτσι παραβλέπονται τα όποια αποδεικτικά σφάλµατα ή

κενά.

Γ) (Τέχνασµα 8) Προκαλούµε θυµό στον αντίπαλο, ώστε να µην είναι

σε θέση να κρίνει και να επιχειρηµατολογήσει σωστά (µπορούµε να φτάσουµε µέχρι

και στο σηµείο της αναίδειας). Πολύ σηµαντικό λοιπόν είναι να µην χάνουµε την

ψυχραιµία µας και να εντοπίζουµε τις προθέσεις και τους σκοπούς της επίθεσης.

Page 16: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

13

∆) (Τέχνασµα 10) Εάν παρατηρείται κάποια σκοπιµότητα στις

απαντήσεις του αντιπάλου µε απόλυτη αρνητική διάθεση σε ερωτήµατα που τίθενται

για επίρρωση των ισχυρισµών µας, ρωτάµε αντίθετα από αυτά που θέλουµε να

αποδείξουµε ώστε να λάβουµε θετικά αποτελέσµατα ως προς τους ισχυρισµούς µας,

ή τουλάχιστον να τον µπερδέψουµε ως προς το τί θέλουµε να τον κάνουµε να

παραδεχθεί.

Ε) (Τέχνασµα 12) Ένα τέχνασµα που παρατηρείται συχνά και στις

µέρες µας είναι να δίνουµε στα πράγµατα και τις έννοιες ονόµατα που µας βολεύουν

αναλόγως την περίσταση. Για παράδειγµα, ενώ ένας ουδέτερος παρατηρητής

αναφέρεται σε «λατρεία» ή «επίσηµο δόγµα», ο υπερασπιστής της θρησκείας το

ονοµάζει «ευσέβεια» «λόγος του Θεού» και αυτός που την αντιµάχεται

«µισαλλοδοξία», «δεισιδαιµονία». Όπως αναφέρει και ο Σοπενχάουερ «κατά βάση

έχουµε να κάνουµε µε µια κοµψή ‘λήψη του ζητουµένου’: το προς απόδειξη

παρουσιάζεται εκ των προτέρων ως δεδοµένο, και µάλιστα µε την ονοµασία µε την

οποία θα προκύψει κατόπιν µέσω µιας αναλυτικής καθαρά κρίσης… Απ’ όλα τα

τεχνάσµατα, το παρόν χρησιµοποιείται πιο συχνά σχεδόν ενστικτωδώς».

Στ) (Τέχνασµα 13-14-15) Για να κάνουµε τον αντίπαλο να υιοθετήσει τη

δική µας άποψη, του εκθέτουµε και την αντίθετή της δείχνοντας όλα τα αρνητικά και

παρουσιάζοντάς την ως παράλογη, ώστε να µην έχει άλλο περιθώριο από το να

προσχωρήσει στη θέση µας - η οποία φαίνεται εύλογη - αν δεν θέλει να φανεί

ανόητος. Άλλη εκδοχή αυτού του τεχνάσµατος είναι να καλέσουµε τον αντίπαλο να

αποδεχθεί ή να απορρίψει µια οποιαδήποτε ορθή (ή θεωρούµενη ορθή) θέση – που

να έχει εννοείται κάποια σχέση µε αυτό που θέλουµε να αποδείξουµε έστω και όχι

άµεση – δίνοντας την εντύπωση ότι επιθυµούµε να βασιστούµε σ’ αυτή για να

στηρίξουµε τη θέση µας. Αν την απορρίψει από καχυποψία, εύκολα µπορούµε να

δείξουµε ότι κάνει λάθος (για παράδειγµα χρησιµοποιώντας την ‘εις άτοπον

απαγωγή’) ενώ αν την αποδεχτεί µπορούµε να ισχυριστούµε πως η θέση µας έχει

αποδειχτεί. Πρόκειται για το άκρον άωτον της θρασύτητας, πλην όµως είναι κάτι που

Page 17: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

14

πρακτικά συµβαίνει. Υπάρχουν µάλιστα άνθρωποι που όλα αυτά τα εφαρµόζουν

ενστικτωδώς.

Ζ) (Τέχνασµα 18-23) Όταν ο αντίπαλος χρησιµοποιεί µια

επιχειρηµατολογία που πιθανότατα να µας πλήξει, δεν τον αφήνουµε ανενόχλητο να

καταλήξει σε κάποιο συµπέρασµα αλλά φροντίζουµε να διακόπτουµε την εξέλιξη της

αναµέτρησης, να παρεκκλίνουµε στρέφοντας την συζήτηση αλλού, δηλαδή να

θέτουµε σε εφαρµογή µια µετατόπιση του θέµατος της φιλονικίας (mutatio

controversiae). Πολλές φορές µάλιστα, οι συνεχείς οχλήσεις προκαλούν εκνευρισµό

και χρησιµοποιούνται προβληµατικά επιχειρήµατα για την δικαιολόγηση ενός

ισχυρισµού. Αν ανασκευάσουµε το προβληµατικό επιχείρηµα, θα δοθεί η εντύπωση

ότι ανασκευάσαµε και την αρχική θέση του αντιπάλου. Πρέπει και εµείς οι ίδιοι να

προσέχουµε µήπως χάσουµε τον έλεγχο και αδυνατήσουµε έτσι την

επιχειρηµατολογία µας.

Η) (Τέχνασµα 19) Όταν ο αντίπαλος µας ζητά να εκφράσουµε τη

γνώµη µας σε ένα σηµείο του ισχυρισµού του, θετικά ή αρνητικά, ώστε να µπορέσει

να συνεχίσει και εµείς δεν έχουµε να αντιτείνουµε κάτι συγκεκριµένο, µπορούµε να

µετατοπίσουµε το θέµα γενικότερα και να τον αντικρούσουµε εκεί. Αν µας ζητήσουν

αν µπορούµε να αµφισβητήσουµε µια δεδοµένη υπόθεση της φυσικής επιστήµης,

εµείς µπορούµε να µιλήσουµε για την αβεβαιότητα της ανθρώπινης γνώσης εν γένει,

κάνοντας χρήση κάθε είδους παραδειγµάτων. Το αντίµετρο σε αυτό όπως και στο

προηγούµενο τέχνασµα, αλλά και στα περισσότερα κατά τη γνώµη µου τεχνάσµατα,

είναι να θέσουµε τον ακριβή προσδιορισµό του σηµείου της αντιπαράθεσης (status

controversiae)

Θ) (Τέχνασµα 22) Όπως είδαµε ανωτέρω, µία από τις λογικές πλάνες

είναι η «λήψη του ζητουµένου». Όταν λοιπόν ο άλλος φτάνει σε µία θέση από την

οποία συνάγεται κατευθείαν το διαφιλονικούµενο πρόβληµα, εµείς αρνούµαστε να

την δεχτούµε υποστηρίζοντας πως επιχειρείται «λήψη του ζητουµένου», αφού

εύκολα εκλαµβάνεται το διαφιλονικούµενο ζήτηµα ως ταυτόσηµο µε µια παραπλήσια

θέση και έτσι του στερούµε το καλύτερό του επιχείρηµα.

Page 18: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

15

Ι) (Τέχνασµα 25) Μια µέθοδος για να δοκιµάσουµε τα όρια µιας

γενικής θέσης ή ενός συλλογισµού, η οποία χρησιµοποιείται µάλιστα και στο

επιστηµονικό πεδίο, είναι να αναφερθεί µια και µόνο περίπτωση µη εφαρµογής της

γενικής θέσης προκειµένου να αναιρεθεί. Μια τέτοια περίπτωση καλείται ένστασις

(exemplum in contrarium, instantia). Όταν ο αντίπαλος εγείρει ενστάσεις πρέπει να

εξετάζουµε: α) εάν το παράδειγµά του είναι πράγµατι αληθές β) εάν το παράδειγµα

εντάσσεται στην περίπτωση που συζητείται και γ) εάν πράγµατι το παράδειγµα

αντιφάσκει µε τη θέση µας και όχι µόνο φαινοµενικά.

Ια) (Τέχνασµα 28) Αυτό το τέχνασµα µπορεί να χρησιµοποιηθεί όταν

ειδικοί συζητούν ενώπιον µη ειδικού ακροατηρίου και σκοπό έχει να πείσει τους

ακροατές. Ονοµάζεται argumentum ad auditores και συνίσταται στο ότι διατυπώνεται

µια αβάσιµη αντίρρηση της οποίας τη µη βασιµότητα ίσως να αντιλαµβάνεται µεν ο

συνοµιλητής που είναι ειδικός, αλλά όχι και το κοινό: προκειµένου να δείξει το

ασυνάρτητο της θέσης ο έτερος συνοµιλητής θα πρέπει να εµπλακεί σε µια µεγάλη

εξειδικευµένη ανάλυση κάτι που µπορεί να µην διατηρήσει το ενδιαφέρον των

ακροατών.

Ιβ) (Τέχνασµα 32) Σε αυτή την περίπτωση γίνεται προσπάθεια

απαξίωσης του επιχειρήµατος ή της θέσης του αντιπάλου κατατάσσοντάς τα σε µια

γενικότερη θεωρία η οποία έχει απορριφθεί ή εκφυλιστεί ή γενικότερα δεν χαίρει

γενικότερης εκτίµησης, ακόµα και αν έχει µικρή σχέση µε αυτή τη θεωρία. Για

παράδειγµα, σε µια συζήτηση για τη θρησκεία µπορεί να λεχθεί ότι µια θέση ανήκει

στη θεωρία του πανθεϊσµού, αθεϊσµού, µυστικισµού κ.ο.κ.

Ιγ) (Τέχνασµα 35) Αυτό το τέχνασµα καθίσταται πολλές φορές αρκετά

αποτελεσµατικό. Προσπαθούµε να πείσουµε ότι η συγκεκριµένη άποψη ή το

επιχείρηµα αντιβαίνει στα συµφέροντα του αντιπάλου. Αν αυτό δεν είναι εφικτό,

προσπαθούµε να δείξουµε στο ακροατήριο -ειδικά αν αυτοί ανήκουν σε µια

οργάνωση, επαγγελµατική τάξη κλπ- ότι η άποψη του συνοµιλητή µας αντιτίθεται

στα συµφέροντα της συγκεκριµένης οµάδας και τότε εύκολα ξεχνιούνται και τα πιο

Page 19: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

16

ισχυρά επιχειρήµατα. Το εν λόγω τέχνασµα αναφέρεται και ως εξαρτώµενο από το

όφελος (argumentum ab utili).

Ιδ) (Τέχνασµα 36) Αν και αυτό το τέχνασµα είναι σπάνιο να έχει κάποιο

θετικό αποτέλεσµα, εν τούτοις είναι γεγονός ότι κάποιες φορές υποκρινόµαστε ότι

καταλαβαίνουµε κάτι µόνο και µόνο για να µην φανούµε αδαείς. Πολλές φορές

µάλιστα υποσυνείδητα προσπαθούµε να δικαιολογήσουµε κάθε τι που ακούµε και να

του θέσουµε µια λογική βάση. Μπορεί λοιπόν να διατυπωθεί µε σοβαρότητα µια

βαρύγδουπη ανοησία που ηχεί βαθυστόχαστα και να αποστοµώσει τον αντίπαλο ή

τουλάχιστον να τον κάνει να σαστίσει16.

Ιε) (Τέχνασµα 38) Αυτό είναι ο έσχατος τρόπος επιβολής της άποψης ή

σε πιο ρεαλιστική βάση αποφυγής να ακουστεί ο αντίπαλος αφού είναι φανερό ότι

δεν µπορεί να αντικρουστεί µε επιχειρήµατα. Γίνονται δηλαδή προσωπικές επιθέσεις

µε προσβολές και υβριστικούς χαρακτηρισµούς. Ονοµάζεται και argumentum ad

personam και διαχωρίζεται ως προς το argumentum ad hominem στο εξής: ενώ

στην περίπτωση ad hominem η επίθεση στο πρόσωπο έχει ως σκοπό να µειώσει

την αξιοπιστία του αντιπάλου ώστε να µειωθεί και η ισχύς των επιχειρηµάτων του,

στο ad personam οι χαρακτηρισµοί έχουν σαν σκοπό κυρίως να εκτρέψουν το θέµα

της συζήτησης ώστε να µη βγει τελικό συµπέρασµα, ή να επιβληθεί µια άποψη

χωρίς να υπάρχει αντίλογος αλλά µόνο φωνές και ύβρεις. Σε τέτοιες περιπτώσεις

χρειάζεται µεγάλη υποµονή για να µη χάσει κάποιος το δίκιο του ακολουθώντας την

ίδια τακτική, αλλά να αναδεικνύει το τέχνασµα ώστε να εκτίθεται ο αντίπαλός του

µπροστά στο ακροατήριο.

Το Ψευδές ∆ίληµµα: Το να υποθέτεις ότι υπάρχουν µόνο δύο εναλλακτικές

λύσεις, όταν στην πραγµατικότητα υπάρχουν περισσότερες. Το πιο γνωστό

παράδειγµα είναι «Όποιος δεν είναι µαζί µας είναι εναντίον µας…» στο οποίο η

απάντηση θα µπορούσε να είναι ότι «είµαι ουδέτερος»

16 O Σοπενχάουερ αναφέρει στο βιβλίο του ένα πολύ ωραίο παράδειγµα από το έργο του Victor Goldsmith ‘Vicar of Wakefild’.

Page 20: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

17

Η Ψευδοαναλογία: Ο ισχυρισµός ότι δύο καταστάσεις είναι εντελώς

παρόµοιες, ενώ δεν είναι, παρότι µπορεί να µοιάζουν σε µερικά πράγµατα. Για

παράδειγµα µπορεί κάποιος να συγκρίνει το άτοµο µε το ηλιακό σύστηµα, που ενώ

υπάρχει η εντύπωση ότι µοιάζουν στην πραγµατικότητα είναι πολύ διαφορετικά.

Το Σφάλµα του Ολισθηρού Κατήφορου (Slippery Slope): Αν και επιδέχεται

διάφορες ερµηνείες, το σφάλµα αυτό χρησιµοποιείται όταν δεν υπάρχει σαφής

διαχωρισµός µεταξύ δύο καταστάσεων και ότι µια κατάσταση εάν γίνει αποδεκτή θα

προκαλέσει αλυσιδωτές αντιδράσεις. Όσο και αν φαίνεται λογική µια θέση που

στηρίζεται σε ένα τέτοιο επιχείρηµα, εντούτοις για να γίνει αποδεκτή πρέπει να

συνοδεύεται και από άλλους υποστηρικτικούς συλλογισµούς. Ένα παράδειγµα είναι

ότι εάν νοµιµοποιηθεί ένα είδος ναρκωτικού τότε αναγκαστικά πολλοί άνθρωποι θα

δοκιµάσουν πιο σκληρά ναρκωτικά. Επίσης χρησιµοποιείται στο θέµα της έκτρωσης

για το που ορίζεται η διαχωριστική γραµµή όπου το έµβρυο γίνεται άνθρωπος και

είναι ανήθικο να θανατωθεί.

Ένα από τα πιο δόλια πάντως τεχνάσµατα είναι η χρησιµοποίηση της µισής

αλήθειας. Γνωρίζοντας ότι ένα απόλυτο ψέµα είναι πολύ εύκολο να αποκαλυφθεί,

παρουσιάζεται επιλεγµένα η µισή µόνο αλήθεια από ένα πραγµατικό γεγονός, µε

άλλα λόγια εκείνο µόνο το κοµµάτι της ιστορίας που ευνοεί τον αφηγητή,

αποσιωπώντας έντεχνα το υπόλοιπο, το οποίο θα µπορούσε ίσως να ανατρέψει µια

θέση. Μιας και η µισή «αλήθεια» που παρουσιάζεται είναι πειστική και ευαπόδεικτη,

καταλήγουµε να πειστούµε για την ορθότητα του επιχειρήµατός του. Με αυτό τον

τρόπο µπορεί π.χ. να παραποιηθεί πλήρως το νόηµα ενός γραπτού ή ενός λόγου

ενός άλλου ατόµου, αποµονώνοντας δολίως µερικές εκφράσεις του. Ένα

συνηθισµένο κόλπο στην ίδια γενική κατηγορία είναι να παρουσιάζονται κάποιες

αλήθειες και να ακολουθεί ένα ψέµα, το οποίο και παρέχει την «απόδειξη» των

ισχυρισµών του συνοµιλητή. Επειδή είναι εύκολο να ελέγξουµε την εγκυρότητα των

αληθειών, κάνουµε το σφάλµα να υποθέσουµε ότι και το τελευταίο δεδοµένο είναι

έγκυρο, χωρίς να προβαίνουµε σε έλεγχο της εγκυρότητάς του. Χρησιµοποιούνται

κατά κόρον στην πολιτική προπαγάνδα και τη διαφήµιση.

Page 21: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

18

Πρέπει να επισηµάνουµε ότι όλα αυτά τα τεχνάσµατα που έχουν αναφερθεί

δεν γίνονται πάντα µε πρόθεση (αν και ο όρος τέχνασµα εµπεριέχει την έννοια της

εξαπάτησης). Η αποτελεσµατικότητά τους εξαρτάται από τον διαθέσιµο χρόνο και

µάλιστα όσο πιο µικρός είναι ο διαθέσιµος χρόνος της συνοµιλίας, τόσο πιο πολύ

αυξάνεται η αποτελεσµατικότητά τους.

Επίσης, ένα επιχείρηµα είναι δυνατό να αντικρουστεί ή να µη γίνει αποδεκτό

παρότι η λογική της επιχειρηµατολογίας µπορεί να είναι άψογη και οι προκείµενες

µπορεί να φαίνονται αληθείς. Αυτό γίνεται όταν µια έννοια που χρησιµοποιείται είναι

ασαφής. Για παράδειγµα, αν µια προκείµενη σε ένα επιχείρηµα είναι «η κυβέρνηση

είναι υποχρεωµένη να παρέχει βοήθεια σε όσους δεν έχουν τα απαραίτητα προς το

ζην», πρέπει να διευκρινιστεί τι είναι τα «απαραίτητα προς το ζην» αλλιώς η

επιχειρηµατολογία που στηρίζεται σε µια τέτοια προκείµενη κρίνεται ως ανεπαρκής.

Θα ήθελα τέλος να κάνω δύο διαπιστώσεις που αναφέρονται στο χώρο της

λογικής, αλλά εµπεριέχουν συλλογιστικά σφάλµατα και αναφέρθηκαν στο

προηγούµενο κεφάλαιο, τους τυπικούς παραλογισµούς της επιβεβαίωσης της

εποµένης και της άρνησης της ηγουµένης. Εξετάζοντας λοιπόν τη λογική

συνεπαγωγή17, είναι φανερό ότι από µια λανθασµένη υπόθεση και χρησιµοποιώντας

σωστή λογική µέθοδο µπορούµε να οδηγηθούµε σε σωστό συµπέρασµα. Πολλές

φορές λοιπόν, παρουσιάζεται το συµπέρασµα που φαίνεται σε όλους σωστό και µια

λογική µέθοδος µε την οποία εξήχθη το συµπέρασµα και καταλήγουµε ότι και η

υπόθεση θα πρέπει να είναι αληθής. Αυτό είναι από τα πιο συνηθισµένα σφάλµατα

(εσκεµµένα ή µη) πάρα πολλών συλλογισµών. Αν για παράδειγµα µια θεωρία είναι

συνεπής, µας δίνει δηλαδή επαληθεύσιµες προβλέψεις, δεν σηµαίνει ότι η θεωρία

αυτή είναι και σωστή. Επίσης αν η υπόθεση είναι ψευδής και χρησιµοποιούµε

σωστή λογική διαδικασία µπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι και το συµπέρασµα είναι

κατ’ ανάγκη ψευδές, ενώ στην πραγµατικότητα βλέπουµε ότι το συµπέρασµα µπορεί

να είναι αληθές ή ψευδές.

17 Όταν αναλύουµε τον πίνακα αληθείας της συνεπαγωγής P=>Q

Page 22: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

19

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, η αλήθεια ή το ψεύδος του

συµπεράσµατος δεν καθορίζει την εγκυρότητα ή ακυρότητα του επιχειρήµατος. Ούτε

η εγκυρότητα του επιχειρήµατος εξασφαλίζει την αλήθεια του συµπεράσµατος. Μόνο

η ορθότητα (soundness) ενός επιχειρήµατος το επιτυγχάνει αυτό: ένα επιχείρηµα

λέγεται ορθό (sound) αν και µόνο αν είναι έγκυρο και, επιπλέον, έχει όλες τις

προκείµενες αληθείς (οπότε, αναγκαστικά, και το συµπέρασµα είναι αληθές). Ένα

επιχείρηµα λέγεται έγκυρο (valid) αν και µόνο αν ισχύουν οι παρακάτω, ισοδύναµες

µεταξύ τους, συνθήκες:

(1) Αν όλες οι προκείµενες είναι αληθείς, τότε πρέπει το συµπέρασµα να είναι

αληθές.

(2) Η αλήθεια όλων των προκειµένων εγγυάται απολύτως την αλήθεια του

συµπεράσµατος.

(3) Είναι λογικώς αδύνατο να είναι όλες οι προκείµενες αληθείς και το

συµπέρασµα ψευδές.

Αντίθετα, ένα επιχείρηµα λέγεται άκυρο (invalid) αν και µόνο αν είναι λογικώς

δυνατόν να έχει όλες τις προκείµενες αληθείς και το συµπέρασµα ψευδές18.

18 Αραγεώργης Αριστείδης, Βασικές έννοιες λογικής. Πανεπιστηµιακές παραδόσεις. Αθήνα Ε.Μ.Π. 2009

Page 23: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

20

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆

Ο ΗΓΕΤΗΣ ΚΑΙ Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ∆ΙΑΛΟΓΟΥ

Μία άλλη σηµαντική χρήση της διαλεκτικής και των µορφών πειθούς του

συνοµιλητή βρίσκει έδαφος εφαρµογής στις διαπραγµατεύσεις, σε οποιαδήποτε

µορφή αυτών. Από τις διαπροσωπικές σχέσεις µέχρι τα συµβούλια διακρατικών

οργανισµών οι διαπραγµατεύσεις κατέχουν κυρίαρχο ρόλο στην οµαλή συνεργασία

των µερών. Είτε σε µια επιτροπή του ΝΑΤΟ είτε σε ένα υπουργικό συµβούλιο είτε σε

ένα συµβούλιο διευθυντικών στελεχών µιας επιχείρησης η χρήση της διαλεκτικής και

η δύναµη της πειθούς είναι ένα σηµαντικό εργαλείο. Ειδικότερα στις

διαπραγµατεύσεις µια αρχή είναι να διαχωρίζεται το πρόσωπο από το θέµα της

διαπραγµάτευσης. Εστιάζοντας στο πρόσωπο, το κυριότερο µέσο

διαπραγµατεύσεων είναι η επικοινωνία και ο εντοπισµός των παρανοήσεων και των

διαφορών ώστε να ακολουθήσει το στάδιο της συνεννόησης και της δηµιουργίας

αξίας (expanding pie)19. Η πειθώ πολλές φορές επιτυγχάνεται και µε τρόπους όπως

η ανάπτυξη προσωπικών σχέσεων, η υπογράµµιση κοινών σηµείων δράσης, η

επίδειξη αυτοπεποίθησης, η αυτοκριτική, η επίδειξη κατανόησης στις θέσεις του

άλλου ακόµα και χαρίζοντας µικρά δώρα ώστε να «υποχρεωθεί» σε µια είδους

ανταποδοτικότητα19. Όπως ειπώθηκε από τον Francois de Callieres, έναν στοχαστή

του 18ου αιώνα, ο ικανός διαπραγµατευτής κατέχει «την υπέρτατη τέχνη του να

πείθει κάποιον να του προσφέρει ό,τι αυτός είχε σχεδιάσει να προστατέψει»20.

Η πιο σηµαντική χρησιµότητα της διάκρισης αυτών των τεχνασµάτων ή

παραλογισµών είναι στη ίδια τη σκέψη και τους συλλογισµούς ενός ανθρώπου όταν

19 ∆ε γίνεται προσπάθεια να εξαντληθεί το θέµα των διαπραγµατεύσεων (µέσα και τρόπους πειθούς) απλώς µια αναφορά στη σηµασία της χρήσης του λόγου στις διαπραγµατεύσεις. 20 François de Callières, The Practice of Diplomacy, translation of "De la manière de négocier avec les souverains," London: Constable & Co, 1919. Σελ. 43

Page 24: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

21

αυτός σκέφτεται και διαµορφώνει τη γνώµη του για ένα θέµα µόνος του. «Υπάρχει

ένας χρυσός κανόνας ακόµη και για το λόγο, όχι µόνο ν’ αγαπάµε τους άλλους,

όπως τον εαυτό µας, αλλά και να µιλάµε στους άλλους όπως στον εαυτό µας»21.

Ακόµα και αν ίσχυε ο κανόνας αυτός και όλοι είχαν την βούληση να συνεισφέρουν

στην αλήθεια και όχι να πείσουν τον συνοµιλητή τους, πάλι θα χρειαζόταν να

αποκλείσουµε τις λογικές πλάνες από τους συλλογισµούς µας για να καταλήξουµε

σε ορθά συµπεράσµατα. Αντίστοιχα πολύ σηµαντικό είναι για κάποιον είτε είναι

πολίτης που κρίνει είτε ηγέτης που κατευθύνει, - σε πολιτικό, στρατιωτικό ή

οικονοµικό τοµέα - να µπορεί να εντοπίζει τις λογικές πλάνες και τα διάφορα

τεχνάσµατα που χρησιµοποιούνται για την επιβολή µιας άποψης. Ειδικά σε ένα

δηµοκρατικά δοµηµένο σύστηµα η ορθή χρήση των επιχειρηµάτων και ο ορθώς

δοµηµένος λόγος είναι πρωταρχικής σηµασίας για τη βελτιστοποίηση της

λειτουργίας του συστήµατος ή οργανισµού. Ακόµα όµως και σε ένα πιο αυταρχικό

περιβάλλον, όπου η ανάγκη χρήσης του λόγου για πειθώ περιορίζεται, η οµαλότητα

στη λειτουργία και η ορθότητα των αποφάσεων επιτυγχάνεται µε την ανάλυση των

προτάσεων των επιτελείων/συµβούλων. Ο αυτοέλεγχος λοιπόν στη διαδικασία

λήψης απόφασης είτε του ατόµου είτε της οµάδας που ασχολείται µε ένα θέµα

εµπεριέχει απαραίτητα την ικανότητα εντοπισµού των λογικών πλανών για τη τελική

της διαµόρφωση.

Ειδικότερη αναφορά πιστεύω πως πρέπει να γίνει στις σηµερινές συνθήκες

που διαµορφώνονται για τον ηγέτη. Ειδικά στο πολιτικό πεδίο η τάση ακόµα και σε

παγκόσµιο επίπεδο είναι τα εµπλεκόµενα µέρη να συνεργάζονται, κάτι το οποίο

συνεπάγεται διαπραγµατεύσεις και συµβιβασµούς. Έχει ξεπεραστεί το µοντέλο της

διαταγής – έλεγχος εκτέλεσης της διαταγής – τιµωρία και έχουµε περάσει στην

έµπνευση, το όραµα και την πειθώ. ∆εν υπάρχει χώρος για ηγέτες παλαιού

µοντέλου˙ ο ηγέτης πρέπει να είναι ανοιχτόµυαλος, να οµαδοποιεί, να προωθεί

ιδέες, να προσαρµόζεται, να δίνει λύσεις. Ο ηγέτης πλέον κρίνεται αποτελεσµατικός

όταν πείθει, όταν τον αποδέχονται ως ηγέτη. ∆εν είναι ο τίτλος που κάνει κάποιον

21 Umberto Eco, Daniele Del Giudice, Gianfranco Ravasi, ‘Η ∆ύναµη των Λέξεων’, Εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2006.

Page 25: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

22

ηγέτη αλλά η ικανότητά του να ακούει, να πείθει, να κατευθύνει. Οι εργαζόµενοι σε

ένα οργανισµό δεν περιµένουν να ακούσουν µόνο τι πρέπει να κάνουν αλλά και γιατί

το κάνουν, τι προοπτική υπάρχει.

Ένας προβληµατισµός, που καλείται να κρίνει η πολιτική φιλοσοφία, είναι

κατά πόσο ο ηγέτης δικαιούται να παίρνει αποφάσεις που δεν ανταποκρίνονται στη

βούληση του λαού – οι οποίες όµως σύµφωνα µε την κρίση του και εκτιµώντας τις

εξελίξεις θα ωφελήσουν την πολιτεία – και αν πρέπει να χρησιµοποιεί τη ρητορική ή

άλλα εργαλεία πειθούς για να τους κατευθύνει ή αντίθετα, αν θα πρέπει να έχει το

όραµα και να διαµορφώσει τις συνθήκες για την πραγµάτωσή του πείθοντας τους

πολίτες να τον ακολουθήσουν. Το ερώτηµα είναι αν κατευθύνει τους πολίτες ή

απλώς τους εκπροσωπεί. Και αν βιαστούµε να απαντήσουµε πως η σωστότερη

θέση είναι η δεύτερη, ας αναλογιστούµε τι θα γινόταν σε ένα δηµοψήφισµα για την

ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ ή την επανένταξη της χώρας στο ΝΑΤΟ. Η Ελβετία

λαµβάνει δρακόντεια µέτρα εναντίον των προσφύγων και των ξένων, µέσω συχνών

δηµοψηφισµάτων. Η ίδια χώρα, µέσω συνεχόµενων δηµοψηφισµάτων εµπόδιζε τη

παραχώρηση του δικαιώµατος ψήφου στις γυναίκες µέχρι και τη δεκαετία του ’70. Το

2000 η Εκκλησία της Ελλάδος ζητούσε επίµονα να διεξαχθεί δηµοψήφισµα για την

αναγραφή ή όχι του θρησκεύµατος στις ταυτότητες. «Να γίνει ένα δηµοψήφισµα και

θα δούνε ότι ο λαός προσυπογράφει µαζί µας», ήταν το κύριο επιχείρηµα του

Αρχιεπισκόπου Αθηνών. Η απάντηση ασφαλώς µπορεί να είναι κάπου στη µέση και

δεν θέλω να απαξιώσω το χαρακτήρα του δηµοψηφίσµατος, που είναι βασικό

εργαλείο της άµεσης δηµοκρατίας, αλλά αναφέρω αυτόν τον προβληµατισµό για να

καταστεί σαφές το ηθικό δίληµµα που τίθεται στους ηγέτες στο αν και πώς θα

χρησιµοποιήσουν το λόγο και τα εργαλεία του για να πείσουν και να ποδηγετήσουν.

∆εν θα επεκταθώ άλλο στο εν λόγω ζήτηµα αφού απαιτείται µεγάλη ανάλυση και δεν

είναι άµεσος σκοπός αυτού του δοκιµίου.

Τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερο εµφανίζεται ο όρος στρατηγική

αφήγηση και η αφήγηση ως εργαλείο του ηγέτη (strategic narrative – narrative

leadership). Αν και η αφήγηση έχει χρησιµοποιηθεί εκτενώς από πολλούς ηγέτες

Page 26: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

23

κατά το παρελθόν, µόνο τον τελευταίο καιρό έχουν γίνει προσπάθειες να διερευνηθεί

διεξοδικά ο τρόπος που µπορεί ο ηγέτης να πείθει για την ανάγκη αλλαγής σε ένα

οργανισµό από το παλιό τρόπο λειτουργίας σε ένα καινούργιο σχέδιο. Ο καθηγητής

David Boje αναφέρει ότι ο ρόλος του ηγέτη είναι να διευκολύνει τον µετασχηµατισµό

του οργανισµού από τη µία αφηγηµατική µορφή σε µία άλλη. Με όρους στρατηγικής

αφήγησης, είναι ένας µετασχηµατισµός σε µια πιο πολυφωνική (πλουραλιστική)

αφήγηση. Ένας άλλος ρόλος είναι να επανερµηνεύει και να αλλάζει την κουλτούρα

του οργανισµού καθώς και να µετουσιώνει µοντέλα που έχουν κοινή αποδοχή22. Οι

ηγέτες µέσω της αφηγηµατικής λειτουργίας του λόγου βοηθούν τα άτοµα να «δουν»

την πραγµατικότητα όπως είναι και την καινούργια όπως διαµορφώνεται. Ο

καθηγητής του πανεπιστηµίου του Ohio Jeffrey D. Ford υποστηρίζει ότι οι ηγέτες δεν

είναι έχουν απλώς συµβουλευτικό ρόλο αλλά πολλές φορές δρουν προλαβαίνοντας

τις εξελίξεις, µε σκοπό να κάνουν τα άτοµα να αντιληφθούν τα πράγµατα όπως είναι

και όπως θα έπρεπε να είναι23.

Με τα όσα αναφέρθηκαν σε αυτό το κεφάλαιο, θέλησα να διατυπώσω µερικές

σκέψεις για τη σχέση του ηγέτη µε τον λόγο καθώς και τις διάφορες µορφές που

αυτή η σχέση µπορεί να πάρει.

22 Boje, D. Leadership is theatre! Κείµενο που δηµοσιεύτηκε στις 4 Ιανουαρίου 2008 στο http://business.nmsu.edu/~dboje/388/leadership_theatre_book.html 2005 Σελ. 12 23 Ford, J. (1999). Organizational change as shifting conversations. Journal of Change Management, 12, (6), 480-500 http://www.hsdinstitute.org/learn-more/library/articles.html

Page 27: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε

ΣΥΝΟΨΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ – ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Η βάση λοιπόν κάθε σκέψης που καταλήγει σε λήψη απόφασης είναι η

επιχειρηµατολογία και η ανάλυσή της ή αν ακούσουµε τον Ισοκράτη «∆ε θα δούµε

πουθενά λογική δραστηριότητα να επιτελείται άνευ του λόγου, που αντιθέτως είναι ο

οδηγός κάθε πράξης και κάθε σκέψης»(Νικοκλής 9)24. Η ανάλυση και αξιολόγηση

του επιχειρήµατος γίνεται από τη λογική και δη την τυπική λογική – προτασιακός

λογισµός, κατηγορηµατικός λογισµός κλπ. Η συµβολική ή τυπική λογική (symbolic or

formal logic) κατασκευάζει τεχνητές γλώσσες µε τη βοήθεια των οποίων

επιτυγχάνεται η αναπαράσταση των λογικών µορφών επιχειρηµάτων και η διάκρισή

τους σε έγκυρες και άκυρες. Η λογική δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια των

προκειµένων αλλά µόνο για τη λογική διαδικασία που ακολουθήθηκε για την

εξαγωγή του συµπεράσµατος και την τελική σχέση µεταξύ προκειµένων και

συµπεράσµατος. Οι λογικές πλάνες ή παραλογισµοί είναι τα επιχειρήµατα που δεν

έχουν «αποδεικτική αξία» - µε την έννοια ότι δεν θα µπορούσαν να δικαιολογήσουν

το συµπέρασµά τους - αλλά είναι συχνά παραπειστικά (δηλαδή µπορούν να

εξαπατήσουν τον συζητητή). Στο παρόν πόνηµα, κατεβλήθη προσπάθεια να

παρουσιαστεί το εύρος αυτών των επιχειρηµάτων – µε αφορµή το βιβλίο του

Σοπενχάουερ Εριστική ∆ιαλεκτική – ώστε να καταστεί αντιληπτή η αναγκαιότητα

εκπαίδευσης των αξιωµατικών στο µάθηµα της λογικής και της ανάλυσης

επιχειρήµατος. Μια πρόταση είναι να ενσωµατωθεί ένα τέτοιο µάθηµα στα πρώτα

σταδιοδροµικά σχολεία του Π.Ν. και ειδικότερα στη Σχολή Ναυτικών ∆οκίµων.

24 Umberto Eco, Daniele Del Giudice, Gianfranco Ravasi, ‘Η ∆ύναµη των Λέξεων’, Εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2006 Σελ.17.

Page 28: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

25

Η ρητορική και η αφήγηση πιστεύω ότι είναι θέµατα εξίσου σηµαντικά που

πρέπει να αναλυθούν ενδελεχώς και χρήζουν ξεχωριστής µελέτης, ώστε να φανεί το

εύρος της αναγκαιότητας χρήσης τους ως εργαλεία των ανώτερων στελεχών του

Π.Ν., ώστε να ανταποκρίνονται καλύτερα στους ρόλους πολλαπλών αναγκών που

καλούνται να υπηρετήσουν στο σύγχρονο δυναµικώς εξελισσόµενο γνωσιακό

περιβάλλον.

Τελειώνοντας θα αναφέρω κάτι που γράφει ο Κικέρων στο πρώτο από τα

ρητορικά του έργα «Η σοφία που στερείται ευγλωττίας δεν ωφελεί την κοινωνία,

αλλά µια ευγλωττία που στερείται σοφίας είναι στις περισσότερες περιπτώσεις

ιδιαίτερα επιβλαβής˙ και σε καµία περίπτωση ωφέλιµη» (De inventione 1,1)25

25 Umberto Eco, Daniele Del Giudice, Gianfranco Ravasi, ‘Η ∆ύναµη των Λέξεων’, Εκδόσεις Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 2006 Σελ.17.

Page 29: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος

Εικόνα 1 - Συµµετοχήπαγκόσµιο επίπεδο.

Πηγή: British Petroleum.

Μουτσάτσος

Α-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α

Συµµετοχή των πόρων στην παραγωγή ενέργειας

British Petroleum.

Σ∆ΕΠΝ 13/10

ενέργειας σε

Page 30: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Β-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β

Εικόνα 1 – Αποθέµατα πετρελαίου ανά περιοχή

Page 31: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Β-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β

Εικόνα 2 – Οι χώρες µε τα µεγαλύτερα αποδεδειγµένα αποθέµατα πετρελαίου

Πηγής: Energy Information Administration

Page 32: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Β-3

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β

Εικόνα 3 – Οι χώρες µε τα µεγαλύτερα αποδεδειγµένα αποθέµατα πετρελαίου (ποσότητες σε Bbbl)

Πηγή: Oil & Gas Journal

Page 33: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος

Εικόνα 1 - Οι χώρες του

Πηγή: OPEC – www.opec.org

Εικόνα 2 – Οι χώρες του

Πηγή: OECD – www

Μουτσάτσος

Γ-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ

χώρες του OPEC.

www.opec.org

χώρες του Ο.Ο.Σ.Α. (OECD)

www.oecd.org

Σ∆ΕΠΝ 13/10

Page 34: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος

Εικόνα 3 – Οι πρώην Σοβιετικές

1. Αρµενία

2. Αζερµπαϊτζάν 7.

3. Λευκορωσία

4. Εσθονία

5. Γεωργία

Πηγή: Wikipedia

Μουτσάτσος

Γ-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Γ

πρώην Σοβιετικές ∆ηµοκρατίες

6. Καζακστάν 11. Ρωσία

7. Κιργιστάν 12. Τατζικιστάν

8. Λετονία 13. Τουρκµενιστάν

9. Λιθουανία 14. Ουκρανία

10. Μολδαβία 15. Ουζµπεκιστάν

Wikipedia – Post Soviet States

Σ∆ΕΠΝ 13/10

Ρωσία

Τατζικιστάν

Τουρκµενιστάν

14. Ουκρανία

15. Ουζµπεκιστάν

Page 35: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Δ-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ∆

Πίνακας 1 – Τα αποθέµατα της Ρωσίας στην παγκόσµια σκηνή

Πηγή: British Petroleum (2008)

Page 36: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Δ-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ∆

Πίνακας 2 – Κυριότερες επιχειρήσεις της ρωσικής βιοµηχανίας πετρελαίου και φυσικού αερίου.

Πηγή: Troika Dialog 2010a

Page 37: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Δ-3

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ∆

Εικόνα 1 – Η κατανάλωση ενέργειας στη Ρωσία

Πηγή: International Energy Annual 2005

Εικόνα 2 – Ρωσικές εξαγωγές ηλεκτρικής ενέργειας

Πηγή: Alfa Bank (2009)

Page 38: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Δ-4

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ∆

Εικόνα 3 – Κυριότεροι ρωσικοί πετρελαιαγωγοί1

Πηγή : RAD 2007

Εικόνα 4 – Κυριότεροι ρωσικοί αγωγοί φυσικού αερίου

Πηγή : RAD 2009b

1 Ο αγωγός BPS-2, παρακάμπτοντας τη Λευκορωσία, τερματίζει στο λιμάνι του Ust-Luga, 110 km

δυτικά του St. Petersburg στη νότια ακτή του κόλπου της Φιλανδίας, και όχι στο Primorsk όπως

δείχνει λανθασμένα ο χάρτης.

Page 39: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Ε-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε

Εικόνα 1 – Η κατανάλωση ενέργειας στη Σαουδική Αραβία

Πηγή: International Energy Annual 2007

Page 40: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Ε-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ε

Εικόνα 2 – Οι εξαγωγές στη Σαουδική Αραβία

Πηγή: Saudi Aramco 2009

Page 41: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Z-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Z

Εικόνα 1 – Η κατανάλωση ενέργειας στην Κίνα

Πηγή: International Energy Annual 2006

Page 42: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

Z-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Z

Εικόνα 2 – Παραγωγή και κατανάλωση πετρελαίου στην Κίνα

Πηγή: International Energy Annual 2007

Εικόνα 3 – Εισαγωγές πετρελαίου (χιλ. bbl/d)

Πηγή: FACTS Global Energy

Page 43: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

ΣΤ-1

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΤ

Εικόνα 1 – Η κατανάλωση ενέργειας στο Ιράν

Πηγή: International Energy Annual 2007

Page 44: ΕΡΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΟΥ ΣΟΠΕΝΧΑΟΥΕΡ.Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΩΣ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΗΓΕΤΗ

Παναγιώτης Μουτσάτσος Σ∆ΕΠΝ 13/10

ΣΤ-2

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΣΤ

Εικόνα 2 – Πεδίο Kish, συνεργασία Ιράν και Κατάρ

Πηγή: Petroleum Reports