M ΠΑΛΑΝΟΙ

Το ερέθισμα για τον προσδιορισμό του χαρακτηρισμού του Μπαλάνου Βασιλόπουλου και του γιου του Κοσμά Μπαλάνου δόθηκε από το χαρακτηρισμό τους ως «συντηρητικών»1 από το σύνολο σχεδόν των ιστορικών χωρίς, κατά τη γνώμη μου, σαφή και επαρκή δικαιολόγηση. Γενικότερα πιστεύω πως στα ιστορικά πρόσωπα και ιδιαίτερα σε αυτά των επιστημόνων δε θα πρέπει να αποδίδονται αρνητικοί χαρακτηρισμοί, τουλάχιστον όχι εύκολα. Ένας αρνητικός χαρακτηρισμός γίνεται αποτρεπτικός της μελέτης του έργου του ανθρώπου που τον δέχεται. Οι επιστήμονες πρέπει όλοι να γίνονται αντικείμενα μελέτης και το έργο τους να αξιολογείται χωρίς προκαταλήψεις. Ο παραπάνω χαρακτηρισμός όμως δε βοηθά σε αυτή την κατεύθυνση. Αυτό που πρέπει να μας ενδιαφέρει είναι αν αυτοί οι δύο άνδρες προσέφεραν και πόσο. Αν διέδωσαν τη γνώση στο υπόδουλο Έθνος ή αν βοήθησαν το σκοταδισμό και την αμάθεια. Η σύγκριση όπως θα δούμε είναι συντριπτική. Και οι δύο προσέφεραν πολλά, κάτω από αντίξοες συνθήκες και – πράγμα καθόλου περίεργο – μέσα από τη διαμάχη και τον ανταγωνισμό με δύο μεγάλους δασκάλους, τον Ευγένιο Βούλγαρη και τον Αθανάσιο Ψαλίδα, αντίστοιχα. Ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος γεννήθηκε το 16942 και πέθανε το 1760. Σπούδασε υπό τον Μεθόδιο Ανθρακίτη στα Γιάννενα3 και στη Σιάτιστα4 ενώ δε φαίνεται να γνώριζε ξένες γλώσσες5. Ιερομένος, σχολάρχης της Σχολής Γκιούμα από το 1723, έτος παραίτησης του Ανθρακίτη, μέχρι το 17606, παντρεμένος με πλούσια γυναίκα7. Οι ιστορικοί δείχνουν να επηρεάζονται από τη γλώσσα της «Οδού Μαθηματικής»8, τον ορθόδοξο δογματισμό του και την προστριβή του με το Βούλγαρη και τον χαρακτηρίζουν συντηρητικό. Ενώ ο Κ. Θ. Δημαράς αναφέρει ότι «η ροπή προς την αρχαία δεν αποτελεί τεκμήριο συντηρητικότητας, αλλά, αντίθετα συνδυάζεται με τα πιο προοδευτικά κινήματα του Ελληνικού νου»9. Αν κάποιος επιμείνει στο ότι όσα αναφέρει ο Δημαράς τα αναφέρει για την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, απαντάμε ότι χρονολογικά ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος βρίσκεται στην περίοδο τον ζυμώσεων που οδηγούν στον Νε.Δ., ιδίως όπως τοποθετείται από τον Δημαρά, γύρω στο 1750. Ειδολογικά δε, έχει το χαρακτηριστικό της «μετακένωσης» της Ευρωπαϊκής σκέψης στον Ελλαδικό χώρο, μιας και το βιβλίο του δασκάλου του που εκδίδει είναι μετάφραση από τα Λατινικά,

1

όπως λέει ο ίδιος (ο Ανθρακίτης). Στον πρόλογό του μάλιστα, υποστηρίζει το αλληλένδετο της Φιλοσοφίας και των Μαθηματικών, όπως αργότερα (πάλι πρωτοπόρος ήταν) θα συνδέσουν οι άλλοι διαφωτιστές την «υγιή Φιλοσοφία» με τις Φυσικές Επιστήμες. Παραβλέπουν πως, όπως φαίνεται από τα χειρόγραφα10, συμπλήρωσε το πρόγραμμα διδασκαλίας των Μαθηματικών στη Σχολή Γκιούμα με την Πρακτική και Θεωρητική Αριθμητική έχοντας τη συναίνεση των νεωτεριστικών και των συντηρητικών κύκλων και το περιεχόμενο των μαθηματικών σπουδών της Σχολής αντιπροσώπευε γύρω στο 1740, το πιο προηγμένο επίπεδο της Νεοελληνικής Μαθηματικής Παιδείας11. Δεν ήταν αυτός που κατηγόρησε τον Ανθρακίτη, αλλά το Πατριαρχείο με τους Ιερόθεο Ιβηρίτη και Αβιμέχελ Ιβηρίτη, λόγω της επίδρασής του από τον Καρτέσιο και τον Malebranche12 και ο Μακάριος ο Πάτμιος13 πως διδάσκει μαθηματικά, που είναι πηγή αθεϊας, αντί για γραμματική. Απεναντίας, εκδίδει το βιβλίο «Οδός Μαθηματικής» του δασκάλου του και μιας και ανήκε στο εκκλησιαστικό κατεστημένο το νομιμοποιεί14. Για την προσφορά του ο Κούμας γράφει15: «Και αυτός (ο Ανθρακίτης) και ο μαθητής και διάδοχός του Βαλάνος Βασιλόπουλος, διδάσκαλοι της κοινής των Ιωαννίνων σχολής, εδίδαξαν μετά της Αριστοτελικής φιλοσοφίας κατά τα Κορυδαλλέως συγγράμματα, και την Γεωμετρίαν του Ευκλείδου και Αριθμητικήν και των Σφαιρικών θεωρίαν και προητοίμαζαν δια της διδασκαλίας των κατάστασην άλλην καλητέραν και ευτυχεστέραν εις το Γένος. Πολλοί μαθηταί των…..συνεισέφεραν τα δυνατά προς διόρθωσην της καταστάσεώς μας με συστάσεις τυπογραφίων, με Εκδόσεις βιβλίων…». Και πάλι ο Κούμας αναφέρει γενικά για τη Σχολή Γκιούμα16, ότι απ’ αυτήν «εκπήγασε η πρώτη περίοδος της παιδείας των νεωτέρων Ελλήνων». Πράγματι μαθητές των Μπαλάνων υπήρξαν οι: Ιωάννης Πέζαρος, σχολάρχης στον Τύρναβο το 178217

Θεοφάνης, σχολάρχης Βαγγιανών και Φουρνάς18

Ιερομόναχος Κύριλλος εξ Αγράφων, διδάσκαλος μαθηματικών στην Κοζάνη19

Αμφιλόχιος Παρασκευάς, στη σχολή της Κοζάνης20

Ιωάννης εκ Φουρνάς21

Δημήτριος Ραζής22

Νικόλαος Ζαρζούλης23

Ιώσηπος Μοισιόδαξ24

Γ. Ζεπελοβίτης25

Λάμπρος Φωτιάδης26, σχολάρχης της Σχολής Βουκουρεστίου το 1792 – 1805

2

Νεόφυτος Δούκας27. Ο Ιωάννης εκ Φουρνάς και ο Δημήτριος Ραζής διδάσκουν και μεταφράζουν Ιησουήτες μαθηματικούς την περίοδο 1780-179028 ενώ το ίδιο έκανε πιο πριν και ο Μοισιόδαξ29, ενώ ο Ζαρζούλης αποπειράται να διδάξει ΄Αλγεβρα παράλληλα με τους Θεοτόκη και Βούλγαρι30. Ενώ από τους μαθητές του Βούλγαρη, ο Μοισιόδαξ γίνεται αργότερα σφοδρός επικριτής του και ο Αθανάσιος Πάριος31 θα είναι αργότερα πρωταγωνιστής σε κάθε αντίδραση ενάντια στο Διαφωτιστικό Ρεύμα Επίσης να αναφέρουμε ότι στη Σχολή Γκιούμα, με την αρχή του 18ου

αιώνα «οι πτωχοί μαθηταί ετρέφοντο, ενεδύοντο, ελάμβανον βιβλία και αυτήν την ύλη την γραφική με δαπάνη του σχολείου»32. Αν και ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος παντρεύτηκε πλούσια γυναίκα, ο Κοσμάς Μπαλάνος (1731 – 1808) αγωνίστηκε πολύ να διατηρήσει σε λειτουργία τη Σχολή επειδή είχαν μειωθεί πολύ οι επιχορηγήσεις από τους ευεργέτες33 και στα 1797 η Σχολή χάνει το κληροδότημα του Γκιούμα στη Βενετία και η Σχολή λειτουργεί χάρη στους Ζωσιμάδες34. ΄Ισως εδώ κρύβεται και η αιτία της κατάργησης του μαθήματος των Μαθηματικών από τον Κοσμά Μπαλάνο, το ίδιο έτος, μιας και πιο πριν έχει γράψει ότι η Μαθηματική επιστήμη είναι «προτέρα των άλλων μαθήσεων και αναγκαία παντί ανθρώπω35» και είναι από τους πρώτους που εκδίδει βιβλίο που αναφέρεται στην Άλγεβρα36 και το γεγονός ότι η έκδοση αυτή γίνεται για ανταγωνιστικούς και μόνο λόγους είναι απλά υπόθεση που κάνει ο Ν. Καστάνης χωρίς σαφείς ενδείξεις αλλά στηριζόμενος στη χρονική συγκυρία της έκδοσης με τις άλλες παρόμοιες εκδόσεις της εποχής. Ούτε πρέπει, κατά τη γνώμη μου να παραβλέψουμε ότι γράφει το βιβλίο για χρήση των μαθητών του και των υπολοίπων φιλομαθών (Συντεθείσα μεν υπ’ αυτού προς χάριν των γνησίων αυτού φοιτητών και λοιπών φιλομαθών). Δεν δηλώνει ο συγγραφέας ότι μεταφράζει κάποιο άλλο κείμενο, δηλώνει πως η συγγραφική προσπάθεια γίνεται με σκοπό τη βοήθεια των σπουδαστών του και ο Ν. Καστάνης κρίνει το επίπεδο του βιβλίου πολύ στοιχειώδους επιπέδου. Πιστεύω λοιπόν ότι πρόκειται, τουλάχιστον στη μεγαλύτερη έκτασή του, για την ύλη την οποία παρέδιδε στα μαθήματα της Άλγεβρας ο Κοσμάς Μπαλάνος . Το επιχείρημα του Καστάνη* ότι η αντιπαράθεσή του με τον άλλο μεγάλο δάσκαλο της ίδιας εποχής στα Γιάννενα, τον Αθανάσιο Ψαλίδα, οδήγησε στη συγγραφή του βιβλίου αυτού τον Κοσμά Μπαλάνο εξ’ αιτίας της επιλογής του πρώτου στη διδασκαλία βιβλίων του Ιησουήτη Metzbourg, μου φαίνεται υπερβολικό. Δεν έχει εκδώσει Άλγεβρα ο Ψαλίδας, άρα δε μπορεί το βιβλίο του Κοσμά να θεωρηθεί απάντηση σε κάποια κίνησή του. Ούτε μπορεί να θεωρηθεί, κατά τη γνώμη μου ως αντίδραση στην Καθολική επίδραση που αρχίζει να διαφαίνεται στα

3

Ελληνικά Μαθηματικά, αφού το πρώτο βιβλίο Άλγεβρας γράφτηκε, μόλις ένα χρόνο πριν και δε νομίζω ότι τον καιρό εκείνο υπήρχαν τα εκδοτικά ανακλαστικά για μια απάντηση από κάποιον, μέσα σ’ ένα χρόνο. Οι παραπάνω σκέψεις για τα ελατήρια της έκδοσης βιβλίου για την Άλγεβρα από τον Κοσμά Μπαλάνο βασίζονται στο γεγονός είχε καταργήσει τη διδασκαλία των μαθηματικών στη Σχολή του, πράγμα που λαμβάνεται ως ένδειξη συντηρητικότητας, η οποία μπορεί να προκαλέσει κάποιες αντιδράσεις σε κινήσεις άλλων δασκάλων. Δεν αποκλείεται, λοιπόν η περίεργη αυτή απόφαση του Κοσμά να οφείλεται σε ότι οφείλονται και οι αποφάσεις των περισσοτέρων ανθρώπων . σε οικονομικούς λόγους. Ο πατέρας του δε, Μπαλάνος Βασιλόπουλος, έχει για τα Μαθηματικά απόψεις σχεδόν ίδιες με τους Βούλγαρη και Θεοτόκη37 και συγκεκριμένα, μεταφράζουμε από τον πρόλογο της «Οδού Μαθηματικής» που δημοσιεύει ο Γιάννης Καράς38: «Έχει αποδειχθεί ότι υπάρχει ένα μόνο γένος της Επιστήμης στους ανθρώπους, τα Μαθηματικά και μόνο αυτά…Μόνο το μαθηματικό γένος αποδεικνύεται ότι είναι επιστήμη και έχει αξίωση να αποκαλείται με το όνομα της Επιστήμης διότι ακριβώς περιέχει σ’ όσους που (;) χρησιμοποιούν σταθερή και αλάνθαστη γνώση. Διότι αν υποστηρίξουμε ότι κατέχουμε τη γνώση κάποιου (πράγματος) σύμφωνα με τους Φιλόσοφους, επειδή γνωρίζουμε την αρχή (τη γέννηση) αυτού (του πράγματος), λόγω της οποίας το πράγμα υφίσταται και γιατί γνωρίζουμε και γιατί γνωρίζουμε ότι είναι η αιτία (η αφορμή της γέννησης) αυτού και δεν υπάρχει περίπτωση να έχουν αλλιώς τα πράγματα· ταιριάζει λοιπόν γενικά μόνο μέσα στα Μαθηματικά να μπορούμε να βρούμε τη σωστή γνώση…Επειδή κάθε πράγμα έχει ένα σκοπό που γίνεται και δε γεννιέται καθόλου μάταια, ο σκοπός της επιστημονικής θεωρίας είναι η απόδειξη των ζητουμένων ή των ισχυρισμών ώστε να εφησυχάζει ο νους και καθόλου να μην προχωρά παραπέρα στην αναζήτηση των υποθέσεων, αυτό επειδή η απόδειξη που γίνεται στα Μαθηματικά, σύμφωνα με τον Πτολεμαίο περνά από δρόμους που δεν αμφισβητούνται, είναι φανερό ότι πρέπει να γίνει κτήμα και των φιλεπιστημόνων, των πραγματειών που περιέχουν τα Μαθηματικά ζητούμενα και ισχυρισμούς και αυτών που έχουν πάντα την αντίθετη γνώμη. Παρά ταύτα επειδή κι’ αν ακόμα η Μαθηματική αποτελεί θαυμάσιο συνεργάτη των υπολοίπων θεωρητικών συνηθειών, αφού μας οδηγεί προς τη γνώση των άυλων και βοηθά με τον καλύτερο τρόπο στην κατανόηση των υλικών, πως λοιπόν δεν πρέπει να προηγείται η γνώση των μαθηματικών προβλημάτων και θεωρημάτων στους φιλεπιστήμονες;… αυτή που τόσο πολύ βοηθά τους ανθρώπους να φτάσουν στη γνώση, θαυμάσια επιστήμη…έχει να επιδείξει πολλές και σπουδαίες δημιουργίες.

4

….Έχετε λοιπόν (μπροστά σας) καλόψυχοι αναγνώστες δύο δίδυμες αδελφές τη φιλοσοφία και τη μαθηματική, τόσο οικείες και κοντινές ώστε είναι αδύνατο να χωριστούν μεταξύ τους εξ αιτίας του έμφυτου δεσμού της μεταξύ των αρμονίας και κάθε μια είναι ατελής όταν λείπει η άλλη».[Παρόμοιες ιδέες συναντούμε, για τα Μαθηματικά, στον Βενιαμίν Λέσβιο αρκετά αργότερα, σε πιο λαϊκή γλώσσα39] Όσον αφορά στα τρία σημεία που καυτηριάζουν στο Μπαλάνο Βασιλόπουλο οι ιστορικοί, που αναφέραμε πιο πάνω, για τη γλώσσα παρατηρούμε ότι χρησιμοποιεί τη γλώσσα που χρησιμοποιούν και άλλοι λόγιοι (Νεόφυτος Δούκας), ακόμα και ο Βούλγαρις και άλλοι «διαφωτιστές»40. Ο ορθόδοξος δογματισμός του φαίνεται αφ’ ενός να είναι συνεπής (κι όχι όπως του Βούλγαρι, από περίοδο σε περίοδο) και αφ’ ετέρου του επιτρέπει να καθιερώσει τα Μαθηματικά στα σχολικά προγράμματα, πράγμα που, όπως έδειξε η εμπειρία του Ανθρακίτη, χωρίς αυτό το άλλοθι θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο. Τέλος να σημειωθεί ότι «η διάσταση ανάμεσα στους Βούλγαρι και Βασιλόπουλο, η οποία έκανε το Βούλγαρι να αποσυρθή στην Κοζάνη, ούτε εφήμερο επεισόδιο ήταν ούτε περιορίζονταν σε θέματα φιλοσοφικού προσανατολισμού. Οι δύο άνδρες συνέχισαν την αντιδικία πάνω σε θέματα μαθηματικών πολύ καιρό μετά την περίοδο που ο Βούλγαρις δίδασκε στα Γιάννενα41». Η διαφωνία σε επιστημονικά θέματα δε γίνεται μόνο για λόγους συντηρητισμού και προοδευτισμού. Η διαφωνία μπορεί να λάβει χώρα και λόγω διαφορετικών επιρροών και διαφορετικού περιβάλλοντος εκπαίδευσης των διαφωνούντων. Ο Βασιλόπουλος εκπαιδεύτηκε στον Ελλαδικό χώρο, κύρια από τον Ανθρακίτη. Ο Βούλγαρις, βαθύς γνώστης ξένων γλωσσών, σπούδασε κατά βάση στην Ιταλία. Είναι λογικό οι επιδράσεις από τα διαφορετικά μέρη και η αμεσότητα στην πληροφόρηση που μπορούσε να έχει ο Βουλγαρις42 να καλλιεργούσαν διαφωνίες μεταξύ των δύο ανδρών. Ας μην ξεχνάμε και το γεγονός ότι ο Βούλγαρις είναι περίπου 25 χρόνια νεότερος από το Βασιλόπουλο (αν δεχθούμε τη χρονολογία γέννησης του Μπαλάνου που αναφέρεται στην Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνκα) και πως ο ίδιος θα δεχθεί αργότερα δριμεία κριτική από μαθητές του, όπως ο Μοισιόδαξ. Όπως καθετί παλιό κατακρίνεται από καθετί νέο, χωρίς να εκφράζει κατ’ ανάγκη συντηρητισμό. Εκτός κι’ αν ο χαρακτηρισμός των προσώπων της ιστορίας αλλάζει ανά εικοσαετία. Άλλωστε τον ίδιο το Βούλγαρι ο Παναγιώτης Κονδύλης43 δυσκολεύεται να τον προσδιορίσει, αναφέροντας σχετικά: «Φωτισμένος συντηρητικός ή συντηρητικός διαφωτιστής;». Ενώ ο Μιχάλης Λάμπρου44 παραθέτει απόσπασμα επιστολής

5

του Βούλγαρη, ο οποίος χαρακτηρίζεται «φιλεριστικός» και «φιλόνικος»45, στην οποία πέρα από την επισήμανση λαθών στη «Μέθοδο» του Μπαλάνου Βασιλόπουλου προχωρά σε ύβρεις. Μάλιστα « τόσο δεικτική ήταν η λοιδορία, που σωστά την χαρακτηρίζει ο Κούμας ως νεανική φιλοτιμία σφοδροτέρα του δέοντος και ο Σάθας συζήτησην εις βαναυσολογίας παρεκταπείσα»46. Επίσης «η ετοιμότητά του στις αντιδικίες…τον ωδήγησαν…σε απομονωτική εχθρότητα απέναντι σε πολλούς από εκείνους με τους οποίους συνεργαζόνταν…»47

Τουλάχιστο το Βασιλόπουλο οι μαθητές του, Ζαρζούλης και Ζεπελοβίτης τον υπερασπίζονταν48. Μάλιστα σε μια εποχή όπου σύμφωνα με τον Καταρτζή οι δάσκαλοι «επιστατούν απάνου τους με το ραβδί και ξυλιαίς να διαβάζουν τα μαυρ’ αδιάκοπα και μεγαλοφώνως όσο μπορούν και να μη σαλεύουν ποσώς απ’ τον τόπο τους»49, ο Μιχάλης Λάμπρου πιστεύει πως ενέπνεε το σεβασμό στους τέως μαθητές του50 σε σημείο που να τον ενθαρρύνουν να βελτιώσει τη «Μέθοδό» του, αν και έβλεπαν τα κενά της. Ενώ ο κλεινός Ευγένειος δεν έχαιρε τέτοιας εκτίμησης, τουλάχιστον από το Μοισιόδακα, ο οποίος όμως για το Βασιλόπουλο αναφέρει «πού οι μαθηματικοί, αν εξαιρεθή ο αοίδιμος Μπαλάνος»

Επίσης είναι ο μόνος που προσπαθεί να εμφανίσει πρωτότυπη εργασία επιχειρώντας να λύσει το Δήλιο πρόβλημα στο έργο του «Μέθοδος Γεωμετρικώς χωρούσα…» Βενετία 1756 και όπως αναφέρει στον πρόλογο της Αντιπελάργησης Βιέννη 1816, ο γιος του Κοσμάς Μπαλάνος, έγραψε για το θέμα στον Euler και στις Ακαδημίες της Πετρούπολης, των Παρισίων, της Βρετανίας, της Ολλανδίας, του Βερολίνου, της Άλλης και της Βονωνίας (Bologna), όπως αναφέρει και ο Μιχάλης Λάμπρου51. Αν ήταν τόσο ενάντιος στην εκμάθηση των ξένων γλωσσών τις οποίες νόμιζε για πηγή αθεϊας, όπως λαθεμένα αναφέρεται52, γιατί απευθύνθηκε στα μεγάλα μαθηματικά ονόματα της εποχής του για την ορθότητα της λύσης του, μέσω των μαθητών του που γνώριζαν ξένες γλώσσες; [Κανονικά θα έπρεπε να τους είχε κατατάξει στους άθεους]. Γιατί έφτασε να ρωτήσει, μέσω του μαθητή του Ζερζούλη μέχρι και δύο Ιησουήτες, μεταξύ των οποίων και τον «Πάδρε» Ρικάτη του Πανεπιστημίου της Βονωνίας, όταν σ’ ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο οι λόγιοι αμύνονταν έναντι των Ιησουητών και η περίοδος χαρακτηρίζεται από προτεσταντικό ιδεολογικό πλαίσιο;53 Η κίνησή του αυτή δείχνει ανήκουστο και, αν μη τι άλλο, πρωτοποριακό πράγμα για την εποχή54. Η ευρύτητα του πνεύματός του και η ανεκτικότητά του στην κριτική φαίνεται από το γεγονός ότι «ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος ανασκεύασε

6

μερικές φορές τη μέθοδό του για να παρακάμψει τα λογικά κενά που του απεκάλυπταν οι οξυδερκέστεροι από τους επικριτές του55». Η επιστημοσύνη του φαίνεται από το γεγονός ότι είναι γνώστης αρκετών προσπαθειών επίλυσης του συγκεκριμένου προβλήματος παραθέτοντας 12 απ’ αυτές, αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών56. Επίσης «πέρα από τις αρχαίες αντιμετωπίσεις των περίφημων άλυτων προβλημάτων, ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος γνώριζε και πολλές των σύγχρονών του μαθηματικών»57. Επίσης, να αναφέρω σαν παράδειγμα της εκτίμησης της σοφίας του από τους μεταγενέστερους, ότι στη μετάφραση της Γεωμετρίας του Ottaviano Cametti από τον Δημήτριο Ραζή, το 1787, η σύντομη ιστορία της μαθηματικής επιστήμης αναφέρεται στον πρόλογο πως είναι δάνειο αυτής που έχει δημοσιεύσει ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, στον πρόλογο της «Οδού Μαθηματικής..», σχεδόν 40 χρόνια πρίν58.

Μ’ όλα αυτά τα αποσπάσματα και τα επιχειρήματα που παρέθεσα στόχος δεν είναι να αναδείξω τα αρνητικά στοιχεία κάποιων λογίων του 18ου

αιώνα, πολύ περισσότερο δε του Ευγένιου Βούλγαρι, ο οποίος δικαίως χαρακτηρίζεται ως «κλεινός». Στόχος είναι η ανάδειξη των προτερημάτων των Μπαλάνων και ιδίως του Μπαλάνου Βασιλόπουλου, οι οποίοι αδίκως, κατά τη γνώμη μου και τα μέχρι τώρα στοιχεία που έχω, χαρακτηρίζονται «συντηρητικοί» και η απόδοση σ’ αυτούς ενός δικαιότερου χαρακτηρισμού. Πιθανώς πολιτική προς την κατεύθυνση της επιβίωσης της Σχολής και της εδραίωσης τους στα εκπαιδευτικά πράγματα να μην τους εμφανίζουν «ριζοσπάστες». Αλλά πιστεύω πως η ταμπέλα του «συντηρητικού» είναι υπερβολική στον άνθρωπο που καταφέρνει να ενισχύσει τη διδασκαλία των μαθηματικών σ’ ένα μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας, παρά την καταδίκη του δασκάλου του που έχει προηγηθεί, συνεχίζοντας το έργο του και καταφέρνοντας να γίνει κοινά αποδεκτό. Έτσι επιτρέπει στο νεότερο πολιτικό ον του 18ου αιώνα, το Βούλγαρη, να τη διαδώσει παντού, μέχρι την Πόλη και να βρει μια κατάσταση πιο ώριμη για την καλλιέργεια και την ανάπτυξη του Νε.Δ. Άλλωστε οι αλληλοκατηγορίες για διάφορα επιστημονικά ή φιλοσοφικά θέματα μεταξύ των λογίων της εποχής δεν ήταν σπάνιο φαινόμενο ούτε σημαίνει πως κάποιος είχε σε όλα δίκιο, ούτε ακόμα ότι κάποιος από τους αντιμαχόμενους ήταν καλύτερος από τον άλλο. Για παράδειγμα ο Ψαλίδας βάλει όχι μόνο εναντίον του Κοσμά αλλά και του Βούλγαρι όπου μαζί με το

7

Μοισιόδακα αμφισβητούν την καταλληλότητά του να εκθέσει επιστημονική γνώση και τη δεινότητά του στα Μαθηματικά59, κρίση σαφώς υπερβολική. Η γνώμη μου είναι πως τα ορθότερα προσωνύμια για τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο είναι αυτά του «ακάματου» και του «επίμονου». Ο δε Κοσμάς Μπαλάνος θεωρεί εαυτόν συνεχιστή του έργου του πατέρα του, θεωρεί τον πατέρα του μεγάλο διδάσκαλο, και ίσως όχι άδικα, και προσπαθεί μέσα από οικονομικές δυσκολίες και την αυξανόμενη επιρροή του Ψαλίδα στα εκπαιδευτικά πράγματα και στον Αλή Πασά, διοικητή της περιοχής των Ιωαννίνων, να διαδώσει και να συνεχίσει το έργο του. Παρά τη διαμάχη του με τον Ψαλίδα, η προσφορά του στα Μαθηματικά και τα γράμματα γενικότερα είναι αναμφισβήτητη. Χωρίς το δικό του όνομα η μόρφωση και ο Φωτισμός που προσέφεραν τα Γιάννενα στο Γένος θα ήταν φτωχότερα.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

[1]: Ε.Π.Παπανούτσος: Νεοελληνική Φιλοσοφία, Βασική Βιβλιοθήκη Αετός Α.Ε., Αθήνα 1953, σ.34 Και Αναστασίου Πολυζωίδου: Γενική Ιστορία, τομ. Τρίτος, εν Αθήναις 1889, σ.182 και Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ΄, σ.317 και 326 Και Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.182[2]: Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα αν και στην «απολογία» του ο Μοισιόδαξ αναφέρει τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο ως «ο τηλικούτος ανήρ», όπως βλέπουμε στη σελίδα 17 του άρθρου του Μιχάλη Λάμπρου πάνω στην Αντιπελάργηση του Κοσμά Μπαλάνου, δηλαδή ο μοισιόδαξ τον αναφέρει ως υπέργηρο, κάτι που δεν ταιριάζει με τη χρονολογία του θανάτου του, στην οποία συμφωνούν

8

όλοι οι ιστορικοί.[3]: Κωνστντινος Κούμας: Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, εν Βιέννη ΑΩΙΗ΄ (1818), σ.291[4]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.182[5]: «Απολογία» του Μοισιόδακα όπως βλέπουμε στη σελίδα 17 του άρθρου του Μιχάλη Λάμπρου πάνω στην Αντιπελάργηση του Κοσμά Μπαλάνου[6]: Πάπυρος – Λαρούς – Μπριτάνικα[7]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.182[8]: Μαρία Τερδήμου: Τα Μαθηματικά στην Ελληνική σκέψη κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1998, σ.51[9]: Κ. Θ. Δημαράς: Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Εκδόσεις Ερμής, Τρίτη έκδοση, Αθήνα 1983, σ.17[10]: Γιάννης Καράς: Οι Επιστήμες στην Τουρκοκρατία, τόμος Α΄: Μαθηματικά, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Δεκέμβριος 1992, σ.122-123[11]: Ν. Καστάνη: Όψεις της Νεοελληνικής Μαθηματικής Παιδείας, Εκδόσεις Μαθηματική Βιβλιοθήκη Βαφειάδη, Θεσσαλονίκη 1998, σ.83[12]: Ε.Π.Παπανούτσος: Νεοελληνική Φιλοσοφία, Βασική Βιβλιοθήκη Αετός Α.Ε., Αθήνα 1953, σ.25[13]: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ΄, σ. 325[14]: Ν. Καστάνη: Η Εισαγωγή των Μαθηματικών στη Νεοελληνική Παιδεία – Η Αλγεβρα και ο Απειροστικός Λογισμός, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2001, σ.41[15]: Κωνσταντίνος Κούμας: Σύνταγμα Φιλοσοφίας, τόμος πρώτος, εν Βιέννη ΑΩΙΗ (1818), σ.ς΄[16]: Μαρία Τερδήμου: Τα Μαθηματικά στην Ελληνική σκέψη κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1998, σ.49[17]: Ό.π., σ.63[18]: Ό.π., σ.76[19]: Ό.π., σ.76[20]: Ό.π., σ.77[21]: Ό.π., σ.87 επικαλούμενη τον Π. Αραβαντινό στη Βιογραφική συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας, Ιωάννινα 1960, σ.72-73[22]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.183[23]: Κωνσταντίνος Κούμας: Σύνταγμα Φιλοσοφίας, τόμος πρώτος, εν

9

Βιέννη ΑΩΙΗ (1818), σ.ι΄΄ Και Κωνστντινος Κούμας: Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, εν Βιέννη ΑΩΙΗ΄ (1818), σ.293[24]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.182[25]: Ό.π.[26]: Μαρία Τερδήμου: Τα Μαθηματικά στην Ελληνική σκέψη κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1998, σ.84[27]: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ΄, σ. 319 και Κ. Θ. Δημαράς: Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Εκδόσεις Ερμής, Τρίτη έκδοση, Αθήνα 1983, σ.342-348[28]: Ν. Καστάνη: Όψεις της Νεοελληνικής Μαθηματικής Παιδείας, Εκδόσεις Μαθηματική Βιβλιοθήκη Βαφειάδη, Θεσσαλονίκη 1998, σ.95[29]: Ό.π., σ.94[30]: Ό.π., σ.92[31]: Κ. Θ. Δημαράς: Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Εκδόσεις Ερμής, Τρίτη έκδοση, Αθήνα 1983, σ.162[32]: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ΄, σ. 321[33]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.182[34]: Μιχάλης Λάμπρου: Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχή της Τουρκοκρατίας και το κείμενο της Αντιπελάργησης, σ. 21[35]: Γιάννης Καράς: Οι Θετικές Επιστήμες στον Ελληνικό χώρο, Εκδόσεις Δαίδαλος, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1991, σ.195[36]: Μαρία Τερδήμου: Τα Μαθηματικά στην Ελληνική σκέψη κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 1998, σ.53 Και Ν. Καστάνη: Όψεις της Νεοελληνικής Μαθηματικής Παιδείας, Εκδόσεις Μαθηματική Βιβλιοθήκη Βαφειάδη, Θεσσαλονίκη 1998, σ. Και Ν. Καστάνη: Η Εισαγωγή των Μαθηματικών στη Νεοελληνική Παιδεία – Η Αλγεβρα και ο Απειροστικός Λογισμός, Διδακτορική Διατριβή, Θεσσαλονίκη 2001, σ.[* ]: Ν. Καστάνη: Όψεις της Νεοελληνικής Μαθηματικής Παιδείας, Εκδόσεις Μαθηματική Βιβλιοθήκη Βαφειάδη, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 98

10

[37]: Γιάννης Καράς: Οι Θετικές Επιστήμες στον Ελληνικό χώρο, Εκδόσεις Δαίδαλος, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1991, σ.195[38]: Γιάννης Καράς: Οι Επιστήμες στην Τουρκοκρατία, τόμος Α΄: Μαθηματικά, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Δεκέμβριος 1992, σ.19-20[39]: G. P. Henderson: The Revival of Greek Thought 1620 – 1830, Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου: Η αναβίωση του Ελληνικού στοχασμού 1620 – 1830, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.172, όπου παραθέτει απόσπασμα από τα Στοιχεία Αριθμητικής σ.θ΄: Ώστε πρέπει να ανακληθή εις την εαυτής πατρίδα η Φιλοσοφία…Και τα προσκλητήρια είναι ουδέν άλλο, η ώνπερ ο Ξενοκράτης ωνόμασε λ α β ά ς φ ι λ ο σ ο φ ί α ς : τουτέστι τα μαθηματικά, ώνπερ απάντων προηγείται η αριθμητική. Τα μαθηματικά λοιπόν μόνα εκληρώσαντο το τοιούτον όνομα,….[40]: Ε.Π.Παπανούτσος: Νεοελληνική Φιλοσοφία, Βασική Βιβλιοθήκη Αετός Α.Ε., Αθήνα 1953, σ.30 Και Βλέπε τους προλόγους που παραθέτει ο Γιάννης Καράς: Οι Επιστήμες στην Τουρκοκρατία, τόμος Α΄: Μαθηματικά, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Δεκέμβριος 1992[41]: G. P. Henderson: The Revival of Greek Thought 1620 – 1830, Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου: Η αναβίωση του Ελληνικού στοχασμού 1620 – 1830, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.69-70 και να μελετηθεί η παραπομπή που γίνετε σε Γεώργιο Αινιάν: Συλλογή Ανεκδότων Συγγραμμάτων του αοιδίμου Ευγενίου του Βουλγάρεως, Αθήναι 1838, σ.χχχι[42]: Γιάννης Καράς: Οι Θετικές Επιστήμες στον Ελληνικό χώρο, Εκδόσεις Δαίδαλος, Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1991, σ.197-198[43]: Παναγιώτης Κονδύλης: Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός – Οι φιλοσοφικές ιδέες, Εκδόσεις Θεμέλιο 1988, σ.[44]: Mιχάλης Λάμπρου: Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχή της Τουρκοκρατίας και το κείμενο της Αντιπελάργησης, σ.19-20[45]: Ό.π., σ.26[46]: Ό.π., σ.19 και να μελετηθούν οι παραπομπές του κειμένου με τον αριθμό 43[47]: G. P. Henderson: The Revival of Greek Thought 1620 – 1830, Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου: Η αναβίωση του Ελληνικού στοχασμού 1620 – 1830, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.70[48]: Mιχάλης Λάμπρου: Ό.π., σ.6[49]: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΑ΄, σ. 323[50]: Μιχάλης Λάμπρου: Ό.π., σ.26

11

[51]: Ό.π., σ.7[52]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.182. Το σωστό είναι πως η άποψη αποδίδεται στο γιο του Κοσμά Μπαλάνο από μια μαρτυρία, η οποία κρίνεται από εμένα ως αναξιόπιστη μιας και είναι οπαδού του Αθανασίου Ψαλίδα. Πρόκειται για τον Δημήτριο Αθανασίου ο οποίος τη δημοσίευσε στο Λόγιο Ερμή το 1817, όπως αναφέρει ο G. P. Henderson: The Revival of Greek Thought 1620 – 1830, Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου: Η αναβίωση του Ελληνικού στοχασμού 1620 – 1830, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.164. Αν και είναι γνωστή η διαμάχη μεταξύ των κύκλων των Μπαλάνων και του Ψαλίδα και οι υπερβολές που έλεγε η κάθε μεριά για την αντίπαλη, όπως αναφέρει ο Κ. Θ. Δημαράς στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, εν τούτοις ο ίδιος υιοθετεί αβίαστα την παραπάνω μαρτυρία στο Νεοελληνικό Διαφωτισμό[53]: Ν. Καστάνη: Όψεις της Νεοελληνικής Μαθηματικής Παιδείας, Εκδόσεις Μαθηματική Βιβλιοθήκη Βαφειάδη, Θεσσαλονίκη 1998, σ.103-104[54]: Ό.π., σ.86[55]: Μιχάλης Λάμπρου: Ό.π., σ.7[56]: Ό.π., σ.8[57]: Ό.π., σ.9[58]: Ανδρέας Πούλος: Ελληνική Μαθηματική Βιβλιογραφία 1500 – 1900, Ε.Μ.Ε. 1988, σ.46[59]: G. P. Henderson: The Revival of GreekThought 1620 – 1830, Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου: Η αναβίωση του Ελληνικού στοχασμού 1620 – 1830, Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 1977, σ.127

12