GEORG SIMMEL

ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΨΥΧΗ’Αντί εισαγωγής

GEORG LUKACS ΓΙΑ ΤΟ Ν ΓΚ ΕΟ ΡΓΚ ΖΙΜ Μ ΕΛ

Μετάφραση ΓΕΡΑΣΙΜ ΟΥ ΛΤΚ1ΑΡΔΟΠΟΤΛΟΤ

Ε Ρ Α Σ Μ Ο Σ

GEORG SIMMEL

ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΨΥΧΗ

Άντί εισαγωγής GEORG LUKACS

ΓΙΑ ΤΟΝ ΓΚΕΟΡΓΚ ΖΙΜΜΕΛ

Μετάφραση ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΛΤΚΙΑΡΔΟΠΟΪΛΟΤ

ΕΡΑΣΜΟΣ

01 ΙΔΕΕΣ Επιμέλεια Μ. Λαμπρίδη

άριθμ. 21

Τίτλος πρωτοτύπου «Die Grossstadte und das Geistesleben» [«Μεγαλούπολη καί ψυχικός βίος»] Jahrbuch der Gehe-Stiflung zu Dresden, ετος9ο 1903. Έδώ χρησιμοποιεί­ται ή αγγλική μετάφραση τών Η.Η. Gepth χαί C. Wright Mills πού περιέχε- ται στή συλλογή Man Alone, Alienation in Modem Society, τών Eric καί Mary Josephson, 1962.

Στοιχειοθεσία «Ό Πολίτης», Κέκροπος2, Εκτύπωση Π. Χριστοδούλου, Μαυρομι- χάλη 134, ’Ιούνιος 1993, Εκδοτική Εταιρεία ΕΡΑΣΜΟΣ, Μαυρομιχάλη 133,11472,

τηλ. 6436676

Έχδίδοντας έδώ τό δοκίμιο πού Εγραφε 6 Ζίμμελ πριν 90χρόνια πά­νω σέμιά πτυχή τοΰ θέματος τής «μοντερνιχότητας», πού άναδείχθη- χε πρόσφατα, δέν είναι γιά νά προσάφουμε έμμεσα τήν χατηγορία τοΰ «παρωχημένου» σέ δεσπόζουσες θεωρητικές άναζητήσεις των τελευ­ταίων χρόνων. Υπενθυμίζουμε άπλώς αυτό τό χείμενο, έχοντας τήν αίσθηση δτι ή πλανώμενη μέσα σ’αυτό σχιά τοϋΜπωντλαίρ, τοϋ πα­ρατηρητή τής μοναξιάς τών πόλεων, αναζητεί χατά χάποιον τρόπο τόν μελλοντιχό σχολιασμό τοΰ Β&λτερ Μπένγιαμιν. Ή αίσθηση αυτή δι­καιώνει τήν άντίληφη δτι χάποιες Ιδέες πρέπει νά θάβονται γιά νά ξα- ναφυτρώσουν. “Αν λ ,χ. αληθεύει πώς ή φιλοσοφία τοϋ χρήματος τοΰ νεαροΰ Μάρξ εϊναι «αφομοιωμένος» Σαίξπηρ, ή φιλοσοφία τοΰ χρή­ματος τοΰ ώριμου Ζίμμελ είναι «αφομοιωμένος» Μάρξ.

Προτάσσουμε σ’αυτή την εχδοση μιά σύντομη άλλά περιεχτιχή πα­ρουσίαση τοΰ Ζίμμελ από τόν πλέον όδυσσειαχό δια νοητή τής εποχής του — τόν Λούχατς. Τό χείμενο αυτό διατηρεί σήμερα τη σημασία του χαί γιά τούς δύο στοχαστές οί όποιοι άνήχουν στόν ίδιο πολυώνυ­μο αστερισμό ιδεών— εναν αστερισμό πού ή λάμφη του φθάνει άχόμη ώς εμάς δπως τό φως άνύπαρχτων πλέον αστεριών.

ΓΚΕΟΡΓΚ ΖΙΜΜΕΛ

Ό Γκέοργκ Ζίμμελ υπήρξε χωρίς αμφιβολία ή πιό σημαντική καίπιό ένδιαφέρουσα μεταβατική φυσιογνωμία σε όλόκληρη τή σύγχρονη φάο- σοφία. Αυτός είναι ό. λόγος τής έξαιρετιχής γοητείας πού άσκησε σέ δλους τούς πραγματικά ταλαντούχους φιλοσόφους τής νεώτερης γενεάς (οί όποιοι είναι κάτι παραπάνω άπό ευφυείς ή έπιμελεϊς ειδήμονες σε ειδικούς φιλοσοφικούς κλάδους), έτσι ώστε νά μην υπάρχει οΰτε ί'νας σχεδόν άνάμεσά τους πού νά μην εχει βρεθεί γιά μικρότερο ή μεγαλύ­τερο διάστημα κάτω άπό τή μαγεία τής σκέφης του. ’Αλλά, γιά τόν ίδιο άκριβώς λόγο, αύτή ή μαγεία σέ σπανιότατες μόνο περιπτώσεις ύπήρξε διαρκής. Ό Ζίμμελ δέν άπέκτησε «μαθητές» δπως ό Κοέν (Cohen), ή ό Ρίκερτ (Rickert) ή ό Χοϋσσερλ· ήταν μεγάλος υποκι­νητής άλλά δέν ήταν οΰτε μεγάλος δάσκαλος οΰτε —καίαύτό μάς πλη­σιάζει άμεσα στον πυρήνα τοΰχαρακτήρα του— κάποιος πού οδηγούσε σέ μιά οριστική λύση τά ζητήματα.

Ό Ζίμμελ χαρακτηρίζεται πολλές φορές πνευματώδης — τόσο γιά νά εγκωμιαστεί δσο καί γιά νά μειωθεί. ’Αλλά αυτός ό χαρακτηρι­σμός, οσο σωστός κι αν μπορεΐνά είναι, κατά κανένα τρόπο δέν άγγί- ζει τόν πυρήνα τής προσωπικότητάς του ώς φιλοσόφου. Ό Ζίμμελ ήταν πνευματώδης καίμέ τή συνήθη σημασία τής λέξης, καί θά μπορούσε κανείς νά παραθέσει σελίδες άπό τά λεγόμενά του πού θά άντεχαν τή σύγκριση μέ τούς πιό σπουδαίους δασκάλους τοΰ είδους— άλλά ή ουσία τοΰ πνεύματός του βρίσκεται βαθύτερα: τό πνεΰμα του ήταν ενα πνεΰμα φιλοσοφικό μέ τή γνησιότερη καί τήν καθαρότερη έννοια, ενα πνεΰμα πού μόνο οί κορυφαίοι διαθέτουν. Τό ρευματώδες τής σκέφης του άνα- φέρεται στην άστραπιαία σύλληφη καί τή θαυμάσια διατύπωση ενός άγνωστου άκόμη φιλοσοφικού ζητήματος, τήν ικανότητά του νά βλέ­πει τό πιό μικρό καί τό πιό ασήμαντο φαινόμενο τοΰ καθημερινού βίου τόσο έπίμονa sub specie philosophiae [υπό τό πρίσμα τής φιλοσοφίας] ώστε νά γίνεται ορατή μιά αίώνια μορφική συνεκτικότητα φιλοσοφι­κού νοήματος.

Ό Ζίμμελ κατέχει σέ άξιοσημείωτο βαθμό τόΰφιστο αύτό χάρι­σμα τοΰ φιλοσόφου. Γιατίτότε παρά τό γεγονός αύτό εγινε απλώς καί μόνον ενας έκθαμβωτικός, «σπινθηροβόλος» υποκινητής καίοχι ενας πραγματικά μεγάλος φιλόσοφος πού νά άφήσει έποχή; Ή βάση αυτής

- 7 -

τής αποτυχίας ατά πιό σπουδαία πράγματα αποκαλύπτει συγχρόνως τό σημείο πού αγκυροβόλησαν οι πιό πλούσιες καί οί πιό γόνιμες ικα­νότητες τοΰ Ζίμμελ ■ τονίζοντας τη θετική πλευρά θά μπορούσε κανείς νά την άποκαλέσει άπειρη καί άκατάσχετη αίαθαντικότητα · άλλά πρέ­πει επίσης νά μιλήσει κανείς καί γιά ελλειφη επικέντρωσης, γιά ανι­κανότητα λήφεως τελικών, οριστικών αποφάσεων, αν πρόκειται έδώ νά καθορίσουμε τά οριακά στοιχεία της φύσης τοΰ στοχασμού του. Ό Ζίμμελ είναι ό μεγαλύτερος μεταβατικός φιλόσοφος τής έποχής μας — γιά νά συνοφίσουμε σέμιά φράση τό μεγαλείο του καί τά όριά του, είναι ό αυθεντικός φιλόσοφος τοΰ Ίμπρεσσιονισμοΰ. Τούτο δεν σημαίνει πώς εφερε απλώς σ’ ένα έννοιολογικό έπίπεδο αυτό πού έζέφρασε ή ίμπρεσσιονιστική έξέλιξη τής μουσικής, τών εικαστικών τεχνών καί τής ποίησης· τό εργο του είναι κάτι πολύ περισσότερο άπό μιά έννοιο- λογικη διατύπωση τής ίμπρεσσιονιστικής Weltanschauung [θέασης τοΰ κόσμου] μπορούμε μάλλον νά πούμε δτι τό εργο του δίνει φιλοσοφική μορφή σ’ έκείνη την αίσθηση τοΰ κόσμου άπό την οποία βγαίνουν τά μεγαλύτερα εργα αυτής τής παράδοσης■ μορφοποιεΐ τόν χαρακτήρα τής περιόδου πού μόλις προηγήθηκε με τόν Ιδιο ακριβώς προβλημα­τικό τρόπο πού τό χάνουν τά εργα ενός Μονέ ή Ροντέν, ένός Ριχάρδου Στράους ή ένός Ρίλκε.

Κάθε ίμπρεσσιονισμός άποτελεΐάπό τήν ίδια του τή φύση μιά μετα­βατική μορφή: άρνεΐται τήν ολοκλήρωση, τή μοιραία καί καθοριστική μορφή, λόγω άρχών καί δχι επειδή είναι ανίκανος νά τήν έπιτύχει. (Αύτός ό χαρακτηρισμός βέβαια ταιριάζει μόνο ατούς πιό έξέχοντες εκπροσώπους τοΰ Ίμπρεσσιονισμοΰ· μέ τούς έπιγόνους καί τούς οπα­δούς υπάρχει πάντα ένα ζήτημα έπιδέξια μεταμφιεσμένης άνικανότη- ταί) ■ Ό Ίμπρεσσιονισμός βιώνει καί άποτιμα τις μεγάλες, στέρεες, αιώνιες μορφές (forms) ώς ενα είδος βιασμοΰ πού άσκεΐται στή ζωή, στόν πλούτο καί ατά χρώματά της, στήν πληρότητα καί στήν πολυ­φωνία της· ό Ίμπρεσσιονισμός είναι πάντα μιά γιορτή τής ζωής καί θετει κάθε μορφή στήν υπηρεσία της. Άπό αύτό τό γεγονός, ωστόσο, ή Ιδια ή ουσία τής μορφής γίνεται προβληματική. Τό ήρωικό καί τρα­γικό εγχείρημα τών μεγάλων Ίμπρεσσιονιατών συνίσταται ακριβώς σέ τοΰτο: ανήμποροι νά ξεφύγουν άπό τή μορφή —τό μοναδικό δυνατό μέσον ουσιώδους ύπάρζεώς τους— απαιτούν πάντα άπ ’ αυτήν καί τής επιβάλλουν κάτι τό όποιο αντιφάσκει πρός τό νόημά τους, κάτι τό όποιο ακυρώνει τη μορφή. Διότι, όταν ή μορφή παύει νά είναι αυτάρκης, κυρίαρχη καί πλήρης καθ’ έαυτήν, παύει νά είναι μορφή. Δέν μπορ&ϊ νά υπάρξει μορφή ή όποια νά υπηρετεί τή ζωή καί νά είναι ανοιχτή σ’ αυτήν.

- 8 -

Σέ πείσμα αυτής τής διαρκούς προβληματικής, γεννήθηκε ατά εργα των μεγάλων Ίμπρεσσιονιστών τοΰ δεκάτου ένάτου αιώνα μιά αφθο­νία αιωνίως άφθάρτων αξιών. Διότι, δσο αύτάρκεις καί απομακρυ­σμένες από τή ζωή κι αν πρέπει νά είναι οι αιώνιες μορφές στήν τελειό­τητά τους, οφείλουν ωστόσο πάντα νά ανατρέχουν επανειλημμένα στή ζωή, καί νά προσπαθούν νά τήν αφομοιώνουν σ’δλη της την πολυμορ­φία, ετσι ώστε τό εργο πού είναι τώρα κυρίαρχο καί πλήρες καθ ’ έαυτό νά μπορεΐ νάείν’ενα αυθεντικό εργο, Ενας αυτάρκης κόσμος, εναςμικρό- κοσμος. Καί κάθε μεγάλο ΐμπρεσσιονιστικό κίνημα δέν είναι τίποτ άλλο παρά ή διαμαρτυρία τής ζωής εναντίον μορφών οΐ όποιες έχουν γίνει πολύ άκαμπτες καί σ’ αυτή τήν άκαμφία πολύ άδύναμες γιά νά άπεικονίσουν καί νά ενσαρκώσουν τήν πληρότητά της. Άλλά επειδή οί ΐμπρεσοιονισμοίσταματοΰν άπότομα μπροστά σ’ αυτή τήν έντατι- κοποιημένη πρόσληφη της ζωής, άποτελοΰν ουσιαστικά μεταβατικά φαινόμενα, πού προετοιμάζουν γιά εναν νέο κλασικισμό ό όποιος καθι­στά αιώνια τήν πληρότητα τής ζωής πού γίνεται άντιληπτή διαμέσου τής δεκτικότητάς τους, μέ νέες, τραχειές καί αυστηρές, άλλά περιε­κτικές μορφές. Ή ιστορική θέση τοΰ Ζίμμελ μπορεΐ άπ’ αυτή τήν άποφη νά περιγράφειώς έξης: ήταν Ενας Μονέ τής φιλοσοφίας ό όποιος ώστόσο δέν άκολουθήθηκε άπό εναν Σεζάν.

Ή κατάσταση πού συνάντησε ό Ζίμμελ στή φιλοσοφία ήταν ή ανια­ρότερη πού μπορεΐκανείς νά φαντασθεΐ: ή μεγάλη παράδοση τής κλα­σικής γερμανικής φιλοσοφίας φαινόταν νά εχει χαθεί· οί σημαντικές εξαιρέσεις έκείνης τής έποχής (ό Νίτσε, ό Χάρτμαν) βρίσκονταν χωρίς ρίζες ή συνέχεια μέσα στήν πλημμυρίδα τοΰ πιό θλιβεροΰ καί πιό αφυ- χου υλισμού καί θετικισμού. Δέν φαινόταν νά υπάρχει άλλος δρόμος γιά μιά φιλοσοφική δεκτικότητα άπό τήν οξυνση τής αίσθαντικότητας διαμέσου τής ιστορικής συναισθηματικής συνταύτισης μέ περασμένες εποχές καί άνθρώπους (κατά τόν τρόπον τοΰ Ντιλτάυ), διότι άκόμη καί οί άπαρχές τοΰ νεο-ίδεαλισμοΰ, πού βρίσκεται τώρα στήν άκμή του, πρέπει νά έχουν δώσει τήν εντύπωση δτι ή έντονη έμφασή του στό αιωνίως a priori πρέπει νά σημαίνει βιασμό τής πληρότητας τής ζωής, δτι ό θρίαμβος τοΰ a priori θά μπορούσε νά γίνει μόνο θρίαμβος τοΰ τυπικοΰ, μεθοδολογικού μονισμού πάνω στόν ουσιαστικό μονισμό τής φιλοσοφίας πού κυριαρχούσε τότε· ή ιστορική σπουδαιότητα τοΰ Ζίμμελ Εγκειται σέ τοΰτο. Υπήρξε έξαρχής ό πιό νευρώδης έκπρόσω- πος τοϋ μεθοδολογικού πλουραλισμού· τό πάθος της φιλοσοφίας του πηγάζει άπό τη θαυμαστική του άναγνώριση τής άπειρης ποικιλίας των δυνατοτήτων φιλοσοφικών προσεγγίσεων καί θεμάτων. «'Υπάρ­χουν πολύ λίγες κατηγορίες, δπως άκριβώς πολύ λίγα φύλα», είπε

κάποτε σέ μιά συζήτηση. Βεβαίως χι αύτό έπίαης είναι ένδειχτιχό τών ορίων πού διακρίνουν τή φύση τοΰ στοχασμού του. Ή άνακάλυφη τής πολλαπλότητας τών φιλοσοφικών προσεγγίσεων είναι γι ’ αυτόν τελι- χός στόχος, αύτοσκοπός, δχι ενα μέσον γιά νά βρεθεί ενα πολύπλοχα όργανωμένο χαι ωστόσο ενοποιημένο σύστημα.

Έξαιτίας της πλουραλιστιχής -μή συστηματικής τάσης τής σχέφης του, ό Ζίμμελ πολλές φορές άποχλήθηχε σχετιχιστής. Κατά τή γνώμη μου, αύτό είναι λάθος. Διότι σχετικισμός σημαίνει άμφιβολία σχετικά μέ τήν άπόλυτη έγχυρότητα τών ποικίλων δυνατών προσεγγίσεων (γιά παράδειγμα, επιστήμη καί τέχνη), καί είναι ώςέχ τούτου ολοκληρω­τικά άνεξάρτητος άπό τό ζήτημα τοΰ έάν ή χοσμοειχόνα μας εχει ή δέν εχει πλουραλιστικό χαρακτήρα. Ό Ζίμμελ, αντίθετα, μένει προ- σκολλημένος σταθερά στήν άπολυτότητα χάθε μεμονωμένης τοποθέ­τησης ■ θεωρείκαθεμιά άπ ’ αυτές άπαραίτητη καί άπεριόριστη— μόνο πού δέν πιστεύει πώςμπορεΐνά υπάρχει κάποια έκ τών προτέρων δεδο­μένη άντίληφη σχετικά μέ τόν χόσμο ή όποια θά μποροΰσε νά αγκα­λιάσει τήν ολότητα τής ζωής. Καθεμιά διαθέτει μόνο μία δφη, μία έχ τών προτέρων δεδομένη καί ουσιώδη δφη, άλλά μόνο μία δφη καί δχι τήν ίδια τήν ολότητα. Αύτό πού χωρίζει έδώ τόν Ζίμμελ άπό τό πλουραλιστικό καί ωστόσο ενοποιημένο σύστημα τής φιλοσοφίας γιά τό όποιο καταβάλλονται προσπάθειες σήμερα είναι ακριβώς αύτό τό σταμάτημά του στήν άναγνώριση τών άτομιχών δφεων.

Έν μέρει αύτό εχει σχέση μέ τή χαρά πού τοΰ δίνει τό ποιοτικό χαί τό μοναδικό, μέ τήν εύχαρίστηση πού δοκιμάζει ανακαλύπτοντας ποι­κίλες, πρωτότυπες θεματικές περιοχές έχειδπου ή άμβλύνεια άλλων είχε δει μιά άδιαίρετη ένότητα· εχει σχέση άκόμη πιθανώς μέ τήν αύθεντιχή ΐμπρεσσιονιστική άπόλαυση πού τοΰ χαρίζει ή αΐσθαντικό- τητα · άλλά αποφασιστική του αιτία είναι πώς γιά τόν Ζίμμελ έσχατη παρηγοριά ήταν πάντα κάτι πού βρισκόταν πέραν κάθε προϋποθέσεως: ή ζωή — οί προσεγγίσεις στήν όποια δέν μπορούν νά μάς προσφέρουν τίποτα περισσότερο άπό μερικές δφεις της. (Έδώ εδράζεται ή συγγέ­νεια τής σκέφης του μέ τή σκέφη τοΰ Μπεργχσόν). ’Ανάμεσα σ’ αύτές τις διαφορετικές δφεις βρίσκονται οί πιό πολύμορφες καί περίπλοκες σχέσεις στίς όποιες ό Ζίμμελ άφιερώνει δλη τήν ευαισθησία καί τήν οξύτητα τής σχέφης του προκειμένου νά τίς διαλευχάνει. Άλλά άφοΰ —έξ αιτίας της βασικής στάσης τοΰ Ζίμμελ— αύτό τό πλέγμα σχέ­σεων θά παραμείνει ενας λαβύρινθος καί δέν θά μπορέσει νά γίνει σύστημα, ή όξυδέρχεια τοΰ Ζίμμελ, ή όποία αποκαλύπτει, ξεμπερ­δεύει καί ξαναδένει ολοένα καινούργια νήματα καί καινούργιους κόμ­πους, παίρνει τήν δφη τοΰ παιχνιδίσματος, καί ή ύπερβολική δεκτικό-

- 10 -

τητά του άπέναντι σέ διαρχώς μόλις προσφάτως άνακαλυφθεϊσες ποιό­τητες, τήν δφη έγκυρης αξίας. 'Ωστόσο, ανεξαρτήτως τοΰ πόσο αποφασιστικάμπορεΐν ’ άπορρίφει τήν τελική του θέση, ή νέα φιλοσο­φία δέν θά αγνοήσει ποτέ τόν τρόπο μέ τόν όποιο διατύπωσε τά φιλο­σοφικά ζητήματα.

Ή φύση τοΰ ταλέντου τοΰ Ζίμμελ χάνει ευνόητο δτι οι πιό ανθεκτικές στόν χρόνο συμβολές του βρίσκονται ατό πεδίο της κοινωνιολογίας καί τής φιλοσοφίας τής ιστορίας. Ή ιδιομορφία αυτών τών δύο κλάδων ίγκειται στήν άλληλοδιείσδυση έτερογενών άπόφεων ώστε νά σχη­ματίσουν μιά νέα ένότητα στήν αλληλεπίδραση τοΰ έξαρτώμενου καί τοΰ μή έξαρτώμενου άπό δρους. ’Εάν ή πρό τοΰ Ζίμμελ κοινωνιολο- γία, ειδικά ή μαρξιστική κοινωνιολογία, ή οποία ύπήρξε σημαντική γιά τή δική του τοποθέτηση, είχε, χι αύτή έπίαης, τήν τάση νά ανάγει κάθε τί μή έξαρτώμενο χρονικά (θρησκεία, φιλοσοφία, τέχνη) σέ χρο­νικά έξαρτώμενο, ό μονόπλευρος χαρακτήρας καί ή αδυναμία τών μεγα­λύτερων συλλήφεων της φιλοσοφίας της ιστορίας τής κλασικής έπο- χής, δπως τοΰΧέγχελ, ύιτήρξε ή προσπάθεια νά ένσωματωθεΐή χρο- νικότητα τής ιστορίας, όλοκληρωτικά καί τέλεια, στήν άχρονικότητα μιας καθαρά a prion σχέσης. Ή σημασία πού εχει ό Ζίμμελ γιά τήν κοινωνιολογία — σκέπτομαι πρωτίστως τήν έργασία του Ή φιλοσο­φία του χρήματος— ίγκειται σέ τοΰτο, δτι ωθεί τήν ανάλυση τών παρα­γόντων ίξάρτησης καί καθορισμού πολύ μακριά καί τήν όξύνει σέ μεγάλο βαθμό, καί ωστόσο ταυτόχρονα καθιστά όρατή μέ αμίμητη όξυδέρ- κεια τήν αντιστροφή τών περιορισμών, τόν αύτοπεριορισμό τους, τό σταμάτημά τους μπροστά σέ δ, τι δέν μπορεΐ νά έξαρτηθεΐάπό δρους. ”Ετσι μιά κο',νωνιολογία δπως τήν άσκεΐό ΜάξΒέμπερ, ό Τραίλτς, ό Σόμπαρτ καί άλλοι μόνο ατό πεδίο πού προετοιμάστηκε άπ ’ αυτόν γίνεται δυνατή, δσο πολύ κι άν διαφέρουν δλοι αυτοί μεθοδολογικά άπό τόν Ζίμμελ.

Βεβαίως, αυτή ή κοινωνιολογία τοΰ Ζίμμελ είναι μόνο «πείραμα» καί τίποτα τό ολοκληρωμένο · ή «κοινωνιολογία» του φέρει τή σφρα­γίδα τοΰ ίμπρεσσιονισμοΰ του άχόμη πιό έντονα άπ’δσο ή μεγάλη του έργασία περί τοΰ χρήματος· καί οΐ προσπάθειες του στή φιλοσοφία τής Ιστορίας υπήρξαν καθαρά αποσπασματικές συλλήψεις. Ή καινοτομία τής στάσης του φαίνεται πολύ λιγότερο στήν έργασία του πάνω στή θεωρία τής ιστορίας παρά στις προσπάθειές του νά έξετάσει έπιμέρους ιστορικά πρόσωπα μέ φιλοσοφικό πρίσμα. Ό τρόπος μέ τόν όποιο κατα­λαβαίνει τόν Γκαϊτε, τόνΚάντ, τόν Μιχαήλ "Αγγελο, τόν Ρέμπραντ καί τόν Ροντέν, δέν είναι οΰτε ό τρόπος τοΰ ιστορικού, ό όποιος τούς

- 11 -

εισάγει σέ μιά χρονιχή συνέχεια εξέλιξης ή τούς θεωρείώς φαινόμενα μιας συγκεκριμένης έποχής, οΰτε ό τρόπος τοϋ συστηματικού ό όποιος εξετάζει τό εργο τους στην a priori χανονικότητά του, άποσπασμένο άπό χάθε χρονιχότητα, άλλά είναι μάλλον ό τρόπος πού μεταχειρίζε­ται ό φιλόσοφος της ιστορίας, γιά τόν όποιον καθεμιά άπό τίς μεγάλες έχεϊνες φυσιογνωμίες είναι κατιτί μοναδικό καί ταυτόχρονα μιά a priori κατηγορία. Ό ίμπρεσοιονισμός τοϋ Ζίμμελ βλέπει σέ καθεμιά άπό τίς μεγαλοφυΐες εκείνες μιά μοναδικά καθορισμένη άλλά συγχρόνως αιώνια καί a prion δεδομένη δυνατότητα μιας στάσης άπέναντι στην ολότητα τής ζωής: ό πλουραλισμός τών ζητημάτων δέν άναφέρεται μόνο στά έπιμέρους είδη τοποθέτησης τών ζητημάτων άλλά άναφέρε- ται καί στις μεμονωμένες πραγματώσεις μέσα σέ χάθε είδους τοποθέ­τηση. Ή χοσμοειχόνα τοΰ Γκαΐτε διαφέρει άπό την χοσμοειχόνα τοϋ Κάντ δσο άχριβώς διαφέρει ένας a prion καί άναγκαΐος τρόπος δπως αύτός τοΰ σχηματισμοΰ εννοιών μέσα στην ιστορία άπό τόν τρόπο τών φυσικών επιστημών. ’Επειδή δμως ό ίμπρεσσιονισμός τοΰ Ζίμμελ είναι αυθεντικά καί βαθιά φιλοσοφικός, καθεμιά άπ’ αυτές τίς κοσμοεικό­νες γίνεται κάτι απόλυτο. Οΰτε ή πολλαπλότητα θέσεων μπορεΐ νά καταργήσει την άπόλυτη έγκυρότητα καθεμιάς χωριστά μέσα στη σφαίρα της, οΰτε προκύπτει άπ’αυτή τήν πολλαπλότητα κάποιο είδος σχετικισμού: ή «κατηγορία» Ρέμπραντ είναι έξίσου άπόλυτη μέ την «κατηγορία» Μιχαήλ "Αγγελος. Ό μεταφυσικός χαρακτήρας τοΰ κόσμου άκριβώς δέν επιβάλλει απλώς άλλά άπαιτεΐ τήν πολλαπλό­τητα τέτοιων «κατηγοριών». Πόσο γόνιμη είναι αυτή ή προσέγγιση γιά τή φιλοσοφία τής ιστορίας δέν μπορεΐ δυστυχώς νά δειχτεί έδώ· άκόμη λιγότερο ή σχέση ανάμεσα στόν Ζίμμελ καί τίς προσπάθειες οί όποιες άκολούθησαν ατό ίδιο πεδίο. ’Εδώ δμως, επίσης, ή φύση τής προσωπικότητάς του φαίνεται στήν έπίδρασή του: κανείς δέν άκολού- θησε τόν δρόμο του άμεσα, άλλά κανείς δέν μπόρεσε οΰτε μπορεΐ νά επιχειρήσει οτιδήποτε ουσιαστικό στη φιλοσοφία τής ιστορίας χωρίς νά εξετάσει τή δική του άποφη.

GEORG LUKACS

Πρώτη δημοσίευση στό γερμανο-ουγγρικό Pester Lloyd, 2. Όκτ. 1918. ’Εδώ χρησιμοποιείται ή αγγλική μετάφραση τής Margaret Cerullo, άπό τό Theory, Culture and Society, τόμ. 8, 3Αύγ. 1991.

- 12 -

ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΤΥΧΗ

Τ Α ΣΟΒΑΡΟΤΕΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ζωής γεννιούνται άπό τήν αξίωση τοΰ άτόμου νά διατηρήσει τήν

αυτονομία χαί τήν ατομικότητα του απέναντι στις συνθλιπτικές κοινωνικές δυνάμεις, τήν ιστορική κληρονομιά, τόν περιβάλλοντα πολιτισμό καί τή διαδικασία τής καθημερινής ζωής. Ή πάλη μέ τή φύση πού χρειάστηκε νά διεξαγάγει ό πρωτόγονος άνθρωπος χάριν τής σωματικής του ύπάρξεως επιτυγχάνει μ’ αύτή τή νε- ώτερη μορφή τόν πιό πρόσφατο μετασχηματισμό της. Ό δέκα­τος δγδοος αιώνας καλοΰσε τόν άνθρωπο νά άπελευθερωθεΐαπ’ δλους τούς ιστορικούς δεσμούς στό πεδίο τοΰ κράτους καί τής θρησκείας, της ήθικής καί τής οικονομίας. Ή φύση τοΰ άνθρώ- που, πρωτογενώς άγαθή καί κοινή σέ δλους, επρεπε νά αναπτυ­χθεί άνεμπόδιστη. Πέρα άπό τήν αυξημένη έλευθερία ό δέκατος ένατος αιώνας άπαίτησε τή λειτουργική έξειδίκευση τοΰ άνθρώ- που καί τής εργασίας του· ή έξειδίκευση αύτή καθιστά τά ατομα μή συγκρίσιμα μεταξύ τους και τό καθένα χωριστά άπαραίτητο στόν ϋψιστο δυνατό βαθμό. Εντούτοις, αύτή ή έξειδίκευση εχει ως άποτέλεσμα οτι κάθε άνθρωπος έξαρταται δλο καί πιό αμε- σα άπό τίς συμπληρωματικές δραστηριότητες δλων τών άλλων. Ό Νίτσε βλέπει τήν πλήρη άνάπτυξη τοΰ άτόμου νά διέπεται άπό τήν πιό άνελέητη πάλη μεταξύ τών άτόμων· ό σοσιαλισμός, άντίθετα, τή συνδέει μέ τήν κατασίγαση κάθε άνταγωνισμοΰ. "Οπως κι αν εχει τό πράγμα, σέ δλες αυτές τίς τοποθετήσεις λειτουργεί τό ίδιο βασικό θέμα: τό πρόσωπο άντιστέκεται στήν ίσοπέδωσή του καί τή φθορά του άπό εναν κοινωνικο-τεχνολογικό μηχανισμό. Μιά διερεύνηση τοΰ εσώτερου νοήματος τοΰ νεώ- τερου βίου καί τών προϊόντων του, μιά διερεύνηση, ούτως εί- πεΐν, τοΰ πολιτισμικού σώματος, πρέπει νά έπιδιώξει νά έπιλύ- σει τήν εξίσωση τήν όποία συγκροτήματα δπως είναι μιά μεγα­

- 13 -

λούπολη έγκαθιστοΰν μεταξύ τών άτομικών καί τών υπερατομι­κών περιεχομένων τής ζωής. Μιά τέτοια διερεύνηση οφείλει νά άπαντήσει στό ερώτημα του πώς ή προσωπικότητα προσαρμό­ζεται στις διευθετήσεις πού έπιβάλλουν οί έξωτερικές πρός αυ­τήν δυνάμεις.

Ή ψυχολογική βάση τής προσωπικότητας πού αναπτύσσεται στή μεγαλούπολη συνίσταται στήν ένταντιχοποίηση τής νευρι­κής διέγερσης ή οποία προκαλεΐται άπό τή γρήγορη καί άδιά- κοπη μεταβολή τών εξωτερικών καί εσωτερικών έρεθισμάτων. Ό άνθρωπος είναι ενα δν πού διακρίνει τίς διαφορές. Τό πνεύ­μα του διεγείρεται άπό τή διαφορά μεταξύ μιας στιγμιαίας εν­τύπωσης καί μιας εντύπωσης πού προήγήθηκε. Οι μόνιμες έν- τυπώσεις, οί εντυπώσεις οι όποιες δέν διαφέρουν παρά έλάχιστα μεταξύ τους, οί εντυπώσεις οι όποιες άκολουθοΰν κανονική καί τακτική πορεία καί άντανακλοΰν κανονικές καί τακτικές άντιθέ- σεις άπασχολοΰν, ας ποϋμε, λιγότερο τή συνείδηση άπ’ δσο ή γοργή συσσώρευση μεταβαλλόμενων εικόνων, ή άπότομη άσυ- νέχεια σέ δσα άρπάζει μιά ματιά, καί ή άπροσδόκητη εισβολή εντυπώσεων. Αυτές είναι οι ψυχολογικές συνθήκες πού δημιουργεί ή μεγαλούπολη. Μέ κάθε διασταύρωση τοΰ δρόμου, μέ τόν ρυθμό τοΰ οΐκονομικοΰ, επαγγελματικού καί κοινωνικού βίου, ή μεγα­λούπολη συνιστά μιά βαθειά άντίθεση άπέναντι στή μικρή πόλη καί τήν άγροτική ζωή δσον αφορά τά αισθητηριακά θεμέλια τοΰ ψυχικού βίου. Ή μεγαλούπολη άπαιτεΐ άπό τόν άνθρωπο ώς ενα δν πού μπορεΐ νά κάνει λεπτές διακρίσεις άλλον βαθμό συ­νείδησης άπ’ αυτόν πού άπαιτεΐ ή άγροτική ζωή. Έ δώ ό ρυθ­μός της ζωής καί τής αισθητηριακής είκονοποιίας κυλάει πιό άργά πιό τακτικά καί πιό κανονικά. Σ ’ αυτήν ακριβώς τή συνάφεια, γίνεται κατανοητός ό έκλεπτυσμένος χαρακτήρας τοΰ ψυχικοΰ βίου στή μεγαλούπολη ώς δλως άντίθετος τοΰ βίου στή μικρή πόλη ό όποιος στηρίζεται περισσότερο στό βαθύ αίσθημα καί τίς συναισθηματικές σχέσεις. Αύτές οί σχέσεις ριζώνουν στά πιό άσυ- νείδητα στρώματα τής ψυχής καί άναπτύσσονται εύκολώτατα στόν σταθερό ρυθμό τών άδιάλλειπτων έξοικειώσεων. Ή νόη­ση έντούτοις, εχει τή θέση της στά διαφανή, συνειδητά, άνώτε- ρα στρώματα τής ψυχής· είναι ή πιό προσαρμοστική άπό τίς έσω-

- 14 -

τερικές μας δυνάμεις. Γιά νά προσαρμοστεί στή μεταβολή καί στήν άντίθεση τών φαινομένων, ή νόηση δέν χρειάζεται τραντάγ­ματα καί έσωτερικές άναστατώσεις· μέσ’ άπό τέτοιες άναστα- τώσεις είναι πού τό πιό συντηρητικό πνεΰμα μπόρεσε νά προσαρ­μοστεί στόν ρυθμό πού έχουν τά γεγονότα στή μεγαλούπολη. "Ετσι ό άνθρωπος της μεγαλούπολης —ό όποιος, βεβαίως, υπάρ­χει σέ χιλιάδες άτομικές παραλλαγές— άναπτύσσει ενα όργα­νό πού τόν προστατεύει έναντίον τών άπειλητικών ρευμάτων καί άντιφάσεων τοΰ έξωτερικοΰ του περιβάλλοντος, πού θά μποροΰ- σαν νά τόν ξερριζώσουν. Αντιδρά μέ τό μυαλό του καί δχι μέ τήν καρδιά του. Κατ’ αυτήν τή λειτουργία, ή αυξημένη έπίγνωση καταργείτό άποκλειστικό προνόμιο τής ψυχής. "Ετσι στή βάση τοΰ τύπου ζωής πού άναπτύσσεται στή μεγαλούπολη βρίσκεται ενας αυξημένος βαθμός συνείδησης καί μιά υπεροχή τής νόησης στόν άνθρώπινο τύπο πού τής άντιστοιχεΐ. Ή άντίδραση στά φαινόμενα πού χαρακτηρίζουν τή μεγαλούπολη μετατοπίζεται στό δργανο έκεΐνο τό όποιο είναι τό λιγότερο ευαίσθητο καί έν- τελώς άπομακρυσμένο άπό τά βάθη τής προσωπικότητας. Βλέ­πουμε, ετσι, δτι ή διανοητικότητα προστατεύει τήν υποκειμενι­κή ζωή άπό τή συνθλιπτική ένταση τοΰ τρόπου ζωής στή μεγα­λούπολη — καί ή νοητικότητα διακλαδίζεται σέ πολλές κατευθύνσεις καί συγχωνεύεται μέ πολυάριθμα ξεχωριστά φαι­νόμενα.

Ή μεγαλούπολη υπήρξε πάντα ή εδρα τής χρηματικής οικο­νομίας. Έ δώ ή πολλαπλότητα καί ή συγκέντρωση τής οικονο­μικής συναλλαγής προσδίδει στά μέσα αυτής τής συναλλαγής μιά σπουδαιότητα πού ή πενιχρότητα τοΰ άγροτικοΰ έμπορίου δέν θά έπέτρεπε. Ή οικονομία τοΰ χρήματος καί ή κυριαρχία τής νόησης συνδέονται έσωτερικά. "Εχουν τήν ίδια ρεαλιστική στάση άπέναντι στούς άνθρώπους καί τά πράγματα· καί στή στάση αύτή πολλές φορές μιά τυποκρατική δικαιοσύνη συνδυάζεται μέ μιά ψυχρή σκληρότητα. Τό διανοητικά εκλεπτυσμένο πρόσω­πο άδιαφορεΐ γιά κάθε αυθεντική ατομικότητα, διότι οί σκέψεις καί οί άντιδράσεις προκύπτουν άπ’ αύτό τό όποιο δέν μπορεΐ νά έξαντληθεΐ σέ λογικές λειτουργίες. Κατά τόν ίδιο τρόπο, ό ατο­μικός χαρακτήρας τών φαινομένων δέν είναι όμόλογος πρός τή

- 15 -

χρηματική αρχή. Τό χρήμα εχει σχέση μόνο μέ δ,τι είναι κοινό σέ δλους· έρωτά γιά τήν άνταλλακτική άξια, άνάγει κάθε ποιό­τητα καί άτομικότητα στό ερώτημα: Πόσο κάνει; "Ολες οί στε­νές, συναισθηματικές σχέσεις μεταξύ τών προσώπων βασίζον­ται στήν άτομικότητά τους, ένώ στίς όρθολογικές σχέσεις ό άν­θρωπος ύπολογίζεται ώς άριθμός, ώς ενα στοιχείο τό όποιο είναι αύτό καθ’ έαυτό άδιάφορο. Μόνο τό αντικειμενικό, μετρήσιμο επίτευγμα εχει ένδιαφέρον. "Ετσι ό άνθρωπος τής μεγαλούπο­λης υπολογίζει τούς έμπορους του καί τούς πελάτες του, τούς ύπηρέτες του καί πολλές φορές άκόμη καί τά πρόσωπα έκεΐνα μέ τά όποια είναι υποχρεωμένος νά εχει κοινωνικές σχέσεις. Αύτά τά γνωρίσματα τής διανοητικότητας βρίσκονται σέ άντίθεση μέ τή φύση τοΰ μικροϋ κύκλου μέσα στόν όποιο ή άναπόφευκτη γνώ­ση τής άτομικότητας γεννάει άναπόφευκτα ενα θερμότερο κλί­μα συμπεριφοράς, μιας συμπεριφοράς ή οποία δέν εχει νά κάνει μέ τήν άπλή άντικειμενική ισοφάριση παροχής υπηρεσιών καί άνταμοιβής. Στή σφαίρα τής οικονομικής ψυχολογίας τής μι­κρής ομάδας εχει βαρύνουσα σημασία δτι κάτω άπό πρωτογε­νείς συνθήκες ό παραγωγός καί ό πελάτης γνωρίζονται μεταξύ τους. Ή σύγχρονη μεγαλούπολη δμως, έφοδιάζεται ολοκλη­ρωτικά σχεδόν άπό τήν παραγωγή γιά τήν άγορά, δηλαδή, γιά εντελώς άγνωστους άγοραστές, οί όποιοι πρακτικά δέν εισέρχονται ποτέ ώς πρόσωπα στό οπτικό πεδίο τοΰ παραγωγοΰ. Διαμέσου αύτής τής άνωνυμίας τά συμφέροντα τής κάθε πλευράς άποκτοΰν μιάν άμείλικτη ρεαλιστικότητα- καί οί υπολογιστικοί οικονο­μικοί εγωισμοί άμφοτέρων τών πλευρών δέν έχουν νά φοβηθούν καμμιάν εκτροπή όφειλόμενη στούς άστάθμητους παράγοντες τών προσωπικών σχέσεων. Ή χρηματική οικονομία κυριαρχεί στή μεγαλούπολη· εχει έκτοπίσει τά τελευταία έπιβιώματα τής οικογενειακής παραγωγής καί τής άμεσης άνταλλαγής τών άγα- θών έλαχιστοποιεΐ, άπό μέρα σέ μέρα, τό ποσοστό τής έργα- σίας πού γίνεται μέ άπευθείας παραγγελία τοΰ πελάτη. Ή ρεα­λιστική στάση συνδέεται καταφανώς τόσο στενά μέ τή χρηματι­κή οικονομία, ή οποία κυριαρχεί στή μεγαλούπολη, ώστε κανείς δέν μπορεΐ νά πει αν ή νοησιαρχική νοοτροπία, πρώτα, προώ­θησε τή χρηματική οικονομία ή αν ή τελευταία καθόρισε τήν προη­

- 16 -

γούμενη. Ό τρόπος ζωής στή μεγαλούπολη άποτελεΐ, βέβαια, γονιμότατο έδαφος γι’ αύτήν τήν άμοιβαιότητα, ενα σημείο τό όποιο θά τεκμηριώσω παραθέτοντας άπλώς τή ρήση έπιφανέ- στατου αγγλου ιστορικού: σέ όλόκληρη τήν πορεία τής άγγλι- κής ιστορίας, τό Λονδίνο δέν λειτούργησε ποτέ ώς ή καρδιά τής ’Αγγλίας άλλά σέ πολλές περιπτώσεις ώς ό νούς της καί σέ δλες ώς τό πουγγί της.

Σέ ορισμένα φαινομενικώς άσήμαντα γνωρίσματα, τά όποια βρίσκονται στήν έπιφάνεια τής ζωής, έρχονται νά συνενωθούν χαρακτηριστικά τά ιδια ψυχικά ρεύματα. Τό νεωτερικό πνεύ­μα γίνεται ολοένα καί πιό υπολογιστικό. Ή υπολογιστική άκρί- βεια τού πρακτικού βίου πού είχε γεννηθεί άπό τήν οικονομία τοΰ χρήματος άνταποκρίνεται στό ιδεώδες τής φυσικής έπιστή- μης, πού είναι νά μετατρέψει τόν κόσμο σέ άριθμητικό πρόβλη­μα, νά παγιώσει κάθε τμήμα τοΰ κόσμου μέ μαθηματικούς τύ­πους. Μόνο ή χρηματική οικονομία γεμίζει τίς ήμέρες τόσων πολλών άνθρώπων μέ σταθμίσεις καί υπολογισμούς, μέ άριθ- μητικούς προσδιορισμούς, μέ μιά διαρκή άναγωγή ποιοτικών άξιών σέ ποσοτικές. Διαμέσου της ύπολογιστικής φύσης τοΰ χρή­ματος μιά καινούργια άκρίβεια, μιά βεβαιότητα στόν καθορι­σμό ταυτοτήτων καί διαφορών, μιά σαφήνεια στίς συμφωνίες καί τίς ρυθμίσεις εχει εμφανιστεί άνάμεσα στίς σχέσεις τών συ­στατικών στοιχείων πού συνθέτουν τόν άνθρώπινο βίο — κατά τόν ίδιο άκριβώς τρόπο πού έπήλθε έξωτερικά αυτή ή άκρίβεια μέ τή γενική διάδοση τών ρολογιών τσέπης. 'Ωστόσο οί συνθή­κες τής ζωής στή μεγαλούπολη άποτελοΰν αιτία καί συγχρόνως άποτέλεσμα αυτού τοΰ χαρακτηριστικού. Οί σχέσεις καί οί υπο­θέσεις τής ζωής πού χαρακτηρίζει τυπικά τή μεγαλούπολη, εί­ναι συνήθως τόσο ποικίλες καί πολυσύνθετες ώστε χωρίς τήν αυ­στηρότατη άκρίβεια στήν τήρηση τών υποχρεώσεων καί τήν έκτέ- λεση τών υπηρεσιών τό δλο οικοδόμημα θά κατέρρεε σέ άξεδιά- λυτο χάος. Πάνω άπ’ δλα ή άναγκαιότητα αυτή γεννιέται άπό τή συγκέντρωση τόσο πολλών άνθρώπων μέ τόσο διαφορετικά συμφέροντα, οί όποιοι πρέπει νά ένσωματώσουν τίς σχέσεις τους καί τίς δραστηριότητές τους σ’ εναν ακρως σύνθετο όργανισμό. ’Ά ν δλα τά ρολόγια στό Βερολίνο αρχιζαν ξαφνικά νά πηγαί­

- 17 -

νουν λάθος, εστω καί μόνο γιά μιάν ώρα, δλη ή οικονομική ζωή καί ή επικοινωνία τής πόλης θά αναστατωνόταν γιά μεγάλο διά­στημα. Επιπλέον ενας φαινομενικά άπλός εξωτερικός παράγων —οί μεγάλες άποστάσεις— θά έκαναν κάθε αναμενόμενη καί μή πραγματοποιημένη συνάντηση νά καταλήγει σ’ ενα ανεπίτρε­πτο χασομέρι. "Ετσι δέν μπορούμε νά φανταστούμε τή ζωή της μεγαλούπολης χωρίς τήν άκριβέστατη ένσωμάτωση δλων τών δραστηριοτήτων καί δλων τών αμοιβαίων σχέσεων σέ ενα στα­θερό καί απρόσωπο χρονοδιάγραμμα. Έ δώ πάλι γίνονται προ­φανή τά γενικά συμπεράσματα πού βγαίνουν άπ’ δλον αύτόν τόν συλλογισμό, δηλαδή δτι άπό κάθε σημείο τής έπιφανείας της ύπαρξης μπορεΐ κανείς — δσο στενά κι αν είναι προσκολλημένος στήν επιφάνεια— νά κάνει μιά βυθοσκόπηση τής ψυχής ετσι ώστε δλα τά πεζότατα εξωτερικά στοιχεία της ζωής νά συνδέονται τε­λικά μέ τίς εσχατες άποφάσεις σχετικά μέ τό νόημα καί τή μορ­φή τής ζωής. Ή αυστηρή συνέπεια, ή ύπολογιστικότητα, ή άκρί- βεια, δέν συνδέονται άπλώς στενώτατα μέ τή χρηματική οικο­νομία καί τόν νοησιαρχικό της χαρακτήρα, άλλά έπιβάλλονται στή ζωή άπό τήν πολυπλοκότητα καί τήν έκταση τών καθημε­ρινών σχέσεων στή μεγαλούπολη. Τά χαρακτηριστικά αυτά επη­ρεάζουν επίσης τά περιεχόμενα της ζωής καί εύνοοΰν τόν άπο- κλεισμό έκείνων τών άνορθολογικών, ένστικτωδών, κυρίαρχων χαρακτηριστικών καί παρορμήσεων πού άποσκοποϋν νά καθορί­σουν τόν τρόπο ζωής έκ τών εσω, καί δχι νά πάρουν τή γενική καί επακριβώς σχηματισμένη μορφή ζωής έκ τών εξω. Κι αν άκόμη δέν είναι καθόλου άπίθανο νά υπάρχουν στή μεγαλούπο­λη, κυρίαρχοι τύποι προσωπικότητας χαρακτηριζόμενοι άπό άνορθολογικές παρορμήσεις, ωστόσο άντιστρατεύονται τόν τρόπο ζωής τής μεγαλούπολης. Ά π ’ αυτή τήν άποψη τό παθιασμένο μίσος άνθρώπων σάν τόν Ράσκιν καί τόν Νίτσε γιά τήν μεγα­λούπολη είναι κατανοητό. Οί ιδιοσυγκρασίες τους άνακάλυπταν τήν άξία τής ζωής μόνο στήν άδιαμόρφωτη ύπαρξη ή οποία δέν μπορούσε νά καθοριστεί μέ άκρίβεια γιά δλους κατά παρόμοιο τρόπο. Ά πό τήν ίδια πηγή αύτοϋ τοΰ μίσους γιά τή μεγαλού­πολη πήγαζε καί τό μίσος τους γιά τή χρηματική οικονομία καί γιά τή διανοητικότητα τοΰ νεώτερου βίου.

- 18 -

"Ετσι οί ίδιοι έκεΐνοι παράγοντες που έχουν συγχωνευτεί στή θετικότητα καί στήν αύστηρή άκρίβεια τής μορφής τής ζωής, έχουν συγχωνευτεί καί σέ μιά δομή χαρακτηριζόμενη άπό τήν πλήρη ελλειψη κάθε στοιχείου προσωπικότητας· άπό τήν αλλη μεριά έχουν έκθρέψει μιάν ακρως προσωπική ύποκειμενικότη- τα. Δέν υπάρχει ίσως αλλο ψυχικό φαινόμενο πού νά εχει τόσο άπόλυτα άποδοθεΐστή μεγαλούπολη δσο ή στάση τοΰ blase.* Ή στάση αύτή παράγεται πρωτίστως άπό τά ταχέως μεταβαλ­λόμενα καί στενώς συνωστιζόμενα άντιθετικά ερεθίσματα τών νεύρων. Άπό αύτό τό γεγονός, έπίσης, φαίνεται νά έμποδίζε- ται ή αύξηση τής διανοητικότητας στή μεγαλούπολη. Γι’ αύτό οί άνόητοι άνθρωποι οί όποιοι δέν είναι ζωντανοί άπό νοητική άποψη, δέν είναι άκριβώς μπλαζέ κατά κύριο λόγο. Μιά ζωή άφιερωμένη στό άπεριόριστο κυνήγι τής άπόλαυσης μάς κάνει μπλαζέ επειδή διεγείρει τά νεΰρα στόν υψιστο βαθμό άντίδρα- σής τους γιά τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα πού στό τέλος παύ­ουν νά άντιδροΰν έντελώς. Κατά τόν ίδιο τρόπο, μέ τήν ταχύτη­τα καί τήν άντιφατικότητα τών μεταβολών τους, οί πιό ήπιες εντυπώσεις έπιβάλλουν τέτοιες βίαιες άντιδράσεις κουρελιάζοντας βάναυσα τά νεΰρα ώστε νά καταναλώνονται τά τελευταία τους άποθέματα δύναμης· καί δταν παραμένει κανείς στό ίδιο περι­βάλλον τά νεΰρα δέν έχουν τόν χρόνο νά συγκεντρώσουν και­νούργια δύναμη. "Ετσι εμφανίζεται μιά άνικανότητα νά άντι- δροΰν σέ νέες έντυπώσεις μέ τήν άνάλογη ένεργητικότητα. Αύ­τό συνιστα τή στάση τοΰ μπλαζέ τήν όποία, πράγματι, παρου­σιάζει κάθε τέκνο τής πόλης δταν συγκρίνεται μέ τά τέκνα ένός πιό γαλήνιου καί λιγότερο μεταβλητού περιβάλλοντος.

Αύτή ή ψυχολογική πηγή τής στάσης τοΰ μπλαζέ τής μεγα­λούπολης συνδέεται μέ μιάν αλλη αιτία ή όποία άπορρέει άπό τή χρηματική οικονομία. Ή ουσία τής στάσης τοΰ μπλαζέ συνί- σταται στήν άμβλυνση τής ικανότητας τοΰ νοΰ νά κάνει διακρί­σεις. Τοΰτο δέν σημαίνει δτι τά άντικείμενα δέν γίνονται άντι- ληπτά, δπως στήν περίπτωση τοΰ άνοήτου άνθρώπου, άλλά μάλ­λον δτι τό νόημα καί οί διαφέρουσες άξίες τών πραγμάτων, καί

* Χορτασμένος άπό τά πάντα, κορεσμένος, «μπουχτισμένος».

- 19 -

ώς έκ τούτου τά ίδια τά πράγματα, βιώνονται ώς άνυπόστατα. Εμφανίζονται στά μάτια τοΰ μπλαζέ ατόμου μέ μιάν ομοιόμορφα έπίπεδη καί γκρίζα άπόχρωση· κανένα αντικείμενο δέν άξίζει τήν προτίμηση άπό κάποιο άλλο. Αυτή ή διάθεση είναι ή πιστή υποκειμενική άντανάκλαση τής ολοκληρωτικά έσωτερικευμένης χρηματικής οικονομίας. Τό χρήμα, άποτελώντας τό ισοδύναμο ολων τών πολύμορφων πραγμάτων κατά τόν ίδιο καί μοναδικό τρόπο, γίνεται ό πιό τρομερός έξισωτής. Διότι τό χρήμα έκφρά- ζει δλες τίς ποιοτικές διαφορές τών πραγμάτων μέ τούς (ποσο­τικούς) ορούς τοΰ «πόσο κάνει;». Τό χρήμα, μέ δλη τήν αχρω­μία καί άδιαφορία του γίνεται ό κοινός παρονομαστής δλων τών άξιών· κατατρώγει άνεπανόρθωτα τόν πυρήνα τών πραγμάτων, τήν ιδιαίτερη άξία τους καί τή μοναδικότητά τους. 'Ό λα τά πράγματα πλέουν μέ τό ίδιο ειδικό βάρος μέσα στό μονίμως κι­νούμενο ρεΰμα τοΰ χρήματος. "Ολα τά πράγματα βρίσκονται στό ίδιο έπίπεδο καί διαφέρουν μεταξύ τους μόνο ώς πρός τόν χώρο πού καλύπτουν. Στήν περίπτωση τοΰ άτόμου αυτός ό χρω­ματισμός, ή μάλλον άποχρωματισμός, τών πραγμάτων διαμέ­σου τοΰ χρηματικοΰ τους ισοδύναμου μπορεΐ νά είναι τόσο άσή- μαντος πού νά μή γίνεται καν άντιληπτός. Εντούτοις, οί σχέ­σεις τοΰ πλούσιου μέ τά άντικείμενα πού άποκτα μέ τό χρήμα, ίσως άκόμη καί ό δλος χαρακτήρας τόν όποιο ή νοοτροπία τοΰ σύγχρονου κοινοΰ σ’ δλο τόν κόσμο προσδίδει σ’ αυτά τά άντι- κείμενα, εχει καταστήσει πολύ σημαντική τήν άποκλειστικά χρη­ματική άποτίμηση τών άντικειμένων. Οί μεγάλες πόλεις, κύ­ριοι τόποι της χρηματικής συναλλαγής, φέρνουν στό προσκήνιο τήν άγοραστικότητα τών πραγμάτων πολύ πιό χτυπητά άπ’ δσο οί μικρότερες περιοχές. Νά γιατί οί πόλεις είναι καί οί τόποι πού πραγματικά εύνοοΰν τή στάση τοΰ μπλαζέ. Στή στάση τοΰ μπλαζέ ή συγκέντρωση άνθρώπων καί πραγμάτων διεγείρει τό νευρικό σύστημα τοΰ άτόμου ώς τίς άνώτερες δυνατότητές του, μέχρι νά φθάσει στήν κορύφωσή τους. Μέ τήν άπλή ποσοτική ένταντικοποίηση τών ίδιων έξαρτημένων άντανακλαστικών αύτή ή κορύφωση (ένδιαφέροντος) μετατρέπεται στό άντίθετό της καί έμφανίζεται στήν ιδιόρρυθμη προσαρμογή τής στάσης τοΰ μπλαζέ [στήν άπουσία κάθε ένδιαφέροντος]. Σ ’ αύτό τό φαινόμενο, τά

- 2 0 -

νεΰρα βρίσκουν στήν άρνηση νά άντιδράσουν στό έρέθισμά τους τήν τελευταία δυνατότητα προσαρμογής τους στά περιεχόμενα καί τις μορφές τής ζωής τής μεγαλούπολης. Ή αύτοσυντήρηση όρισμένων προσωπικοτήτων πληρώνεται μέ άντίτιμο τήν υπο­τίμηση ολόκληρου τοΰ αντικειμενικού κόσμου, μιά υποτίμηση ή οποία στό τέλος παρασύρει καί τήν προσωπικότητα στόν ίδιο κατήφορο κάνοντάς την νά αισθάνεται έξ ίσου ασήμαντη.

Ένώ τό ύποκείμενο αΰτοΰ τοΰ είδους ύπαρξης πρέπει νά συμ­βιβαστεί μαζί της ολοκληρωτικά, ή αυτοσυντήρησή του άπέναντι στή μεγάλη πόλη απαιτεί άπ’ αύτό μιάν έξ ισου άρνητική συμ­περιφορά κοινωνικής φύσεως. Μπορούμε, άπό μιά τυπολογική σκοπιά, νά ορίσουμε αύτήν τήν ψυχική στάση πού χαρακτηρίζει τούς κάτοικους τών μεγαλουπόλεων στίς αμοιβαίες σχέσεις τους, ώς έπιφυλακτικότητα. “Αν τόσες πολλές έσωτερικές άντιδρά- σεις άποτελοϋσαν άντιδράσεις σέ συνεχείς έξωτερικές^αφές μέ άναρίθμητους άνθρώπους, δπως γίνεται στή μικρή πόλη δπου γνωρίζει κανείς τόν καθένα πού συναντάει καί δπου εχει μιά συγ­κεκριμένη σχέση σχεδόν μέ δλους, θά διαλυόταν τελείως έσω- τερικά καί θά εφθανε σέ μιά άφάνταστη ψυχική κατάσταση. Έ ν μέρει αύτό τό ψυχολογικό γεγονός, έν μέρει τό δικαίωμα πού έχουν οί άνθρωποι νά δυσπιστοΰν άπέναντι στά άβέβαια συστα­τικά στοιχεία τής ζωής στή μεγαλούπολη, καθιστά άναγκαία τήν έπιφυλακτικότητά μας. ’Αποτέλεσμα αυτής τής έπιφυλα- κτικότητας είναι δτι πολλές φορές δέν γνωρίζουμε οΰτε κατ’ δψιν εκείνους πού υπήρξαν χρόνια ολόκληρα γείτονές μας. Καί είναι αυτή ή έπιφυλακτικότητα πού μας κάνει στά μάτια τών άνθρώ- πων τής μικρής πόλς νά φαινόμαστε ψυχροί καί άναίσθητοι. Πράγματι, αν δέν άπατώμαι, ή έσωτερική δψη αύτής τής έξω- τερικής έπιφυλακτικότητας δέν είναι άπλώς ή αδιαφορία άλλά, πολύ συχνότερα άπ’ δσο συνειδητοποιούμε, μιά έλαφρά άπο- στροφή, μιά άμοιβαία ξενότητα καί άπώθηση, ή όποία θά ξε­σπάσει σέ μίσος καί συμπλοκή κατά τή στιγμή μιας στενώτερης έπαφής μέ όποιαδήποτε αιτία. Ή δλη έσωτερική όργάνωση μιας τόσο έκτεταμένης έπικοινωνιακής ζωής στηρίζεται σέ μιάν &κρως ποικίλλουσα ιεραρχία συμπαθειών, άδιαφοριών καί άντιπαθειών πού έχουν προσκαιρότερο ή μονιμότερο χαρακτήρα. Ή σφαίρα

- 2 1 -

τής αδιαφορίας σ’ αύτή τήν ιεραρχία δέν είναι τόσο εύρεία οσο θά μπορούσε νά φανεί έπιφανειακά. Ή ψυχική μας δραστηριό­τητα έξακολουθεΐ νά άνταποκρίνεται σχεδόν σέ κάθε έντύπωση πού δεχόμαστε άπό κάποιον άλλον ό όποιος εχει κάπως διαφο­ρετικό συναίσθημα. Ό άσυνείδητος, ρευστός καί μεταβαλλό­μενος χαρακτήρας αύτής τής έντύπωσης φαίνεται νά καταλήγει σέ μιά κατάσταση άδιαφορίας. Στήν πραγματικότητα αύτή ή αδιαφορία θά ήταν τόσο άφύσικη οσο ανυπόφορη θά ήταν ή διά­χυση τής ανευ διακρίσεως άμοιβαίας ύπαινικτικότητας. Άπό τούς δύο αύτούς κινδύνους τής μεγαλούπολης, τήν άδιαφορία καί τή διάχυτη ύπαινικτικότηΐα, μάς προστατεύει ή αντιπάθεια. Μιά ύπολανθάνουσα άντιπάθεια καί τό προπαρασκευαστικό στά­διο τοΰ πραγματικού ανταγωνισμού έχουν ώς αποτέλεσμα τίς αποστάσεις έκεΐνες χωρίς τίς όποιες θά ήταν άβίωτος αύτός ό τρόπος ζωής. Ή έκταση καί τό μείγμα αύτοΰ τοΰ τρόπου ζωής, ό ρυθμός μέ τόν όποιο έμφανίζεται καί εξαφανίζεται, οί μορφές μέ τίς όποιες ικανοποιείται— ολ’ αυτά, μαζί μέ τά ένοποιητικά έλατήρια ύπό τή στενώτερη έννοια, σχηματίζουν τό αδιαχώρι­στο δλου τοΰ τρόπου ζωής τής μεγαλούπολης. 'Ό ,τ ι σ’ αύτόν

-τόν τρόπο ζωής φαίνεται έκ πρώτης οψεως ώς άποκοινωνικοποί- ηση δέν είναι στήν πραγματικότητα παρά μιά άπό τίς στοιχειώ­δεις του μορφές κοινωνικοποίησης.

Αύτή ή έπιφυλακτικότητα σχετικά μέ τόν ύπερτονισμό της ύπολανθάνουσας άντιπάθειας έμφανίζεται εν συνεχεία ώς ή μορφή ή τό σχήμα ένός γενικότερου ψυχικοΰ φαινομένου πού χαρακτη­ρίζει τή ζωή στή μεγαλούπολη: παρέχει στό άτομο ενα είδος καί μιά ποσότητα έλευθερίας πού δέν εχει καμμιά άναλογία μέ τήν έλευθερία πού είχε κάτω άπό διαφορετικές συνθήκες. Ή μεγα­λούπολη έπιστρέφει σέ μιά άπό τίς εύρύτερες έξελικτικές τάσεις τοΰ κοινωνικού βίου ώς τέτοιου, σέ μιά άπό τίς λίγες τάσεις γιά τίς όποιες μπορούμε νά βρούμε ενα περίπου γενικό υπόδειγμα. Ή πρωιμότερη φάση τών κοινωνικών σχηματισμών πού βρίσκου­με τόσο σέ ιστορικές οσο καί σέ σύγχρονες κοινωνικές δομές εί­ναι αύτή: ενας σχετικά μικρός κύκλος άποφασιστικά κλειστός άπέναντι σέ γειτονικούς, ξένους, ή κατά κάποιον τρόπο άνταγω- νιστικούς κύκλους. ’Εντούτοις, αύτός ό κύκλος εχει μεγάλη συ-

- 22 -

νοχή καί δέν άφήνει στά μέλη του παρά μόνο στενό πεδίο γιά τήν ανάπτυξη μοναδιαίων ποιοτήτων καί έλευθέρων, υπευθύνων κινήσεων. Πολιτικές όμάδες καί όμάδες συγγενείάς, κόμματα καί θρησκευτικές ενώσεις ξεκινούν μέ αυτόν τόν τρόπο. Ή αυ­τοσυντήρηση τών πολύ νέων ενώσεων άπαιτεΐ τήν καθιέρωση αυστηρών ορίων καί μιά κεντρομόλο ενότητα. Επομένως δέν μπορούν νά επιτρέπουν τήν άτομική έλευθερία καί τή μοναδιαία εσωτερική καί εξωτερική ανάπτυξη. Ά π ’ αύτό τό στάδιο ή κοι­νωνική ανάπτυξη προχωρεί αμέσως σέ δύο διαφορετικές, άλλά αντίστοιχες, κατευθύνσεις. Στόν βαθμό πού ή ομάδα μεγαλώ­νει —σέ άριθμό, σέ χώρο, σέ σπουδαιότητα καί σέ περιεχόμενο ζωής— ή άμεση, έσωτερική ένότητα τής ομάδας χαλαρώνει, καί ή αυστηρότητα τοΰ αρχικού διαχωρισμού άπό τούς άλλους άπαλύνεται μέ άμοιβαΐες σχέσεις καί επαφές. Ταυτοχρόνως, τό άτομο κερδίζει έλευθερία κινήσεων, πολύ πέραν τής άρχικής ξε- νοφοβικής όριοθετήσεως. Τό άτομο κερδίζει έπίσης μιά συγκε­κριμένη άτομικότητα στήν όποία ό καταμερισμός έργασίας μέ­σα στή διευρυμένη ομάδα προσδίδει τά χαρακτηριστικά τόσο τής τύχης δσο καί τής άναγκαιότητας. Τό κράτος καί ή χριστιανο­σύνη, οί συντεχνίες καί τά πολιτικά κόμματα, καί οΐ άναρίθμη- τες άλλες όμάδες έχουν εξελιχτεί σύμφωνα μ ’ αύτό τό υπόδειγ­μα δσο κι άν, βεβαίως, οί ειδικές συνθήκες καί δυνάμεις τών άν- τιστοίχων ομάδων έχουν τροποποιήσει τό γενικό σχήμα. Αύτό τό σχήμα μοΰ φαίνεται εύκρινώς άναγνωρίσιμο καί στήν έξέλι- ξη τής ατομικότητας μέσα στήν άστεϊκή (urban) ζωή. Ή ζωή τής μικρής πόλης κατά τήν ’Αρχαιότητα καί τόν Μεσαίωνα εβαζε φραγμούς στήν κίνηση καί τίς σχέσεις τών άτόμων μέ τόν έξω- \τερικό κόσμο, καί δρθωνε εμπόδια έναντίον τής άτομικής άνε- ξαρτησίας καί διαφοροποίησης μέσα στό Ιδιο τό άτομο. Αυτά τά εμπόδια ήταν τέτοια ώστε κάτω άπό τήν πίεσή τους δέν θά μπορούσε νά άναπνευσει ό νεώτερος άνθρωπος. ’Ακόμη καί σή­μερα ενας άνθρωπος τής μεγαλούπολης ό όποιος εγκαθίσταται στή μικρή πόλη νιώθει εναν παρόμοιο, ώς πρός τό είδος τουλά­χιστον, περιορισμό. "Οσο μικρότερος είναι ό κύκλος πού άπο- τελεΐ τόν περίγυρό μας, καί δσο λιγότερες είναι οί σχέσεις εκεί­νες μέ τούς άλλους οί όποιες εξαφανίζουν τά δρια τοΰ άτόμου,

- 23 -

τόσο πιό στενά επιτηρεί ό κύκλος τά έπιτεύγματα, τή διαγωγή τοΰ βίου, καί τή νοοτροπία τοΰ άτόμου καί τόσο πιό άίμεσα μιά ποσοτική καί ποιοτική έξειδίκευση θά εσπαζε τά πλαίσια ολό­κληρου τοΰ μικροϋ κύκλου.

Ή άρχαία πόλις φαίνεται άπ’ αυτή τήν άποψη πώς είχε τόν χαρακτήρα άκριβώς μιας μικρής πόλης. Ή μόνιμη απειλή γιά τήν ύπαρξή της άπό κοντινούς καί μακρινούς έχθρούς είχε ώς αποτέλεσμα τήν αυστηρή συνοχή άπό πολιτική και στρατιωτι­κή άποψη, τήν άλληλοεπίβλεψη τών πολιτών, τήν καχυποψία τοΰ συνόλου έναντίον τοΰ άτόμου τοΰ όποιου ό ιδιωτικός βίος καταπιεζόταν σέ τέτοιο βαθμό ώστε νά άποζημιώνεται μόνο μέ τό νά ενεργείσάν τύραννος μέσα στό δικό του σπίτι. Ή έντυπω- σιακή έξαψη καί άναταραχή, ή μοναδική ζωηρότητα τής άθη- νάίκής ζωής μποροΰν ίσως νά κατανοηθοΰν άπό τό γεγονός δτι ενας λαός άποτελούμενος άπό προσωπικότητες μέ άκρως άτο- μιστικό χαρακτήρα άγωνιζόταν έναντίον της μόνιμης έσωτερι- κής καί εξωτερικής πίεσης μιας άποατομικευμένης μικρής πόλης. Αύτό γεννοΰσε μιάν άτμόσφαιρα έντασης μέσα στήν οποία τά πιό άδύναμα άτομα έσβηναν καί τά πιό ισχυρά ένθαρρύνονταν νά επιβεβαιωθούν μέ τόν πιό έντονο τρόπο. Αύτός άκριβώς ήταν ό λόγος πού στήν ’Αθήνα ήκμασε δ,τι θά όνομάσουμε, χωρίς νά τό ορίζουμε επακριβώς, «καθολικό άνθρώπινο χαρακτήρα» κατά τήν πνευματική έξέλιξη τοΰ είδους μας. Διότι υποστηρίζου­με δτι πραγματολογικά καθώς καί ιστορικά ισχύει ή άκόλουθη σχέση: τά πιό πλατιά καί πιό καθολικά περιεχόμενα καί σχή­ματα ζωής συνδέονται στενώτατα μέ τά πιό άτομιστικά. “Εχουν μιά κοινή προκαταρκτική φάση, δηλαδή ανακαλύπτουν τόν εχθρό τους σέ μικρούς σχηματισμούς καί ομάδες ή διατήρηση τών οποί­ων τά θέτει καί τά δύο σέ κατάσταση άμύνης έναντίον τής έκτα­σης καί της καθολικότητας πού βρίσκονται εξω άπ’ αύτά καί έναν­τίον της έλεύθερα κινούμενης άτομικότητας στό έσωτερικό τους. 'Όπως άκριβώς κατά τή φεουδαρχική περίοδο, «έλεύθερος» άν­θρωπος ήταν αύτός ό όποιος βρισκόταν ύπό τή σκέπη τοΰ νόμου τής χώρας, δηλαδή, ύπό τή σκέπη τοΰ νόμου τής ευρύτερης κοι­νωνικής σφαίρας, καί ό μή έλεύθερος ήταν αύτός πού εβρισκε τό δίκιο του μόνο στόν στενό κύκλο μιας φεουδαρχικής σχέσης

- 2 4 -

καί ήταν άποκλεισμένος άπό τήν ευρύτερη κοινωνική σφαίρα — ετσι καί σήμερα ό άνθρωπος τής μεγαλούπολης είναι «έλεύθε- ρος» μέ μιά έξαϋλωμένη καί εκλεπτυσμένη έννοια, σέ άντίθεση μέ τή μικροπρέπεια καί τίς προκαταλήψεις πού περιζώνουν τόν άνθρωπο της μικρής πόλης. Διότι ή άμοιβαία έπιφυλακτικότη- τα καί αδιαφορία καί οί συνθήκες τοΰ πνευματικοΰ βίου μεγά­λων κύκλων δέν γίνονται ποτέ περισσότερο αισθητές άπό τό άτομο στήν έπίπτωσή τους στήν ανεξαρτησία του άπ’ οσο γίνονται στό πυκνότερο πλήθος τής μεγάλης πόλης. Κι αύτό διότι ή σωματι­κή έγγύτητα καί ή στενότητα χώρου καθιστά απλώς πιό όρατή τήν ψυχική άπόσταση. Προφανώς δέν άποτελεΐ παρά τήν αλλη δψη αύτής τής έλευθερίας τό γεγονός δτι κάποιος ύπό ορισμένες περιστάσεις δέν νιώθει πουθενά άλλοΰ τόσο μοναχικός καί χα­μένος άπό δσο μέσα στό πλήθος τής μεγάλης πόλης. Διότι έδώ δπως οπουδήποτε άλλοΰ ή ελευθερία τοΰ άνθρώπου άντανακλαται στόν συναισθηματικό του βίο κατά έντελώς άναγκαΐο τρόπο ώς οίνεση.

Δέν είναι μόνο τό μέγεθος τής περιοχής καί ό άριθμός τών προσώπων αύτό πού, λόγω τής παγκόσμιας ιστορικής άλληλε- ξάρτησης άνάμεσα στή διεύρυνση τοΰ κύκλου καί τήν προσωπι­κή καί έξωτερική έλευθερία, εχει κάνει τή μεγαλούπολη τόπο έλευθερίας. Είναι μάλλον ή υπέρβαση αύτής τής ορατής έκτα­σης πού κάνει μιά δεδομένη πόλη νά γίνεται κοσμοπολίτικο κέν­τρο. Ό ορίζοντας τής πόλης διευρύνεται μ’ εναν τρόπο παρόμοιο μέ τόν τρόπο πού άναπτύσσεται ό πλοΰτος· ενα ορισμένο ποσό περιουσίας αύξάνει κατά σχεδόν αυτόματο τρόπο μέ επιταχυνό­μενο ρυθμό. Μόλις ξεπεραστεΐκάποιο δριο οί οικονομικές, προ­σωπικές καί πνευματικές σχέσεις τών πολιτών, ή σφαίρα της πνευματικής υπεροχής τής πόλης επί τής ένδοχώρας της αυξά­νουν μέ γεωμετρική πρόοδο. Κάθε κέρδος σέ δυναμική άνάπτυ- ξη γίνεται έφαλτήριο δχι γιά μιά δμοια άλλά γιά μιά νέα καί μεγαλύτερη άνάπτυξη. Άπό κάθε στρεφόμενο νήμα τής πόλης προβάλλουν σάν άπό μόνα τους ολοένα καινούργια νήματα, δπως ακριβώς μέσα στήν πόλη ή πρωτάκουστη αύξηση τοΰ ενοικίου γής μέ τήν έπέκταση άπλώς τών έπικοινωνιών, παρέχει αύτο- μάτως κέρδη στόν ιδιοκτήτη. Σ ’ αύτό τό σημείο, ή ποσοτική

- 2 5 -

πλευρά της ζωής μεταμορφώνεται αμέσως σέ ποιοτικά χαρα­κτηριστικά. Ή σφαίρα της ζωής τής μικρής πόλης είναι, ώς πρός τά κύρια, αυτάρκης καί αυταρχική. Διότι ή ουσιώδης φύση τής μεγαλούπολης είναι δτι ή έσωτερική της ζωή κατακλύζει κατά κύματα μιάν έκτεταμένη έθνική ή διεθνή περιοχή. Ή Βαϊμάρη άποτελεΐ παράδειγμα τοΰ έναντίου, άφοΰ ή σπουδαιότητά της στηρίχτηκε σέ άτομικές προσωπικότητες καί χάθηκε μαζί τους, ενώ ή μεγαλούπολη χαρακτηρίζεται πράγματι άπό τήν ουσια­στική της άνεξαρτησία άκόμη κι άπό τίς πιό έξέχουσες προσω­πικότητες της. Αύτό είναι τό ισοδύναμο τής άνεξαρτησίας, καί είναι τό τίμημα πού πληρώνει τό άτομο γιά τήν άνεξαρτησία τήν οποία άπολαμβάνει στή μεγαλούπολη. Τό πιό σπουδαίο χα­ρακτηριστικό τής μεγαλούπολης είναι αύτή ή λειτουργική έπέ- κταση πέραν τών φυσικών της ορίων. Ό άνθρωπος δέν τελειώ­νει στά δρια τοΰ σώματός του ή τής περιοχής πού περικλείει τήν άμεση δραστηριότητά του. Τό όρθό είναι μάλλον δτι τό πεδίο δράσεως τοΰ προσώπου άποτελεΐται άπό τό σύνολο τών συνε­πειών πού άπορρέουν άπ’ αύτό χωρο-χρονικά. Κατά τήν ίδια έννοια, μιά πόλη άποτελεΐται άπό τίς ολικές της συνέπειες οί όποιες εκτείνονται πέραν τών άμέσων ορίων της. Μόνο αύτή ή περιοχή είναι ή πραγματική έκταση τής πόλης δπου έκφράζεται ή πραγματική ύπαρξή της. Τό γεγονός αύτό καθιστά φανερό δτι ή άτομική έλευθερία, τό λογικό καί ιστορικό συμπλήρωμα αυ­τής τής έκτασης, δέν πρέπει νά έννοεΐται μόνο μέ τήν άρνητική έννοια τής άπλής ελευθερίας κινήσεων καί τής έξάλειψης τών προκαταλήψεων καί τοΰ εύτελοΰς φιλισταϊσμοΰ. Τό ούσιώδες ζήτημα, είναι πώς αύτή ή ιδιαιτερότητα καί ή μοναδικότητα πού σέ τελευταία άνάλυση κατέχει κάθε άνθρώπινη ύπαρξη, θά έκ- φρασθεΐ κατά κάποιον τρόπο στήν έπεξεργασία ενός τρόπου ζω­ής. Τό δτι άκολουθοΰμε τούς νόμους τής δικής μας φύσης —κι αύτό στό κάτω-κάτω είναι ή έλευθερία— γίνεται φανερό καί πει­στικό γιά μας καί τούς άλλους μόνο αν οί έκφράσεις αύτής της φύσης διαφέρουν άπό τίς έκφράσεις άλλων. Μόνο ή σαφήνεια έπ’ αύτοΰ άποδεικνύει δτι ό τρόπος ζωής μας δέν εχει έπιβληθεΐ άπό άλλους.

Οί πόλεις άποτελοΰν, προπάντων, τόπους ύψίστου βαθμοΰ οί-

- 2 6 -

κονομικοΰ καταμερισμού έργασίας. Παράγονται ετσι ακραία φαι­νόμενα δπως ή κερδοφόρος απασχόληση του quatorzieme [δέ­κατου τετάρτου] στό Παρίσι. Είναι κάποια ατομα τά όποια ανα­γνωρίζονται άπό κάποιο σημάδι στους τόπους διαμονής τους καί τά όποια βρίσκονται σέ ετοιμότητα κατά τήν ώρα τοΰ δείπνου μέ τό κατάλληλο ντύσιμο, ώστε νά μπορούν νά κληθούν έπειγόν- τως σ’ ενα βραδινό τραπέζι πού θά είχε δεκατρείς καλεσμένους. Ή πόλη καθώς έπεκτείνεται προσφέρει ολοένα περισσότερο τούς άποφασιστικούς δρους γιά τόν καταμερισμό έργασίας. Προσφέ­ρει εναν κύκλο ό όποιος μέ τό μεγάλο του εύρος μπορεΐ νά άπορ- ροφήσει μιάν ακρως διαφορετική ποικιλία υπηρεσιών. Ταυτόχρο­να, ή συγκέντρωση τών άτόμων καί ή πάλη τους γιά τήν πελα­τεία έξαναγκάζει τό άτομο νά έξειδικευτεΐ σέ κάποιο εργο άπό τό όποιο δέν είν’ εύκολο νά έκτοπιστεϊ άπό κάποιον αλλο. “Εχει άποφασιστική σημασία τό γεγονός δτι ή ζωή τής πόλης εχει με­τατρέψει τήν πάλη μέ τή φύση γιά τά πρός τό ζήν άναγκαΐα σέ ένδο-ανθρώπινη πάλη γιά τό κέρδος, τό όποιο έδώ δέν παρέχε­ται άπό τή φύση άλλά άπό τούς άλλους άνθρώπους. Διότι ή έξει- δίκευση δέν προέρχεται μόνο άπό τόν άνταγωνισμό γιά τό κέρ­δος άλλά καί άπό τό θεμελιώδες γεγονός δτι ό πωλητής πρέπει νά προσπαθεί πάντα νά προκαλεΐ νέες καί διαφορετικές άνάγκες στόν πελάτη πού προσπαθεί νά δελεάσει. Γιά νά βρει μιά πηγή εισοδήματος ή οποία δέν εχει άκόμη έξαντληθεΐ, καί μιά δου­λειά άπό τήν οποία δέν μπορεΐ νά έκτοπιστεϊ εύκολα, είναι άνάγκη νά έξειδικευτεΐ στήν υπηρεσία κάποιου. Αύτή ή διαδικασία προ­άγει τή διαφοροποίηση, τήν έκλέπτυνση καί τόν έμπλουτισμό τών άναγκών τοΰ κοινοΰ, γεγονός πού προφανώς οδηγεί στήν αύξηση τών προσωπικών διαφορών μέσα στούς κόλπους αύτοΰ τοΰ κοινοΰ.

"Ολ’ αυτά συνιστοΰν τή μετάβαση πρός τήν έξατομίκευση τών πνευματικών καί ψυχικών γνωρισμάτων τά όποια γεννά ή πό­λη άναλόγως τοΰ μεγέθους της. 'Υπάρχει ολόκληρη σειρά προ­φανών αιτίων πού βρίσκονται στή βάση αυτής τής διαδικασίας. Πρώτα πρώτα, πρέπει ν’ άντιμετωπίσει κανείς τό πρόβλημα τής έπιβεβαίωσης τής προσωπικότητάς του μέσα στίς διαστάσεις τής ζωής στή μεγαλούπολη. "Οπου ή σημασία τοΰ ποσοτικού αύξά-

- 27 -

νει καί ή έπέκταση τής ενεργητικότητας φθάνει στά δριά της, άρπάζεται κανείς άπό τήν ποιοτική διαφοροποίηση γιά νά τρα­βήξει κάπως τήν προσοχή τοΰ κοινωνικού κύκλου ποντάροντας στήν εύαισθησία του άπέναντι στό διαφορετικό. Τελικά, ό άν­θρωπος μπαίνει στόν πειρασμό νά υιοθετήσει τίς πιό μεροληπτι­κές ιδιορρυθμίες, δηλαδή τίς υπερβολές τοΰ μανιερισμού, τής πα- ραδοξότητας καί τής εκζήτησης πού χαρακτηρίζουν ειδικά τή με­γαλούπολη. Τό νόημα αύτών τών υπερβολών δέν βρίσκεται κα­θόλου στό περιεχόμενο αύτής τής συμπεριφοράς άλλά στόν τρό­πο της τοΰ «νά είναι διαφορετική», τοΰ νά ξεχωρίζει μέ έντυπω- σιακό τρόπο καί νά τραβάει ετσι τήν προσοχή. Γιά πολλά είδη χαρακτήρα, τελικά τό μόνο μέσον γιά νά διασώσουν ενα έλάχι- στο ποσοστό αύτοεκτίμησης καί τήν αίσθηση δτι κρατάνε μιά θέ­ση, είναι εμμεσο καί περνάει άπό τήν επίγνωση τών άλλων. Κατά τήν ίδια έννοια, λειτουργεί ενας φαινομενικά άσήμαντος παρά­γων, τά συσσωρευτικά άποτελέσματα τοΰ οποίου, ωστόσο, εί­ναι ορατά. Άναφέρομαι στή συντομία καί τή σπανιότητα τών διανθρώπινων έπαφών, οί όποιες παρέχονται στόν άνθρωπο τής μεγαλούπολης, συγκρινόμενες μέ τήν κοινωνική έπικοινωνία στή μικρή πόλη. Ό πειρασμός νά έμφανίζεται κανείς «καίριος», νά εμφανίζεται συγκεντρωμένος καί έντονα χαρακτηριστικός, βρί­σκεται πολύ πιό κοντά στό άτομο δταν κινείται μέσα στις σύντο­μες επαφές τής μεγάλης πόλης παρά δταν κινείται σέ μία άτμό- σφαιρα στην όποία ή συχνή καί παρατεταμένη συναναστροφή έξα- σφαλίζει στήν προσωπικότητα μιά ξεκάθαρη εικόνα της στά μάτια τών άλλων.

'Ωστόσο ό βαθύτερος λόγος γιά τόν όποιο ή μεγαλούπολη συν­τελεί στήν τάση γιά τήν πλέον άτομική ύπαρξη τής προσωπικό­τητας — άσχέτως αν είναι δικαιολογημένη καί έπιτυχής:— νο­μίζω δτι είναι ό εξής: ή έξέλιξη τοΰ νεώτερου πολιτισμού χαρα­κτηρίζεται άπό τήν υπεροχή αύτοΰ πού θά μποροΰσε κανείς νά ονομάσει «άντικειμενικόπνεΰμα» έπίτοΰ «υποκειμενικού». Δη­λαδή, στή γλώσσα δπως καί στό δίκαιο, στήν τεχνική τής πα­ραγωγής δπως καί στήν τέχνη, στήν έπιστήμη δπως καί στά άν- τικείμενα οικιακής χρήσεως ενσωματώνεται μιά ποσότητα πνεύ­ματος. Τό άτομο κατά τή διανοητική του έξέλιξη παρακολουθεί

- 2 8 -

τήν άνάπτυξη αύτοΰ τοΰ νεύματος πολύ άτελώς καί παραμε- νοντας δλο καί πιό πίσω. “Αν, γιά παράδειγμα, έξετάσουμε τόν τεράστιο πολιτισμό ό όποιος εχει ένσωματωθεϊ κατά τά τελευ­ταία εκατό χρόνια σέ άντικείμενα καί σέ γνώση, σέ θεσμούς καί σέ άνέσεις, καί τόν συγκρίνουμε μέ τήν πολιτισμική πρόοδο τοΰ άτόμου κατά τή διάρκεια τής ίδιας περιόδου —τουλάχιστον τοΰ άτόμου πού άνήκει σέ όμάδες άνωτέρας κοινωνικής θέσεως— γίνεται φανερή άνάμεσά τους μιά τρομερή άνισομετρία άνάπτυ- ξης. Πράγματι, παρατηρούμε σέ δρισμένα σημεία μιάν όπισθο- δρόμηση στήν πολιτισμική κατάσταση τοΰ άτόμου δσον άφορα τήν πνευματικότητα, τή λεπτότητα καί τόν ιδεαλισμό. Αύτή ή άντίφαση προκύπτει κατά βάσιν άπό τόν αυξανόμενο ρυθμό τοΰ καταμερισμού έργασίας. Διότι ό καταμερισμός έργασίας απαι­τεί άπό τό άτομο μιά δλο καί πιό μονόπλευρη τελειοποίηση καί ή μέγιστη πρόοδος σέ μιά μονόπλευρη έπιδίωξη σημαίνει συχνό­τατα μιά πενιχρή προσωπικότητα γιά τό άτομο. Έ ν πάση πε- ριπτώσει ύπολείπεται δλο καί περισσότερο δταν συγκριθεΐ μέ τήν ύπερανάπτυξη τοΰ άντικειμενικοΰ πολιτισμού. Τό άτομο ύπο- βιβάζεται σέ άμελητέα ποσότητα, περισσότερο ίσως στή συνεί­δησή του παρά στήν πρακτική του καί στό σύνολο τών συγκεχυ­μένων συγκινησιακών καταστάσεων πού προκύπτουν άπ’ αύτή τήν πρακτική. Τό άτομο εχει γίνει άπλό γρανάζι σέ μιά τερά­στια δργάνωση πραγμάτων καί δυνάμεων ή όποία άποσπα άπό τά χέρια του κάθε πρόοδο, πνευματικότητα καί άξια γιά νά τίς μετασχηματίσει άπό τήν υποκειμενική τους μορφή στή μορφή μιας καθαρά άντικειμενικής ύπαρξης. Χρειάζεται μόνο νά υπο­γραμμιστεί δτι ή μεγαλούπολη είναι τό αυθεντικό πεδίο αύτοΰ τοΰ πολιτισμού, ό όποιος υπερβαίνει κάθε προσωπική ύπαρξη. Έ δώ στά κτίρια καί στά έκπαιδευτικά ιδρύματα, στά θαύματα καί τίς άνέσεις της τεχνολογίας πού κερδίζει έδαφος, στούς σχη­ματισμούς τής κοινοτικής ζωής καί στούς ορατούς θεσμούς τοΰ κράτους, έμφανίζεται μιά τέτοια κατακλυσμική πληρότητα άπο- κρυσταλλωμένου καί άποπροσωποιημένου πνεύματος ώστε ή προσωπικότητα, ας πούμε, δέν μπορεΐ νά διατηρηθεί κάτω άπό τήν πίεσή της. Άπό τή μιά μεριά, ή ζωή γίνεται άπείρως εύκολη γιά τήν προσωπικότητα ύπό τήν έννοια δτι τής παρέχονται έρε-

- 2 9 -

θίσματα, ενδιαφέροντα, χρήσεις τοΰ χρόνου καί συνείδηση άπό δλες τίς πλευρές. Μεταφέρουν τό πρόσωπο σάν νά βρίσκεται μέσα σ’ ενα ρεΰμα καί σχεδόν δέν χρειάζεται να κολυμπήσει. Απο τήν άλλη μεριά, δμως, ή ζωή συγκροτείται δλο καί περισσότε­ρο άπό έκεΐνα τά άπρόσωπα περιεχόμενα καί τίς άπρόσωπες προ­σφορές πού τείνουν νά έκτοπίσουν τίς αύθενηκες προσωπικές απο­χρώσεις καί μοναδικότητες. Αύτό εχει ώς άποτέλεσμα δτι ό άν­θρωπος επικαλείται στόν υψιστο βαθμό τή μοναδικότητα και τήν ιδιαιτερότητα προκειμένου νά διασώσει τον πιο προσωπικο του πυρήνα. Είναι ύποχρεωμένος νά έξογκώνει αύτό τό προσω­πικό στοιχείο γιά νά εξακολουθήσει νά γίνεται άκουστός άκόμη καί στόν εαυτό του. Ή άτροφία τοΰ άτομικοΰ πολιτισμού ή οποία επέρχεται μέ τήν υπερτροφία τοΰ άντικειμενικοΰ είναι ενας απο τούς λόγους τοΰ πικρόχολου μίσους πού τρέφουν οί κήρυκες τοΰ πιό άκραίου άτομικισμοΰ, μεταξύ τών οποίων καί ό Νίτσε, εναν­τίον τής μεγαλούπολης. ’Αλλά συγχρόνως, είναι και ένας απο τούς λόγους γιά τούς όποιους αύτοί οί κήρυκες άγαπιοΰνται μέ τόσο πάθος στή μεγαλούπολη καί έμφανίζονται στά μάτια τοΰ άνθρώπου τής μεγαλούπολης ώς προφήτες καί λυτρωτές τών πιό άλύτρωτων πόθων τους.

”Αν άναζητήσει κανείς τήν ιστορική θέση αυτών τών δύο μορ­φών άτομικισμοΰ, δηλαδή τής άτομικής άνεξαρτησίας καί τής άνάπτυξης τής ίδιας τής άτομικότητας, οί όποιες έκθρέφονται άπό τήν ποσοτική συνάφεια τής μεγαλούπολης, τότε βλεπουμε δτι ή μεγαλούπολη παίρνει μιάν εντελώς καινούργια θέση μέσα στόν κόσμο τής ιστορίας τοΰ πνεύματος. Ό δέκατος δγδοος αιώ­νας θεμελίωσε τό άτομο πάνω στήν έννοια τών καταπιεστικών δεσμών οί όποιοι είχαν χάσει τό νόημά τους — δεσμοί πολιτι­κού, άγροτικοΰ, συντεχνιακοΰ καί θρησκευτικού χαρακτήρα. Εί­χαν γίνει τροχοπέδες οί όποιες, μποροΰμε νά ποΰμε, έπεβαλλαν στόν άνθρωπο μιάν άφύσικη μορφή καί ξεπερασμένες, άδικές άνι- σότητες. Μέσα σ’ αυτές τίς συνθήκες γεννήθηκαν τά αιτήματα γιά έλευθερία καί ισότητα, ή πίστη στήν άπόλυτη ελευθερία κινή­σεων τοΰ άτόμου στόν χώρο δλων τών κοινωνικών και πνευμα­τικών σχέσεων. 'Η έλευθερία θά έπέτρεπε διά μιας στήν κοινή σέ δλους εύγενή ουσία νά βγει στήν έπφάνεια, μιά ούσία τήν όποια

- 3 0 -

ή φύση είχε έναποθηκεύσει σέ κάθε άνθρωπο καί τήν όποία ή κοι­νωνία καί ή ιστορία είχαν διαστρεβλώσει. Δίπλα σ’ αύτό τό ιδε­ώδες του φιλελευθερισμού τοΰ δεκάτου όγδοου αιώνα, έμφανί- στηκε τόν δέκατο ένατο αιώνα, μέ τόν Γκαίτε καί τόν ρομαντι­σμό άφ’ ένός, καί μέ τόν καταμερισμό τής έργασίας άφ’ ετέρου, ενα αλλο ιδεώδες: τά άπελευθερωμένα άπό ιστορικούς δεσμούς δτομα έπιθυμοϋν τώρα νά ξεχωρίσουν τό ενα άπό τό αλλο. Ό φορέας τών άξιών τοΰ άνθρώπου δέν είναι πλέον ή «καθολική άνθρώπινη ύπαρξη» σέ κάθε όίτομο, άλλά μάλλον ή ποιοτική μο­ναδικότητα καί τό άναντικατάστατο τοΰ άνθρώπου. Ή έξωτε- ρική καί έσωτερική ιστορία τής έποχής μας διατρέχει τήν πορεία της μέσα στήν πάλη καί τίς έμπλοκές τών δύο αυτών τρόπων όρισμοϋ τοΰ ρόλου τοΰ άτόμου μέσα στό σύνολο τής κοινωνίας. Αποτελεΐ λειτουργία τής μεγαλούπολης νά προσφέρει τό πεδίο

για τή διεξαγωγή καί γιά τήν ειρήνευση αύτής τής πάλης. Διότι ή μεγαλούπολη παρέχει τίς ιδιόρρυθμες συνθήκες οί όποιες μάς άποκαλυπτονται ως οί ευκαιρίες καί τά έναύσματα γιά τήν άνά- πτυξη καί τών δύο αύτών τρόπων κατανομής ρόλων στούς άνθρώ- πους. "Ετσι αύτές οί συνθήκες κερδίζουν μιά μοναδική θέση, γό­νιμη σέ άνεκτίμητα νοήματα γιά τήν άνάπτυξη τής ψυχικής δπαρ- ξης. Η μεγαλούπολη άποκαλύπτεται ώς ενας άπό τούς μεγά­λους έ κείνους ιστορικούς σχηματισμούς μέσα στούς οποίους άντι- τιθέμενα ρεύματα πού περικλείουν τή ζωή έκτυλίσσονται καί άλ- ληλοσυνδέονται μέ ισότιμα δικαιώματα. ’Εντούτοις, σ’ αύτή τή διαδικασία τά ρεύματα τής ζωής, άνεξαρτήτως τοΰ έάν τά έπι- μέρους φαινόμενα τους προκαλοΰν μέσα μας τή συμπάθεια ή τήν αντιπάθεια, υπερβαίνουν έντελώς τή σφαίρα έκείνη απέναντι στήν όποία πρέπει νά τηρούμε στάση κριτοΰ. Άφοΰ οί δυνάμεις αύτές τής ζωής έχουν φτάσει νά άποτελοΰν τίς ρίζες καί τήν κορυφή τής δλης ιστορικής ζωής στήν όποία έμεΐς, μέ τή φευγαλέα μας ύπαρξη, άποτελοΰμε μόνο ενα τμήμα, σάν άπομονωμένο κελλί, δέν άποτελεΐ εργο μας οΰτε νά κατηγορούμε ουτε νά συγχωροΰμε άλλά άπλώς νά κατανοούμε.

- 3 1 -

Οί ίδέες

LUCIEN GOLDMANN, Εισαγωγή στόν Λούκατς καί τόν Χάιντεγγερ MAN. ΛΑΜΠΡΙΔΗ, 'Η σύγκρουση μέ τόν Νόμο ώς έμπρακτη κριτι­

κή τοΰ Δικαίου καί τό συναίσθημα ένοχης KARL KORSCH, Ά πό τή διαλεκτική τοΰ Χέγκελ στή διαλεκτική τοϋ Μάρξ

Η. LEFEBVRE, Ή μαρξική θεωρία τοΰ κράτους G. LUKACS, Ά π ό τή φαινομενολογία στόν υπαρξισμό

H EGEL-FEUERBACH-M ARX, Κράτος και θρησκευτική συνείδηση JEAN HYPPOLITE, Χέγκελ καί Μάρξ MAN. ΛΑΜΠΡΙΔΗ, Άντι-ιδεολογικά

ΓΕΡ. ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΥ, Ή «Ρωμιοσύνη» στόν παράδεισο G.A. PAUL, Ή λενινιστική θεωρία τής άντίληψης

ERNST CASSIRER, Ή τεχνική τών συγχρόνων πολιτικών μύθων ERNST BLOCH, Ουτοπία καί επανάσταση

MAX HORKHEIMER, Οί Ε βραίο ι καί ή Ευρώπη HANNA ARENTD, Σκέψεις γιά τήν πολιτική καί τήν έπανάσταση

Η. LEFEBVRE, Α ρχαίο ι καί νέοι Έ λεάτες FRANZ NEUMANN, Ή έννοια τής πολιτικής ελευθερίας

A. WELLMER, Λόγος, ούτοπία καί διαλεκτική τοΰ Διαφωτισμοΰ ΦΩΤΗ ΤΕΡΖΑΚΗ , Φύση καί Κοινωνία

AGNES HELLER, 'Η Μ εγάλη Δημοκρατία MARTIN JAY, Ή έννοια της ολότητας στόν Λούκατς καί τόν Άντόρνο

GEORG SIMMEL, Πόλη καί ψυχή