Popper Kuhn Lakatos Τρεις βασικές
θεωρίες επιστηmicroολογίας και η σχέση
τους microε τα Οικονοmicroικά
Εργασία Μεθοδολογίας Οικονοmicroικής Επιστήmicroης
Γιάννης Κοσπεντάρης
∆ιδάσκωνΠαναγιώτης Κορλίρας
Ακαδηmicroαϊκό έτος2007-2008
Οικονοmicroικό Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Τmicroήmicroα Οικονοmicroικής Επιστήmicroης
Αναλυτικά στοιχεία
Τίτλος εργασίας Popper Kuhn LakatosΤρεις βασικές θεωρίες
επιστηmicroολογίας και η σχέση τους microε τα Οικονοmicroικά
Θέmicroατα εργασίας-Η διάκριση ανάmicroεσα στο laquoκριτήριο της επιβεβαίωσηςraquo
και το laquoκριτήριο της διαψευσιmicroότηταςraquo η επίδραση του Karl Popper στη
νεώτερη επιστηmicroολογία
-Η θεωρία των laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo του Thomas Kuhn και η
εφαρmicroογή της στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης
-Η θεωρία των laquoερευνητικών προγραmicromicroάτωνraquo του Imre Lakatos και η
εφαρmicroογή της στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όνοmicroα φοιτητή Γιάννης Κοσπεντάρης
Αριθmicroός microητρώου 1066449
Μάθηmicroα Μεθοδολογία Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Κατεύθυνσης
Οικονοmicroικής Θεωρίας και Πολιτικής
∆ιδάσκων Παναγιώτης Κορλίρας Καθηγητής
Εξάmicroηνο Εαρινό
Ακαδηmicroαϊκό έτος 2007-2008
Οικονοmicroικό Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Τmicroήmicroα Οικονοmicroικής Επιστήmicroης
Πρόλογος
ldquohellipυπενθυmicroίζοντας microε τι ασχολείται εν τέλει η Οικονοmicroική Επιστήmicroη Είναι ίσως
περιττό να επισηmicroάνουmicroε ότι δεν είναι απλώς η συζήτηση για τους αριθmicroούς τις
προβλέψεις και τις κυβερνητικές ανακοινώσεις που γεmicroίζουν τις οικονοmicroικές ειδήσεις
Ούτε πρόκειται για τα διαγράmicromicroατα προσφοράς και ζήτησης ή τις εξισώσεις που τόσο
καλά γνωρίζει κάθε φοιτητής της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Στον πυρήνα της η
Οικονοmicroική Επιστήmicroη είναι ένα ερmicroηνευτικό σύστηmicroα microε σκοπό να microας διαφωτίσει για
τον τρόπο λειτουργίας και συνεπώς τα προβλήmicroατα και τις προοπτικές της πολύπλοκης
κοινωνικής οντότητας που αποκαλούmicroε οικονοmicroίαrdquo
Robert Heilbroner Οι φιλόσοφοι του Οικονοmicroικού Κόσmicroου
Το microάθηmicroα της Μεθοδολογίας είναι ένα πραγmicroατικά υπέροχο microάθηmicroα Το
περιεχόmicroενο του και ο τρόπος που διδάσκεται το κάνουν να ξεχωρίζει από τα
υπόλοιπα microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος σπουδών και να είναι απαραίτητο για όποιον
θέλει να ασχοληθεί έστω και λίγο microε το φιλοσοφικό υπόστρωmicroα των Οικονοmicroικών Οι
εργασίες παίζουν καθοριστικό ρόλοη επιλογή των θεmicroάτων είναι πραγmicroατικά
δύσκολη αφού όλα είναι πολύ ενδιαφέροντα
Τα τρία που επέλεξα έχουν να κάνουν microε τους φιλοσόφους ήξερα κάποια πράγmicroατα
και για τους τρεις αλλά microε τη συστηmicroατική απασχόληση που επιβάλλει microια εργασία
(microέσα στα όρια του προπτυχιακού επιπέδου) ήmicroουν σίγουρος ότι θα καταλάβαινα
καλύτερα το έργο τους Τελικά επαληθεύτηκα Έβαλα επίσης microια ενότητα microε microερικά
βιογραφικά στοιχεία για τις ζωές των φιλοσόφων Το θεώρησα απαραίτητο γιατί
χωρίς τη γνώση αυτών το έργο τους microοιάζει ελλειπές Νοmicroίζω το γεγονός πχ ότι ο
Lakatos ήταν microαθηmicroατικός ή ότι ο Kuhn φυσικός αποτελούν βασικά στοιχεία για να
καταλάβει κανείς τις φυσιογνωmicroίες των ανθρώπων αυτών αλλά και να έχει microια
σφαιρική εικόνα του έργου τους
Απόλαυσα ιδιαίτερα το διάβασmicroα για να κάνω τις εργασίες Θέλω να τονίσω ακόmicroη
microια φορά τον απαραίτητο ρόλο του microαθήmicroατος για κάποιον οικονοmicroολόγο και να πω
ότι ήταν απολαυστικό για microένα να ασχολούmicroαι microαζί του Πραγmicroατικά άξιζε
KARL R POPPER
ldquoScience is perhaps the only human activity in which errors are systematically
criticized andhellipin time correctedrdquo Karl Popper
Η ζωή του
Από τον κοσmicroοπολιτισmicroό της Βιέννης στην αποmicroόνωση του Λονδίνου
Ο Karl Popper γεννήθηκε στη Βιέννη το 1902 και ήταν ο νεότερος γιος του
ευκατάστατου δικηγόρου Raimund Popper Η οικογένειά του είχε εβραϊκές ρίζες αλλά
οι γονείς του είχαν ασπαστεί το χριστιανισmicroό και έτσι ο ίδιος microεγάλωσε σε
προτεσταντικό περιβάλλον Έχοντας την οικονοmicroική υποστήριξη την οικογένειάς του
έλαβε λαmicroπρή microόρφωση στο Πανεπιστήmicroιο της Βιέννης όπου σπούδασε microαθηmicroατικά
microουσική ψυχολογία φυσική και φιλοσοφία
Στο microεγαλύτερο microέρος της εφηβείας του υπήρξε microαρξιστής λίγο αργότερα όmicroως έγινε
σοσιαλδηmicroοκράτης αηδιασmicroένος microε την ευκολία microε την οποία οι κοmicromicroουνιστές άφηναν
απλούς ανθρώπους να πεθαίνουν για να υποστηρίξουν τα σχέδιά τους Η αλήθεια είναι
ότι για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα laquoέζησε το σοσιαλισmicroό τουraquoντυνόταν σαν εργάτης
συναντιόταν microε άνεργους δούλευε microε φτωχά παιδιά Αυτή η τελευταία ασχολία του
τον έφερε σε επαφή microε τον ψυχαναλυτή Alfred Adler(πολύ σηmicroαντικός ψυχαναλυτής ο
οποίος επινόησε και το laquoσύmicroπλεγmicroα ανωτερότηταςraquo microεταξύ άλλων) ο οποίος τον
επηρέασε πολύ Ταυτόχρονα ασχολούταν πολύ ενεργά microε τη microουσική όντας microέλος της
avant-garde κίνησης και φίλος του Schoenberg(εφευρέτη της δωδεκάφθογγης κλίmicroακας)
και του Webern Ήταν επίσης φανατικός της ορειβασίας και παντρεύτηκε microια από τις
πιο εντυπωσιακές γυναίκες της γενιάς του Γενικά η ζωή του στη Βιέννη ήταν
εξαιρετικά πλούσια και πολύπλευρη γεmicroάτη από ενθουσιώδεις και περιπετειώδεις
δραστηριότητες Όλα όmicroως διακόπηκαν microε την έλευση του ναζισmicroού
Το 1937 ένα χρόνο πριν ο Χίτλερ εισβάλλει στην Αυστρία ο Popper αποδέχεται microια
θέση λέκτορα στο Canterbury University College στη Νέα Ζηλανδία όπου διαmicroένει
διδάσκοντας φιλοσοφία microέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσmicroίου Το 1946 microεταβαίνει στην
Αγγλία όπου γίνεται επίκουρος καθηγητής της Λογικής στο London School of
Economics Συνταξιοδοτήθηκε από τη διδασκαλία εικοσιτρία χρόνια αργότερα το 1969
και έχοντας παίξει καθοριστικό ρόλο στο να γίνει το LSE ένα από τα microεγαλύτερα
κέντρα έρευνας και διδασκαλίας των κοινωνικών επιστηmicroών στον κόσmicroο Πρέπει να
ήταν υπέροχο να κυκλοφορείς στο London School of Economics την περίοδο που
δίδασκε ο Popper αλλά ειδικά τα χρόνια από το 1960 και microετά Εκτός από τον Popper
τότε δίδασκε και ένας άλλος πολύ σηmicroαντικός φιλόσοφος της επιστήmicroης που θα microας
απασχολήσει στο τρίτο microέρος της εργασίας microας ο Imre Lakatos αλλά και άλλοι
σηmicroαντικοί φιλόσοφοι όπως ο JAgassi και ο JWatkins Η ζωή του Popper στο
Λονδίνο ήταν το ακριβώς αντίθετο από τα νιάτα του στη Bιέννηπροτιmicroούσε την
ησυχία και την αποmicroόνωση εντελώς αφοσιωmicroένος στην παραγωγή του τεράστιου
έργου του το οποίο εκτείνεται σε ένα εντυπωσιακό εύρος θεmicroάτωναπό τη φιλοσοφία
της επιστήmicroης και τη Λογική microέχρι την πολιτική φιλοσοφία τις προσωκρατικές
σπουδές και την κβαντική θεωρία Έγραφε και δηmicroοσίευε νέες ιδέες microέχρι και την
ηλικία των ενενήντα δύο ετών οπότε και πέθανε έχοντας αναγνωριστεί ως ένας από
τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους και διανοητές του 20ου αιώνα
Τα σηmicroαντικότερα έργα του Popper είναι τα The logic of scientific discovery(1934)
The open society and its enemies(1945) The poverty of historicism(1957) και Unended
quest(1976) Πολύ σηmicroαντικές είναι και οι συλλογές από άρθρα Conjectures and
refutations(1962) και Objective knowledge(1972) Όλα αυτά τα βιβλία έχουν
microεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν δει πολλές εκδόσεις ο ίδιος ο Popper
ασχολήθηκε ιδιαίτερα microε το να κάνει τις ιδέες του κατανοητές στην πλειοψηφία του
κόσmicroου γράφοντας σε πολλή απλή γλώσσα και ταξιδεύοντας δίνοντας διαλέξεις σε
διάφορα microέρη του κόσmicroου Ως αποτέλεσmicroα αποτελεί έναν από τους πιο
πολυσυζητηmicroένους σύγχρονους φιλοσόφουςτο 1965 χρίστηκε ιππότης από τη
βασίλισσα Ελισσάβετ ένα microικρό δείγmicroα της προσφοράς του και της σηmicroασίας του
έργου του
Το έργο του
Η λογική της επιστηmicroονικής ανακάλυψης στηρίζεται στις εικασίες και τις
απορρίψεις
Αν και φαίνεται λίγο παράξενο πιστεύω πως η παρουσίαση του έργου του Popper δεν
θα έπρεπε να ξεκινήσει από τις θεωρίες του έτσι όπως αυτές εκφράζονται στα βιβλία
του αλλά microε microια αναφορά στο γεγονός(ή microάλλον στη θεωρία) που την επηρέασε πιο
βαθιά από κάθε τι άλλο Το 1905 ο Αινστάιν δηmicroοσίευσε την Ειδική θεωρία της
Σχετικότητας και το 1915 τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας Μέχρι τότε και από την
εποχή του Νεύτωνα η επιστηmicroονική γνώση ήταν το πιο αξιόπιστο είδος γνώσης που
κατείχε ο άνθρωπος και λαmicroβάνονταν ως αδιαmicroφισβήτητη αλήθεια Οι επιστηmicroονικές
microέθοδοι ήταν οι microόνες που microπορούσαν να δώσουν βέβαια αποτελέσmicroατα και οι νέες
επιστηmicroονικές ανακαλύψεις προστίθεντο στο επιστηmicroονικό laquoσώmicroαraquo γνώσεων
συmicroπληρώνοντας και επεκτείνοντας την υπάρχουσα γνώση Με τις θεωρίες του
Αινστάιν όmicroως όλα αυτά φάνηκαν να καταρρέουναν η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν
σωστή(πράγmicroα που αποδείχτηκε microε αναmicroφισβήτητο τρόποmicroε πειράmicroατα) τότε η
νευτώνεια microηχανική ήταν λάθος Η αναζήτηση της βεβαιότητας βρισκόταν στο κέντρο
της επιστήmicroης και της φιλοσοφίας από την εποχή του Καρτέσιου και του Γαλιλέου και
όλοι πίστευαν πως το οικοδόmicroηmicroα του Νεύτωνα αποκάλυπτε πλήρως την κίνηση του
κόσmicroου αλάνθαστα στηριγmicroένο στη microόνη πηγή βεβαιότηταςτην επιστηmicroονική microέθοδο
Και τελικά όλο αυτό το επιστηmicroονικό θαύmicroα που έmicroοιαζε να είναι η τέλεια περιγραφή
του κόσmicroου microας βασισmicroένη στην επιστηmicroονική βεβαιότητα τελικά αποδείχθηκε ότι δεν
ισχύει
Το πρόβληmicroα αυτό ήρθε να λύσει η θεωρία του Popper για την επιστήmicroηέτσι όπως ο
Locke στήριξε τη φιλοσοφία του στο έργο του Νεύτωνα έτσι ο Popper βάσισε τη
θεωρία του για την επιστήmicroη στις ανακαλύψεις του Αινστάιν οι οποίες τράνταξαν
συθέmicroελα τον επιστηmicroονικό κόσmicroο Συνειδητοποίησε πως αν οι αιώνες απόλυτης
παραδοχής της νευτώνειας microηχανικής τελικά δεν ήταν αρκετοί για να αποδείξουν την
αλήθεια της τελικά τίποτα δε θα ήταν αρκετό για να αποδείξει την αλήθεια microιας
επιστηmicroονικής θεωρίας Οι επιστηmicroονικοί νόmicroοι κατέληξε ο Popper δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από απλές θεωρίες δηλαδή προϊόντα του ανθρώπινου microυαλού Αν
εξηγούν ικανοποιητικά τα πράγmicroατα microάλλον βρίσκονται κοντά στην πραγmicroατικότητα
αλλά τίποτα δεν αποκλείει microετά από χρόνια παραδοχής microιας θεωρίας να βγει microια
καινούργια που να είναι πιο κοντά στην πραγmicroατικότητα
Η θεωρία του Popper για την επιστήmicroη βασίζεται σε δύο θεmicroελιώδη προβλήmicroατατα
ονοmicroάζει laquoτο πρόβληmicroα της επαγωγήςraquo(the problem of induction) και laquoτο πρόβληmicroα
της διάκρισηςraquo(the problem of demarcation) Το πρόβληmicroα της επαγωγής microπορεί να
διατυπωθεί ως εξήςποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στη
θεωρητική(επιστηmicroονική) γνώση και την εmicroπειρία ενώ το πρόβληmicroα της
διάκρισηςποιο είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την επιστήmicroη από τη microεταφυσική
όπως επίσης και τα microαθηmicroατικά από τη Λογική Οι απαντήσεις για τα δύο αυτά
θεmicroελιώδη προβλήmicroατα δίνονται στο πρώτο microέρος του The Logic of Scientific
Discovery και microάλιστα συγκλίνουνη γνώση οικοδοmicroείται από προτάσεις που
προκύπτουν από την εmicroπειρία microας και ως εκ τούτου έχουν τη δυνατότητα να
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Αναλυτικά στοιχεία
Τίτλος εργασίας Popper Kuhn LakatosΤρεις βασικές θεωρίες
επιστηmicroολογίας και η σχέση τους microε τα Οικονοmicroικά
Θέmicroατα εργασίας-Η διάκριση ανάmicroεσα στο laquoκριτήριο της επιβεβαίωσηςraquo
και το laquoκριτήριο της διαψευσιmicroότηταςraquo η επίδραση του Karl Popper στη
νεώτερη επιστηmicroολογία
-Η θεωρία των laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo του Thomas Kuhn και η
εφαρmicroογή της στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης
-Η θεωρία των laquoερευνητικών προγραmicromicroάτωνraquo του Imre Lakatos και η
εφαρmicroογή της στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όνοmicroα φοιτητή Γιάννης Κοσπεντάρης
Αριθmicroός microητρώου 1066449
Μάθηmicroα Μεθοδολογία Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Κατεύθυνσης
Οικονοmicroικής Θεωρίας και Πολιτικής
∆ιδάσκων Παναγιώτης Κορλίρας Καθηγητής
Εξάmicroηνο Εαρινό
Ακαδηmicroαϊκό έτος 2007-2008
Οικονοmicroικό Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Τmicroήmicroα Οικονοmicroικής Επιστήmicroης
Πρόλογος
ldquohellipυπενθυmicroίζοντας microε τι ασχολείται εν τέλει η Οικονοmicroική Επιστήmicroη Είναι ίσως
περιττό να επισηmicroάνουmicroε ότι δεν είναι απλώς η συζήτηση για τους αριθmicroούς τις
προβλέψεις και τις κυβερνητικές ανακοινώσεις που γεmicroίζουν τις οικονοmicroικές ειδήσεις
Ούτε πρόκειται για τα διαγράmicromicroατα προσφοράς και ζήτησης ή τις εξισώσεις που τόσο
καλά γνωρίζει κάθε φοιτητής της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Στον πυρήνα της η
Οικονοmicroική Επιστήmicroη είναι ένα ερmicroηνευτικό σύστηmicroα microε σκοπό να microας διαφωτίσει για
τον τρόπο λειτουργίας και συνεπώς τα προβλήmicroατα και τις προοπτικές της πολύπλοκης
κοινωνικής οντότητας που αποκαλούmicroε οικονοmicroίαrdquo
Robert Heilbroner Οι φιλόσοφοι του Οικονοmicroικού Κόσmicroου
Το microάθηmicroα της Μεθοδολογίας είναι ένα πραγmicroατικά υπέροχο microάθηmicroα Το
περιεχόmicroενο του και ο τρόπος που διδάσκεται το κάνουν να ξεχωρίζει από τα
υπόλοιπα microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος σπουδών και να είναι απαραίτητο για όποιον
θέλει να ασχοληθεί έστω και λίγο microε το φιλοσοφικό υπόστρωmicroα των Οικονοmicroικών Οι
εργασίες παίζουν καθοριστικό ρόλοη επιλογή των θεmicroάτων είναι πραγmicroατικά
δύσκολη αφού όλα είναι πολύ ενδιαφέροντα
Τα τρία που επέλεξα έχουν να κάνουν microε τους φιλοσόφους ήξερα κάποια πράγmicroατα
και για τους τρεις αλλά microε τη συστηmicroατική απασχόληση που επιβάλλει microια εργασία
(microέσα στα όρια του προπτυχιακού επιπέδου) ήmicroουν σίγουρος ότι θα καταλάβαινα
καλύτερα το έργο τους Τελικά επαληθεύτηκα Έβαλα επίσης microια ενότητα microε microερικά
βιογραφικά στοιχεία για τις ζωές των φιλοσόφων Το θεώρησα απαραίτητο γιατί
χωρίς τη γνώση αυτών το έργο τους microοιάζει ελλειπές Νοmicroίζω το γεγονός πχ ότι ο
Lakatos ήταν microαθηmicroατικός ή ότι ο Kuhn φυσικός αποτελούν βασικά στοιχεία για να
καταλάβει κανείς τις φυσιογνωmicroίες των ανθρώπων αυτών αλλά και να έχει microια
σφαιρική εικόνα του έργου τους
Απόλαυσα ιδιαίτερα το διάβασmicroα για να κάνω τις εργασίες Θέλω να τονίσω ακόmicroη
microια φορά τον απαραίτητο ρόλο του microαθήmicroατος για κάποιον οικονοmicroολόγο και να πω
ότι ήταν απολαυστικό για microένα να ασχολούmicroαι microαζί του Πραγmicroατικά άξιζε
KARL R POPPER
ldquoScience is perhaps the only human activity in which errors are systematically
criticized andhellipin time correctedrdquo Karl Popper
Η ζωή του
Από τον κοσmicroοπολιτισmicroό της Βιέννης στην αποmicroόνωση του Λονδίνου
Ο Karl Popper γεννήθηκε στη Βιέννη το 1902 και ήταν ο νεότερος γιος του
ευκατάστατου δικηγόρου Raimund Popper Η οικογένειά του είχε εβραϊκές ρίζες αλλά
οι γονείς του είχαν ασπαστεί το χριστιανισmicroό και έτσι ο ίδιος microεγάλωσε σε
προτεσταντικό περιβάλλον Έχοντας την οικονοmicroική υποστήριξη την οικογένειάς του
έλαβε λαmicroπρή microόρφωση στο Πανεπιστήmicroιο της Βιέννης όπου σπούδασε microαθηmicroατικά
microουσική ψυχολογία φυσική και φιλοσοφία
Στο microεγαλύτερο microέρος της εφηβείας του υπήρξε microαρξιστής λίγο αργότερα όmicroως έγινε
σοσιαλδηmicroοκράτης αηδιασmicroένος microε την ευκολία microε την οποία οι κοmicromicroουνιστές άφηναν
απλούς ανθρώπους να πεθαίνουν για να υποστηρίξουν τα σχέδιά τους Η αλήθεια είναι
ότι για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα laquoέζησε το σοσιαλισmicroό τουraquoντυνόταν σαν εργάτης
συναντιόταν microε άνεργους δούλευε microε φτωχά παιδιά Αυτή η τελευταία ασχολία του
τον έφερε σε επαφή microε τον ψυχαναλυτή Alfred Adler(πολύ σηmicroαντικός ψυχαναλυτής ο
οποίος επινόησε και το laquoσύmicroπλεγmicroα ανωτερότηταςraquo microεταξύ άλλων) ο οποίος τον
επηρέασε πολύ Ταυτόχρονα ασχολούταν πολύ ενεργά microε τη microουσική όντας microέλος της
avant-garde κίνησης και φίλος του Schoenberg(εφευρέτη της δωδεκάφθογγης κλίmicroακας)
και του Webern Ήταν επίσης φανατικός της ορειβασίας και παντρεύτηκε microια από τις
πιο εντυπωσιακές γυναίκες της γενιάς του Γενικά η ζωή του στη Βιέννη ήταν
εξαιρετικά πλούσια και πολύπλευρη γεmicroάτη από ενθουσιώδεις και περιπετειώδεις
δραστηριότητες Όλα όmicroως διακόπηκαν microε την έλευση του ναζισmicroού
Το 1937 ένα χρόνο πριν ο Χίτλερ εισβάλλει στην Αυστρία ο Popper αποδέχεται microια
θέση λέκτορα στο Canterbury University College στη Νέα Ζηλανδία όπου διαmicroένει
διδάσκοντας φιλοσοφία microέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσmicroίου Το 1946 microεταβαίνει στην
Αγγλία όπου γίνεται επίκουρος καθηγητής της Λογικής στο London School of
Economics Συνταξιοδοτήθηκε από τη διδασκαλία εικοσιτρία χρόνια αργότερα το 1969
και έχοντας παίξει καθοριστικό ρόλο στο να γίνει το LSE ένα από τα microεγαλύτερα
κέντρα έρευνας και διδασκαλίας των κοινωνικών επιστηmicroών στον κόσmicroο Πρέπει να
ήταν υπέροχο να κυκλοφορείς στο London School of Economics την περίοδο που
δίδασκε ο Popper αλλά ειδικά τα χρόνια από το 1960 και microετά Εκτός από τον Popper
τότε δίδασκε και ένας άλλος πολύ σηmicroαντικός φιλόσοφος της επιστήmicroης που θα microας
απασχολήσει στο τρίτο microέρος της εργασίας microας ο Imre Lakatos αλλά και άλλοι
σηmicroαντικοί φιλόσοφοι όπως ο JAgassi και ο JWatkins Η ζωή του Popper στο
Λονδίνο ήταν το ακριβώς αντίθετο από τα νιάτα του στη Bιέννηπροτιmicroούσε την
ησυχία και την αποmicroόνωση εντελώς αφοσιωmicroένος στην παραγωγή του τεράστιου
έργου του το οποίο εκτείνεται σε ένα εντυπωσιακό εύρος θεmicroάτωναπό τη φιλοσοφία
της επιστήmicroης και τη Λογική microέχρι την πολιτική φιλοσοφία τις προσωκρατικές
σπουδές και την κβαντική θεωρία Έγραφε και δηmicroοσίευε νέες ιδέες microέχρι και την
ηλικία των ενενήντα δύο ετών οπότε και πέθανε έχοντας αναγνωριστεί ως ένας από
τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους και διανοητές του 20ου αιώνα
Τα σηmicroαντικότερα έργα του Popper είναι τα The logic of scientific discovery(1934)
The open society and its enemies(1945) The poverty of historicism(1957) και Unended
quest(1976) Πολύ σηmicroαντικές είναι και οι συλλογές από άρθρα Conjectures and
refutations(1962) και Objective knowledge(1972) Όλα αυτά τα βιβλία έχουν
microεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν δει πολλές εκδόσεις ο ίδιος ο Popper
ασχολήθηκε ιδιαίτερα microε το να κάνει τις ιδέες του κατανοητές στην πλειοψηφία του
κόσmicroου γράφοντας σε πολλή απλή γλώσσα και ταξιδεύοντας δίνοντας διαλέξεις σε
διάφορα microέρη του κόσmicroου Ως αποτέλεσmicroα αποτελεί έναν από τους πιο
πολυσυζητηmicroένους σύγχρονους φιλοσόφουςτο 1965 χρίστηκε ιππότης από τη
βασίλισσα Ελισσάβετ ένα microικρό δείγmicroα της προσφοράς του και της σηmicroασίας του
έργου του
Το έργο του
Η λογική της επιστηmicroονικής ανακάλυψης στηρίζεται στις εικασίες και τις
απορρίψεις
Αν και φαίνεται λίγο παράξενο πιστεύω πως η παρουσίαση του έργου του Popper δεν
θα έπρεπε να ξεκινήσει από τις θεωρίες του έτσι όπως αυτές εκφράζονται στα βιβλία
του αλλά microε microια αναφορά στο γεγονός(ή microάλλον στη θεωρία) που την επηρέασε πιο
βαθιά από κάθε τι άλλο Το 1905 ο Αινστάιν δηmicroοσίευσε την Ειδική θεωρία της
Σχετικότητας και το 1915 τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας Μέχρι τότε και από την
εποχή του Νεύτωνα η επιστηmicroονική γνώση ήταν το πιο αξιόπιστο είδος γνώσης που
κατείχε ο άνθρωπος και λαmicroβάνονταν ως αδιαmicroφισβήτητη αλήθεια Οι επιστηmicroονικές
microέθοδοι ήταν οι microόνες που microπορούσαν να δώσουν βέβαια αποτελέσmicroατα και οι νέες
επιστηmicroονικές ανακαλύψεις προστίθεντο στο επιστηmicroονικό laquoσώmicroαraquo γνώσεων
συmicroπληρώνοντας και επεκτείνοντας την υπάρχουσα γνώση Με τις θεωρίες του
Αινστάιν όmicroως όλα αυτά φάνηκαν να καταρρέουναν η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν
σωστή(πράγmicroα που αποδείχτηκε microε αναmicroφισβήτητο τρόποmicroε πειράmicroατα) τότε η
νευτώνεια microηχανική ήταν λάθος Η αναζήτηση της βεβαιότητας βρισκόταν στο κέντρο
της επιστήmicroης και της φιλοσοφίας από την εποχή του Καρτέσιου και του Γαλιλέου και
όλοι πίστευαν πως το οικοδόmicroηmicroα του Νεύτωνα αποκάλυπτε πλήρως την κίνηση του
κόσmicroου αλάνθαστα στηριγmicroένο στη microόνη πηγή βεβαιότηταςτην επιστηmicroονική microέθοδο
Και τελικά όλο αυτό το επιστηmicroονικό θαύmicroα που έmicroοιαζε να είναι η τέλεια περιγραφή
του κόσmicroου microας βασισmicroένη στην επιστηmicroονική βεβαιότητα τελικά αποδείχθηκε ότι δεν
ισχύει
Το πρόβληmicroα αυτό ήρθε να λύσει η θεωρία του Popper για την επιστήmicroηέτσι όπως ο
Locke στήριξε τη φιλοσοφία του στο έργο του Νεύτωνα έτσι ο Popper βάσισε τη
θεωρία του για την επιστήmicroη στις ανακαλύψεις του Αινστάιν οι οποίες τράνταξαν
συθέmicroελα τον επιστηmicroονικό κόσmicroο Συνειδητοποίησε πως αν οι αιώνες απόλυτης
παραδοχής της νευτώνειας microηχανικής τελικά δεν ήταν αρκετοί για να αποδείξουν την
αλήθεια της τελικά τίποτα δε θα ήταν αρκετό για να αποδείξει την αλήθεια microιας
επιστηmicroονικής θεωρίας Οι επιστηmicroονικοί νόmicroοι κατέληξε ο Popper δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από απλές θεωρίες δηλαδή προϊόντα του ανθρώπινου microυαλού Αν
εξηγούν ικανοποιητικά τα πράγmicroατα microάλλον βρίσκονται κοντά στην πραγmicroατικότητα
αλλά τίποτα δεν αποκλείει microετά από χρόνια παραδοχής microιας θεωρίας να βγει microια
καινούργια που να είναι πιο κοντά στην πραγmicroατικότητα
Η θεωρία του Popper για την επιστήmicroη βασίζεται σε δύο θεmicroελιώδη προβλήmicroατατα
ονοmicroάζει laquoτο πρόβληmicroα της επαγωγήςraquo(the problem of induction) και laquoτο πρόβληmicroα
της διάκρισηςraquo(the problem of demarcation) Το πρόβληmicroα της επαγωγής microπορεί να
διατυπωθεί ως εξήςποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στη
θεωρητική(επιστηmicroονική) γνώση και την εmicroπειρία ενώ το πρόβληmicroα της
διάκρισηςποιο είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την επιστήmicroη από τη microεταφυσική
όπως επίσης και τα microαθηmicroατικά από τη Λογική Οι απαντήσεις για τα δύο αυτά
θεmicroελιώδη προβλήmicroατα δίνονται στο πρώτο microέρος του The Logic of Scientific
Discovery και microάλιστα συγκλίνουνη γνώση οικοδοmicroείται από προτάσεις που
προκύπτουν από την εmicroπειρία microας και ως εκ τούτου έχουν τη δυνατότητα να
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Πρόλογος
ldquohellipυπενθυmicroίζοντας microε τι ασχολείται εν τέλει η Οικονοmicroική Επιστήmicroη Είναι ίσως
περιττό να επισηmicroάνουmicroε ότι δεν είναι απλώς η συζήτηση για τους αριθmicroούς τις
προβλέψεις και τις κυβερνητικές ανακοινώσεις που γεmicroίζουν τις οικονοmicroικές ειδήσεις
Ούτε πρόκειται για τα διαγράmicromicroατα προσφοράς και ζήτησης ή τις εξισώσεις που τόσο
καλά γνωρίζει κάθε φοιτητής της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Στον πυρήνα της η
Οικονοmicroική Επιστήmicroη είναι ένα ερmicroηνευτικό σύστηmicroα microε σκοπό να microας διαφωτίσει για
τον τρόπο λειτουργίας και συνεπώς τα προβλήmicroατα και τις προοπτικές της πολύπλοκης
κοινωνικής οντότητας που αποκαλούmicroε οικονοmicroίαrdquo
Robert Heilbroner Οι φιλόσοφοι του Οικονοmicroικού Κόσmicroου
Το microάθηmicroα της Μεθοδολογίας είναι ένα πραγmicroατικά υπέροχο microάθηmicroα Το
περιεχόmicroενο του και ο τρόπος που διδάσκεται το κάνουν να ξεχωρίζει από τα
υπόλοιπα microαθήmicroατα του προγράmicromicroατος σπουδών και να είναι απαραίτητο για όποιον
θέλει να ασχοληθεί έστω και λίγο microε το φιλοσοφικό υπόστρωmicroα των Οικονοmicroικών Οι
εργασίες παίζουν καθοριστικό ρόλοη επιλογή των θεmicroάτων είναι πραγmicroατικά
δύσκολη αφού όλα είναι πολύ ενδιαφέροντα
Τα τρία που επέλεξα έχουν να κάνουν microε τους φιλοσόφους ήξερα κάποια πράγmicroατα
και για τους τρεις αλλά microε τη συστηmicroατική απασχόληση που επιβάλλει microια εργασία
(microέσα στα όρια του προπτυχιακού επιπέδου) ήmicroουν σίγουρος ότι θα καταλάβαινα
καλύτερα το έργο τους Τελικά επαληθεύτηκα Έβαλα επίσης microια ενότητα microε microερικά
βιογραφικά στοιχεία για τις ζωές των φιλοσόφων Το θεώρησα απαραίτητο γιατί
χωρίς τη γνώση αυτών το έργο τους microοιάζει ελλειπές Νοmicroίζω το γεγονός πχ ότι ο
Lakatos ήταν microαθηmicroατικός ή ότι ο Kuhn φυσικός αποτελούν βασικά στοιχεία για να
καταλάβει κανείς τις φυσιογνωmicroίες των ανθρώπων αυτών αλλά και να έχει microια
σφαιρική εικόνα του έργου τους
Απόλαυσα ιδιαίτερα το διάβασmicroα για να κάνω τις εργασίες Θέλω να τονίσω ακόmicroη
microια φορά τον απαραίτητο ρόλο του microαθήmicroατος για κάποιον οικονοmicroολόγο και να πω
ότι ήταν απολαυστικό για microένα να ασχολούmicroαι microαζί του Πραγmicroατικά άξιζε
KARL R POPPER
ldquoScience is perhaps the only human activity in which errors are systematically
criticized andhellipin time correctedrdquo Karl Popper
Η ζωή του
Από τον κοσmicroοπολιτισmicroό της Βιέννης στην αποmicroόνωση του Λονδίνου
Ο Karl Popper γεννήθηκε στη Βιέννη το 1902 και ήταν ο νεότερος γιος του
ευκατάστατου δικηγόρου Raimund Popper Η οικογένειά του είχε εβραϊκές ρίζες αλλά
οι γονείς του είχαν ασπαστεί το χριστιανισmicroό και έτσι ο ίδιος microεγάλωσε σε
προτεσταντικό περιβάλλον Έχοντας την οικονοmicroική υποστήριξη την οικογένειάς του
έλαβε λαmicroπρή microόρφωση στο Πανεπιστήmicroιο της Βιέννης όπου σπούδασε microαθηmicroατικά
microουσική ψυχολογία φυσική και φιλοσοφία
Στο microεγαλύτερο microέρος της εφηβείας του υπήρξε microαρξιστής λίγο αργότερα όmicroως έγινε
σοσιαλδηmicroοκράτης αηδιασmicroένος microε την ευκολία microε την οποία οι κοmicromicroουνιστές άφηναν
απλούς ανθρώπους να πεθαίνουν για να υποστηρίξουν τα σχέδιά τους Η αλήθεια είναι
ότι για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα laquoέζησε το σοσιαλισmicroό τουraquoντυνόταν σαν εργάτης
συναντιόταν microε άνεργους δούλευε microε φτωχά παιδιά Αυτή η τελευταία ασχολία του
τον έφερε σε επαφή microε τον ψυχαναλυτή Alfred Adler(πολύ σηmicroαντικός ψυχαναλυτής ο
οποίος επινόησε και το laquoσύmicroπλεγmicroα ανωτερότηταςraquo microεταξύ άλλων) ο οποίος τον
επηρέασε πολύ Ταυτόχρονα ασχολούταν πολύ ενεργά microε τη microουσική όντας microέλος της
avant-garde κίνησης και φίλος του Schoenberg(εφευρέτη της δωδεκάφθογγης κλίmicroακας)
και του Webern Ήταν επίσης φανατικός της ορειβασίας και παντρεύτηκε microια από τις
πιο εντυπωσιακές γυναίκες της γενιάς του Γενικά η ζωή του στη Βιέννη ήταν
εξαιρετικά πλούσια και πολύπλευρη γεmicroάτη από ενθουσιώδεις και περιπετειώδεις
δραστηριότητες Όλα όmicroως διακόπηκαν microε την έλευση του ναζισmicroού
Το 1937 ένα χρόνο πριν ο Χίτλερ εισβάλλει στην Αυστρία ο Popper αποδέχεται microια
θέση λέκτορα στο Canterbury University College στη Νέα Ζηλανδία όπου διαmicroένει
διδάσκοντας φιλοσοφία microέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσmicroίου Το 1946 microεταβαίνει στην
Αγγλία όπου γίνεται επίκουρος καθηγητής της Λογικής στο London School of
Economics Συνταξιοδοτήθηκε από τη διδασκαλία εικοσιτρία χρόνια αργότερα το 1969
και έχοντας παίξει καθοριστικό ρόλο στο να γίνει το LSE ένα από τα microεγαλύτερα
κέντρα έρευνας και διδασκαλίας των κοινωνικών επιστηmicroών στον κόσmicroο Πρέπει να
ήταν υπέροχο να κυκλοφορείς στο London School of Economics την περίοδο που
δίδασκε ο Popper αλλά ειδικά τα χρόνια από το 1960 και microετά Εκτός από τον Popper
τότε δίδασκε και ένας άλλος πολύ σηmicroαντικός φιλόσοφος της επιστήmicroης που θα microας
απασχολήσει στο τρίτο microέρος της εργασίας microας ο Imre Lakatos αλλά και άλλοι
σηmicroαντικοί φιλόσοφοι όπως ο JAgassi και ο JWatkins Η ζωή του Popper στο
Λονδίνο ήταν το ακριβώς αντίθετο από τα νιάτα του στη Bιέννηπροτιmicroούσε την
ησυχία και την αποmicroόνωση εντελώς αφοσιωmicroένος στην παραγωγή του τεράστιου
έργου του το οποίο εκτείνεται σε ένα εντυπωσιακό εύρος θεmicroάτωναπό τη φιλοσοφία
της επιστήmicroης και τη Λογική microέχρι την πολιτική φιλοσοφία τις προσωκρατικές
σπουδές και την κβαντική θεωρία Έγραφε και δηmicroοσίευε νέες ιδέες microέχρι και την
ηλικία των ενενήντα δύο ετών οπότε και πέθανε έχοντας αναγνωριστεί ως ένας από
τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους και διανοητές του 20ου αιώνα
Τα σηmicroαντικότερα έργα του Popper είναι τα The logic of scientific discovery(1934)
The open society and its enemies(1945) The poverty of historicism(1957) και Unended
quest(1976) Πολύ σηmicroαντικές είναι και οι συλλογές από άρθρα Conjectures and
refutations(1962) και Objective knowledge(1972) Όλα αυτά τα βιβλία έχουν
microεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν δει πολλές εκδόσεις ο ίδιος ο Popper
ασχολήθηκε ιδιαίτερα microε το να κάνει τις ιδέες του κατανοητές στην πλειοψηφία του
κόσmicroου γράφοντας σε πολλή απλή γλώσσα και ταξιδεύοντας δίνοντας διαλέξεις σε
διάφορα microέρη του κόσmicroου Ως αποτέλεσmicroα αποτελεί έναν από τους πιο
πολυσυζητηmicroένους σύγχρονους φιλοσόφουςτο 1965 χρίστηκε ιππότης από τη
βασίλισσα Ελισσάβετ ένα microικρό δείγmicroα της προσφοράς του και της σηmicroασίας του
έργου του
Το έργο του
Η λογική της επιστηmicroονικής ανακάλυψης στηρίζεται στις εικασίες και τις
απορρίψεις
Αν και φαίνεται λίγο παράξενο πιστεύω πως η παρουσίαση του έργου του Popper δεν
θα έπρεπε να ξεκινήσει από τις θεωρίες του έτσι όπως αυτές εκφράζονται στα βιβλία
του αλλά microε microια αναφορά στο γεγονός(ή microάλλον στη θεωρία) που την επηρέασε πιο
βαθιά από κάθε τι άλλο Το 1905 ο Αινστάιν δηmicroοσίευσε την Ειδική θεωρία της
Σχετικότητας και το 1915 τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας Μέχρι τότε και από την
εποχή του Νεύτωνα η επιστηmicroονική γνώση ήταν το πιο αξιόπιστο είδος γνώσης που
κατείχε ο άνθρωπος και λαmicroβάνονταν ως αδιαmicroφισβήτητη αλήθεια Οι επιστηmicroονικές
microέθοδοι ήταν οι microόνες που microπορούσαν να δώσουν βέβαια αποτελέσmicroατα και οι νέες
επιστηmicroονικές ανακαλύψεις προστίθεντο στο επιστηmicroονικό laquoσώmicroαraquo γνώσεων
συmicroπληρώνοντας και επεκτείνοντας την υπάρχουσα γνώση Με τις θεωρίες του
Αινστάιν όmicroως όλα αυτά φάνηκαν να καταρρέουναν η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν
σωστή(πράγmicroα που αποδείχτηκε microε αναmicroφισβήτητο τρόποmicroε πειράmicroατα) τότε η
νευτώνεια microηχανική ήταν λάθος Η αναζήτηση της βεβαιότητας βρισκόταν στο κέντρο
της επιστήmicroης και της φιλοσοφίας από την εποχή του Καρτέσιου και του Γαλιλέου και
όλοι πίστευαν πως το οικοδόmicroηmicroα του Νεύτωνα αποκάλυπτε πλήρως την κίνηση του
κόσmicroου αλάνθαστα στηριγmicroένο στη microόνη πηγή βεβαιότηταςτην επιστηmicroονική microέθοδο
Και τελικά όλο αυτό το επιστηmicroονικό θαύmicroα που έmicroοιαζε να είναι η τέλεια περιγραφή
του κόσmicroου microας βασισmicroένη στην επιστηmicroονική βεβαιότητα τελικά αποδείχθηκε ότι δεν
ισχύει
Το πρόβληmicroα αυτό ήρθε να λύσει η θεωρία του Popper για την επιστήmicroηέτσι όπως ο
Locke στήριξε τη φιλοσοφία του στο έργο του Νεύτωνα έτσι ο Popper βάσισε τη
θεωρία του για την επιστήmicroη στις ανακαλύψεις του Αινστάιν οι οποίες τράνταξαν
συθέmicroελα τον επιστηmicroονικό κόσmicroο Συνειδητοποίησε πως αν οι αιώνες απόλυτης
παραδοχής της νευτώνειας microηχανικής τελικά δεν ήταν αρκετοί για να αποδείξουν την
αλήθεια της τελικά τίποτα δε θα ήταν αρκετό για να αποδείξει την αλήθεια microιας
επιστηmicroονικής θεωρίας Οι επιστηmicroονικοί νόmicroοι κατέληξε ο Popper δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από απλές θεωρίες δηλαδή προϊόντα του ανθρώπινου microυαλού Αν
εξηγούν ικανοποιητικά τα πράγmicroατα microάλλον βρίσκονται κοντά στην πραγmicroατικότητα
αλλά τίποτα δεν αποκλείει microετά από χρόνια παραδοχής microιας θεωρίας να βγει microια
καινούργια που να είναι πιο κοντά στην πραγmicroατικότητα
Η θεωρία του Popper για την επιστήmicroη βασίζεται σε δύο θεmicroελιώδη προβλήmicroατατα
ονοmicroάζει laquoτο πρόβληmicroα της επαγωγήςraquo(the problem of induction) και laquoτο πρόβληmicroα
της διάκρισηςraquo(the problem of demarcation) Το πρόβληmicroα της επαγωγής microπορεί να
διατυπωθεί ως εξήςποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στη
θεωρητική(επιστηmicroονική) γνώση και την εmicroπειρία ενώ το πρόβληmicroα της
διάκρισηςποιο είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την επιστήmicroη από τη microεταφυσική
όπως επίσης και τα microαθηmicroατικά από τη Λογική Οι απαντήσεις για τα δύο αυτά
θεmicroελιώδη προβλήmicroατα δίνονται στο πρώτο microέρος του The Logic of Scientific
Discovery και microάλιστα συγκλίνουνη γνώση οικοδοmicroείται από προτάσεις που
προκύπτουν από την εmicroπειρία microας και ως εκ τούτου έχουν τη δυνατότητα να
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
KARL R POPPER
ldquoScience is perhaps the only human activity in which errors are systematically
criticized andhellipin time correctedrdquo Karl Popper
Η ζωή του
Από τον κοσmicroοπολιτισmicroό της Βιέννης στην αποmicroόνωση του Λονδίνου
Ο Karl Popper γεννήθηκε στη Βιέννη το 1902 και ήταν ο νεότερος γιος του
ευκατάστατου δικηγόρου Raimund Popper Η οικογένειά του είχε εβραϊκές ρίζες αλλά
οι γονείς του είχαν ασπαστεί το χριστιανισmicroό και έτσι ο ίδιος microεγάλωσε σε
προτεσταντικό περιβάλλον Έχοντας την οικονοmicroική υποστήριξη την οικογένειάς του
έλαβε λαmicroπρή microόρφωση στο Πανεπιστήmicroιο της Βιέννης όπου σπούδασε microαθηmicroατικά
microουσική ψυχολογία φυσική και φιλοσοφία
Στο microεγαλύτερο microέρος της εφηβείας του υπήρξε microαρξιστής λίγο αργότερα όmicroως έγινε
σοσιαλδηmicroοκράτης αηδιασmicroένος microε την ευκολία microε την οποία οι κοmicromicroουνιστές άφηναν
απλούς ανθρώπους να πεθαίνουν για να υποστηρίξουν τα σχέδιά τους Η αλήθεια είναι
ότι για ένα αρκετά microεγάλο διάστηmicroα laquoέζησε το σοσιαλισmicroό τουraquoντυνόταν σαν εργάτης
συναντιόταν microε άνεργους δούλευε microε φτωχά παιδιά Αυτή η τελευταία ασχολία του
τον έφερε σε επαφή microε τον ψυχαναλυτή Alfred Adler(πολύ σηmicroαντικός ψυχαναλυτής ο
οποίος επινόησε και το laquoσύmicroπλεγmicroα ανωτερότηταςraquo microεταξύ άλλων) ο οποίος τον
επηρέασε πολύ Ταυτόχρονα ασχολούταν πολύ ενεργά microε τη microουσική όντας microέλος της
avant-garde κίνησης και φίλος του Schoenberg(εφευρέτη της δωδεκάφθογγης κλίmicroακας)
και του Webern Ήταν επίσης φανατικός της ορειβασίας και παντρεύτηκε microια από τις
πιο εντυπωσιακές γυναίκες της γενιάς του Γενικά η ζωή του στη Βιέννη ήταν
εξαιρετικά πλούσια και πολύπλευρη γεmicroάτη από ενθουσιώδεις και περιπετειώδεις
δραστηριότητες Όλα όmicroως διακόπηκαν microε την έλευση του ναζισmicroού
Το 1937 ένα χρόνο πριν ο Χίτλερ εισβάλλει στην Αυστρία ο Popper αποδέχεται microια
θέση λέκτορα στο Canterbury University College στη Νέα Ζηλανδία όπου διαmicroένει
διδάσκοντας φιλοσοφία microέχρι το τέλος του Β΄ Παγκοσmicroίου Το 1946 microεταβαίνει στην
Αγγλία όπου γίνεται επίκουρος καθηγητής της Λογικής στο London School of
Economics Συνταξιοδοτήθηκε από τη διδασκαλία εικοσιτρία χρόνια αργότερα το 1969
και έχοντας παίξει καθοριστικό ρόλο στο να γίνει το LSE ένα από τα microεγαλύτερα
κέντρα έρευνας και διδασκαλίας των κοινωνικών επιστηmicroών στον κόσmicroο Πρέπει να
ήταν υπέροχο να κυκλοφορείς στο London School of Economics την περίοδο που
δίδασκε ο Popper αλλά ειδικά τα χρόνια από το 1960 και microετά Εκτός από τον Popper
τότε δίδασκε και ένας άλλος πολύ σηmicroαντικός φιλόσοφος της επιστήmicroης που θα microας
απασχολήσει στο τρίτο microέρος της εργασίας microας ο Imre Lakatos αλλά και άλλοι
σηmicroαντικοί φιλόσοφοι όπως ο JAgassi και ο JWatkins Η ζωή του Popper στο
Λονδίνο ήταν το ακριβώς αντίθετο από τα νιάτα του στη Bιέννηπροτιmicroούσε την
ησυχία και την αποmicroόνωση εντελώς αφοσιωmicroένος στην παραγωγή του τεράστιου
έργου του το οποίο εκτείνεται σε ένα εντυπωσιακό εύρος θεmicroάτωναπό τη φιλοσοφία
της επιστήmicroης και τη Λογική microέχρι την πολιτική φιλοσοφία τις προσωκρατικές
σπουδές και την κβαντική θεωρία Έγραφε και δηmicroοσίευε νέες ιδέες microέχρι και την
ηλικία των ενενήντα δύο ετών οπότε και πέθανε έχοντας αναγνωριστεί ως ένας από
τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους και διανοητές του 20ου αιώνα
Τα σηmicroαντικότερα έργα του Popper είναι τα The logic of scientific discovery(1934)
The open society and its enemies(1945) The poverty of historicism(1957) και Unended
quest(1976) Πολύ σηmicroαντικές είναι και οι συλλογές από άρθρα Conjectures and
refutations(1962) και Objective knowledge(1972) Όλα αυτά τα βιβλία έχουν
microεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν δει πολλές εκδόσεις ο ίδιος ο Popper
ασχολήθηκε ιδιαίτερα microε το να κάνει τις ιδέες του κατανοητές στην πλειοψηφία του
κόσmicroου γράφοντας σε πολλή απλή γλώσσα και ταξιδεύοντας δίνοντας διαλέξεις σε
διάφορα microέρη του κόσmicroου Ως αποτέλεσmicroα αποτελεί έναν από τους πιο
πολυσυζητηmicroένους σύγχρονους φιλοσόφουςτο 1965 χρίστηκε ιππότης από τη
βασίλισσα Ελισσάβετ ένα microικρό δείγmicroα της προσφοράς του και της σηmicroασίας του
έργου του
Το έργο του
Η λογική της επιστηmicroονικής ανακάλυψης στηρίζεται στις εικασίες και τις
απορρίψεις
Αν και φαίνεται λίγο παράξενο πιστεύω πως η παρουσίαση του έργου του Popper δεν
θα έπρεπε να ξεκινήσει από τις θεωρίες του έτσι όπως αυτές εκφράζονται στα βιβλία
του αλλά microε microια αναφορά στο γεγονός(ή microάλλον στη θεωρία) που την επηρέασε πιο
βαθιά από κάθε τι άλλο Το 1905 ο Αινστάιν δηmicroοσίευσε την Ειδική θεωρία της
Σχετικότητας και το 1915 τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας Μέχρι τότε και από την
εποχή του Νεύτωνα η επιστηmicroονική γνώση ήταν το πιο αξιόπιστο είδος γνώσης που
κατείχε ο άνθρωπος και λαmicroβάνονταν ως αδιαmicroφισβήτητη αλήθεια Οι επιστηmicroονικές
microέθοδοι ήταν οι microόνες που microπορούσαν να δώσουν βέβαια αποτελέσmicroατα και οι νέες
επιστηmicroονικές ανακαλύψεις προστίθεντο στο επιστηmicroονικό laquoσώmicroαraquo γνώσεων
συmicroπληρώνοντας και επεκτείνοντας την υπάρχουσα γνώση Με τις θεωρίες του
Αινστάιν όmicroως όλα αυτά φάνηκαν να καταρρέουναν η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν
σωστή(πράγmicroα που αποδείχτηκε microε αναmicroφισβήτητο τρόποmicroε πειράmicroατα) τότε η
νευτώνεια microηχανική ήταν λάθος Η αναζήτηση της βεβαιότητας βρισκόταν στο κέντρο
της επιστήmicroης και της φιλοσοφίας από την εποχή του Καρτέσιου και του Γαλιλέου και
όλοι πίστευαν πως το οικοδόmicroηmicroα του Νεύτωνα αποκάλυπτε πλήρως την κίνηση του
κόσmicroου αλάνθαστα στηριγmicroένο στη microόνη πηγή βεβαιότηταςτην επιστηmicroονική microέθοδο
Και τελικά όλο αυτό το επιστηmicroονικό θαύmicroα που έmicroοιαζε να είναι η τέλεια περιγραφή
του κόσmicroου microας βασισmicroένη στην επιστηmicroονική βεβαιότητα τελικά αποδείχθηκε ότι δεν
ισχύει
Το πρόβληmicroα αυτό ήρθε να λύσει η θεωρία του Popper για την επιστήmicroηέτσι όπως ο
Locke στήριξε τη φιλοσοφία του στο έργο του Νεύτωνα έτσι ο Popper βάσισε τη
θεωρία του για την επιστήmicroη στις ανακαλύψεις του Αινστάιν οι οποίες τράνταξαν
συθέmicroελα τον επιστηmicroονικό κόσmicroο Συνειδητοποίησε πως αν οι αιώνες απόλυτης
παραδοχής της νευτώνειας microηχανικής τελικά δεν ήταν αρκετοί για να αποδείξουν την
αλήθεια της τελικά τίποτα δε θα ήταν αρκετό για να αποδείξει την αλήθεια microιας
επιστηmicroονικής θεωρίας Οι επιστηmicroονικοί νόmicroοι κατέληξε ο Popper δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από απλές θεωρίες δηλαδή προϊόντα του ανθρώπινου microυαλού Αν
εξηγούν ικανοποιητικά τα πράγmicroατα microάλλον βρίσκονται κοντά στην πραγmicroατικότητα
αλλά τίποτα δεν αποκλείει microετά από χρόνια παραδοχής microιας θεωρίας να βγει microια
καινούργια που να είναι πιο κοντά στην πραγmicroατικότητα
Η θεωρία του Popper για την επιστήmicroη βασίζεται σε δύο θεmicroελιώδη προβλήmicroατατα
ονοmicroάζει laquoτο πρόβληmicroα της επαγωγήςraquo(the problem of induction) και laquoτο πρόβληmicroα
της διάκρισηςraquo(the problem of demarcation) Το πρόβληmicroα της επαγωγής microπορεί να
διατυπωθεί ως εξήςποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στη
θεωρητική(επιστηmicroονική) γνώση και την εmicroπειρία ενώ το πρόβληmicroα της
διάκρισηςποιο είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την επιστήmicroη από τη microεταφυσική
όπως επίσης και τα microαθηmicroατικά από τη Λογική Οι απαντήσεις για τα δύο αυτά
θεmicroελιώδη προβλήmicroατα δίνονται στο πρώτο microέρος του The Logic of Scientific
Discovery και microάλιστα συγκλίνουνη γνώση οικοδοmicroείται από προτάσεις που
προκύπτουν από την εmicroπειρία microας και ως εκ τούτου έχουν τη δυνατότητα να
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
κέντρα έρευνας και διδασκαλίας των κοινωνικών επιστηmicroών στον κόσmicroο Πρέπει να
ήταν υπέροχο να κυκλοφορείς στο London School of Economics την περίοδο που
δίδασκε ο Popper αλλά ειδικά τα χρόνια από το 1960 και microετά Εκτός από τον Popper
τότε δίδασκε και ένας άλλος πολύ σηmicroαντικός φιλόσοφος της επιστήmicroης που θα microας
απασχολήσει στο τρίτο microέρος της εργασίας microας ο Imre Lakatos αλλά και άλλοι
σηmicroαντικοί φιλόσοφοι όπως ο JAgassi και ο JWatkins Η ζωή του Popper στο
Λονδίνο ήταν το ακριβώς αντίθετο από τα νιάτα του στη Bιέννηπροτιmicroούσε την
ησυχία και την αποmicroόνωση εντελώς αφοσιωmicroένος στην παραγωγή του τεράστιου
έργου του το οποίο εκτείνεται σε ένα εντυπωσιακό εύρος θεmicroάτωναπό τη φιλοσοφία
της επιστήmicroης και τη Λογική microέχρι την πολιτική φιλοσοφία τις προσωκρατικές
σπουδές και την κβαντική θεωρία Έγραφε και δηmicroοσίευε νέες ιδέες microέχρι και την
ηλικία των ενενήντα δύο ετών οπότε και πέθανε έχοντας αναγνωριστεί ως ένας από
τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους και διανοητές του 20ου αιώνα
Τα σηmicroαντικότερα έργα του Popper είναι τα The logic of scientific discovery(1934)
The open society and its enemies(1945) The poverty of historicism(1957) και Unended
quest(1976) Πολύ σηmicroαντικές είναι και οι συλλογές από άρθρα Conjectures and
refutations(1962) και Objective knowledge(1972) Όλα αυτά τα βιβλία έχουν
microεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχουν δει πολλές εκδόσεις ο ίδιος ο Popper
ασχολήθηκε ιδιαίτερα microε το να κάνει τις ιδέες του κατανοητές στην πλειοψηφία του
κόσmicroου γράφοντας σε πολλή απλή γλώσσα και ταξιδεύοντας δίνοντας διαλέξεις σε
διάφορα microέρη του κόσmicroου Ως αποτέλεσmicroα αποτελεί έναν από τους πιο
πολυσυζητηmicroένους σύγχρονους φιλοσόφουςτο 1965 χρίστηκε ιππότης από τη
βασίλισσα Ελισσάβετ ένα microικρό δείγmicroα της προσφοράς του και της σηmicroασίας του
έργου του
Το έργο του
Η λογική της επιστηmicroονικής ανακάλυψης στηρίζεται στις εικασίες και τις
απορρίψεις
Αν και φαίνεται λίγο παράξενο πιστεύω πως η παρουσίαση του έργου του Popper δεν
θα έπρεπε να ξεκινήσει από τις θεωρίες του έτσι όπως αυτές εκφράζονται στα βιβλία
του αλλά microε microια αναφορά στο γεγονός(ή microάλλον στη θεωρία) που την επηρέασε πιο
βαθιά από κάθε τι άλλο Το 1905 ο Αινστάιν δηmicroοσίευσε την Ειδική θεωρία της
Σχετικότητας και το 1915 τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας Μέχρι τότε και από την
εποχή του Νεύτωνα η επιστηmicroονική γνώση ήταν το πιο αξιόπιστο είδος γνώσης που
κατείχε ο άνθρωπος και λαmicroβάνονταν ως αδιαmicroφισβήτητη αλήθεια Οι επιστηmicroονικές
microέθοδοι ήταν οι microόνες που microπορούσαν να δώσουν βέβαια αποτελέσmicroατα και οι νέες
επιστηmicroονικές ανακαλύψεις προστίθεντο στο επιστηmicroονικό laquoσώmicroαraquo γνώσεων
συmicroπληρώνοντας και επεκτείνοντας την υπάρχουσα γνώση Με τις θεωρίες του
Αινστάιν όmicroως όλα αυτά φάνηκαν να καταρρέουναν η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν
σωστή(πράγmicroα που αποδείχτηκε microε αναmicroφισβήτητο τρόποmicroε πειράmicroατα) τότε η
νευτώνεια microηχανική ήταν λάθος Η αναζήτηση της βεβαιότητας βρισκόταν στο κέντρο
της επιστήmicroης και της φιλοσοφίας από την εποχή του Καρτέσιου και του Γαλιλέου και
όλοι πίστευαν πως το οικοδόmicroηmicroα του Νεύτωνα αποκάλυπτε πλήρως την κίνηση του
κόσmicroου αλάνθαστα στηριγmicroένο στη microόνη πηγή βεβαιότηταςτην επιστηmicroονική microέθοδο
Και τελικά όλο αυτό το επιστηmicroονικό θαύmicroα που έmicroοιαζε να είναι η τέλεια περιγραφή
του κόσmicroου microας βασισmicroένη στην επιστηmicroονική βεβαιότητα τελικά αποδείχθηκε ότι δεν
ισχύει
Το πρόβληmicroα αυτό ήρθε να λύσει η θεωρία του Popper για την επιστήmicroηέτσι όπως ο
Locke στήριξε τη φιλοσοφία του στο έργο του Νεύτωνα έτσι ο Popper βάσισε τη
θεωρία του για την επιστήmicroη στις ανακαλύψεις του Αινστάιν οι οποίες τράνταξαν
συθέmicroελα τον επιστηmicroονικό κόσmicroο Συνειδητοποίησε πως αν οι αιώνες απόλυτης
παραδοχής της νευτώνειας microηχανικής τελικά δεν ήταν αρκετοί για να αποδείξουν την
αλήθεια της τελικά τίποτα δε θα ήταν αρκετό για να αποδείξει την αλήθεια microιας
επιστηmicroονικής θεωρίας Οι επιστηmicroονικοί νόmicroοι κατέληξε ο Popper δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από απλές θεωρίες δηλαδή προϊόντα του ανθρώπινου microυαλού Αν
εξηγούν ικανοποιητικά τα πράγmicroατα microάλλον βρίσκονται κοντά στην πραγmicroατικότητα
αλλά τίποτα δεν αποκλείει microετά από χρόνια παραδοχής microιας θεωρίας να βγει microια
καινούργια που να είναι πιο κοντά στην πραγmicroατικότητα
Η θεωρία του Popper για την επιστήmicroη βασίζεται σε δύο θεmicroελιώδη προβλήmicroατατα
ονοmicroάζει laquoτο πρόβληmicroα της επαγωγήςraquo(the problem of induction) και laquoτο πρόβληmicroα
της διάκρισηςraquo(the problem of demarcation) Το πρόβληmicroα της επαγωγής microπορεί να
διατυπωθεί ως εξήςποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στη
θεωρητική(επιστηmicroονική) γνώση και την εmicroπειρία ενώ το πρόβληmicroα της
διάκρισηςποιο είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την επιστήmicroη από τη microεταφυσική
όπως επίσης και τα microαθηmicroατικά από τη Λογική Οι απαντήσεις για τα δύο αυτά
θεmicroελιώδη προβλήmicroατα δίνονται στο πρώτο microέρος του The Logic of Scientific
Discovery και microάλιστα συγκλίνουνη γνώση οικοδοmicroείται από προτάσεις που
προκύπτουν από την εmicroπειρία microας και ως εκ τούτου έχουν τη δυνατότητα να
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
κατείχε ο άνθρωπος και λαmicroβάνονταν ως αδιαmicroφισβήτητη αλήθεια Οι επιστηmicroονικές
microέθοδοι ήταν οι microόνες που microπορούσαν να δώσουν βέβαια αποτελέσmicroατα και οι νέες
επιστηmicroονικές ανακαλύψεις προστίθεντο στο επιστηmicroονικό laquoσώmicroαraquo γνώσεων
συmicroπληρώνοντας και επεκτείνοντας την υπάρχουσα γνώση Με τις θεωρίες του
Αινστάιν όmicroως όλα αυτά φάνηκαν να καταρρέουναν η Θεωρία της Σχετικότητας ήταν
σωστή(πράγmicroα που αποδείχτηκε microε αναmicroφισβήτητο τρόποmicroε πειράmicroατα) τότε η
νευτώνεια microηχανική ήταν λάθος Η αναζήτηση της βεβαιότητας βρισκόταν στο κέντρο
της επιστήmicroης και της φιλοσοφίας από την εποχή του Καρτέσιου και του Γαλιλέου και
όλοι πίστευαν πως το οικοδόmicroηmicroα του Νεύτωνα αποκάλυπτε πλήρως την κίνηση του
κόσmicroου αλάνθαστα στηριγmicroένο στη microόνη πηγή βεβαιότηταςτην επιστηmicroονική microέθοδο
Και τελικά όλο αυτό το επιστηmicroονικό θαύmicroα που έmicroοιαζε να είναι η τέλεια περιγραφή
του κόσmicroου microας βασισmicroένη στην επιστηmicroονική βεβαιότητα τελικά αποδείχθηκε ότι δεν
ισχύει
Το πρόβληmicroα αυτό ήρθε να λύσει η θεωρία του Popper για την επιστήmicroηέτσι όπως ο
Locke στήριξε τη φιλοσοφία του στο έργο του Νεύτωνα έτσι ο Popper βάσισε τη
θεωρία του για την επιστήmicroη στις ανακαλύψεις του Αινστάιν οι οποίες τράνταξαν
συθέmicroελα τον επιστηmicroονικό κόσmicroο Συνειδητοποίησε πως αν οι αιώνες απόλυτης
παραδοχής της νευτώνειας microηχανικής τελικά δεν ήταν αρκετοί για να αποδείξουν την
αλήθεια της τελικά τίποτα δε θα ήταν αρκετό για να αποδείξει την αλήθεια microιας
επιστηmicroονικής θεωρίας Οι επιστηmicroονικοί νόmicroοι κατέληξε ο Popper δεν ήταν τίποτα
περισσότερο από απλές θεωρίες δηλαδή προϊόντα του ανθρώπινου microυαλού Αν
εξηγούν ικανοποιητικά τα πράγmicroατα microάλλον βρίσκονται κοντά στην πραγmicroατικότητα
αλλά τίποτα δεν αποκλείει microετά από χρόνια παραδοχής microιας θεωρίας να βγει microια
καινούργια που να είναι πιο κοντά στην πραγmicroατικότητα
Η θεωρία του Popper για την επιστήmicroη βασίζεται σε δύο θεmicroελιώδη προβλήmicroατατα
ονοmicroάζει laquoτο πρόβληmicroα της επαγωγήςraquo(the problem of induction) και laquoτο πρόβληmicroα
της διάκρισηςraquo(the problem of demarcation) Το πρόβληmicroα της επαγωγής microπορεί να
διατυπωθεί ως εξήςποια είναι η σχέση που υπάρχει ανάmicroεσα στη
θεωρητική(επιστηmicroονική) γνώση και την εmicroπειρία ενώ το πρόβληmicroα της
διάκρισηςποιο είναι το στοιχείο που διαφοροποιεί την επιστήmicroη από τη microεταφυσική
όπως επίσης και τα microαθηmicroατικά από τη Λογική Οι απαντήσεις για τα δύο αυτά
θεmicroελιώδη προβλήmicroατα δίνονται στο πρώτο microέρος του The Logic of Scientific
Discovery και microάλιστα συγκλίνουνη γνώση οικοδοmicroείται από προτάσεις που
προκύπτουν από την εmicroπειρία microας και ως εκ τούτου έχουν τη δυνατότητα να
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
συγκριθούν microε αυτή και να απορριφθούν Η σχέση που υπάρχει λοιπόν ανάmicroεσα στη
θεωρητική γνώση και την εmicroπειρία έχει microάλλον παραγωγικό παρά επαγωγικό
χαρακτήραη εmicroπειρία microας διδάσκει διορθώνοντας τα λάθη microας Μόνο υποθέσεις που
έχουν τη δυνατότητα να διαψευσθούν από την εmicroπειρία microπορούν να εκλαmicroβάνονται ως
επιστηmicroονικές ∆εν υπάρχει ανάγκη για το επαγωγικό άλmicroα που ο Locke και ο Hume
θεωρούσαν προβληmicroατικό αλλά αναπόφευκτοη εmicroπειρία δεν microας επιβεβαιώνει απλά
microας διαψεύδει
Ουσιαστικά η απάντηση στο πρόβληmicroα της επαγωγής microας δίνει τη θεωρία του
Popper για τη θεωρητική γνώσηη φυσική πραγmicroατικότητα σύmicroφωνα microε τον Popper
υπάρχει ανεξάρτητα από το ανθρώπινο microυαλό και σε κυριαρχείται από microια εντελώς
διαφορετική τάξη από αυτή που αντιλαmicroβάνεται η ανθρώπινη εmicroπειρία Κατά συνέπεια
η φυσική πραγmicroατικότητα δεν microπορεί να κατανοηθεί απευθείας από τον ανθρώπινο
νου το microόνο που microπορούmicroε να κάνουmicroε είναι να κατασκευάζουmicroε όσο το δυνατόν πιο
συνεπείς και λογικοφανείς θεωρίες για να την εξηγήσουmicroε και για όσο αυτές οι θεωρίες
microας δίνουν χρήσιmicroα πρακτικά αποτελέσmicroατα και εξηγούν τα φαινόmicroενα τις
χρησιmicroοποιούmicroε
Σχεδόν πάντα όmicroως κάποια στιγmicroή οι θεωρίες microας θα αποδειχθούν ανακριβείς σε
κάποιο βαθmicroό τότε ξεκινάmicroε την αναζήτηση για microια νέα θεωρία η οποία θα microπορεί να
εξηγεί ότι και η προηγούmicroενη χωρίς όmicroως να έχει τις αδυναmicroίες της Τη διαδικασία
αυτή δεν την ακολουθούmicroε microόνο στην επιστήmicroη άλλα και σε όλες τις πλευρές της
καθηmicroερινής microας ζωής Ουσιαστικά αυτό συνεπάγεται ότι ο τρόπος που
αντιmicroετωπίζουmicroε τα πράγmicroατα είναι ένα είδος laquoproblem solvingraquo προσπαθούmicroε δηλαδή
να τα αντιmicroετωπίσουmicroε ως προβλήmicroατα που έχουmicroε να λύσουmicroεπροοδεύουmicroε όχι microε το
να προσθέτουmicroε καινούργιες σε microια laquoδεξαmicroενήraquo από ήδη υπάρχουσες βεβαιότητες
αλλά microε το να αντικαθιστούmicroε συνεχώς τις υπάρχουσες θεωρίες microε πιο ικανοποιητικές
Η αντίληψη αυτή για την επιστήmicroη και τη γνώση είναι πραγmicroατικά ρηξικέλευθη για
τα microέχρι τότε δεδοmicroένα της φιλοσοφίαςη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής
είναι θέmicroα επιλογής microεθόδου και δεν αφορά τη φύση των πραγmicroάτων Η αναζήτηση για
τη βεβαιότητα που είχε κυριεύσει τη ∆υτική επιστήmicroη και φιλοσοφία από την εποχή
Καρτέσιου microέχρι το Russell και τους λογικούς θετικιστές έπρεπε να εγκαταλειφθεί
γιατί πολύ απλά δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί Είναι αδύνατον να αποδειχθεί
ολοκληρωτικά και για πάντα η αλήθεια microιας οποιασδήποτε επιστηmicroονικής θεωρίας ή
να χτιστεί ένας επιστηmicroονικός κλάδος σε απολύτως ασφαλή θεmicroέλια Η laquoθεωρία της
επαληθευσιmicroότηταςraquo(verifiability) οδηγεί την αναζήτηση για επιστηmicroονική γνώση σε
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
εντελώς λάθος κατεύθυνση σύmicroφωνα microε τον Popper Και αυτό γιατί υπάρχει microια λογική
ασυmicromicroετρία ανάmicroεσα στην επαλήθευση και τη διάψευση microιας πρότασηςοποιοσδήποτε
αριθmicroός εmicroπειρικών επαληθεύσεων microιας θεωρίας όσο microεγάλος κι αν είναι δεν αρκεί
για να αποδείξει πλήρως τη θεωρία Αντίθετα microία microονάχα παρατήρηση που αντιβαίνει
στη θεωρία αρκεί για να την καταρρίψει Έτσι λοιπόν η κριτική και η αναζήτηση
λαθών γίνονται οι βασικοί τρόποι microε τους οποίους ουσιαστικά προχωρά η
επιστηmicroονική έρευνα Η laquoθεωρία της διαψευσιmicroότηταςraquo(falsifiability) του Popper λέει
λοιπόν ότι οι προτάσεις που δεν microπορούν να ελεγχθούν εmicroπειρικά και εποmicroένως δεν
υπόκεινται σε διάψευση δεν microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικέςαν οτιδήποτε που
microπορούσε να συmicroβεί είναι συmicroβατό microε την αλήθεια microιας πρότασης τότε τίποτα δεν
microπορεί να θεωρηθεί στοιχείο υπέρ της αλήθειας αυτής Ένα καλό παράδειγmicroα αποτελεί
η πρόταση laquoυπάρχει Θεόςraquoέχει κάποιο νόηmicroα και ίσως ένα ενδεχόmicroενο αλήθειας
αλλά κανένας διανοητικά σοβαρός άνθρωπος δεν θα τη θεωρούσε επιστηmicroονική
δήλωση
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Η Ανοιχτή Κοινωνία και οι σύmicromicroαχοι της
Ο Popper εξέθεσε όπως είπαmicroε τις παραπάνω ιδέες για την επιστήmicroη και τη γνώση
στο πρώτο του βασικό έργο The Logic of Scientific Discovery(1934) Οι ιδέες αυτές
προέρχονται εξηγούν και θεmicroελιώνουν την αντίληψη του φιλοσόφου για τις θετικές
επιστήmicroες(microην ξεχνάmicroε ότι τα βασικά αντικείmicroενα των σπουδών του ήταν εκτός από τη
φιλοσοφία η φυσική και η microαθηmicroατική λογική) Συνειδητοποίησε λίγο αργότερα όmicroως
ότι οι ίδιες θέσεις microπορούν να εφαρmicroοστούν και στις κοινωνικές επιστήmicroες To 1945
δηmicroοσίευσε το δίτοmicroο έργο The Open Society and its Enemies στο οποίο εφαρmicroόζει τις
ιδέες του στην πολιτική και κοινωνική θεωρία Το έργο αυτό είναι ένα από τα
σηmicroαντικότερα πολιτικά βιβλία όλων των εποχώναποτελεί την πιο ολοκληρωmicroένη
καταδίκη του ολοκληρωτισmicroού και την πιο δυνατή υπεράσπιση της δηmicroοκρατίας που
γράφτηκε ποτέ Ο πρώτος τόmicroος είναι αφιερωmicroένος στην αντιmicroετώπιση των ιδεών του
Πλάτωνα και ο δεύτερος του Hegel(τον οποίο σε πολλά σηmicroεία αποκαλεί laquoαγύρτηraquo και
laquoαπατεώναraquo) και του Marx Το βιβλίο σύmicroφωνα microε τον Popper γράφτηκε σε microια
εποχή που σχεδόν ο microισός πληθυσmicroός της γης ζούσε κάτω από ολοκληρωτικά
καθεστώτα και αποτελεί microια προσπάθεια υπεράσπισης των δηmicroοκρατικών καθεστώτων
η οποία συγκινεί microέχρι και σήmicroερα
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Η βεβαιότητα λοιπόν σύmicroφωνα microε τον Popper εκτός από την επιστήmicroη δεν είναι
δυνατή ούτε και στην πολιτική Έτσι η επιβολή microιας οποιασδήποτε άποψης δεν είναι
ποτέ δικαιολογηmicroένη Η πιο ανεπιθύmicroητη και επικίνδυνη microορφή της σηmicroερινής
κοινωνίας είναι αυτή στην οποία επιβάλλεται ο κεντρικός σχεδιασmicroός και απαγορεύεται
η διαφοροποίηση Η κριτική είναι ο κύριος τρόπος microε τον οποίο οι κοινωνικές πολιτικές
microπορούν να βελτιωθούν πριν πραγmicroατοποιηθούν Και η καταγραφή των ανεπιθύmicroητων
συνεπειών είναι η ουσιωδέστερη microέθοδος για να τροποποιηθούν ή να εγκαταλειφθούν
αφού έχουν πραγmicroατοποιηθεί Η κοινωνία λοιπόν η οποία επιτρέπει την κριτική
συζήτηση την αντίθεση και το διάλογο(αυτή δηλαδή που ο Popper καλεί laquoανοιχτή
κοινωνίαraquo) θα είναι σίγουρα πολύ πιο αποτελεσmicroατική στη επίλυση των προβληmicroάτων
που προκύπτουν από οποιαδήποτε άλλης microορφής κοινωνία Η πρόοδος θα είναι
γρηγορότερη και microε microικρότερο κόστος και το σηmicroαντικότερο λαmicroβάνοντας υπόψην τις
ηθικές συνέπειες
Ο Popper ισχυρίζεται ότι στην πολιτική όπως στην επιστήmicroη αντικαθιστούmicroε
συνεχώς καθιερωmicroένες ιδέες microε αυτές που ελπίζουmicroε να αποδειχθούν καλύτερες Η
κοινωνία επίσης βρίσκεται σε microια κατάσταση συνεχούς αλλαγής η οποία microάλιστα
συmicroβαίνει microε ολοένα γρηγορότερους ρυθmicroούς Συνεπώς η δηmicroιουργία και η διατήρηση
microιας laquoιδανικής κοινωνίαςraquo δεν αποτελεί επιλογή για microας Αυτό που έχουmicroε να κάνουmicroε
είναι να microάθουmicroε να διαχειριζόmicroαστε αυτή την ατελείωτη διαδικασία συνεχών αλλαγών
Ουσιαστικά έχουmicroε να αντιmicroετωπίσουmicroε microια διαρκή laquoεπίλυση προβληmicroάτωνraquo τα
οποία προκύπτουν συνεχώς στην καθηmicroερινότητα Πρέπει αδιάλειπτα να αναζητούmicroε
τα κοινωνικά προβλήmicroατα όπως η φτώχεια οι απειλές της ειρήνης η κακή εκπαίδευση
η αδικία κλπ και να προσπαθούmicroε να τα καταπολεmicroήσουmicroε Επειδή όmicroως η τελειότητα
και η βεβαιότητα είναι αδύνατον να επιτευχθούν δεν πρέπει να σκεπτόmicroαστε το πώς θα
κτίσουmicroε το τέλειο νοσοκοmicroείο ή σχολείο αλλά το πώς θα απαλλαγούmicroε από τα
χειρότερα από αυτά βελτιώνοντας τις συνθήκες για όλους τους ανθρώπους ∆εν ξέρουmicroε
πώς να κάνουmicroε τους ανθρώπους χαρούmicroενους microπορούmicroε όmicroως να τους προστατεύσουmicroε
από το να υποφέρουν και να ταλαιπωρούνται
Αυτή είναι η κληρονοmicroιά του Sir Karl Popper (όσο γίνεται η κληρονοmicroιά του
microεγαλύτερου φιλοσόφου του 20ου αι να χωρέσει σε λίγες σελίδες) και εmicroείς ως
οικονοmicroολόγοι πρέπει να επωφεληθούmicroε από αυτή Και δεν εννοώ microόνο να δούmicroε και
να microάθουmicroε την κριτική του Popper απέναντι στη θεωρία του Marxείναι πανίσχυρη και
διαπραγmicroατεύεται πολλά και σηmicroαντικά οικονοmicroικά θέmicroατα όπως η θεωρία της
αξίας(την οποία χαρακτηρίζει πολύ εύστοχα laquomicroεταφυσικήraquo) ή της διανοmicroής και
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
αποτελεί χρήσιmicroη ανάλυση για τα Οικονοmicroικά(το ότι ο Bryan Magge στην laquoΙστορία
της φιλοσοφίας τουraquo έχει ως υπότιτλο στο κεφάλαιο για τον Popper ldquoThe gravedigger
of Marxismraquo νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για κάποιον οικονοmicroολόγο να ασχοληθεί microε την
Ανοιχτή Κοινωνία) Aπό τον Popper όmicroως πρέπει (και ήδη το έχουmicroε κάνει) να
κρατήσουmicroε και πολλά άλλα κυρίως όσον αφορά τη microέθοδο της laquoεπιστήmicroης microαςraquo
Ο Mark Blaug ξεκινά το άρθρο του για τη microεθοδολογία των Οικονοmicroικών laquoKuhn
versus Lakatos or Paradigms versus research programmes in the history of
economicsraquo(βρίσκεται στον τόmicroο Method and Appraisal in Economics που
επιmicroελήθηκε ο SLatsis)microε την εξής φράσηlaquoΣτις δεκαετίες 1950 και 1960 οι
οικονοmicroολόγοι έmicroαθαν τη microεθοδολογία τους από τον Popperraquo Και αυτό είναι σε πολύ
microεγάλο βαθmicroό σωστό Στα Οικονοmicroικά είχε υπερισχύσει η microέθοδος του ΜFriedman η
οποία ουσιαστικά ήταν η φιλοσοφία του Popper λίγο πιο απλοποιηmicroένη και
εφαρmicroοσmicroένη στα Οικονοmicroικά(το laquoF-twistraquo όπως το αποκάλεσε ο Samuelson) Αυτό
δεν έγινε τυχαία Η βασική συνεισφορά της φιλοσοφίας του Popper είναι ότι microας δίνει
ένα microεθοδολογικό κριτήριο διάκρισης της επιστήmicroης από τη microεταφυσική Το κριτήριο
αυτό αν και προέρχεται από τη microελέτη της εξέλιξης των θετικών επιστηmicroώνhellip
laquoβολεύειraquo τους οικονοmicroολόγους Το κριτήριο της διαψευσιmicroότητας είναι ταυτόχρονα
και ένα laquoκανονιστικόraquo κριτήριο(microε την έννοια του ότι δίνει το στίγmicroα του πώς θα
έπρεπε να είναι η επιστηmicroονική microέθοδος) και ταυτόχρονα microια εξήγηση της εξέλιξης της
επιστήmicroης(η οποία γίνεται microε laquoεικασίες και απορρίψειςraquo) laquoΤαιριάζειraquo λοιπόν microε τα
Οικονοmicroικά γιατί απλούστατα είναι microια εmicroπειρική laquoεπιστήmicroηraquo τα συmicroπεράσmicroατα της
οποίας έχουν τη δυνατότητα να διαψευστούν από την εmicroπειρική παρατήρηση
Η microέθοδος των Οικονοmicroικών είναι ουσιαστικά παραγωγικήέχουmicroε υιοθετήσει a
priori κάποια αξιώmicroατα και microε τη χρήση των microαθηmicroατικών κατασκευάζουmicroε
υποδείγmicroατα microε τα οποία εξηγούmicroε και προβλέπουmicroε την πραγmicroατικότητα Η χρήση
των microαθηmicroατικών microας εξασφαλίζει τη συνέπεια στο laquoπέρασmicroαraquo από τα
αξιώmicroαταυποθέσεις στα τελικά συmicroπεράσmicroατα Η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου
microας εξασφαλίζει την πολυπόθητη διαψευσιmicroότητααφού τα συmicroπεράσmicroατα microας
προσπαθούν να εξηγήσουν και να προβλέψουν την πραγmicroατικότητα τότε microπορούν να
ελεγχθούν ως προς την ορθότητά τους microε βάση την εmicroπειρία και τελικά να διαψευστούν
ή όχι ανάλογα microε το αν εξηγούνπροβλέπουν ικανοποιητικά Σίγουρα υπάρχουν
περιπτώσεις που ο εmicroπειρικός έλεγχος είναι πολύ δύσκολος ή και αδύνατος (πχ όσον
αφορά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας) αλλά αυτό δεν νοmicroίζω ότι είναι αρκετό για
να αmicroφισβητήσει το ότι τα Οικονοmicroικά γενικά ακολουθούν το κριτήριο της
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
διαψευσιmicroότηταςστη συντριπτική πλειοψηφία οι θεωρίες microας έχουν άmicroεση σχέση microε
την πραγmicroατικότητα και η εmicroπειρία microπορεί να microας δείξει το αν διαψεύδονται ή όχι Στις
ελάχιστες περιπτώσεις που δεν υπάρχει η δυνατότητα του εmicroπειρικού ελέγχου νοmicroίζω
πως τα πράγmicroατα δεν είναι τόσο σοβαράοι κλάδοι αυτοί έχουν αποκτήσει microια θέση
laquoιερού δισκοπότηρουraquo για τους οικονοmicroολόγους Η έρευνα εκεί γίνεται κυρίως για να
παραχθούν θεωρητικά microαθηmicroατικά αποτελέσmicroατα που έχουν ενδιαφέρον λόγω του
εξεζητηmicroένου microαθηmicroατικού περιεχοmicroένου τους Ουσιαστικά κανείς δεν ενδιαφέρεται
να ελέγξει εmicroπειρικά τη θεωρία της Γενικής Ισορροπίας(και τους αντίστοιχους κλάδους)
γιατί κανείς δεν πιστεύει ότι έχει κάποιο πρακτικό ενδιαφέρονοι προσπάθειες γίνονται
για να καταλήξουν σε κάποια θεωρητικά συmicroπεράσmicroατα που microπορεί να έχουν κάποιο
microαθηmicroατικό ενδιαφέρον δε microας λένε τίποτα όmicroως για την πραγmicroατικότητα
∆εν πρέπει να παρεξηγούmicroε το ρόλο της επιστήmicroηςκύριο microέληmicroά της είναι να microας
βοηθήσει να καταλάβουmicroε το τι συmicroβαίνει γύρω microας Τα Οικονοmicroικά δεν πρέπει να
αγνοούν το βασικό τους ρόλο που είναι η κατανόηση της οικονοmicroικής πραγmicroατικότητας
Μόνο microε το σχήmicroα των laquoεικασιών και απορρίψεωνraquo της φιλοσοφίας του Popper microπορεί
να επιτευχθεί αυτός ο στόχος Είmicroαι σίγουρος ότι ο Sir Karl θα συmicroφωνούσε
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
THOMAS S KUHN
ldquohellipscientific revolutions are here taken to be those non-cummulative developmental
episodes in which an older paradigm is replaced in whole or in part by an incompatible
new onerdquo Thomas Kuhn
Η ζωή του
Από τη Φυσική στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της Επιστήmicroης
Ο Thomas Kuhn γεννήθηκε στις 18 Ιουλίου του 1922 στο Cincinnati του Ohio γιος
του microηχανολόγου microηχανικού Samuel Kuhn και της Minette Stroock Kuhn Από microικρός
είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φυσική και όταν ήρθε η ώρα να αποφασίσει για τις σπουδές
του δεν δυσκολεύτηκε ιδιαίτερατο 1943 απέκτησε το πτυχίο του στη Φυσική από το
Harvard Το 1946 πήρε το microεταπτυχιακό του δίπλωmicroα και το 1949 ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στην κβαντική microηχανική Μέχρι τότε δεν είχε ασχοληθεί καθόλου microε
την ιστορία ή τη φιλοσοφία της επιστήmicroης παρά microόνο microε την καθαρή Φυσική στην
οποία είχε αποφασίσει να στραφεί Μετά το πέρας του διδακτορικού του όmicroως microετά
από πρόταση του προέδρου του Harvard James Conant ο Kuhn άρχισε να διδάσκει ένα
microάθηmicroα ιστορίας της επιστήmicroης στο προπτυχιακό πρόγραmicromicroα του Πανεπιστηmicroίου Το
microάθηmicroα αυτό καθώς και η προσπάθεια του να έρθει σε επαφή microε τη σκέψη του
Αριστοτέλη ήταν οι αποφασιστικοί παράγοντες που τον έκαναν να στραφεί στη microελέτη
αρχικά της ιστορίας και αργότερα της φιλοσοφίας της επιστήmicroης
Στην αρχή της καριέρας του επικεντρώθηκε στην ιστορία της Θερmicroοδυναmicroικής και
λίγο αργότερα στην ιστορία της αστρονοmicroίας Ως αποτέλεσmicroα της έρευνας που έκανε
στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 προέκυψε το πρώτο του βιβλίο The Copernican
Revolution(1957) που ήταν αφιερωmicroένο στην Κοπερνίκεια επανάσταση και τις
συνέπειες της για την εξέλιξη της επιστήmicroης Λίγο microετά την έκδοση του βιβλίου αυτού
microετακινήθηκε από το Harvard στο University of California στο Berkeley όπου έγινε
καθηγητής της ιστορίας της επιστήmicroης στο τmicroήmicroα φιλοσοφίας όmicroως του κολεγίου
πράγmicroα που του επέτρεψε να έρθει σε επαφή και microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης Στο
Berkeley γνωρίστηκε και συνεργάστηκε microε πολύ σηmicroαντικούς φιλοσόφους της
επιστήmicroης όπως ο Stanley Cavell (που τον έφερε σε επαφή microε τα έργα του Wittgenstein
τα οποία τον επηρέασαν πάρα πολύ) και ο Paul Feyerabend Το 1962 λοιπόν και αφού
ο βασικός ερευνητικός του τοmicroέας είχε γίνει η φιλοσοφία της επιστήmicroης εκδόθηκε το
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
The structure of Scientific Revolutions Το έργο αυτό θεωρείται το magnum opus του
και αναmicroφισβήτητα είναι ένα από τα σηmicroαντικότερα βιβλία φιλοσοφίας που γράφτηκαν
στον 20ο αι Στο έργο αυτό παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά οι όροι
laquoπαράδειγmicroαraquo(paradigm) laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)
laquoασυmicromicroετρίαraquo(incommensurability) κά Το έργο αυτό είχε τροmicroακτική επιτυχία και
σηmicroάδεψε ολόκληρη τη φιλοσοφία της επιστήmicroης όπως και την επιστηmicroονική εξέλιξη
του ίδιου του Kuhn Αν και συνέχισε να παράγει έργο microέχρι το θάνατό του σχεδόν σε
όλη τη microετέπειτα πορεία του αφιερώθηκε στο να ολοκληρώσει και να επεκτείνει τις
ιδέες που για πρώτη φορά παρουσιάστηκαν στο The structure of Scientific Revolutions
Το 1964 άφησε το Berkeley για να γίνει καθηγητής στο Princeton Τον επόmicroενο
χρόνο έλαβε χώρα ένα σηmicroαντικό γεγονός το οποίο βοήθησε στο να microεγαλώσει ακόmicroη
περισσότερο το(ήδη microεγάλο λόγω της επιρροής του The structure of Scientific
Revolutions) όνοmicroα του Kuhn ανάmicroεσα στους φιλοσόφους της επιστήmicroης
∆ιοργανώθηκε ένα microεγάλο συνέδριο για τη φιλοσοφία της επιστήmicroης στο Λονδίνο το
οποίο περιελάmicroβανε και microια συνοmicroιλία microεταξύ του Kuhn του Feyerabend και του
Lakatos Οι Feyerabend και Lakatos δεν προσήλθαν όmicroως στο συνέδριο και κατά
συνέπεια όλη η προσοχή στράφηκε στο έργο του Kuhn Επίσης στο συνέδριο αυτό
έλαβε χώρα και microια συζήτηση microεταξύ του Kuhn και του Popper στην οποία τονίστηκαν
οι διαφορές στη φιλοσοφία τους και φάνηκε ακόmicroη πιο καθαρά η σηmicroασία του έργου
του Kuhn
To 1970 ακολούθησε η δεύτερη έκδοση του The structure of Scientific Revolutions
στην οποία ο Kuhn προσπάθησε να διασαφηνίσει ακόmicroη καλύτερα την έννοια του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo και έδωσε microια συνολικότερη εικόνα της φιλοσοφίας του για την
επιστήmicroη Το 1978 εξέδωσε το Black-Body Theory and the Quantum Discontinuity microια
ιστορία των πρώτων χρόνων της κβαντικής microηχανικής Το 1983 έγινε καθηγητής
φιλοσοφίας της επιστήmicroης στο ΜΙΤ Σε όλη σχεδόν τη διάρκεια των δεκαετιών του ΄80
και του ΄90 συνέχισε να γράφει και να δηmicroοσιεύει άρθρα για τη φιλοσοφία και την
ιστορία της επιστήmicroης Το 1994 διαγνώστηκε ότι πάσχει από καρκίνο ο οποίος τον
οδήγησε στο θάνατο στις 17 Ιουνίου του 1996 Μέχρι και λίγο πριν το θάνατό του
συνέχισε να δουλεύει σε microια φιλοσοφική microονογραφία αφιερωmicroένη στην επιστηmicroονική
αλλαγή στον κλάδο της εξελικτικής ψυχολογίας χαρακτηριστικό ενός microεγάλου
πνεύmicroατος που επηρέασε όσο ελάχιστα την επιστηmicroολογία του 20ου αι
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Το έργο του
Η εξέλιξη της επιστήmicroης είναι microια επαναστατική αλλαγή παραδειγmicroάτων
Όπως προαναφέραmicroε microετά τη Φυσική ο Kuhn ασχολήθηκε αρχικά microε την ιστορία της
επιστήmicroης Κατά την περίοδο αυτή άρχισε να διαmicroορφώνει τις ιδέες που παρουσίασε
στο The structure of Scientific Revolutions Μελετώντας λοιπόν την ιστορία της
επιστήmicroης είδε την εξέλιξή της microε τρόπο εντελώς διαφορετικό σε σχέση microε το πώς την
αντιmicroετώπιζαν microέχρι τότε
Η επίδραση του ∆ιαφωτισmicroού στην αντίληψη για την επιστήmicroη ήταν τεράστια Ήδη
στην ενότητα για τον Popper αναφέρθηκαν κάποια στοιχεία για το πώς οι άνθρωποι
αντιmicroετώπιζαν την επιστήmicroηως ένα σύνολο από βεβαιότητες στο οποίο προστίθενται
νέες αλήθειες microε το πέρασmicroα του χρόνου Το πνεύmicroα του ∆ιαφωτισmicroού είχε
δηmicroιουργήσει microια τόσο ακλόνητη πίστη για την τελειότητα της επιστηmicroονικής microεθόδου
που πέραν του ότι οι επιστηmicroονικές ανακαλύψεις αντιmicroετωπίζονταν ως αναmicroφισβήτητες
αλήθειες ο τρόπος microε τον οποίο προχωρούσε θεωρούνταν οmicroαλός ∆ηλαδή η
επιστηmicroονική εξέλιξη δεν ήταν παρά microια γραmicromicroική διαδικασία κατά την οποία οι
βέβαιες αλήθειες που ανακαλύπτονται microε την επιστηmicroονική microέθοδο προστίθενται στο
σώmicroα της υπάρχουσας γνώσης χωρίς να αναιρεί τα θεmicroέλια του επιστηmicroονικού
οικοδοmicroήmicroατος Είδαmicroε πώς ο Popper επηρεασmicroένος από τις ανακαλύψεις του Αινστάιν
αmicroφισβήτησε τη βεβαιότητα των επιστηmicroονικών θεωριών και αντιπρότεινε το κριτήριο
της διαψευσιmicroότητας για το διαχωρισmicroό microεταξύ επιστήmicroης και microεταφυσικής Τώρα θα
δούmicroε πώς ο Kuhn αmicroφισβητεί το ότι η επιστήmicroη προχωράει microε οmicroαλό και γραmicromicroικό
τρόπο και το laquomicroοντέλοraquo επιστηmicroονικής εξέλιξης που προτείνειαυτό των
laquoεπιστηmicroονικών επαναστάσεωνraquo
Ο Kuhn λοιπόν στο The structure of Scientific Revolutions παρουσιάζει microια εικόνα
της επιστήmicroης εντελώς διαφορετική από ότι είχε συζητηθεί ως τότε Ο Kuhn λοιπόν
κάνει τη διάκριση ανάmicroεσα σε laquoκανονικήraquo(normal) και laquoεπαναστατικήraquo(revolutionary)
επιστήmicroη Η κανονική επιστήmicroη είναι η οργανωmicroένη προοδευτική και καθηmicroερινή
εργασία συλλογής στοιχείων και ελέγχου διαφόρων υποθέσεων Λαmicroβάνει χώρα στο
πλαίσιο διανοητικών εικασιών και καθιερωmicroένων πρακτικών που θεωρεί δεδοmicroένες Η
ύπαρξη της κανονικής επιστήmicroης σηmicroατοδοτείται από τη σύνδεση microεταξύ microιας
επιστηmicroονικής κοινότητας και ενός laquoπαραδείγmicroατοςraquo(paradigm) Το παράδειγmicroα είναι
το σύνολο των αξιωmicroάτων των νόmicroων των θεωριών των εφαρmicroογών και των
πειραmicroατικών διατάξεων που αποτελούν τα πρότυπα από τα οποία πηγάζουν
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
συγκεκριmicroένες συmicroπαγείς παραδόσεις επιστηmicroονικής έρευνας Η επιστηmicroονική
κοινότητα κάνει αποδεκτό ένα επιστηmicroονικό παράδειγmicroα στηρίζοντας την έρευνά της
σε κοινές περιπτώσεις αναγνωρίζοντας τους ίδιους κανόνες και τα ίδια κριτήρια
επιστηmicroονικής κριτικής αποδεχόmicroενη τις θεωρίες που αναπτύσσονται στα βασικά
επιστηmicroονικά εγχειρίδια Η κανονική επιστήmicroη βασίζει την έρευνά της σε
προγενέστερες επιστηmicroονικές επιτεύξεις οι οποίες σε κάποια χρονική στιγmicroή
αναγνωρίζονται από τη συγκεκριmicroένη επιστηmicroονική κοινότητα ως βάσεις για τη
θεmicroελίωση της πρακτικής της Ο Kuhn χαρακτήρισε την κανονική επιστήmicroη laquopuzzle-
solvingraquoτα microέλη της επιστηmicroονικής κοινότητας διαmicroορφώνουν ένα laquoαόρατο κολέγιοraquo
χρησιmicroοποιώντας κοινές πρακτικές και προσπαθούν να επιλύσουν τα επιστηmicroονικά
προβλήmicroατα που παρουσιάζονται microέσα στο κοινό παράδειγmicroα που ακολουθούν
Η βασική ιδέα του Kuhn εντοπίζεται στη φύση της εξέλιξης της κανονικής
επιστήmicroηςη κανονική επιστήmicroη εξελίσσεται διαmicroέσου της εmicroφάνισης ορισmicroένων
laquoανωmicroαλιώνraquo(anomalies) που προέρχονται από το γεγονός ότι δεν συmicroφωνούν οι
προβλέψεις του ισχύοντος παραδείγmicroατος microε τα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Αρχικά όταν
υπάρχει αδυναmicroία να εξηγηθεί κάποια παρατήρηση microε το υπάρχον παράδειγmicroα το
παράδειγmicroα δεν εγκαταλείπεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να αντιmicroετωπίσουν την
ανωmicroαλία αυτή στα πλαίσια του υπάρχοντος παραδείγmicroατος Σιγά σιγά όmicroως καθώς
ανωmicroαλίες(δηλαδή αδυναmicroίες του παραδείγmicroατος να εξηγήσει νέα δεδοmicroένα ή
παρατηρήσεις) συσσωρεύονται δηmicroιουργείται laquoκρίσηraquo(crisis) στην επιστηmicroονική
κοινότητακάποιοι επιστήmicroονες προχωρούν στην ανάπτυξη άλλων microεθόδων και
στοιχείων έρευνας και στη διατύπωση νέων θεωριών σε microια προσπάθεια να εξηγήσουν
τα καινούργια δεδοmicroένα που αδυνατεί να εξηγήσει το υπάρχον παράδειγmicroα Μόλις
αναδυθεί ένας ριζικά καινούργιος τρόπος θεώρησης των απρόβλεπτων αποτελεσmicroάτων
και θεωρηθεί ότι τα εξηγεί πειστικά η κανονική επιστήmicroη ανατρέπεται Η εmicroφάνιση
της laquoεπαναστατικήςraquo επιστήmicroης η οποία συντίθεται από τις νέες θεωρίες θα οδηγήσει
στην καταστροφή του παλιού παραδείγmicroατος και στην αντικατάστασή του από ένα
καινούργιο το οποίο εξηγεί τις απρόβλεπτες παρατηρήσεις Αυτή η διαδικασία είναι
microια laquoεπιστηmicroονική επανάστασηraquo(scientific revolution)καθώς η laquoαλλαγή
παραδείγmicroατοςraquo(paradigm shift) οδηγεί βαθmicroιαία στη διαδικασία διεκπεραίωσης της
κανονικής επιστήmicroης οι επιστήmicroονες αρχίζουν να εργάζονται laquoσε έναν διαφορετικό
κόσmicroοraquo
Παραδείγmicroατα επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Kuhn microας δίνει από την εξέλιξη της
Φυσικήςη Κοπερνίκεια επανάσταση η επανάσταση της Θερmicroοδυναmicroικής η
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
κβαντοmicroηχανική και η Θεωρία της Σχετικότητας του Αινστάιν Αυτό κατά την άποψή
microου είναι ένα πολύ σηmicroαντικό στοιχείοη θεωρία του Kuhn στηρίχθηκε στην εξέλιξη
της Φυσικής Είναι πολύ ενδιαφέρον το ότι υιοθετήθηκε κατά κόρον από κοινωνικούς
επιστήmicroονες για να εξηγήσει την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
Ένα άλλο βασικό στοιχείο της θεωρίας του Kuhn είναι ότι η επιστηmicroονική εξέλιξη
είναι πολλές φορές ασυmicroβίβαστη microε το παρελθόν τηςτα παραδείγmicroατα δεν microπορούν να
συγκριθούν γιατί είναι laquoασύmicromicroετραraquo(incommensurable) H αλλαγή παραδείγmicroατος δεν
είναι microια απλή επαναδιατύπωση ή βελτίωση microιας θεωρίας αλλά microια ριζική αλλαγή
στον ορισmicroό της επιστηmicroονικής ορολογίας στον τρόπο που οι επιστήmicroονες βλέπουν την
επιστήmicroη τους και το σηmicroαντικότερο αναθεώρηση στο ποια ζητήmicroατα θεωρούνται
σηmicroαντικά και πρέπει να ερευνώνται Αυτή είναι και η πεmicroπτουσία της θεώρησης του
Kuhnοι νέες θεωρίες δεν είναι απλές επεκτάσεις των παλιών αλλά microέρη microιας
επιστηmicroονικής επανάστασηςρηξικέλευθοι και εντελώς διαφορετικοί τρόποι να βλέπει
κανείς τα πράγmicroατα Γιrsquo αυτό σε πολλές περιόδους διαφορετικά παραδείγmicroατα
συνυπάρχουν στην επιστήmicroηmicroέχρι και τον 18ο αι υπήρχαν υπερασπιστές του
συστήmicroατος του Πτολεmicroαίου Αν και δεν είmicroαι ειδικός νοmicroίζω πως microε αυτόν τον τρόπο
θα εξηγούσε ο Kuhn και τη σηmicroερινή κατάσταση στη σύγχρονη Φυσικήσυνυπάρχουν
τα παραδείγmicroατα της κβαντοmicroηχανικής και της σχετικότητας Και τα δύο εξαιρετικά
δοmicroηmicroένα εξηγούν microε διαφορετικό τρόπο τα ίδια φαινόmicroενα αλλά σε πολλές
περιπτώσεις καταλήγουν σε διαφορετικά συmicroπεράσmicroατα Όπως λέει και ο ίδιος o Kuhn
laquoThe competition between paradigms is not the sort of battle that can be resolved by
proofraquo
Αφού λοιπόν τα παραδείγmicroατα είναι ασύmicromicroετρα και εποmicroένως δύσκολο να
συγκριθούν η απόρριψη ενός παραδείγmicroατος δεν έρχεται microόνο από τις ανωmicroαλίες που
παρουσιάστηκαν σε αυτό αλλά εξαρτάται και από την εmicroφάνιση του νέου
παραδείγmicroατος Για να γίνει ένα παράδειγmicroα αποδεκτό έναντι ενός άλλου πρέπει να
επιλύει επαρκέστερα τα προβλήmicroατα που θεωρεί σηmicroαντικά η επιστηmicroονική κοινότητα
Πρέπει microε άλλα λόγια να εξηγεί ικανοποιητικά και τις καινούργιες απρόβλεπτες
περιπτώσεις που παρουσιάστηκαν και οδήγησαν στην αλλαγή παραδείγmicroατος
ταυτόχρονα όmicroως να επεξηγεί και όλες τις παρατηρήσεις που αντιmicroετώπιζε το
παλιότερο παράδειγmicroα
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Υπήρξαν επιστηmicroονικές επαναστάσεις στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης
Η επίδραση του The structure of Scientific Revolutions υπήρξε πραγmicroατικά τεράστια
Πρέπει να είναι από τα πιο πολυδιαβασmicroένα επιστηmicroονικά βιβλία του 20ου αι και
θεωρείται θεmicroελιώδες ανάγνωσmicroα για όποιον θέλει να έχει microια στοιχειώδη σχέση microε τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης Επιστήmicroονες από όλους σχεδόν τους επιστηmicroονικούς
κλάδους προσπάθησαν να ερmicroηνεύσουν την εξέλιξη της επιστήmicroης τους microε τη θεωρία
των επιστηmicroονικών επαναστάσεων του Kuhn Όπως έγραψα και λίγο παραπάνω microου
κάνει ιδιαίτερη εντύπωση πως οι περισσότερες προσπάθειες έγιναν από το χώρο των
κοινωνικών επιστηmicroών αν και η θεωρία του Kuhn στηρίζεται αποκλειστικά σε
παραδείγmicroατα από το χώρο των θετικών επιστηmicroών Ο ίδιος microάλιστα ήταν φυσικός και
ασχολήθηκε microε την ιστορία των θετικών επιστηmicroών δεν πρέπει να είχε microεγάλη επαφή
microε τις κοινωνικές επιστήmicroες και δεν έχει γράψει τίποτα γιrsquo αυτές
Αυτό νοmicroίζω ότι εξηγείται από το γεγονός ότι η θεωρία του για την επιστηmicroονική
εξέλιξη εκλαmicroβάνεται και ως κριτήριο επιστηmicroονικότητας(αν και αmicroφιβάλλω κατά
πόσο ο ίδιος ο Kuhn θα ήθελε να αντιmicroετωπίζεται έτσι)όποιος κλάδος εξελίσσεται
σύmicroφωνα microε το πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων είναι επιστηmicroονικός Οι
θετικοί επιστήmicroονες ποτέ δεν είχαν πρόβληmicroα επιστηmicroονικότητας πάντοτε ήξεραν ότι
οι microέθοδοι τους αποτελούν πρότυπο επιστηmicroονικότητας Οι κοινωνικοί επιστήmicroονες
αντίθετα πάντοτε πάσχιζαν να κερδίσουν τον τίτλο του επιστήmicroονα και γιrsquo αυτό νοmicroίζω
ότι έκανα τόσες προσπάθειες να εξηγήσουν την εξέλιξη των κοινωνικών επιστηmicroών
σύmicroφωνα microε το πρότυπο του Kuhn
Οι οικονοmicroολόγοι δεν microπορούσαν να microη δοκιmicroάσουν Στα Οικονοmicroικά είχαmicroε και τον
όρο laquoεπανάστασηraquo πολύ πριν τον Kuhnη laquoοριακή επανάστασηraquo είχε ξεσπάσει στις
δεκαετίες 1880 και 1890(και είχε ήδη ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1870) και η
laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo είχε συγκλονίσει τον ακαδηmicroαϊκό αλλά και τον πραγmicroατικό
κόσmicroο πίσω στη δεκαετία του 1930 Λίγο microετά τη δεύτερη έκδοση του The structure of
Scientific Revolutions πολλοί έσπευσαν να microιλήσουν για τη laquomicroονεταριστική
αντεπανάστασηraquo η οποία σήmicroαινε το τέλος του κεϋνσιανισmicroού Η άποψη ότι η
Οικονοmicroική επιστήmicroη εξελίχθηκε ακολουθώντας τις παραπάνω επαναστάσεις είχε
πολλούς οπαδούς(επιλεκτικά αναφέρουmicroε τους ACoats και BWard) Υπήρξαν όmicroως
πολλές ενστάσεις για το αν οι παραπάνω microπορούν να θεωρηθούν επιστηmicroονικές
επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn(πολλοί απορρίπτουν τη θεώρηση του Kuhn για
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
την εξέλιξη των Οικονοmicroικών Οι πιο γνωστοί είναι οι MBlaug και ο
MBronfenbrenner όπως και ο ποππεριανός Nde Marchi) Ουσιαστικά το βασικό
ερώτηmicroα βρίσκεται ακριβώς στο σηmicroείο αυτόαν οι παραπάνω laquoεπαναστάσειςraquo
ικανοποιούν τα κριτήρια του Kuhn για να θεωρηθούν επιστηmicroονικές επαναστάσεις
Όσον αφορά την οριακή επανάσταση των τελών του 19ου αι αν και αποτελεί microάλλον
microια ριζοσπαστική αλλαγή παραδείγmicroατος στα Οικονοmicroικά απουσιάζει εντελώς το
στοιχείο της ανωmicroαλίας που στηρίζεται σε microια απρόβλεπτη εmicroπειρική παρατήρηση Ο
Kuhn αναφέρει ξεκάθαρα πώς οι ανωmicroαλίες που συσσωρεύονται και οδηγούν στην
κρίση και στη συνέχεια στην αλλαγή παραδείγmicroατος οφείλονται σε απρόβλεπτες
εmicroπειρικές παρατηρήσεις ή πειράmicroατα Το ισχύον παράδειγmicroα καταπονείται όταν
αδυνατεί να εξηγήσει νέες παρατηρήσεις και απρόβλεπτα αποτελέσmicroατα (ένα καλό
παράδειγmicroα είναι το πείραmicroα των Michelson-Morley που οδήγησε στη διατύπωση της
Θεωρίας της Σχετικότητας αmicroφισβητώντας βασικά αποτελέσmicroατα της νευτώνειας
microηχανικής) Στην περίπτωση της οριακής επανάστασης όmicroως δεν είχαmicroε τίποτα
τέτοιοκαmicroία αποτυχία του κλασικού παραδείγmicroατος να εξηγήσει την παρατηρούmicroενη
πραγmicroατικότητα δεν έδωσε ώθηση για επαναστατική αλλαγή Η επανάσταση οφείλεται
πολύ περισσότερο στο στιβαρό microαθηmicroατικό υπόβαθρο των πρωταγωνιστών της(Jevons
Walras Menger) και στην επιθυmicroία τους να microαθηmicroατικοποιήσουν τα Οικονοmicroικά παρά
σε κάποια αποτυχία των κλασικών υποδειγmicroάτων
Οι δύο laquomicroακροοικονοmicroικές επαmicroαστάσειςraquo αντίθετα είχαν το έρεισmicroα της εmicroπειρίας
Και ο Keynes και οι νεοκλασικοί (Lukas Sargent Kydland) διατύπωσαν τις θεωρίες
τους για να εξηγήσουν τις αποτυχίες της οικονοmicroικής πολιτικής της εποχής τους Ο
Keynes έχτισε το οικοδόmicroηmicroά του για να εξηγήσει τα αίτια της παρατεταmicroένης κρίσης
των τελών της δεκαετίας του 1920 και να προτείνει τη λύση για να βγει η οικονοmicroία
από την κρίση αυτή Οι νεοκλασικοί έφτιαξαν το δόγmicroα των ορθολογικών προσδοκιών
στηριζόmicroενοι στο microονεταρισmicroό του Friedman για να εξηγήσουν την κρίση της
δεκαετίας του 1970 και να στηρίξουν την άποψή τους για το ρόλο του κράτους Και οι
δύο λοιπόν προσπάθησαν να εξηγήσουν την πραγmicroατικότητα εκεί που το
προηγούmicroενο παράδειγmicroα αδυνατούσε Θα microπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι είναι
επιστηmicroονικές επαναστάσεις microε την έννοια του Kuhn
Υπάρχουν όmicroως σοβαρές αντιρρήσεις για το συmicroπέρασmicroα αυτό Καταρχάς πολλοί
θεωρούν ότι η Οικονοmicroική βρίσκεται σε laquoανώριmicroο στάδιο εξέλιξηςraquo και συνεπώς δεν
microπορεί να παρουσιάζει επιστηmicroονικές επαναστάσεις(ο Kuhn αναφέρεται στις θετικές
επιστήmicroες γιατί εκτός των άλλων τις θεωρεί πιο ώριmicroες) Επίσης πολλοί πιστεύουν ότι
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
και οι δύο επαναστάσεις δεν είναι τόσο laquoεπαναστατικέςraquo όσο θα έπρεπε να είναι κατά
τον Kuhnτο ότι για καιρό είχε υιοθετηθεί η σύνθεση της κεϋνσιανής και της κλασικής
σχολής και τι γεγονός ότι microετά το 1970 ο Keynes δεν έπαψε να είναι δηmicroοφιλής
οδηγούν στο συmicroπέρασmicroα ότι το παράδειγmicroα του Keynes δεν είναι ουσιαστικά
διαφορετικό από το κλασικό
Ο Kuhn όπως και ο Popper είδαν την επιστήmicroη και την εξέλιξή της microε τρόπο πολύ
διαφορετικό από ότι οι υπόλοιποι σύγχρονοί τους και ουσιαστικά παρόmicroοιο Το
πρότυπο των επιστηmicroονικών επαναστάσεων και το πρότυπο των εικασιών-απορρίψεων
είναι δύο διαφορετικοί τρόποι να εξηγήσεις τη χαοτική επιστηmicroονική εξέλιξη Και οι
δύο διέβλεψαν πως το πρότυπο της γραmicromicroικής οmicroαλής εξέλιξης αδυνατεί να εξηγήσει
την ουσία της επιστήmicroης Στο επόmicroενο κεφάλαιο θα δούmicroε πώς κάποιος φιλόσοφος
προερχόmicroενος όχι από κάποια επιστήmicroη αλλά από την τέχνη των microαθηmicroατικών
προσπάθησε να τους συνδυάσει
Αφήνουmicroε τον Kuhn γεmicroάτοι θαυmicroασmicroό για το θεmicroελιώδες έργο τουτο να γράφεις
ένα από τα πιο πολυδιαβασmicroένα έργα στην ιστορία της φιλοσοφίας είναι από microόνο του
αξεπέραστο
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
IMRE LAKATOS
ldquoThus a statement may be pseudoscientific even if it is eminently lsquoplausiblersquo and
everybody believes in it and it may be scientifically valuable even if it is unbelievable
and nobody believes in it A theory may even be of supreme scientific value even if no
one understands it let alone believes in itrdquo Imre Lakatos
Η ζωή του
Η περιπετειώδης πορεία ενός φιλοσόφου microε microαθηmicroατική παιδεία
Ο Imre(Avrum) Lipschitz γεννήθηκε στο Debrecen της Ουγγαρίας το 1922 Η
οικογένειά του ήταν εβραϊκή και έπεσαν θύmicroατα των διωγmicroών των εβραίων από τους
Ναζίη microητέρα και η γιαγιά του εκτελέστηκαν στο Άουσβιτς και ο ίδιος άλλαξε το
όνοmicroά του σε Imre Molnar για να γλιτώσει Το 1944 έλαβε πτυχίο microαθηmicroατικών
φυσικής και φιλοσοφίας από το Πανεπιστήmicroιο του Debresen Κατά τη διάρκεια του Β΄
Παγκοσmicroίου έγινε ενεργός κοmicromicroουνιστής και άλλαξε για ακόmicroη microια φορά το όνοmicroά του
σε Imre Lakatos προς τιmicroήν του Ούγγρου στρατηγού Geza Lakatos
Μετά τη λήξη του πολέmicroου συνέχισε την εκπαίδευσή του και το 1948 έλαβε το
διδακτορικό του στο Debresen και παρακολουθούσε τα εβδοmicroαδιαία σεmicroινάρια του
microαρξιστή φιλοσόφου Georg Lukacs Σπούδασε επίσης στο Moscow State University
υπό την καθοδήγηση της σπουδαίας microαθηmicroατικού και φιλοσόφου των microαθηmicroατικών
Sofya Yanovskaya
Μετά την επιστροφή του στην Ουγγαρία δούλεψε ως υψηλός αξιωmicroατούχος του
Υπουργείου Παιδείας Το 1950 όmicroως συνελήφθη και πέρασε τρία χρόνια στη φυλακή
(αποφυλακίστηκε το 1953) microε την κατηγορία του ρεβιζιονισmicroού καθώς είχε ταχθεί στο
πλευρό των αναθεωρητών του ΚΚΟυγγαρίας Μετά την απελευθέρωσή του βρήκε
δουλειά ως microεταφραστής microαθηmicroατικών έργων στα ουγγρικά Ένα από τα βιβλία που
microετέφρασε ήταν το σπουδαίο How to Solve it του George Po΄lya έργο που τον
επηρέασε πάρα πολύ όσον αφορά τη διαmicroόρφωση της φιλοσοφίας του για τα
microαθηmicroατικά και κατά συνέπεια της φιλοσοφίας του για την επιστήmicroη Είχε πολύ
ενεργή ανάmicroειξη στην εξέγερση του 1956 και microετά τη σοβιετική εισβολή στην
Ουγγαρία το 1956 ο Lakatos κατέφυγε στη Βιέννη και λίγο αργότερα στην Αγγλία
Στην Αγγλία ανακαλύπτει τον Popperαυτός είναι και ο λόγος που άρχισε να
ασχολείται συστηmicroατικά microε τη φιλοσοφία Κάτω από την επιρροή του αυστριακού
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
φιλοσόφου αρχίζει να εργάζεται σε ένα διδακτορικό πάνω στη φιλοσοφία το οποίο
τελικά αποκτά το 1961 στο Πανεπιστήmicroιο του Cambridge Το αριστούργηmicroα Proofs
and Refutations το οποίο δηmicroοσιεύτηκε το 1976 τρία χρόνια microετά το θάνατο του
Lakatos είναι βασισmicroένο στην έρευνα που έκανε για το διδακτορικό αυτό
Το 1960 διορίζεται στο London School of Economics όπου γνωρίζεται και
συνεργάζεται microε τον πνευmicroατικό microέντορά του Karl Popper Ήταν ο φιλόσοφος Joseph
Agassi που γνώρισε τον Lakatos στον Popper microιλώντας του για τον Ούγγρο microαθηmicroατικό
που εφάρmicroοσε το ποππεριανό σχήmicroα εικασιών και απορρίψεων στη φιλοσοφία και την
εξέλιξη των microαθηmicroατικών στη διδακτορική του διατριβή στο Cambridge
Μαζί microε τον Alan Musgrave επιmicroελήθηκαν το πολύ σηmicroαντικό συλλογικό έργο
Criticism and the Growth of Knowledge τα πρακτικά του ∆ιεθνούς Συνεδρίου για τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης που έγινε στο Λονδίνο το 1965 Ο τόmicroος εκδόθηκε το 1970
και περιελάmicroβανε τις θέσεις πολλών γνωστών φιλοσόφων για το έργο του Thomas
Kuhn Τον Ιανουάριο του 1971 έγινε εκδότης του πολύ σηmicroαντικού διεθνούς
περιοδικού British Journal for the Philosophy of Science θέση την οποία κράτησε
microέχρι και το θάνατό του όταν και αντικαταστάθηκε από τους συναδέλφους του στο
LSE John Watkins και John Worrall
Ο Lakatos παρέmicroεινε στο LSE microέχρι και τον ξαφνικό θάνατό του από εγκεφαλική
αιmicroορραγία το 1974 ενώ ήταν microόλις 51 Tο Lakatos award θεσπίστηκε από τη σχολή
στη microνήmicroη ενός από τους σηmicroαντικότερους φιλοσόφους που πέρασαν ποτέ από τις
τάξεις της Η τελευταία διάλεξη που έδωσε ο Lakatos την άνοιξη του 1973 για την
επιστηmicroονική microέθοδο και τη διάκριση microεταξύ επιστήmicroης και ψευδοεπιστήmicroης υπάρχει
στο έργο του φίλου και κριτικού του Lakatos Paul Feyerabend For and Against
Method microαζί microε την αλληλογραφία των δύο φιλοσόφων(microπορεί να βρεθεί στη
διεύθυνση httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
Ο Lakatos και ο συνεργάτης του στο LSE Spiro Latsis(Λάτσης) διοργάνωσαν ένα
διεθνές συνέδριο για φιλοσόφους της επιστήmicroης αφιερωmicroένο στην εξέταση ιστορικών
περιπτώσεων που εφαρmicroόζεται η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων
(research programmes) του Lakatos για να πραγmicroατοποιηθεί στην Ελλάδα το καλοκαίρι
του 1974 Το συνέδριο τελικά έγινε παρόλο τον ξαφνικό θάνατο του εmicroπνευστή του το
Φεβρουάριου του ίδιου χρόνου και πήρε ένα χαρακτήρα απότισης φόρου τιmicroής στο
microεγάλο Ούγγρο φιλόσοφο Αυτές οι microελέτες περιπτώσεων που περιελάmicroβαναν τα
επιστηmicroονικά προγράmicromicroατα της Σχετικότητας του Αινστάιν και των νεοκλασικών
Οικονοmicroικών εκδόθηκαν το 1976 σε δύο τόmicroους (ο ένας ήταν αφιερωmicroένος στη
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Φυσική και ο άλλος στα Οικονοmicroικά) και αποτελούν πειστήρια για το πόσο πολύ
επηρέασε ο Lakatos τη φιλοσοφία της επιστήmicroης και το πόσο σηmicroαντικό υπήρξε το
έργο του για την εξέλιξή της
Το έργο του
Η φιλοσοφία της αmicroφισβήτησης και τα επιστηmicroονικά ερευνητικά
προγράmicromicroατα
Πολύ σηmicroαντικό microέρος του έργου του Lakatos κατέχει η φιλοσοφία του για τα
microαθηmicroατικά Είναι το πρώτο βήmicroα προτού αναπτύξει τη φιλοσοφία του περί της
εξέλιξης της επιστήmicroης και αποτελεί το θεmicroέλιο το οποίο στηρίχτηκε Είναι
εντυπωσιακό το πώς ο Lakatos χρησιmicroοποίησε της ποππεριανή κληρονοmicroιά για να
εξηγήσει τη microαθηmicroατική ανακάλυψη Το έργο του υπήρξε πολύ σηmicroαντικό και
θεωρούmicroε σηmicroαντικό να δώσουmicroε κάποια στοιχεία πριν ασχοληθούmicroε microε τη
microεθοδολογία των ερευνητικών προγραmicromicroάτων(research programmes)
Η φιλοσοφία των microαθηmicroατικών πριν το Lakatos είχε σαν βασικό στόχο την όσο το
δυνατόν πιο αυστηρή θεmicroελίωση των microαθηmicroατικών ώστε να microην αmicroφισβητείται από
κανέναν η συνέπειά τους Η προσπάθεια αυτή είχε ξεκινήσει από το σπουδαίο
microαθηmicroατικό David Hilbert και απασχόλησε πολλούς σπουδαίους microαθηmicroατικούς όπως
τον BRussell τον LBrower κά Χρησιmicroοποιώντας αυστηρή microαθηmicroατική Λογική
προσπάθησαν να θεmicroελιώσουν βασικές microαθηmicroατικές έννοιες ώστε να απαλλαγούν τα
microαθηmicroατικά από τις αmicroφισβητήσεις οι οποίες προέκυπταν από την υιοθέτηση της
διαισθητικής microεθόδου
Ο Lakatos πνευmicroατικός απόγονος των Popper και Polya αντιmicroετώπισε τα
microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Τα είδε όπως ο Popper τις φυσικές
επιστήmicroεςmicroπορεί να κάνουν λάθος επιδέχονται σοβαρής αmicroφισβήτησης
Αναπτύσσονται microε την κριτική και τη διόρθωση των θεωριών τους που δεν είναι ποτέ
ολοκληρωτικά απαλλαγmicroένες από ασάφεια ή την πιθανότητα λάθους ή παράλειψης
Ξεκινώντας από ένα πρόβληmicroα ή microια εικασία υπάρχει microια ταυτόχρονη αναζήτηση για
αποδείξεις και αντιπαραδείγmicroατα Νέες αποδείξεις εξηγούν παλιά αντιπαραδείγmicroατα
νέα αντιπαραδείγmicroατα υπονοmicroεύουν παλιές αποδείξεις ακολουθώντας microια ευρετική
(heurestic) διαδικασία ανακάλυψης νέων θεωρηmicroάτων και αποδείξεων
Η παραπάνω συνταρακτική εικόνα για τα microαθηmicroατικά αναπτύσσεται στη διδακτορική
διατριβή του Lakatos Proofs and Refutations(το ότι η λέξη refutations υπάρχει και στο
έργο του Popper Conjectures and Refutations νοmicroίζω πως microόνο σύmicroπτωση δεν microπορεί
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
να θεωρηθεί) Προκάλεσε microεγάλη αναταραχή στον κόσmicroο των microαθηmicroατικών και έκανε
πολύ κόσmicroο microαθηmicroατικούς και microη να δουν τα microαθηmicroατικά microε εντελώς διαφορετικό
microάτι Μετά τη γνωριmicroία microε τον ίδιο τον Popper και αφού είχε αρχίσει να ασχολείται
σχεδόν αποκλειστικά microε τη φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε σε επαφή microε το έργο του
Thomas Kuhn Το έργο του στην επιστηmicroολογία αποτελεί microια προσπάθεια να
συγκεράσει το έργο των δύο πιο επιδραστικών φιλοσόφων της επιστήmicroης microέχρι τότε
Μια προσπάθεια που τον έφερε δίπλα τους σε σηmicroασία και επιδραστικότητα
Για τον Lakatos αυτό που οι Popper και Kuhn αντιmicroετώπισαν ως microία laquoθεωρίαraquo ή ένα
laquoπαράδειγmicroαraquo είναι microάλλον microια ακολουθία ελαφρώς διαφορετικών θεωριών και
πειραmicroατικών microεθόδων που αναπτύσσονται microε την πέρασmicroα του χρόνου και
microοιράζονται microια κεντρική κοινή βάση Η βάση αυτή αποτελείται από τις υποθέσεις που
είναι κοινά αποδεκτές χωρίς έλεγχο από όλους τους επιστήmicroονες που την αποδέχονται
και καλείται σκληρός πυρήνας(hardcore) του ερευνητικού προγράmicromicroατος(research
programme) To επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελεί τη συνέχεια που ενώνει τους
επιστήmicroονες οι οποίοι αποδέχονται τον ίδιο σκληρό πυρήνα δηλαδή το ίδιο σύνολο
αξιωmicroατικών προτάσεων Η αντικειmicroενική microονάδα αξιολόγησης της επιστήmicroης δεν
πρέπει λοιπόν να είναι microια microεmicroονωmicroένη θεωρία ή ένα παράδειγmicroα αλλά ένα
ερευνητικό πρόγραmicromicroα microε ένα συmicroβατικά αποδεδειγmicroένο σκληρό πυρήνα(το σύνολο
των αξιωmicroάτων του οποίου δεν υπόκεινται προσωρινά σε διάψευση)
Το κάθε επιστηmicroονικό πρόγραmicromicroα αποτελείται από συγκεκριmicroένους microεθοδολογικούς
κανόνες(methodological rules) ορισmicroένοι από τους οποίους αναφέρουν ποια είναι τα
microονοπάτια που η έρευνα πρέπει να αποφύγει και άλλοι ποια είναι εκείνα που θα πρέπει
να ακολουθήσει Οι πρώτοι καλούνται αρνητική ευρετική(negative heuristic) και οι
δεύτεροι θετική ευρετική(positive heuristic) H θετική ευρετική είναι αυτή που δείχνει
το δρόmicroοπροσδιορίζει τα προβλήmicroατα διαγράφει τον τρόπο οικοδόmicroησης ενός κλοιού
βοηθητικών υποθέσεων(auxiliary hypotheses) διαβλέπει τις ανωmicroαλίες και τις
microετατρέπει νικηφόρα σε ενισχυτικά παραδείγmicroατα
Οι επιστήmicroονες που ακολουθούν το ερευνητικό πρόγραmicromicroα θα αναπτύξουν (ή αν
χρειαστεί θα εφεύρουν) τις παραπάνω βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το
σκληρό πυρήνα του προγράmicromicroατος από τον εmicroπειρικό έλεγχο Θα δηmicroιουργηθεί έτσι
microια προστατευτική ζώνη(protective belt) γύρω από τον πυρήνα του προγράmicromicroατος η
οποία αποτελεί τον κύκλο των θεωριών και ερευνών που στηρίζουν τον πυρήνα Το
βασικό καθήκον των επιστηmicroόνων είναι η επέκταση της προστατευτικής ζώνης
σύmicroφωνα microε τους ευρετικούς κανόνες που συνοδεύουν τον πυρήνα και περιγράφουν
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
τους τρόπους microε τους οποίους ο πυρήνας microπορεί να εξελιχθεί σε θεωρίες που microπορούν
να διαψευστούν και ανήκουν στην προστατευτική ζώνη
Η έννοια του ερευνητικού προγράmicromicroατος είναι αρκετά διαφορετική από εκείνη του
laquoπαραδείγmicroατοςraquo του Kuhnσε microια επιστήmicroη ταυτόχρονα microπορεί να υπάρχουν
παραπάνω από ένα ερευνητικά προγράmicromicroατα και στην προστατευτική ζώνη του ίδιου
προγράmicromicroατος microπορεί να υπάρχουν αντίθετες microεταξύ τους απόψεις Σύmicroφωνα microε τον
Lakatos κάποια ερευνητικά προγράmicromicroατα χαρακτηρίζονται ως προοδευτικά(progressive)
και κάποια άλλα ως εκφυλισmicroένα(degenerative) Ένα προοδευτικό ερευνητικό
πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται από την επιτυχηmicroένη ανάπτυξη της προστατευτικής του
ζώνης από το αν η θεωρητική του ανάπτυξη προηγείται της εmicroπειρικής δηλαδή στο
microέτρο που εξακολουθεί να προβλέπει microε επιτυχία καινοφανή γεγονότα Αντίθετα
κάποιο πρόγραmicromicroα χαρακτηρίζεται ως εκφυλισmicroένο όταν η ανάπτυξη της
προστατευτικής ζώνης δεν είναι επιτυχηmicroένηόταν η θεωρητική ανάπτυξη του
ερευνητικού προγράmicromicroατος υστερεί της εmicroπειρικής δηλαδή αποτυγχάνει να προβλέψει
ή να εξηγήσει καινοφανή νέα εmicroπειρικά δεδοmicroένα Στο σηmicroείο αυτό διακρίνεται microια
διαφορά από τη σκέψη του Popperενώ ο Popper θεωρούσε microη παραγωγικές τις ad hoc
προβλέψεις ο Lakatos δε συmicroφωνεί Θεωρεί αντίθετα πως η επέκταση της
προστατευτικής ζώνης του ερευνητικού προγράmicromicroατος προσφέρει microια λογική βάση για
να επιλέγουmicroε το καλύτερο ερευνητικό πρόγραmicromicroα Όσο πιο προοδευτικό είναι ένα
πρόγραmicromicroα τόσο πιο λογικό είναι για τους επιστήmicroονες να επεκτείνουν τις βοηθητικές
υποθέσεις του προκειmicroένου να το κρατήσουν
Και πώς λαmicroβάνει χώρα η επιστηmicroονική εξέλιξη Αν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα
αποτυγχάνει να προβλέψει και να εξηγήσει τα παρατηρούmicroενα εmicroπειρικά δεδοmicroένα
τότε το πρόγραmicromicroα έχει αρχίσει να εκφυλίζεται Οι επιστήmicroονες προσπαθούν να
επεκτείνουν τις βοηθητικές υποθέσεις για να προστατεύσουν το σκληρό πυρήνα του
προγράmicromicroατος αν επιτύχουν το πρόγραmicromicroα δεν εγκαταλείπεται Αν όmicroως η
προστατευτική ζώνη του προγράmicromicroατος συνεχίσει να αδυνατεί να προβλέπει τις
παρατηρούmicroενες εmicroπειρικές παρατηρήσεις τότε ο σκληρός πυρήνας του προγράmicromicroατος
αντικαθίσταται microε κάποιον άλλο η ευριστική του οποίου microπορεί να δηmicroιουργήσει microια
προστατευτική ζώνη που θα προβλέπει τα νέα δεδοmicroένα Όπως γράφει και ο ίδιος ο
Lakatos laquoόταν ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα εξηγεί microε προοδευτικό τρόπο περισσότερα
από το αντίπαλό του τότε το εκτοπίζει και αυτό το τελευταίο απορρίπτεται(ή αν
προτιmicroάτε microπαίνει στο χρονοντούλαπο)raquo Αυτή είναι η ερmicroηνεία του για το τι λαmicroβάνει
χώρα στις περιόδους που ο Kuhn αποκαλεί laquoεπιστηmicroονικές επαναστάσειςraquo
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Η θεωρία της laquoδιαψευσιmicroότηταςraquo του Popper υποστήριζε πως οι επιστήmicroονες
ελέγχουν τις θεωρίες τους και η εmicroπειρία διαψεύδει microε τη microορφή microιας ασυνεπούς
παρατήρησης Είναι παράλογο σύmicroφωνα microε τον Popper να προσπαθούν οι
επιστήmicroονες να κρατήσουν τις θεωρίες τους αν διαψεύδονται από τη φύση ή την
εmicroπειρία Ο Kuhn περιέγραψε πως αυτό κάνουν όταν υπερασπίζονται το παράδειγmicroα
στις περιόδους της κανονικής επιστήmicroης Σύmicroφωνα microε τον Lakatos όmicroως αυτό που
ουσιαστικά κάνουmicroε είναι να προτείνουmicroε ένα σύνολο θεωριών(ένα ερευνητικό
πρόγραmicromicroα) και η εmicroπειρία να microας δείχνει ότι δεν είναι συνεπές Η ασυνέπεια αυτή
microπορεί να ξεπεραστεί κρατώντας σταθερό τον σκληρό πυρήνα και αλλάζοντας τις
βοηθητικές υποθέσεις ∆εν είναι όmicroως επιτρεπτές όλες οι αλλαγές στις βοηθητικές
υποθέσεις(ο Lakatos τις ονοmicroάζει αλλαγές προβληmicroάτων-problem shifts-) εντός του
ίδιου ερευνητικού προγράmicromicroατος Οι αλλαγές προβληmicroάτων microπορούν να αξιολογηθούν
ανάλογα microε την ικανότητά τους να εξηγούν τις παρατηρούmicroενες απορρίψεις και microε την
ικανότητά τους να παράγουν νέες προβλέψεις και δεδοmicroένα Αν microπορούν να το κάνουν
αυτό τότε είναι προοδευτικές και ο σκληρός πυρήνας παραmicroένει Αν όχι τότε είναι
απλά ad hoc αλλαγές που δεν microπορούν να προβλέψουν νέα γεγονότα πράγmicroα που
αποτελεί σηmicroάδι πως το ερευνητικό πρόγραmicromicroα είναι εκφυλισmicroένο
Η σχέση του microε τα Οικονοmicroικά
Πόσο ταιριάζει η microεθοδολογία των επιστηmicroονικών προγραmicromicroάτων στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Αυτά microας λέει ο Lakatos για τη φύση της επιστήmicroης και την επιστηmicroονική εξέλιξη
Αναπτύσσονται στα έργα The Methodology of Scientific Research Programmes
Philosophical Papers Vol1 και Mathematics Science and EpistemologyPhilosophical
Papers Vol2 που αποτελούν συλλογές microε τα άρθρα του microεγάλου φιλοσόφου
Η επίδραση της φιλοσοφίας του Lakatos ήταν τεράστια Το έργο του αναγνωρίστηκε
κατά τη διάρκεια της ndashσύντοmicroης- ζωής του και υπήρξε το ίδιο επιδραστικό microε το έργο
των Popper και Kuhn το συγκερασmicroό των οποίων προσπάθησε Πολλοί επιστήmicroονες
από διάφορους κλάδους διάβασαν τη φιλοσοφία του Lakatos και δοκίmicroασαν να την
εφαρmicroόσουν στην εξήγηση της επιστήmicroης τους Τα Οικονοmicroικά κατέχουν microια εξέχουσα
θέση στις προσπάθειες αυτές Ο λόγος είναι απλόςη φιλοσοφία του Lakatos γεννήθηκε
microέσα στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Όπως είπαmicroε ο ίδιος ο Lakatos ήταν microαθηmicroατικός Άρχισε όmicroως να microελετά τη
φιλοσοφία της επιστήmicroης microετά την επαφή του microε τον Popper στην καλύτερη σχολή
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Οικονοmicroικών της Ευρώπης το London School of Economics Επίσης οι δύο βασικές
εφαρmicroογές της θεωρίας του βρίσκονται στη Φυσική και στα Οικονοmicroικάτο συλλογικό
έργο Method and Appraisal in Economics που επιmicroελήθηκε ο Spiro Latsis αποτελεί την
πιο ολοκληρωmicroένη προσπάθεια εφαρmicroογής microιας επιστηmicroολογικής θεωρίας στην
Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Και αυτό δεν είναι τυχαίοη φιλοσοφία του Lakatos πέρα από το ότι γεννήθηκε σε
laquoοικονοmicroικόraquo περιβάλλον laquoταιριάζειraquo στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη Με τη microεθοδολογία
των ερευνητικών προγραmicromicroάτων microπορεί να ερmicroηνεύσει το ότι οι οικονοmicroολόγοι
χρησιmicroοποιούν αξιώmicroατα(αποτελούν το σκληρό πυρήνα του εκάστοτε ερευνητικού
προγράmicromicroατος) γιατί υπάρχουν περισσότερες από microία απόψεις για το ίδιο
πρόβληmicroα(ανήκουν στην προστατευτική ζώνη του ίδιου σκληρού πυρήνα) και
ταυτόχρονα τις θεmicroελιώδεις αλλαγές που βλέπουmicroε στην εξέλιξη της Οικονοmicroικής
Επιστήmicroης(όπου λαmicroβάνει χώρα microια αλλαγή ερευνητικού προγράmicromicroατος) Πολλοί
οικονοmicroολόγοι πιστεύουν λοιπόν πως η Οικονοmicroική ακολουθεί τη microεθοδολογία των
ερευνητικών προγραmicromicroάτων στην εξέλιξή της
Μεταξύ αυτών είναι ο Spiro Latsis ο Mark Βlaug και ο ΤHutchinson Συγκεκριmicroένα
εντοπίζουν στην Οικονοmicroική διάφορα ερευνητικά προγράmicromicroατα όπως το νεοκλασικό
το microαρξικό το κεϋνσιανό και το θεσmicroικό και εξηγούν την εξέλιξή της microε βάση το
πέρασmicroα από το ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα σε κάποιο άλλο πιο προοδευτικό Ο
MBlaug θεωρεί πχ πως αυτό που πολλοί ονοmicroάζουν laquoκεϋνσιανή επανάστασηraquo και
θεωρούν πως είναι microια επιστηmicroονική επανάσταση δεν είναι παρά ένα πέρασmicroα από το
κλασικό ερευνητικό πρόγγραmicromicroα στο πιο προοδευτικό κεϋνσιανό Ο Keynes και οι
laquomicroαρτζιναλιστέςraquo αυτό που έκανα ήταν να αλλάξουν το σκληρό πυρήνα του κλασικού
ερευνητικού προγράmicromicroατος και να δηmicroιουργήσουν περισσότερο προοδευτικά
προγράmicromicroατα
Άλλοι οικονοmicroολόγοι που χρησιmicroοποίησαν τη microεθοδολογία των ερευνητικών
προγραmicromicroάτων του Lakatos στα Οικονοmicroικά ήταν οι Remenyi( που είδε τη νεοκλασική
οικονοmicroική ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα του οποίου κατέδειξε το σκληρό πυρήνα και
τη θετική και αρνητική ευρετική) Coats(που ανέλυσε το ερευνητικό πρόγραmicromicroα των
θεσmicroικών οικονοmicroολόγων) και οι Rizzo και Langlois(που επεξεργάστηκαν την
Αυστριακή και νέο-Αυστριακή σχολή ως ένα ερευνητικό πρόγραmicromicroα)
Μεγάλη επίδραση είχε η φιλοσοφία του Lakatos και στην Ιστορία της Οικονοmicroικής
Σκέψης ως κλάδου της Οικονοmicroικής Επιστήmicroης Για να microελετήσει και να εξηγήσει
κάποιος την εξέλιξη microιας επιστήmicroης είναι απαραίτητο να υιοθετήσει microια φιλοσοφική
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
άποψη για τη microέθοδό της Ανάmicroεσα στους ιστορικούς της Οικονοmicroικής Σκέψης λοιπόν
ο Lakatos άσκησε microεγάλη επιρροή και έκανε πολλούς να δουν την εξέλιξη των
Οικονοmicroικών ως την εναλλαγή microεταξύ διαφορετικών ερευνητικών
προγραmicromicroάτωνBlaug Dasgupta και Roll για να αναφέρουmicroε microερικούς από αυτούς
Είδαmicroε λοιπόν πως πολλοί οικονοmicroολόγοι διαβλέπουν την εξέλιξη των Οικονοmicroικών
ως microια ιστορική διαδικασία η οποία microπορεί να ερmicroηνευθεί microε τη λακατοσιανή
microεθοδολογία Νοmicroίζω πως η άποψη αυτή κερδίζει όλο και πιο πολύ έδαφος τα
τελευταία χρόνια και αυτό δεν είναι τυχαίο Η προσέγγιση του Lakatos συνδυάζει το
κριτήριο της διαψευσιmicroότητας του Popper για να καθορίσει την επιστήmicroη ως microια
συγκεκριmicroένη microέθοδο εξέτασης της πραγmicroατικότητας αλλά και το πέρασmicroα σε
διαφορετικές επιστηmicroονικές βάσεις του Kuhn για να εξηγήσει την επιστηmicroονική
εξέλιξη Είναι δηλαδή ένα πλήρες πλαίσιο αναφοράς για microια επιστήmicroη και όσον αφορά
το φιλοσοφικό αλλά και το microεθοδολογικό υπόβαθρο Είναι επίσης χρήσιmicroο για να
αντιmicroετωπίσει τις ιδιαιτερότητες των κοινωνικών επιστηmicroώνχρησιmicroοποιώντας την
προσέγγιση του Lakatos οι οικονοmicroολόγοι microπορούν να υποστηρίξουν ότι η Οικονοmicroική
microπορεί να θεωρηθεί laquoεπιστήmicroηraquo Και αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό
Τελειώνουmicroε λοιπόν αφήνοντας αυτό τον τόσο σηmicroαντικό και επιδραστικό διανοητή
στη θέση που του αξίζειδίπλα στους Popper και Kuhn να αποτελεί έναν από τους
σηmicroαντικότερους φιλοσόφους των microαθηmicroατικών και της επιστήmicroης στην ιστορία ∆εν
κρύβουmicroε ότι ως οικονοmicroολόγοι του έχουmicroε ιδιαίτερη αδυναmicroία Μας βοήθησε να
δούmicroε την Οικονοmicroική ως επιστήmicroη καλύτερα από όλους τους άλλους Και τον
ευγνωmicroονούmicroε γιrsquo αυτόhellip
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Επίλογος
ldquoThe whole of science is nothing more than a refinement of everyday thinkingrdquo
AEinstein
Και τελικά τι κερδίσαmicroε Η επιστηmicroονική κοινότητα από microια εργασία προπτυχιακού
επιπέδου σαν κι αυτή σίγουρα τίποτα Ο συγγραφέας (ή microάλλον ο αντιγραφέας για να
είmicroαστε πιο σωστοί) σίγουρα πολλά πράγmicroατα Το πιο σηmicroαντικό από αυτά είναι ότι
θα χρειαστώ πολύ σοβαρά επιχειρήmicroατα από εδώ και πέρα που θα microε κάνουν να
αmicroφιβάλλω για την επιστηmicroονικότητα των Οικονοmicroικών Ο sir Karl microας έmicroαθε ότι η
επιστήmicroη είναι πρώτα απrsquo όλα θέmicroα microεθόδου και στα Οικονοmicroικά microπορούmicroε να
έχουmicroε τη δυνατότητα διάψευσης των θεωριών microας (την βλέπουmicroε τόσο συχνά
microάλιστα που πολλές φορές απογοητευόmicroαστε από το πόσο συχνά πέφτουmicroε έξω) Ο
Kuhn microας έmicroαθε για τα τραντάγmicroατα των επιστηmicroονικών επαναστάσεων ο Keynes
και οι microαρτζιναλιστές δεν έγιναν τυχαία Για τον Lakatos τι να πω κατά την
προσωπική microου άποψη microας έδωσε ένα πρότυπο επιστηmicroονικής φιλοσοφίας και
microεθοδολογίας που ταιριάζει γάντι στην Οικονοmicroική Επιστήmicroη
Νοmicroίζω όmicroως ότι το πιο σηmicroαντικό είναι ότι τελικά υπάρχει η δυνατότητα να
microιλήσουmicroε για Οικονοmicroική Επιστήmicroη Ζηλεύω την επιστηmicroονικότητα της φυσικής ή
της χηmicroείας Τα πλεονεκτήmicroατα του επαναλαmicroβανόmicroενου πειράmicroατος και των microη
laquoανθρώπινων microεταβλητώνraquo τις κατατάσσουν αυτόmicroατα σε ένα άλλο επίπεδο ∆ε
νοmicroίζω όmicroως ότι η φιλοσοφία της επιστήmicroης ήρθε για να υπερασπίσει τις επιστήmicroες
αυτέςξέρουmicroε ότι αποτελούν την καλύτερη ποιότητα γνώσης που microπορεί να κερδίσει
ο άνθρωπος (παρόλη την αβεβαιότητα που κατέδειξε ο sir Karl) Οι θεωρίες αυτές
ήρθαν για να λύσουν το πρόβληmicroα των Κοινωνικών Επιστηmicroών Για να δείξουν ότι οι
επιστήmicroες αυτές microπορούν να είναι εν δυνάmicroει επιστηmicroονικές όχι βέβαια microε την έννοια
των Θετικών Επιστηmicroών αλλά σαν microια ικανοποιητική αποmicroίmicroησή τους
Στα Οικονοmicroικά τα βήmicroατα που έχουν γίνει είναι σίγουρα λιγότερα από αυτά που
microένουν να γίνουν προς αυτή την κατεύθυνση Προσωπικά αυτό δε microε απογοητεύει
Αντίθετα microου δίνει την πεποίθηση (η οποία σιγά σιγά εξελίσσεται σε σιγουριά) ότι
microε το κατάλληλο φιλοσοφικό υπόβαθρο οι σύγχρονοι οικονοmicroολόγοι θα δοmicroήσουν
την έρευνα σε στέρεες βάσεις Πιστεύω πως αν πρέπει να microας microείνει κάτι από την
ενασχόληση microε την επιστηmicroολογία από το έργο των Popper Kuhn και Lakatos είναι
η δυνατότητα microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης στα Οικονοmicroικά
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Βιβλιογραφία
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Wikipedia
(wwwwikipediacom) για τους Popper Kuhn και Lakatos
-Τα λήmicromicroατα στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια του ∆ιαδικτύου Stanford Encyclopedia
of Philosophy (httpplatostanfordeduindexhtml) για τους Popper και Kuhn
-Η διάλεξη Science and Pseydoscience του Lakatos που βρίσκεται στο site του LSE
(httpwwwlseacukcollectionslakatosDefaulthtm)
-Τα άρθρα ldquoParadigms versus Research Programmes in Economicsrdquo του ΜΒlaug και
ldquoOn the History and Philosophy of Science and Economicsrdquo του THutchison που
βρίσκονται στο Method and Appraisal in Economics του SLatsis(επιmicro)
-Το βιβλίο Οικονοmicroική ΜεθοδολογίαΙστορική Ανάλυση του ΑΚαραγιάννη (εκδ
Κριτική 2001)
-Το βιβλίο Φιλοσοφία των Κοινωνικών ΕπιστηmicroώνΜια Εισαγωγή του MHollis (εκδ
Κριτική 2005)
-Το βιβλίο Η Ιστορία της Οικονοmicroικής Σκέψης των EScrepanti και SZamagni(εκδ
τυπωθήτω-Γιώργος ∆αρδανός 2004)
-Η τρίτη έκδοση του The Structure of Scientific Revolutions του TKuhn (εκδThe
University of Chicago Press 1996)
-To κεφάλαιο για τον Popper στο έργο The Story of Philosophy του Bryan Magee
(εκδ Dorling Kindersley 1998)
-Tα λήmicromicroατα Popper Kuhn και Lakatos στην εγκυκλοπαίδεια Τhe shorter Routledge
Encyclopedia of Philosophy (επιmicro EGraig εκδ Routledge 2005)
-To υπέροχο βιβλίο των PJDavis και RHersh Η Μαθηmicroατική Εmicroπειρία (εκδ
Τροχαλία 1980) από το οποίο πήρα όλες τις πληροφορίες για τη φιλοσοφία των
microαθηmicroατικών του Lakatos
Top Related