1

Μάθημα Ἀρχαία ἑλληνικὴ τραγωδία Ι Αἰσχύλος ΥΠΧΡ Δ΄

Διδάσκων Α ΜΑΡΙΝΗΣ

ΑΙΣΧΥΛΟY Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας Σχόλια

ndashndashndashndashndashndashndashndashndashndashndashndashndashndashndashndash

Πρόλογος (1-77)

Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (1-38)

Εἰσέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς καὶ ἀπευθύνεται στοὺς πολῖτες τῶν Θηβῶνmiddot εἶναι ἀπίθανο οἱ πολῖτες νὰ ἀντιπροσωπεύονται ἀπὸ βωβὰ πρρόσωπα Θὰ ἦταν ἐξάλλου καὶ δαπανηρό ἀλλὰ καὶ ἐλάχιστα πειστικό (πῶς θὰ μποροῦσαν πχ δώδεκα ἄτομα νὰ ἐκπροσωποῦν ὅλη τὴ Θήβα) Ἀντιθέτως ἡ εἴσοδος τοῦ Ἐτοκλῆ μόνου ἐπὶ σκηνῆς θὰ προκαλοῦσε ἰσχυρὴ ἐντύπωση (πρβλ Προμηθέα)

Τονίζεται ἐξ ἀρχῆς ἡ δύσκολη θέση τοῦ ὁμιλητῆmiddot πρβλ τυπικὸ δικανικῶν καὶ συμβουλευτικῶν λόγων Σπάνιο στὴν τραγωδία νὰ προσομοιάζει τόσο πολὺ ἕνας λόγος σὲ δημηγορίαmiddot ἀκόμη καὶ στὸν laquoρητορικὸraquo Εὐριπίδη οἱ εἰσαγωγικοὶ πρόλογοι ἐκπηγάζουν πιὸ ἄμεσα ἀπὸ τὴν κατάσταση στὴν ὁποία βρίσκεται ὁ ὁμιλητὴς καὶ ἀπὸ τὰ αἰσθήματά του

Ἐδῶ λοιπόν προέχει ἡ ταυτότητα τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἡγέτηmiddot ἐξ οὗ καὶ ἡ ἔμφαση στὸ δημόσιο λειτούργημά του Ἀποτέλεσμα τονίζεται ὁ ἐπίσημος καὶ δημόσιος χαρακτήρας τοῦ μονολόγου Ἕνας ἰδιαίτερος τρόπος νὰ θυμηθοῦν οἱ θεατὲς τὴν ἴδια τὴν ἰδιότητά τους ὡς πολῖτες-ὁπλῖτες 1 Κάδμου πολῖται ὄχι Θηβαῖοι τοποθετεῖται ἡ δράση στὴ μυθικὴ ἐποχή ὄχι στὸ

παρόν λέγειν τὰ καίρια ὁ καιρὸς συνδέεται μὲ εὐφυΐα σχεδιασμό laquoμῆτινraquo Κεντρικὸ θέμα

ἰσχύος ἀποτελεσματικότητας τοῦ λόγου ποὺ διατρέχει κατόπιν τὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν Ἐποχὴ ὅπου ἀρχίζει ἡ συζήτηση σχετικὰ μὲ τὸν λόγο τὶς παγίδες του τὴ δυνατότητα νὰ παρασύρει τὸν ἀκροατή

Ὁ Ἑτεοκλῆς καθ᾽ ὅλο τὸ δρᾶμα προσπαθεῖ νὰ ἐλέγξει καὶ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὸ δυναμικὸ τῆς γλώσσας γιὰ χάρη ἑνὸς ἀποκλειστικὰ ἀνδρικοῦ κόσμου (ἰδίως μάλιστα σὲ καιρὸ πολέμου)

2-3 εἰκόνα πλοίουmiddot πρβλ Ἀρχίλοχο Θέογνι Πίνδαρο Ἔχει ἀλληγορικὴ σημασίαmiddot

βασιλιᾶς τιμονιέρηςmiddot πολῖτες πλήρωμαmiddot ἀναστάτωση ἐξέγερση θύελλα Ἡ εἰκόνα τοῦ πλοίου καὶ τῆς τρικυμίας θὰ συνεχισθεῖ κατόπιν

οἴακα νομῶν πρβλ οἰακοστρόφος (62) Οἴαξ ἡ κάθετη δοκός ne πηδάλιον τὰ δύο κουπιά Οἴαξ καλοῦνται καὶ οἱ δακτύλιοι τοῦ ζυγοῦ στὸ ἅρμα δισημία

2

βλέφαρα μὴ κοιμῶν ὕπνῳ κλασσικὴ εἰκόνα πχ Ὀδ ε 270-271 Οἰκοδομεῖται σταθερὰ ἡ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸν ἄγρυπνο ἡγέτη καὶ τὸν Λαβδακίδη ποὺ τὸν βαραίνει ἡ ἀρὰ καὶ τοῦ ταράζουν ἐφιάλτες τὸν ὕπνο Ἐδῶ ἡ θετικὴ εἰκόνα τοῦ Ἐτεοκλῆ ὁ νόμιμος βασιλιᾶς

4 εἰ μὲν γὰρ εὖ πράξαιμενhellip ἀσαφὲς ἂν ὁ ἴδιος ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποδίδει στοὺς θεοὺς τὴ

νίκη ἢ οἱ πολῖτες ποὺ θὰ ὑποτιμήσουν τὴ συνεισφορά του 8 ἀλεξητήριος πραγματικὴ ἐπίκληση τοῦ Διός Πρβλ ἀλεξίκακος ἀποτρόπαιος

ἐπώνυμος θέμα ἐτυμολογίας κυρίων ὀνομάτωνmiddot πρβλ 145 536 576-579 658 829 Συνδέεται μὲ θέμα εὐοίωνης ὁμιλίας Ἡ θρησκευτικότητα τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐλέγχεται συχνὰ ὡς προβληματικήmiddot ἔλλειψη ἀπόλυτης ἐμπιστοσύνης στὸ Θεῖον Ὀρθολογιστικὴ τάση Κυνισμός Πρώϊμη ἀπογοήτευση Συνδυασμὸς αὐτῶν

10-16 Ὁ Ἐτεοκλῆς θέλει νὰ κινητοποιήσει ὅλες τὶς δυνάμεις τῆς πόλεως ὥρα τὸ ἄνθος τῆς ἡλικίας ὅλοι οἱ ἄρρενες καὶ μόνον αὐτοί Στὶς γυναῖκες θ᾽ ἀπευθυνθεῖ μόνο μετὰ τὴν Πάροδο Τότε θὰ δείξει καὶ τὸ ἄγχος του ἀναφορικὰ μὲ τὸν διαχωρισμὸ τῶν φύλων του (197)

ἀκμαῖος βλαστημός ἀλδαίνω μεταφορὲς ἀπὸ τὴν ἀνάπτυξη τῶν φυτῶν Ὑπογραμμίζει τὴ στενὴ σχέση ἀνάμεσα στοὺς μαχητὲς καὶ στὸ ἔδαφος τῆς μητρικῆς γῆς καὶ θεῶν ἐγχωρίων πρβλ Ἱκ 520 Ἀγ 1645 Σύγκρινε μὲ προσευχὲς Χοροῦ

17-20 τιμᾶται ἡ Γῆ Δίκαιος πόλεμος ἀντίθεση πρὸς ὕβριν - θέμα θηβαϊκῆς αὐτοχθονίας Μῦθος Σπαρτῶν ὑπόδειγμα γιὰ τὴν τραγικὴ σύγκρουση Ἑτεοκλῆς καὶ Πολυνείκης αὐτόχθονες ἡ αὐτοχθονία δημιουργεῖ μία ἰδιάζουσα κατάσταση ὅπου ἐπιτρέπει στοὺς ἄνδρες νὰ ἀποκλείσουν τὶς γυναῖκες καὶ τὸν ρόλο τους στὴ διαιώνιση τῆς πόλεως καὶ στὴ συνέχεια τῶν γενεῶν Πρβλ 585 718 817-818 πολύπλοκο δίκτυο ὑπαινιγμῶν καὶ ἀντιθέσεων Ἡ συγκεκριμένη γῆ τῶν Θηβῶν ἀποκτᾶ τὶς ἰδιότητες τῆς Μητέρας Γῆς

φιλτάτῃ εὐμενεῖ τονίζεται ἡ ἀμοιβαιότητα τῶν αἰσθημάτων ἡ εὐγνωμοσύνη πανδοκοῦσα ὑπογραμμίζει τὶς εὐεργεσίες τῆς Γῆς πρὸς ὅλους Ὅμως παραπέμπει καὶ

στὸν Ἅδη (ποὺ τοὺς δέχεται ὅλους) ἀμφισημία ἀσπιδηφόρος εἰσάγεται θέμα ἀσπίδων διακριτικῶν σημείων τῶν Ἑπτά 21-23 Αἰσιοδοξία αὐτοπεποίθηση ἦμαρ ἡ τραγωδία ἐξελίσσεται σὲ μία ἡμέρα Θέμα

ὀχύρωσης τῆς πόλης (πυργηρουμένους) Διαχωρισμὸς τοῦ ἐντὸς ἀπὸ τὸ ἐκτός Σημαντικὸς ρόλος σὲ ἕνα ἔργο ὅπου ἡ δράση ἐκτυλίσσεται στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς πόλεως Πόλις χῶρος ὅπου πρωταρχικῶς ἀνήκει κάποιος ἑστία πολιτικῆς καὶ πολιτισμικῆς κοινότητας (ne ἐξορία)

24-29 Ἡ μαντικὴ ἐδῶ ἐπέχει ἐνδιάμεση θέση μεταξὺ τῶν Δελφικῶν χρησμῶν καὶ τῶν προσωπικῶν εἰκασιῶν τοῦ Ἐτεοκλῆ (στὰ Ἑπτὰ Ζεύγη) ἀψευδής ἡ ἀλήθεια τῆς μαντικῆς φωνῆς Ζητούμενο ἡ ἀλήθεια ἡ ἀξιοπιστία τοῦ λόγου στὸ ἔργο Μεγάλη βάση δίδεται στὴν ἀρχαιότητα στὴ μαντικὴ ἐξ οἰωνῶν (ἀπὸ τὸ πέταγμα τῶν πουλιῶν) Δρᾶμα τῆς ἀνθρώπινης προβλεπτικότητας ποὺ ὑπόκειται στὸ λάθος καθὼς ἔρχεται ἀντιμέτωπη μὲ τὸ παρελθὸν καὶ τὸ μέλλον Μάντης καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς σὲ πολιτικὸ ἐπίπεδο (ὣς τὸν στ 653) μὲ ρεαλισμὸ καὶ ἑρμηνευτικὴ δεξιότηταmiddot ἐπίσης ὁ Χορός μὲ γυναικεῖο ἔνστικτο καὶ ἐνίοτε ἀπαισιοδοξία (808) Ἀνώνυμος ὁ μάντης ἐδῶ (μᾶλλον ὁ Τειρεσίας)middot μετά βεβαίως ὁ Ἀμφιάραος

νυκτηγορεῖσθαι ἀναφέρεται σὲ νυκτερινὸ πολεμικὸ συμβούλιο

3

30-35 ἀπότομη ἀλλαγὴ ὕφους 31-33 ἀσύνδετον προστακτικῶν Σειρὰ διαταγῶν ἰσχυρὴ διατύπωση ἀποφασιστικότητα Σὲ σύγκριση μὲ στ 10-16 τώρα ἔχουμε συγκεκριμένες διαταγές κλιμάκωση

Θέμα ὀχυρώσεως συνδέεται μὲ μοτίβο καραβιοῦ ἔπαλξις πληρῶ θωρακεῖον σέλμα (λέξεις ποὺ παραπέμπουν σὲ πλοῖο) Πύργωμα σπάνια λέξη Θωρακεῖα προμαχῶνες Σέλματα πλατφόρμες

τελεῖ κομβικὴ λέξη ἔννοια τέλους (σκοπός τελείωμα ἐκπλήρωση) μὴ ταρβεῖτ᾽ ἄγαν εἰσάγετε θέμα φόβου Ὁ Ἐτεοκλῆς ζητᾶ ἀπὸ τοὺς Θηβαίους νὰ μὴ

φοβοῦνται Οἱ γυναῖκες ὅμως θὰ φοβηθοῦν διένεξη Λόγος Ἀγγέλου

Ἔχει προετοιμαστεῖ ἔντεχνα (ἀλλὰ ὄχι τεχνητά) ἡ εἴσοδός του Ἁπλή ἀλλὰ ἀποτελεσματικὴ τεχνική ὑπογραμμίζεται στρατιωτικὴ πειθαρχία ἀκρίβεια φέριστε ἐπικό ἥκωhellipπραγμάτων παραδοσιακὰ ὁ Ἄγγελος καυχιέται γιὰ τὴν

ἀκρίβεια τῆς ἀναφορᾶς του Κατόπτης ποιητικό Ὑπογραμμίζεται πιστότητα ἀναφορᾶς

42-48 σκηνὴ πραγματικὰ διάσημη κατὰ τὴν ἀρχαιότητα Παρωδία Ἀρ Λυσ 188-189 Ἐπαινεῖται καὶ παρατίθεται στὸ Περὶ Ὕψους 154 Σκοτεινὴ ἀτμόσφαιρα νυκτερινῆς ἑορτῆς πολεμικὴ μανία Ἀντίθεση μὲ τὴ σωφροσύνη τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὄχι φανταστικὸ τελετουργικό βασίζεται σὲ ἀληθινὰ στοιχεῖα Ὁ ἀριθμὸς ἑπτὰ ἔχει ἰδιαίτερη σημασία

Ὁ θεὸς Ἄρης εἶναι πατέρας τῆς Ἁρμονίας (συζύγου τοῦ Κάδμου) πρόγονος τῆς βασιλικῆς γενιᾶς τῶν Θηβῶν Ἐδῶ ὁ διαιτητὴς τῆς σύγκρουσης μὲ βαρύνοντα ρόλο

Σφαγή πλήρης καύση συνήθως γιὰ μαντεία Μελάνδετος ποιητικό συνήθως γιὰ ξίφη Σημασία ἀσπίδας καὶ κατόπιν Ἐδῶ ἡ πρωτοτυπικὴ σκηνὴ καὶ ἡ πρωτοτυπικὴ ἀσπίδα ποὺ θὰ ἐξειδικευθεῖ μετὰ στὶς ἑπτὰ ἀσπίδες Ἐνυώ συνδέεται μὲ Ἐνυάλιον θεὸ ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Ἄρη στὸν Ὅμηρο Φόβος λατρευόταν ὡς θεῖο ὄν Φιλαίματος σπάνια λέξη

46-48 καὶ οἱ Σπαρτιᾶτες λέγεται ὅτι ὁρκίστηκαν κάποτε ἢ νὰ καταστρέψουν τὴν Μεσσηνία ἢ νὰ χαθοῦν

φόνος τὸ αἷμα ποὺ κυλᾶ ἀπὸ θυσία φόνοmiddot εἰκονοποιΐα γῆς 49-53 Οἱ ἑτοιμασίες τῶν Ἀργείων ἀναδεικνύουν τὴν ἀγριότητά τους καὶ

προτυπώνουν τὸ τέλος τους Ἴχνη ἀσέβειας Ἀμφισημία διέπει τὸν χαρακτήρα τῆς τελετουργίας Ὁ Ἄδραστος εἶναι ἀφανήςmiddot ὑπονοεῖται ὅτι ἔχει μεγάλο κῦρος αὐθεντία ἀλλὰ ἀρχηγὸς τῶν Ἀργείων εἶναι ὁ Πολυνείκης Ὁ στ 50 φαίνεται νὰ ὑπαινίσσεται τὴν ἐπιβίωσή τουmiddot κατὰ τὴ μυθολογία φεύγει γρήγορα χάρη στὸ ἄλογό του τὸν Ἀρίωνα

Θυμὸςhellipἔπνει θυμίζει τὸ ὁμηρικὸ laquoμένεα πνέοντες Ἀχαιοίraquo Φλέγει μοτίβο πυρὸς ἔντονο στὸ αacute μέρος τοῦ ἔργου 206-207 286 289 341 388 448 494 Λεόντων στὸν Ὅμηρο ἡ ἀγριότητα ἐξεικονίζεται μέσω τοῦ λέοντος ποὺ κατασπαράσσει ταῦρο Ἄρη δεδορκότων πρβλ Ἱππομέδοντα 498

Ἀσυμμετρία (50-51 δάκρυ hellip οἶκτος) πιὸ ἀνθρώπινη πλευράmiddot πραγματικοὶ ἄνθρωποι ποὺ μετὰ ὅμως θὰ παρουσιαστοῦν πάλι ὡς σφοδροί ἀδιάλλακτοι ἐπιτιθέμενοι

4

Ἀλαζονικοὶ καὶ βάρβαροι Ἐδῶ ὡστόσο δίδεται πρὸς στιγμὴν καὶ ἡ ἄλλη ὄψη τουςmiddot ἀντίστοιχη διττότητα Ἐτεοκλῆ

55-56 σημαντικὸ θέμα τοῦ δράματος ἡ κλήρωση Ὣς τὸ τέλος τοῦ 5ου αἰ τὸ laquoλαγχάνωraquo καὶ τὰ παράγωγά του δὲν σημαίνουν ἁπλῶς laquoμοῦ τυχαίνειraquo ἀλλὰ laquoμοῦ πέφτει ὁ κλῆροςraquo Παραδοσιακὰ μὲ κλῆρο χωρίζουν τὴ λεία τὰ μέρη τοῦ κρέατος ἢ καὶ τὴν κληρονομιά Βλ 124-126 375-376 423 451 457-460 Στὸ βacute μέρος ὁ χωρισμὸς τῆς κληρονομιᾶς καὶ ἡ κατάληξη 690 727 816-819 907-914 941-950

57-61 ὁ Κατάσκοπος περιγράφει πῶς ἔφθασε ἀπὸ τὸ στρατόπεδο τῶν Ἀργείων στὴν πόλη laquoἈφρόςraquo laquoσταλαγμοῖςraquo laquoπεδίαraquo (πεδιάδα ἢ θαλάσσιο πεδίο) λεπτὴ μετάβαση στὴν εἰκόνα τοῦ πλοίου καὶ τοῦ βασιλιᾶ-οἰακοστρόφου

60-61 θέμα ἵππου συνδηλώσεις μὴ χειραγώγησης ἀσυγκράτητης ὁρμῆς Ἐγγύς ἤδη τονίζει τὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Προετοιμάζει τὸν πανικὸ τοῦ

Χοροῦ 62-64 τὸ θέμα τοῦ πλοίου συναντᾶ τὸ θέμα τῆς θύελλας (ἀπειλὴ ἀνέμου καὶ

κυμάτων) Κεδνός lt κήδομαι προσεκτικός καταιγίσαι ~ καταιγίδα καταιγισμός (αἰγίς σημαίνει καὶ θύελλα) πνοὰς Ἄρεως ὁ διασκελισμὸς εἶναι σπάνιος στὸν Αἰσχύλο βοᾷ ἀπὸ τὰ ὀπτικὰ ἐρεθίσματα στὰ ἀκουστικά κῦμα χερσαῖον ὀξύμωρον 63 φάρξαι τεχνικὸς ὅρος ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἐνίσχυση κάλυψη τοῦ πλοίου ἀπὸ τὰ

κύματα Κατόπιν ὁ Χορός 83 κἑξ θὰ συνεχίσει μὲ παρόμοια εἰκονοποιΐα 65 καιρόν πρβλ καίρια (1) Μοτίβο ὁ Κατάσκοπος καλεῖ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ λάβει τὶς

ὀρθὲς ἀποφάσεις Καὶ παραλλαγὲς ὅμως Συνολικὴ ἀποτίμηση κορύφωση ἀγωνίας

69-77 προσευχὴ Ἐτεοκλῆ 70 προκαλεῖ ἔκπληξη δυσοίωνη ἐπίκληση Ἐνδεχομένως νὰ νομίζει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι ἡ

πραγμάτωση τῆς Ἀρᾶς ἔγκειται στὴν πρόκληση τῆς παρούσας σύγκρουσης Δὲν ὑποψιάζεται τί ὑποδηλώνει ἐκείνη γιὰ τὸν ἴδιον καὶ τὸν Πολυνείκη Αἴνιγμα τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀρᾶς

πρυμνόθεν πανώλεθρον ἐκθαμνίσητε συνδυασμὸς εἰκονοποιΐας γεωργίας καὶ πλοίου θύελλας Ἰσχυρὲς ἐκφράσεις ποὺ ἐνῶ ἀποβλέπουν στὴν ἀποτροπὴ τοῦ κακοῦ τὸ περιγράφουν σὰν νὰ τὸ καλοῦν Παράδοξα δυσοίωνη γλώσσα ποὺ ἴσως ὀφείλεται στὴν ὑποσυνείδητη λειτουργία τῆς Ἀρᾶς

Ἑλλάδος φθόγγον χέουσαν (πρβλ 170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ) Προβάλλεται θεαματικὰ (ἀλλὰ μὴ ρεαλιστικὰ) ἡ ἀντίθεση Ἑλλήνων-βαρβάρων

ξυνά πάλι ὀρθολογικὴ στάση ἔναντι τοῦ Θείου laquoΣοῦ δίνω γιὰ νὰ μοῦ δώσειςraquo ὑπολογισμός

Ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆςmiddot δὲν παρίσταται στὴν Πάροδο Ὅταν εἰσέρχεται ξανὰ

(181) ἔχει στὸ μεταξὺ ἐπιβλέψει τὶς προετοιμασίες τῆς πόλης Οἱ στ 191-192 ἐξηγοῦνται μόνον ἐὰν ἔχει ὁ ἴδιος διαπιστώσει τὶς ἀρνητικὲς συνέπειες τοῦ πανικοῦ ποὺ προκάλεσαν οἱ γυναῖκες στοὺς πολῖτες Ὁ Ἐτεοκλῆς φεύγει χωρὶς νὰ ἀντιληφθεῖ τὶς γυναῖκες δύο διαφορετικὰ βαδίσματα δύο ξεχωριστοὶ κόσμοι

5

Πάροδος (78-180)

Στὴν ὀρχήστρα ὑπάρχουν ἀγάλματαmiddot ὁ Χορὸς τῶν παρθένων πρῶτα προσεύχεται μὲ λόγια (87) κατόπιν θέλει νὰ πέσει νὰ τὰ προσκυνήσει (95 98) Ἀπὸ πανικὸ δυσφημία κατόπιν εὐφημία 151-165 τρομάζοντας ἀπὸ τοὺς θορύβους ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται σὲ κατάσταση ταραχῆς Ἀπὸ 161 κἑξ πιὸ εὔτακτη ἱκεσία

Ὡς πρὸς τὴ σκηνοθεσία φανταζόμαστε τὶς γυναῖκες νὰ στρέφονται μιὰ πρὸς τὰ ἀγάλματα μιὰ πρὸς τὰ τείχη Τὰ τείχη μποροῦν νὰ νοηθοῦν σὲ ἕναν ἐξωτερικὸ κύκλο εὐρύτερο ἀπὸ αὐτὸν τῶν ἀγαλμάτων

Ἡ ὁμιλία ἐν γένει στὸ αἰσχύλειο δρᾶμα ἔχει (ἐπικίνδυνα) laquoἐπιτελεστικὸraquo (ἀγγλ performative) χαρακτήρα Στὴν κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς ἀντιστρέφει τὰ λόγια καὶ τὰ ἐμβλήματα τῶν ἀντιπάλων Ἀργείων κατὰ τρόπο ποὺ στρέφει τὸν συμβολισμό τους ἐναντίον τους Ὁ ἐπιτελεστικὸς χαρακτήρας τῆς γλώσσας φανερώνεται ὅμως ἤδη ἐξ ἀρχῆς Ἡ σύγκρουση μεταξὺ Ἐτεοκλῆ καὶ Χοροῦ ἔχει ἐν πολλοῖς ὡς ἀντικείμενο τὸν ἔλεγχο τῆς ὁμιλίας ἐνῶ στὸν λόγο τοῦ Ἐτεοκλῆ ἀνιχνεύονται στοιχεῖα ποὺ προετοιμάζουν τὸ ξέσπασμά του κατόπιν Ἑφ᾽ ὅσον οἱ γυναῖκες βρίσκονται στὴν ἀκρόπολη (σκηνικὸς χῶρος) καὶ ἀπευθύνονται στοὺς θεούς πρέπει νὰ ὑπακούουν σὲ ὁρισμένους κανόνες ποὺ ὁρίζουν τὴν θρησκευτικὴ πράξη καὶ μάλιστα στὴ δημόσια ἔκφρασή της Εὐφημία εἶναι ὁ ὅρος μὲ τὸν ὁποῖο προσδιορίζεται ὁ τύπος λεκτικῆς ἔκφρασης ποὺ ἁρμόζει νὰ ἀναπέμπεται πρὸς τὸ Θεῖον μέσα στὸν τελετουργικὸ χῶρο ὅπου συναντᾶται ὁ θνητὸς μὲ τοὺς θεούς Εὐφημία σημαίνει συχνὰ σιωπή καθὼς ἡ σιωπὴ εἶναι μία πρωτοτυπικὴ μορφὴ εὐφημίας ἀποφεύγουμε νὰ ποῦμε ὅτι θὰ ἐνοχλήσει ἐνδεχομένως τοὺς θεούς Τὸ ἀντίθετο τῆς εὐφημίας εἶναι ἡ δυσφημίαmiddot ὑπάρχει ποικιλία ἐκφράσεων ποὺ ἀνάγονται στὴν κατηγορία τῆς δυσφημίας πχ ἡ παρεμβολὴ θρήνου μέσα σὲ τελετουργία Ἀντιθέτως ἠ εὐφημία μαζὶ μὲ τὰ συνοδευτικὰ στοιχεῖα τῆς εὐχάριστης κίνησης τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ὡραίας ὀπτικῆς παράστασης τῆς τελετῆς συνιστᾶ τὴν ἀνθρώπινη προσφορὰ τῆς χάριτος πρὸς τοὺς θεούς Ἡ χάρις εἶναι ἡ εὐχαρίστηση ποὺ δεχόμαστε ἢ προσφέρουμε καὶ ἡ ὁποία διέπει τὶς σχέσεις μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ θεῶν εἶναι ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὐχαρίστηση ποὺ τοὺς προσφέρουμε ἐνῶ ὑπαινίσσεται καὶ τὶς εὐεργεσίες ποὺ θὰ δεχτοῦμε Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση ἕνα κοινὸ στὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οἰκεῖες οἱ ἰδεώδεις συνθῆκες τῆς λατρείας θὰ μποροῦσε νὰ διακρίνει κατὰ πόσον αὐτὸ ποὺ βλέπει στὴ σκηνὴ ἀνταποκρίνεται στὶς ἀρχὲς τῆς εὐφημίας Χαρακτηριστικά στὸ πρῶτο τμῆμα τῆς Παρόδου οἱ προσευχὲς συνοδεύονται ἀπὸ ἐρωτήματα - ἀμφισβήτηση τῆς πρόθεσης τῶν θεῶν νὰ σώσουν τὴν πόλη Δὲν νοεῖται στὴν προσευχὴ νὰ ἀμφισβητεῖς τὴ δύναμη τοῦ θεοῦ

Ἡ Πάροδος χωρίζεται σὲ τέσσερα τμήματα A 78-108 B 109-148 Γ 149-165 Δ

166-180 Α 78-108

Οἱ γυναῖκες εἰσέρχονται ἄδοντας ἀστροφικοὺς δοχμίους (U ndash ndash U ndash)middot τὸ δοχμιακὸ μέτρο ἐκφράζει ἔντονο ταραγμένο συναίσθημα πολλῷ μᾶλλον καθὼς οἱ αἰσχύλειοι Χοροὶ συνήθως εἰσέρχονται κατὰ κανόνα μὲ ἀπαγγελλόμενους ἀναπαίστους (U U ndash) Οἱ δόχμιοι σπανίως ἀπαντοῦν ἔξω ἀπὸ τὸ δρᾶμαmiddot δὲν

6

χρησιμοποιοῦνται σὲ τελετουργικὰ ἄσματα προφανῶς ἐπειδὴ ἀποπνέουν αἴσθηση ταραχῆς καὶ ἀστάθειας Μὲ laquoἀναλύσειςraquo μπορεῖ νὰ προκύψουν ἀκολουθίες πέντε ἢ καὶ ἕξι βραχειῶν συλλαβῶν στὴ σειρά Σημαντικὸ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ὅτι τὸ εἰσαγωγικὸ ἆσμα δὲν εἶναι στροφικό ἐνδεχομένως εἰσέρχονται στὴ σκηνὴ ἄτακτα (σποράδην) 79 στρατόπεδον λιπών σαφὴς καὶ καθαρὴ πληροφορία 80 ρεῖ πολὺς ὅδε λεώς εἰκονοποιΐα θαλασσοταραχῆς 81-82 laquoπείθειraquo ἡ σκόνη Παράδοξο ἄναυδος σαφὴς ἔτυμος ἄγγελος 85-86 ἀμαχέτου δίκαν ὕδατος ὀροτύπου τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα προσλαμβάνεται ὡς

σχῆμα Ἐδῶ θυμόμαστε καὶ τὴν ὁμηρικὴ εἰκόνα τοῦ χειμάρρου ποὺ παρασύρει τὰ πάντα πχ Ἰλ Δ 450-456

87-88 ἔντονη ἐπίκληση ἀγωνιώδης ndash σὲ κάθε ἄκουσμα ἀνησυχητικῶν ἤχων Σκηνοθετικὴ ἔνδειξη ἡ χασμωδία laquoὀροτύπου hellip ἰώraquo προδίδει ὕπαρξη παύσης 98-108 σειρὰ ἐρωτήσεων Ἀγωνία ἀλλὰ καὶ ἀνασφάλεια ἀβεβαιότητα Ὄχι ἀσέβεια

κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλὰ σιγούρα ὄχι νηφάλια θρησκευτικότητα 98 ἀκμάζει βρετέων ἔχεσθαι προετοιμάζεται ὁ ἐναγκαλισμὸς τῶν ἀγαλμάτων

σκηνοθετικὸς δείκτης 100 ἀκούετ᾽ ἢ οὐκ ἀκούετ[᾽ε] πρβλ Ἐτεοκλῆ στ 202 πέπλων καὶ στεφέων hellip ἀμφὶ λιτάν πέπλα καὶ στεφάνια συνοδεύουν τὶς ἱκεσίες

(ἀμφὶ hellip ἔχω = ἀμπέχω τυλίγω) πότ᾽ εἰ μὴ νῦν ἀγωνία ἀμεσότητα κινδύνου 103 κτύπον δέδορκα τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα ἐκφράζεται ὡς ὀπτικὴ ἐντύπωση

συναισθητικὴ μεταφορὰ (laquoσυναισθησίαraquo καλεῖται ἡ σύμφυρση τῶν αἰσθήσεων) Ἐντυπωσιακὴ μεταφορά τολμηρὴ γλῶσσα πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ εὐρύτερο πλαίσιο τῆς laquoὀπτικοποίησηςraquo μέσω τῆς ὁποίας ἐκφράζεται ὁ χορός

104-108 ἔμφαση στὴν ἐπίκληση τοῦ Ἄρη Ἰδιαίτερη σχέση μὲ Θήβα Ἀρητιὰς κρήνη δράκων Γέννησε τὴν Ἁρμονία καὶ βοήθησε τὸν Κάδμο Στὸν Εὐριπίδη Φοίνισσαι ἀπαιτεῖται ἡ θυσία τοῦ γιοῦ τοῦ Κρέοντα τοῦ Μενοικέα ὥστε νὰ ἐξιλεωθεῖ ἡ πόλη καὶ νὰ σωθεῖ νὰ ἐξευμενισθεῖ ὁ θεός

Στὸ ἔργο ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπρόσωπη πλευρὰ τοῦ Ἄρη ὡς πολεμικῆς ὁρμῆς μανίας (244 343 497)

Παλαίχθων ἔμφαση στὴν παλαιὰ σύνδεση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν πόλη Ἔμφαση στὴν γῆ ὡς ἑστία Ἡ ὀνομαστικὴ ὡς κλητική συχνὰ σὲ ποίηση καὶ πεζογραφία

εὐφιλήταν ἔθου ἀκολουθία εὐεργεσιῶν καὶ λατρείας laquoὁ Θεὸς φιλεῖraquo Πρβλ 154 159 174 176 Ἔννοια χάριτος ἀνταπόδοσης

Συμπερασματικά οὔτε εὐφημία οὔτε ἐμπιστοσύνη στοὺς Θεοὺς δὲν ἀποπνέεουν οἱ μέχρις ἐδῶ ἐπικλήσεις ἀπόσπαση ταραχή ἀπελπισία μᾶλλον

B 109-148

Ἡ στροφικὴ ἀντιστοιχία 109-126 ~ 127-148 εἶναι ἀμφισβητήσιμη Ὑπάρχουν τουλάχιστον τρία κενά (116 122 143) καὶ δύο φθαρμένα χωρία (131 146) Ὡστόσο ἡ ἐναλλαγὴ δοχμίων καὶ ἰάμβων ὑποδηλώνει ὕπαρξη ἀντιστοιχίας Ἐδῶ ἀρχίζει ὁ Χορὸς νὰ laquoἐστιάζειraquo καλύτερα στὴν κατάσταση καὶ νὰ ἐκφέρει μία πιὸ σταθερή πειστικὴ προσευχή

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

2

βλέφαρα μὴ κοιμῶν ὕπνῳ κλασσικὴ εἰκόνα πχ Ὀδ ε 270-271 Οἰκοδομεῖται σταθερὰ ἡ ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸν ἄγρυπνο ἡγέτη καὶ τὸν Λαβδακίδη ποὺ τὸν βαραίνει ἡ ἀρὰ καὶ τοῦ ταράζουν ἐφιάλτες τὸν ὕπνο Ἐδῶ ἡ θετικὴ εἰκόνα τοῦ Ἐτεοκλῆ ὁ νόμιμος βασιλιᾶς

4 εἰ μὲν γὰρ εὖ πράξαιμενhellip ἀσαφὲς ἂν ὁ ἴδιος ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποδίδει στοὺς θεοὺς τὴ

νίκη ἢ οἱ πολῖτες ποὺ θὰ ὑποτιμήσουν τὴ συνεισφορά του 8 ἀλεξητήριος πραγματικὴ ἐπίκληση τοῦ Διός Πρβλ ἀλεξίκακος ἀποτρόπαιος

ἐπώνυμος θέμα ἐτυμολογίας κυρίων ὀνομάτωνmiddot πρβλ 145 536 576-579 658 829 Συνδέεται μὲ θέμα εὐοίωνης ὁμιλίας Ἡ θρησκευτικότητα τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐλέγχεται συχνὰ ὡς προβληματικήmiddot ἔλλειψη ἀπόλυτης ἐμπιστοσύνης στὸ Θεῖον Ὀρθολογιστικὴ τάση Κυνισμός Πρώϊμη ἀπογοήτευση Συνδυασμὸς αὐτῶν

10-16 Ὁ Ἐτεοκλῆς θέλει νὰ κινητοποιήσει ὅλες τὶς δυνάμεις τῆς πόλεως ὥρα τὸ ἄνθος τῆς ἡλικίας ὅλοι οἱ ἄρρενες καὶ μόνον αὐτοί Στὶς γυναῖκες θ᾽ ἀπευθυνθεῖ μόνο μετὰ τὴν Πάροδο Τότε θὰ δείξει καὶ τὸ ἄγχος του ἀναφορικὰ μὲ τὸν διαχωρισμὸ τῶν φύλων του (197)

ἀκμαῖος βλαστημός ἀλδαίνω μεταφορὲς ἀπὸ τὴν ἀνάπτυξη τῶν φυτῶν Ὑπογραμμίζει τὴ στενὴ σχέση ἀνάμεσα στοὺς μαχητὲς καὶ στὸ ἔδαφος τῆς μητρικῆς γῆς καὶ θεῶν ἐγχωρίων πρβλ Ἱκ 520 Ἀγ 1645 Σύγκρινε μὲ προσευχὲς Χοροῦ

17-20 τιμᾶται ἡ Γῆ Δίκαιος πόλεμος ἀντίθεση πρὸς ὕβριν - θέμα θηβαϊκῆς αὐτοχθονίας Μῦθος Σπαρτῶν ὑπόδειγμα γιὰ τὴν τραγικὴ σύγκρουση Ἑτεοκλῆς καὶ Πολυνείκης αὐτόχθονες ἡ αὐτοχθονία δημιουργεῖ μία ἰδιάζουσα κατάσταση ὅπου ἐπιτρέπει στοὺς ἄνδρες νὰ ἀποκλείσουν τὶς γυναῖκες καὶ τὸν ρόλο τους στὴ διαιώνιση τῆς πόλεως καὶ στὴ συνέχεια τῶν γενεῶν Πρβλ 585 718 817-818 πολύπλοκο δίκτυο ὑπαινιγμῶν καὶ ἀντιθέσεων Ἡ συγκεκριμένη γῆ τῶν Θηβῶν ἀποκτᾶ τὶς ἰδιότητες τῆς Μητέρας Γῆς

φιλτάτῃ εὐμενεῖ τονίζεται ἡ ἀμοιβαιότητα τῶν αἰσθημάτων ἡ εὐγνωμοσύνη πανδοκοῦσα ὑπογραμμίζει τὶς εὐεργεσίες τῆς Γῆς πρὸς ὅλους Ὅμως παραπέμπει καὶ

στὸν Ἅδη (ποὺ τοὺς δέχεται ὅλους) ἀμφισημία ἀσπιδηφόρος εἰσάγεται θέμα ἀσπίδων διακριτικῶν σημείων τῶν Ἑπτά 21-23 Αἰσιοδοξία αὐτοπεποίθηση ἦμαρ ἡ τραγωδία ἐξελίσσεται σὲ μία ἡμέρα Θέμα

ὀχύρωσης τῆς πόλης (πυργηρουμένους) Διαχωρισμὸς τοῦ ἐντὸς ἀπὸ τὸ ἐκτός Σημαντικὸς ρόλος σὲ ἕνα ἔργο ὅπου ἡ δράση ἐκτυλίσσεται στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς πόλεως Πόλις χῶρος ὅπου πρωταρχικῶς ἀνήκει κάποιος ἑστία πολιτικῆς καὶ πολιτισμικῆς κοινότητας (ne ἐξορία)

24-29 Ἡ μαντικὴ ἐδῶ ἐπέχει ἐνδιάμεση θέση μεταξὺ τῶν Δελφικῶν χρησμῶν καὶ τῶν προσωπικῶν εἰκασιῶν τοῦ Ἐτεοκλῆ (στὰ Ἑπτὰ Ζεύγη) ἀψευδής ἡ ἀλήθεια τῆς μαντικῆς φωνῆς Ζητούμενο ἡ ἀλήθεια ἡ ἀξιοπιστία τοῦ λόγου στὸ ἔργο Μεγάλη βάση δίδεται στὴν ἀρχαιότητα στὴ μαντικὴ ἐξ οἰωνῶν (ἀπὸ τὸ πέταγμα τῶν πουλιῶν) Δρᾶμα τῆς ἀνθρώπινης προβλεπτικότητας ποὺ ὑπόκειται στὸ λάθος καθὼς ἔρχεται ἀντιμέτωπη μὲ τὸ παρελθὸν καὶ τὸ μέλλον Μάντης καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς σὲ πολιτικὸ ἐπίπεδο (ὣς τὸν στ 653) μὲ ρεαλισμὸ καὶ ἑρμηνευτικὴ δεξιότηταmiddot ἐπίσης ὁ Χορός μὲ γυναικεῖο ἔνστικτο καὶ ἐνίοτε ἀπαισιοδοξία (808) Ἀνώνυμος ὁ μάντης ἐδῶ (μᾶλλον ὁ Τειρεσίας)middot μετά βεβαίως ὁ Ἀμφιάραος

νυκτηγορεῖσθαι ἀναφέρεται σὲ νυκτερινὸ πολεμικὸ συμβούλιο

3

30-35 ἀπότομη ἀλλαγὴ ὕφους 31-33 ἀσύνδετον προστακτικῶν Σειρὰ διαταγῶν ἰσχυρὴ διατύπωση ἀποφασιστικότητα Σὲ σύγκριση μὲ στ 10-16 τώρα ἔχουμε συγκεκριμένες διαταγές κλιμάκωση

Θέμα ὀχυρώσεως συνδέεται μὲ μοτίβο καραβιοῦ ἔπαλξις πληρῶ θωρακεῖον σέλμα (λέξεις ποὺ παραπέμπουν σὲ πλοῖο) Πύργωμα σπάνια λέξη Θωρακεῖα προμαχῶνες Σέλματα πλατφόρμες

τελεῖ κομβικὴ λέξη ἔννοια τέλους (σκοπός τελείωμα ἐκπλήρωση) μὴ ταρβεῖτ᾽ ἄγαν εἰσάγετε θέμα φόβου Ὁ Ἐτεοκλῆς ζητᾶ ἀπὸ τοὺς Θηβαίους νὰ μὴ

φοβοῦνται Οἱ γυναῖκες ὅμως θὰ φοβηθοῦν διένεξη Λόγος Ἀγγέλου

Ἔχει προετοιμαστεῖ ἔντεχνα (ἀλλὰ ὄχι τεχνητά) ἡ εἴσοδός του Ἁπλή ἀλλὰ ἀποτελεσματικὴ τεχνική ὑπογραμμίζεται στρατιωτικὴ πειθαρχία ἀκρίβεια φέριστε ἐπικό ἥκωhellipπραγμάτων παραδοσιακὰ ὁ Ἄγγελος καυχιέται γιὰ τὴν

ἀκρίβεια τῆς ἀναφορᾶς του Κατόπτης ποιητικό Ὑπογραμμίζεται πιστότητα ἀναφορᾶς

42-48 σκηνὴ πραγματικὰ διάσημη κατὰ τὴν ἀρχαιότητα Παρωδία Ἀρ Λυσ 188-189 Ἐπαινεῖται καὶ παρατίθεται στὸ Περὶ Ὕψους 154 Σκοτεινὴ ἀτμόσφαιρα νυκτερινῆς ἑορτῆς πολεμικὴ μανία Ἀντίθεση μὲ τὴ σωφροσύνη τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὄχι φανταστικὸ τελετουργικό βασίζεται σὲ ἀληθινὰ στοιχεῖα Ὁ ἀριθμὸς ἑπτὰ ἔχει ἰδιαίτερη σημασία

Ὁ θεὸς Ἄρης εἶναι πατέρας τῆς Ἁρμονίας (συζύγου τοῦ Κάδμου) πρόγονος τῆς βασιλικῆς γενιᾶς τῶν Θηβῶν Ἐδῶ ὁ διαιτητὴς τῆς σύγκρουσης μὲ βαρύνοντα ρόλο

Σφαγή πλήρης καύση συνήθως γιὰ μαντεία Μελάνδετος ποιητικό συνήθως γιὰ ξίφη Σημασία ἀσπίδας καὶ κατόπιν Ἐδῶ ἡ πρωτοτυπικὴ σκηνὴ καὶ ἡ πρωτοτυπικὴ ἀσπίδα ποὺ θὰ ἐξειδικευθεῖ μετὰ στὶς ἑπτὰ ἀσπίδες Ἐνυώ συνδέεται μὲ Ἐνυάλιον θεὸ ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Ἄρη στὸν Ὅμηρο Φόβος λατρευόταν ὡς θεῖο ὄν Φιλαίματος σπάνια λέξη

46-48 καὶ οἱ Σπαρτιᾶτες λέγεται ὅτι ὁρκίστηκαν κάποτε ἢ νὰ καταστρέψουν τὴν Μεσσηνία ἢ νὰ χαθοῦν

φόνος τὸ αἷμα ποὺ κυλᾶ ἀπὸ θυσία φόνοmiddot εἰκονοποιΐα γῆς 49-53 Οἱ ἑτοιμασίες τῶν Ἀργείων ἀναδεικνύουν τὴν ἀγριότητά τους καὶ

προτυπώνουν τὸ τέλος τους Ἴχνη ἀσέβειας Ἀμφισημία διέπει τὸν χαρακτήρα τῆς τελετουργίας Ὁ Ἄδραστος εἶναι ἀφανήςmiddot ὑπονοεῖται ὅτι ἔχει μεγάλο κῦρος αὐθεντία ἀλλὰ ἀρχηγὸς τῶν Ἀργείων εἶναι ὁ Πολυνείκης Ὁ στ 50 φαίνεται νὰ ὑπαινίσσεται τὴν ἐπιβίωσή τουmiddot κατὰ τὴ μυθολογία φεύγει γρήγορα χάρη στὸ ἄλογό του τὸν Ἀρίωνα

Θυμὸςhellipἔπνει θυμίζει τὸ ὁμηρικὸ laquoμένεα πνέοντες Ἀχαιοίraquo Φλέγει μοτίβο πυρὸς ἔντονο στὸ αacute μέρος τοῦ ἔργου 206-207 286 289 341 388 448 494 Λεόντων στὸν Ὅμηρο ἡ ἀγριότητα ἐξεικονίζεται μέσω τοῦ λέοντος ποὺ κατασπαράσσει ταῦρο Ἄρη δεδορκότων πρβλ Ἱππομέδοντα 498

Ἀσυμμετρία (50-51 δάκρυ hellip οἶκτος) πιὸ ἀνθρώπινη πλευράmiddot πραγματικοὶ ἄνθρωποι ποὺ μετὰ ὅμως θὰ παρουσιαστοῦν πάλι ὡς σφοδροί ἀδιάλλακτοι ἐπιτιθέμενοι

4

Ἀλαζονικοὶ καὶ βάρβαροι Ἐδῶ ὡστόσο δίδεται πρὸς στιγμὴν καὶ ἡ ἄλλη ὄψη τουςmiddot ἀντίστοιχη διττότητα Ἐτεοκλῆ

55-56 σημαντικὸ θέμα τοῦ δράματος ἡ κλήρωση Ὣς τὸ τέλος τοῦ 5ου αἰ τὸ laquoλαγχάνωraquo καὶ τὰ παράγωγά του δὲν σημαίνουν ἁπλῶς laquoμοῦ τυχαίνειraquo ἀλλὰ laquoμοῦ πέφτει ὁ κλῆροςraquo Παραδοσιακὰ μὲ κλῆρο χωρίζουν τὴ λεία τὰ μέρη τοῦ κρέατος ἢ καὶ τὴν κληρονομιά Βλ 124-126 375-376 423 451 457-460 Στὸ βacute μέρος ὁ χωρισμὸς τῆς κληρονομιᾶς καὶ ἡ κατάληξη 690 727 816-819 907-914 941-950

57-61 ὁ Κατάσκοπος περιγράφει πῶς ἔφθασε ἀπὸ τὸ στρατόπεδο τῶν Ἀργείων στὴν πόλη laquoἈφρόςraquo laquoσταλαγμοῖςraquo laquoπεδίαraquo (πεδιάδα ἢ θαλάσσιο πεδίο) λεπτὴ μετάβαση στὴν εἰκόνα τοῦ πλοίου καὶ τοῦ βασιλιᾶ-οἰακοστρόφου

60-61 θέμα ἵππου συνδηλώσεις μὴ χειραγώγησης ἀσυγκράτητης ὁρμῆς Ἐγγύς ἤδη τονίζει τὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Προετοιμάζει τὸν πανικὸ τοῦ

Χοροῦ 62-64 τὸ θέμα τοῦ πλοίου συναντᾶ τὸ θέμα τῆς θύελλας (ἀπειλὴ ἀνέμου καὶ

κυμάτων) Κεδνός lt κήδομαι προσεκτικός καταιγίσαι ~ καταιγίδα καταιγισμός (αἰγίς σημαίνει καὶ θύελλα) πνοὰς Ἄρεως ὁ διασκελισμὸς εἶναι σπάνιος στὸν Αἰσχύλο βοᾷ ἀπὸ τὰ ὀπτικὰ ἐρεθίσματα στὰ ἀκουστικά κῦμα χερσαῖον ὀξύμωρον 63 φάρξαι τεχνικὸς ὅρος ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἐνίσχυση κάλυψη τοῦ πλοίου ἀπὸ τὰ

κύματα Κατόπιν ὁ Χορός 83 κἑξ θὰ συνεχίσει μὲ παρόμοια εἰκονοποιΐα 65 καιρόν πρβλ καίρια (1) Μοτίβο ὁ Κατάσκοπος καλεῖ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ λάβει τὶς

ὀρθὲς ἀποφάσεις Καὶ παραλλαγὲς ὅμως Συνολικὴ ἀποτίμηση κορύφωση ἀγωνίας

69-77 προσευχὴ Ἐτεοκλῆ 70 προκαλεῖ ἔκπληξη δυσοίωνη ἐπίκληση Ἐνδεχομένως νὰ νομίζει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι ἡ

πραγμάτωση τῆς Ἀρᾶς ἔγκειται στὴν πρόκληση τῆς παρούσας σύγκρουσης Δὲν ὑποψιάζεται τί ὑποδηλώνει ἐκείνη γιὰ τὸν ἴδιον καὶ τὸν Πολυνείκη Αἴνιγμα τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀρᾶς

πρυμνόθεν πανώλεθρον ἐκθαμνίσητε συνδυασμὸς εἰκονοποιΐας γεωργίας καὶ πλοίου θύελλας Ἰσχυρὲς ἐκφράσεις ποὺ ἐνῶ ἀποβλέπουν στὴν ἀποτροπὴ τοῦ κακοῦ τὸ περιγράφουν σὰν νὰ τὸ καλοῦν Παράδοξα δυσοίωνη γλώσσα ποὺ ἴσως ὀφείλεται στὴν ὑποσυνείδητη λειτουργία τῆς Ἀρᾶς

Ἑλλάδος φθόγγον χέουσαν (πρβλ 170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ) Προβάλλεται θεαματικὰ (ἀλλὰ μὴ ρεαλιστικὰ) ἡ ἀντίθεση Ἑλλήνων-βαρβάρων

ξυνά πάλι ὀρθολογικὴ στάση ἔναντι τοῦ Θείου laquoΣοῦ δίνω γιὰ νὰ μοῦ δώσειςraquo ὑπολογισμός

Ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆςmiddot δὲν παρίσταται στὴν Πάροδο Ὅταν εἰσέρχεται ξανὰ

(181) ἔχει στὸ μεταξὺ ἐπιβλέψει τὶς προετοιμασίες τῆς πόλης Οἱ στ 191-192 ἐξηγοῦνται μόνον ἐὰν ἔχει ὁ ἴδιος διαπιστώσει τὶς ἀρνητικὲς συνέπειες τοῦ πανικοῦ ποὺ προκάλεσαν οἱ γυναῖκες στοὺς πολῖτες Ὁ Ἐτεοκλῆς φεύγει χωρὶς νὰ ἀντιληφθεῖ τὶς γυναῖκες δύο διαφορετικὰ βαδίσματα δύο ξεχωριστοὶ κόσμοι

5

Πάροδος (78-180)

Στὴν ὀρχήστρα ὑπάρχουν ἀγάλματαmiddot ὁ Χορὸς τῶν παρθένων πρῶτα προσεύχεται μὲ λόγια (87) κατόπιν θέλει νὰ πέσει νὰ τὰ προσκυνήσει (95 98) Ἀπὸ πανικὸ δυσφημία κατόπιν εὐφημία 151-165 τρομάζοντας ἀπὸ τοὺς θορύβους ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται σὲ κατάσταση ταραχῆς Ἀπὸ 161 κἑξ πιὸ εὔτακτη ἱκεσία

Ὡς πρὸς τὴ σκηνοθεσία φανταζόμαστε τὶς γυναῖκες νὰ στρέφονται μιὰ πρὸς τὰ ἀγάλματα μιὰ πρὸς τὰ τείχη Τὰ τείχη μποροῦν νὰ νοηθοῦν σὲ ἕναν ἐξωτερικὸ κύκλο εὐρύτερο ἀπὸ αὐτὸν τῶν ἀγαλμάτων

Ἡ ὁμιλία ἐν γένει στὸ αἰσχύλειο δρᾶμα ἔχει (ἐπικίνδυνα) laquoἐπιτελεστικὸraquo (ἀγγλ performative) χαρακτήρα Στὴν κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς ἀντιστρέφει τὰ λόγια καὶ τὰ ἐμβλήματα τῶν ἀντιπάλων Ἀργείων κατὰ τρόπο ποὺ στρέφει τὸν συμβολισμό τους ἐναντίον τους Ὁ ἐπιτελεστικὸς χαρακτήρας τῆς γλώσσας φανερώνεται ὅμως ἤδη ἐξ ἀρχῆς Ἡ σύγκρουση μεταξὺ Ἐτεοκλῆ καὶ Χοροῦ ἔχει ἐν πολλοῖς ὡς ἀντικείμενο τὸν ἔλεγχο τῆς ὁμιλίας ἐνῶ στὸν λόγο τοῦ Ἐτεοκλῆ ἀνιχνεύονται στοιχεῖα ποὺ προετοιμάζουν τὸ ξέσπασμά του κατόπιν Ἑφ᾽ ὅσον οἱ γυναῖκες βρίσκονται στὴν ἀκρόπολη (σκηνικὸς χῶρος) καὶ ἀπευθύνονται στοὺς θεούς πρέπει νὰ ὑπακούουν σὲ ὁρισμένους κανόνες ποὺ ὁρίζουν τὴν θρησκευτικὴ πράξη καὶ μάλιστα στὴ δημόσια ἔκφρασή της Εὐφημία εἶναι ὁ ὅρος μὲ τὸν ὁποῖο προσδιορίζεται ὁ τύπος λεκτικῆς ἔκφρασης ποὺ ἁρμόζει νὰ ἀναπέμπεται πρὸς τὸ Θεῖον μέσα στὸν τελετουργικὸ χῶρο ὅπου συναντᾶται ὁ θνητὸς μὲ τοὺς θεούς Εὐφημία σημαίνει συχνὰ σιωπή καθὼς ἡ σιωπὴ εἶναι μία πρωτοτυπικὴ μορφὴ εὐφημίας ἀποφεύγουμε νὰ ποῦμε ὅτι θὰ ἐνοχλήσει ἐνδεχομένως τοὺς θεούς Τὸ ἀντίθετο τῆς εὐφημίας εἶναι ἡ δυσφημίαmiddot ὑπάρχει ποικιλία ἐκφράσεων ποὺ ἀνάγονται στὴν κατηγορία τῆς δυσφημίας πχ ἡ παρεμβολὴ θρήνου μέσα σὲ τελετουργία Ἀντιθέτως ἠ εὐφημία μαζὶ μὲ τὰ συνοδευτικὰ στοιχεῖα τῆς εὐχάριστης κίνησης τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ὡραίας ὀπτικῆς παράστασης τῆς τελετῆς συνιστᾶ τὴν ἀνθρώπινη προσφορὰ τῆς χάριτος πρὸς τοὺς θεούς Ἡ χάρις εἶναι ἡ εὐχαρίστηση ποὺ δεχόμαστε ἢ προσφέρουμε καὶ ἡ ὁποία διέπει τὶς σχέσεις μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ θεῶν εἶναι ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὐχαρίστηση ποὺ τοὺς προσφέρουμε ἐνῶ ὑπαινίσσεται καὶ τὶς εὐεργεσίες ποὺ θὰ δεχτοῦμε Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση ἕνα κοινὸ στὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οἰκεῖες οἱ ἰδεώδεις συνθῆκες τῆς λατρείας θὰ μποροῦσε νὰ διακρίνει κατὰ πόσον αὐτὸ ποὺ βλέπει στὴ σκηνὴ ἀνταποκρίνεται στὶς ἀρχὲς τῆς εὐφημίας Χαρακτηριστικά στὸ πρῶτο τμῆμα τῆς Παρόδου οἱ προσευχὲς συνοδεύονται ἀπὸ ἐρωτήματα - ἀμφισβήτηση τῆς πρόθεσης τῶν θεῶν νὰ σώσουν τὴν πόλη Δὲν νοεῖται στὴν προσευχὴ νὰ ἀμφισβητεῖς τὴ δύναμη τοῦ θεοῦ

Ἡ Πάροδος χωρίζεται σὲ τέσσερα τμήματα A 78-108 B 109-148 Γ 149-165 Δ

166-180 Α 78-108

Οἱ γυναῖκες εἰσέρχονται ἄδοντας ἀστροφικοὺς δοχμίους (U ndash ndash U ndash)middot τὸ δοχμιακὸ μέτρο ἐκφράζει ἔντονο ταραγμένο συναίσθημα πολλῷ μᾶλλον καθὼς οἱ αἰσχύλειοι Χοροὶ συνήθως εἰσέρχονται κατὰ κανόνα μὲ ἀπαγγελλόμενους ἀναπαίστους (U U ndash) Οἱ δόχμιοι σπανίως ἀπαντοῦν ἔξω ἀπὸ τὸ δρᾶμαmiddot δὲν

6

χρησιμοποιοῦνται σὲ τελετουργικὰ ἄσματα προφανῶς ἐπειδὴ ἀποπνέουν αἴσθηση ταραχῆς καὶ ἀστάθειας Μὲ laquoἀναλύσειςraquo μπορεῖ νὰ προκύψουν ἀκολουθίες πέντε ἢ καὶ ἕξι βραχειῶν συλλαβῶν στὴ σειρά Σημαντικὸ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ὅτι τὸ εἰσαγωγικὸ ἆσμα δὲν εἶναι στροφικό ἐνδεχομένως εἰσέρχονται στὴ σκηνὴ ἄτακτα (σποράδην) 79 στρατόπεδον λιπών σαφὴς καὶ καθαρὴ πληροφορία 80 ρεῖ πολὺς ὅδε λεώς εἰκονοποιΐα θαλασσοταραχῆς 81-82 laquoπείθειraquo ἡ σκόνη Παράδοξο ἄναυδος σαφὴς ἔτυμος ἄγγελος 85-86 ἀμαχέτου δίκαν ὕδατος ὀροτύπου τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα προσλαμβάνεται ὡς

σχῆμα Ἐδῶ θυμόμαστε καὶ τὴν ὁμηρικὴ εἰκόνα τοῦ χειμάρρου ποὺ παρασύρει τὰ πάντα πχ Ἰλ Δ 450-456

87-88 ἔντονη ἐπίκληση ἀγωνιώδης ndash σὲ κάθε ἄκουσμα ἀνησυχητικῶν ἤχων Σκηνοθετικὴ ἔνδειξη ἡ χασμωδία laquoὀροτύπου hellip ἰώraquo προδίδει ὕπαρξη παύσης 98-108 σειρὰ ἐρωτήσεων Ἀγωνία ἀλλὰ καὶ ἀνασφάλεια ἀβεβαιότητα Ὄχι ἀσέβεια

κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλὰ σιγούρα ὄχι νηφάλια θρησκευτικότητα 98 ἀκμάζει βρετέων ἔχεσθαι προετοιμάζεται ὁ ἐναγκαλισμὸς τῶν ἀγαλμάτων

σκηνοθετικὸς δείκτης 100 ἀκούετ᾽ ἢ οὐκ ἀκούετ[᾽ε] πρβλ Ἐτεοκλῆ στ 202 πέπλων καὶ στεφέων hellip ἀμφὶ λιτάν πέπλα καὶ στεφάνια συνοδεύουν τὶς ἱκεσίες

(ἀμφὶ hellip ἔχω = ἀμπέχω τυλίγω) πότ᾽ εἰ μὴ νῦν ἀγωνία ἀμεσότητα κινδύνου 103 κτύπον δέδορκα τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα ἐκφράζεται ὡς ὀπτικὴ ἐντύπωση

συναισθητικὴ μεταφορὰ (laquoσυναισθησίαraquo καλεῖται ἡ σύμφυρση τῶν αἰσθήσεων) Ἐντυπωσιακὴ μεταφορά τολμηρὴ γλῶσσα πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ εὐρύτερο πλαίσιο τῆς laquoὀπτικοποίησηςraquo μέσω τῆς ὁποίας ἐκφράζεται ὁ χορός

104-108 ἔμφαση στὴν ἐπίκληση τοῦ Ἄρη Ἰδιαίτερη σχέση μὲ Θήβα Ἀρητιὰς κρήνη δράκων Γέννησε τὴν Ἁρμονία καὶ βοήθησε τὸν Κάδμο Στὸν Εὐριπίδη Φοίνισσαι ἀπαιτεῖται ἡ θυσία τοῦ γιοῦ τοῦ Κρέοντα τοῦ Μενοικέα ὥστε νὰ ἐξιλεωθεῖ ἡ πόλη καὶ νὰ σωθεῖ νὰ ἐξευμενισθεῖ ὁ θεός

Στὸ ἔργο ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπρόσωπη πλευρὰ τοῦ Ἄρη ὡς πολεμικῆς ὁρμῆς μανίας (244 343 497)

Παλαίχθων ἔμφαση στὴν παλαιὰ σύνδεση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν πόλη Ἔμφαση στὴν γῆ ὡς ἑστία Ἡ ὀνομαστικὴ ὡς κλητική συχνὰ σὲ ποίηση καὶ πεζογραφία

εὐφιλήταν ἔθου ἀκολουθία εὐεργεσιῶν καὶ λατρείας laquoὁ Θεὸς φιλεῖraquo Πρβλ 154 159 174 176 Ἔννοια χάριτος ἀνταπόδοσης

Συμπερασματικά οὔτε εὐφημία οὔτε ἐμπιστοσύνη στοὺς Θεοὺς δὲν ἀποπνέεουν οἱ μέχρις ἐδῶ ἐπικλήσεις ἀπόσπαση ταραχή ἀπελπισία μᾶλλον

B 109-148

Ἡ στροφικὴ ἀντιστοιχία 109-126 ~ 127-148 εἶναι ἀμφισβητήσιμη Ὑπάρχουν τουλάχιστον τρία κενά (116 122 143) καὶ δύο φθαρμένα χωρία (131 146) Ὡστόσο ἡ ἐναλλαγὴ δοχμίων καὶ ἰάμβων ὑποδηλώνει ὕπαρξη ἀντιστοιχίας Ἐδῶ ἀρχίζει ὁ Χορὸς νὰ laquoἐστιάζειraquo καλύτερα στὴν κατάσταση καὶ νὰ ἐκφέρει μία πιὸ σταθερή πειστικὴ προσευχή

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

3

30-35 ἀπότομη ἀλλαγὴ ὕφους 31-33 ἀσύνδετον προστακτικῶν Σειρὰ διαταγῶν ἰσχυρὴ διατύπωση ἀποφασιστικότητα Σὲ σύγκριση μὲ στ 10-16 τώρα ἔχουμε συγκεκριμένες διαταγές κλιμάκωση

Θέμα ὀχυρώσεως συνδέεται μὲ μοτίβο καραβιοῦ ἔπαλξις πληρῶ θωρακεῖον σέλμα (λέξεις ποὺ παραπέμπουν σὲ πλοῖο) Πύργωμα σπάνια λέξη Θωρακεῖα προμαχῶνες Σέλματα πλατφόρμες

τελεῖ κομβικὴ λέξη ἔννοια τέλους (σκοπός τελείωμα ἐκπλήρωση) μὴ ταρβεῖτ᾽ ἄγαν εἰσάγετε θέμα φόβου Ὁ Ἐτεοκλῆς ζητᾶ ἀπὸ τοὺς Θηβαίους νὰ μὴ

φοβοῦνται Οἱ γυναῖκες ὅμως θὰ φοβηθοῦν διένεξη Λόγος Ἀγγέλου

Ἔχει προετοιμαστεῖ ἔντεχνα (ἀλλὰ ὄχι τεχνητά) ἡ εἴσοδός του Ἁπλή ἀλλὰ ἀποτελεσματικὴ τεχνική ὑπογραμμίζεται στρατιωτικὴ πειθαρχία ἀκρίβεια φέριστε ἐπικό ἥκωhellipπραγμάτων παραδοσιακὰ ὁ Ἄγγελος καυχιέται γιὰ τὴν

ἀκρίβεια τῆς ἀναφορᾶς του Κατόπτης ποιητικό Ὑπογραμμίζεται πιστότητα ἀναφορᾶς

42-48 σκηνὴ πραγματικὰ διάσημη κατὰ τὴν ἀρχαιότητα Παρωδία Ἀρ Λυσ 188-189 Ἐπαινεῖται καὶ παρατίθεται στὸ Περὶ Ὕψους 154 Σκοτεινὴ ἀτμόσφαιρα νυκτερινῆς ἑορτῆς πολεμικὴ μανία Ἀντίθεση μὲ τὴ σωφροσύνη τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὄχι φανταστικὸ τελετουργικό βασίζεται σὲ ἀληθινὰ στοιχεῖα Ὁ ἀριθμὸς ἑπτὰ ἔχει ἰδιαίτερη σημασία

Ὁ θεὸς Ἄρης εἶναι πατέρας τῆς Ἁρμονίας (συζύγου τοῦ Κάδμου) πρόγονος τῆς βασιλικῆς γενιᾶς τῶν Θηβῶν Ἐδῶ ὁ διαιτητὴς τῆς σύγκρουσης μὲ βαρύνοντα ρόλο

Σφαγή πλήρης καύση συνήθως γιὰ μαντεία Μελάνδετος ποιητικό συνήθως γιὰ ξίφη Σημασία ἀσπίδας καὶ κατόπιν Ἐδῶ ἡ πρωτοτυπικὴ σκηνὴ καὶ ἡ πρωτοτυπικὴ ἀσπίδα ποὺ θὰ ἐξειδικευθεῖ μετὰ στὶς ἑπτὰ ἀσπίδες Ἐνυώ συνδέεται μὲ Ἐνυάλιον θεὸ ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Ἄρη στὸν Ὅμηρο Φόβος λατρευόταν ὡς θεῖο ὄν Φιλαίματος σπάνια λέξη

46-48 καὶ οἱ Σπαρτιᾶτες λέγεται ὅτι ὁρκίστηκαν κάποτε ἢ νὰ καταστρέψουν τὴν Μεσσηνία ἢ νὰ χαθοῦν

φόνος τὸ αἷμα ποὺ κυλᾶ ἀπὸ θυσία φόνοmiddot εἰκονοποιΐα γῆς 49-53 Οἱ ἑτοιμασίες τῶν Ἀργείων ἀναδεικνύουν τὴν ἀγριότητά τους καὶ

προτυπώνουν τὸ τέλος τους Ἴχνη ἀσέβειας Ἀμφισημία διέπει τὸν χαρακτήρα τῆς τελετουργίας Ὁ Ἄδραστος εἶναι ἀφανήςmiddot ὑπονοεῖται ὅτι ἔχει μεγάλο κῦρος αὐθεντία ἀλλὰ ἀρχηγὸς τῶν Ἀργείων εἶναι ὁ Πολυνείκης Ὁ στ 50 φαίνεται νὰ ὑπαινίσσεται τὴν ἐπιβίωσή τουmiddot κατὰ τὴ μυθολογία φεύγει γρήγορα χάρη στὸ ἄλογό του τὸν Ἀρίωνα

Θυμὸςhellipἔπνει θυμίζει τὸ ὁμηρικὸ laquoμένεα πνέοντες Ἀχαιοίraquo Φλέγει μοτίβο πυρὸς ἔντονο στὸ αacute μέρος τοῦ ἔργου 206-207 286 289 341 388 448 494 Λεόντων στὸν Ὅμηρο ἡ ἀγριότητα ἐξεικονίζεται μέσω τοῦ λέοντος ποὺ κατασπαράσσει ταῦρο Ἄρη δεδορκότων πρβλ Ἱππομέδοντα 498

Ἀσυμμετρία (50-51 δάκρυ hellip οἶκτος) πιὸ ἀνθρώπινη πλευράmiddot πραγματικοὶ ἄνθρωποι ποὺ μετὰ ὅμως θὰ παρουσιαστοῦν πάλι ὡς σφοδροί ἀδιάλλακτοι ἐπιτιθέμενοι

4

Ἀλαζονικοὶ καὶ βάρβαροι Ἐδῶ ὡστόσο δίδεται πρὸς στιγμὴν καὶ ἡ ἄλλη ὄψη τουςmiddot ἀντίστοιχη διττότητα Ἐτεοκλῆ

55-56 σημαντικὸ θέμα τοῦ δράματος ἡ κλήρωση Ὣς τὸ τέλος τοῦ 5ου αἰ τὸ laquoλαγχάνωraquo καὶ τὰ παράγωγά του δὲν σημαίνουν ἁπλῶς laquoμοῦ τυχαίνειraquo ἀλλὰ laquoμοῦ πέφτει ὁ κλῆροςraquo Παραδοσιακὰ μὲ κλῆρο χωρίζουν τὴ λεία τὰ μέρη τοῦ κρέατος ἢ καὶ τὴν κληρονομιά Βλ 124-126 375-376 423 451 457-460 Στὸ βacute μέρος ὁ χωρισμὸς τῆς κληρονομιᾶς καὶ ἡ κατάληξη 690 727 816-819 907-914 941-950

57-61 ὁ Κατάσκοπος περιγράφει πῶς ἔφθασε ἀπὸ τὸ στρατόπεδο τῶν Ἀργείων στὴν πόλη laquoἈφρόςraquo laquoσταλαγμοῖςraquo laquoπεδίαraquo (πεδιάδα ἢ θαλάσσιο πεδίο) λεπτὴ μετάβαση στὴν εἰκόνα τοῦ πλοίου καὶ τοῦ βασιλιᾶ-οἰακοστρόφου

60-61 θέμα ἵππου συνδηλώσεις μὴ χειραγώγησης ἀσυγκράτητης ὁρμῆς Ἐγγύς ἤδη τονίζει τὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Προετοιμάζει τὸν πανικὸ τοῦ

Χοροῦ 62-64 τὸ θέμα τοῦ πλοίου συναντᾶ τὸ θέμα τῆς θύελλας (ἀπειλὴ ἀνέμου καὶ

κυμάτων) Κεδνός lt κήδομαι προσεκτικός καταιγίσαι ~ καταιγίδα καταιγισμός (αἰγίς σημαίνει καὶ θύελλα) πνοὰς Ἄρεως ὁ διασκελισμὸς εἶναι σπάνιος στὸν Αἰσχύλο βοᾷ ἀπὸ τὰ ὀπτικὰ ἐρεθίσματα στὰ ἀκουστικά κῦμα χερσαῖον ὀξύμωρον 63 φάρξαι τεχνικὸς ὅρος ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἐνίσχυση κάλυψη τοῦ πλοίου ἀπὸ τὰ

κύματα Κατόπιν ὁ Χορός 83 κἑξ θὰ συνεχίσει μὲ παρόμοια εἰκονοποιΐα 65 καιρόν πρβλ καίρια (1) Μοτίβο ὁ Κατάσκοπος καλεῖ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ λάβει τὶς

ὀρθὲς ἀποφάσεις Καὶ παραλλαγὲς ὅμως Συνολικὴ ἀποτίμηση κορύφωση ἀγωνίας

69-77 προσευχὴ Ἐτεοκλῆ 70 προκαλεῖ ἔκπληξη δυσοίωνη ἐπίκληση Ἐνδεχομένως νὰ νομίζει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι ἡ

πραγμάτωση τῆς Ἀρᾶς ἔγκειται στὴν πρόκληση τῆς παρούσας σύγκρουσης Δὲν ὑποψιάζεται τί ὑποδηλώνει ἐκείνη γιὰ τὸν ἴδιον καὶ τὸν Πολυνείκη Αἴνιγμα τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀρᾶς

πρυμνόθεν πανώλεθρον ἐκθαμνίσητε συνδυασμὸς εἰκονοποιΐας γεωργίας καὶ πλοίου θύελλας Ἰσχυρὲς ἐκφράσεις ποὺ ἐνῶ ἀποβλέπουν στὴν ἀποτροπὴ τοῦ κακοῦ τὸ περιγράφουν σὰν νὰ τὸ καλοῦν Παράδοξα δυσοίωνη γλώσσα ποὺ ἴσως ὀφείλεται στὴν ὑποσυνείδητη λειτουργία τῆς Ἀρᾶς

Ἑλλάδος φθόγγον χέουσαν (πρβλ 170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ) Προβάλλεται θεαματικὰ (ἀλλὰ μὴ ρεαλιστικὰ) ἡ ἀντίθεση Ἑλλήνων-βαρβάρων

ξυνά πάλι ὀρθολογικὴ στάση ἔναντι τοῦ Θείου laquoΣοῦ δίνω γιὰ νὰ μοῦ δώσειςraquo ὑπολογισμός

Ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆςmiddot δὲν παρίσταται στὴν Πάροδο Ὅταν εἰσέρχεται ξανὰ

(181) ἔχει στὸ μεταξὺ ἐπιβλέψει τὶς προετοιμασίες τῆς πόλης Οἱ στ 191-192 ἐξηγοῦνται μόνον ἐὰν ἔχει ὁ ἴδιος διαπιστώσει τὶς ἀρνητικὲς συνέπειες τοῦ πανικοῦ ποὺ προκάλεσαν οἱ γυναῖκες στοὺς πολῖτες Ὁ Ἐτεοκλῆς φεύγει χωρὶς νὰ ἀντιληφθεῖ τὶς γυναῖκες δύο διαφορετικὰ βαδίσματα δύο ξεχωριστοὶ κόσμοι

5

Πάροδος (78-180)

Στὴν ὀρχήστρα ὑπάρχουν ἀγάλματαmiddot ὁ Χορὸς τῶν παρθένων πρῶτα προσεύχεται μὲ λόγια (87) κατόπιν θέλει νὰ πέσει νὰ τὰ προσκυνήσει (95 98) Ἀπὸ πανικὸ δυσφημία κατόπιν εὐφημία 151-165 τρομάζοντας ἀπὸ τοὺς θορύβους ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται σὲ κατάσταση ταραχῆς Ἀπὸ 161 κἑξ πιὸ εὔτακτη ἱκεσία

Ὡς πρὸς τὴ σκηνοθεσία φανταζόμαστε τὶς γυναῖκες νὰ στρέφονται μιὰ πρὸς τὰ ἀγάλματα μιὰ πρὸς τὰ τείχη Τὰ τείχη μποροῦν νὰ νοηθοῦν σὲ ἕναν ἐξωτερικὸ κύκλο εὐρύτερο ἀπὸ αὐτὸν τῶν ἀγαλμάτων

Ἡ ὁμιλία ἐν γένει στὸ αἰσχύλειο δρᾶμα ἔχει (ἐπικίνδυνα) laquoἐπιτελεστικὸraquo (ἀγγλ performative) χαρακτήρα Στὴν κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς ἀντιστρέφει τὰ λόγια καὶ τὰ ἐμβλήματα τῶν ἀντιπάλων Ἀργείων κατὰ τρόπο ποὺ στρέφει τὸν συμβολισμό τους ἐναντίον τους Ὁ ἐπιτελεστικὸς χαρακτήρας τῆς γλώσσας φανερώνεται ὅμως ἤδη ἐξ ἀρχῆς Ἡ σύγκρουση μεταξὺ Ἐτεοκλῆ καὶ Χοροῦ ἔχει ἐν πολλοῖς ὡς ἀντικείμενο τὸν ἔλεγχο τῆς ὁμιλίας ἐνῶ στὸν λόγο τοῦ Ἐτεοκλῆ ἀνιχνεύονται στοιχεῖα ποὺ προετοιμάζουν τὸ ξέσπασμά του κατόπιν Ἑφ᾽ ὅσον οἱ γυναῖκες βρίσκονται στὴν ἀκρόπολη (σκηνικὸς χῶρος) καὶ ἀπευθύνονται στοὺς θεούς πρέπει νὰ ὑπακούουν σὲ ὁρισμένους κανόνες ποὺ ὁρίζουν τὴν θρησκευτικὴ πράξη καὶ μάλιστα στὴ δημόσια ἔκφρασή της Εὐφημία εἶναι ὁ ὅρος μὲ τὸν ὁποῖο προσδιορίζεται ὁ τύπος λεκτικῆς ἔκφρασης ποὺ ἁρμόζει νὰ ἀναπέμπεται πρὸς τὸ Θεῖον μέσα στὸν τελετουργικὸ χῶρο ὅπου συναντᾶται ὁ θνητὸς μὲ τοὺς θεούς Εὐφημία σημαίνει συχνὰ σιωπή καθὼς ἡ σιωπὴ εἶναι μία πρωτοτυπικὴ μορφὴ εὐφημίας ἀποφεύγουμε νὰ ποῦμε ὅτι θὰ ἐνοχλήσει ἐνδεχομένως τοὺς θεούς Τὸ ἀντίθετο τῆς εὐφημίας εἶναι ἡ δυσφημίαmiddot ὑπάρχει ποικιλία ἐκφράσεων ποὺ ἀνάγονται στὴν κατηγορία τῆς δυσφημίας πχ ἡ παρεμβολὴ θρήνου μέσα σὲ τελετουργία Ἀντιθέτως ἠ εὐφημία μαζὶ μὲ τὰ συνοδευτικὰ στοιχεῖα τῆς εὐχάριστης κίνησης τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ὡραίας ὀπτικῆς παράστασης τῆς τελετῆς συνιστᾶ τὴν ἀνθρώπινη προσφορὰ τῆς χάριτος πρὸς τοὺς θεούς Ἡ χάρις εἶναι ἡ εὐχαρίστηση ποὺ δεχόμαστε ἢ προσφέρουμε καὶ ἡ ὁποία διέπει τὶς σχέσεις μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ θεῶν εἶναι ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὐχαρίστηση ποὺ τοὺς προσφέρουμε ἐνῶ ὑπαινίσσεται καὶ τὶς εὐεργεσίες ποὺ θὰ δεχτοῦμε Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση ἕνα κοινὸ στὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οἰκεῖες οἱ ἰδεώδεις συνθῆκες τῆς λατρείας θὰ μποροῦσε νὰ διακρίνει κατὰ πόσον αὐτὸ ποὺ βλέπει στὴ σκηνὴ ἀνταποκρίνεται στὶς ἀρχὲς τῆς εὐφημίας Χαρακτηριστικά στὸ πρῶτο τμῆμα τῆς Παρόδου οἱ προσευχὲς συνοδεύονται ἀπὸ ἐρωτήματα - ἀμφισβήτηση τῆς πρόθεσης τῶν θεῶν νὰ σώσουν τὴν πόλη Δὲν νοεῖται στὴν προσευχὴ νὰ ἀμφισβητεῖς τὴ δύναμη τοῦ θεοῦ

Ἡ Πάροδος χωρίζεται σὲ τέσσερα τμήματα A 78-108 B 109-148 Γ 149-165 Δ

166-180 Α 78-108

Οἱ γυναῖκες εἰσέρχονται ἄδοντας ἀστροφικοὺς δοχμίους (U ndash ndash U ndash)middot τὸ δοχμιακὸ μέτρο ἐκφράζει ἔντονο ταραγμένο συναίσθημα πολλῷ μᾶλλον καθὼς οἱ αἰσχύλειοι Χοροὶ συνήθως εἰσέρχονται κατὰ κανόνα μὲ ἀπαγγελλόμενους ἀναπαίστους (U U ndash) Οἱ δόχμιοι σπανίως ἀπαντοῦν ἔξω ἀπὸ τὸ δρᾶμαmiddot δὲν

6

χρησιμοποιοῦνται σὲ τελετουργικὰ ἄσματα προφανῶς ἐπειδὴ ἀποπνέουν αἴσθηση ταραχῆς καὶ ἀστάθειας Μὲ laquoἀναλύσειςraquo μπορεῖ νὰ προκύψουν ἀκολουθίες πέντε ἢ καὶ ἕξι βραχειῶν συλλαβῶν στὴ σειρά Σημαντικὸ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ὅτι τὸ εἰσαγωγικὸ ἆσμα δὲν εἶναι στροφικό ἐνδεχομένως εἰσέρχονται στὴ σκηνὴ ἄτακτα (σποράδην) 79 στρατόπεδον λιπών σαφὴς καὶ καθαρὴ πληροφορία 80 ρεῖ πολὺς ὅδε λεώς εἰκονοποιΐα θαλασσοταραχῆς 81-82 laquoπείθειraquo ἡ σκόνη Παράδοξο ἄναυδος σαφὴς ἔτυμος ἄγγελος 85-86 ἀμαχέτου δίκαν ὕδατος ὀροτύπου τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα προσλαμβάνεται ὡς

σχῆμα Ἐδῶ θυμόμαστε καὶ τὴν ὁμηρικὴ εἰκόνα τοῦ χειμάρρου ποὺ παρασύρει τὰ πάντα πχ Ἰλ Δ 450-456

87-88 ἔντονη ἐπίκληση ἀγωνιώδης ndash σὲ κάθε ἄκουσμα ἀνησυχητικῶν ἤχων Σκηνοθετικὴ ἔνδειξη ἡ χασμωδία laquoὀροτύπου hellip ἰώraquo προδίδει ὕπαρξη παύσης 98-108 σειρὰ ἐρωτήσεων Ἀγωνία ἀλλὰ καὶ ἀνασφάλεια ἀβεβαιότητα Ὄχι ἀσέβεια

κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλὰ σιγούρα ὄχι νηφάλια θρησκευτικότητα 98 ἀκμάζει βρετέων ἔχεσθαι προετοιμάζεται ὁ ἐναγκαλισμὸς τῶν ἀγαλμάτων

σκηνοθετικὸς δείκτης 100 ἀκούετ᾽ ἢ οὐκ ἀκούετ[᾽ε] πρβλ Ἐτεοκλῆ στ 202 πέπλων καὶ στεφέων hellip ἀμφὶ λιτάν πέπλα καὶ στεφάνια συνοδεύουν τὶς ἱκεσίες

(ἀμφὶ hellip ἔχω = ἀμπέχω τυλίγω) πότ᾽ εἰ μὴ νῦν ἀγωνία ἀμεσότητα κινδύνου 103 κτύπον δέδορκα τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα ἐκφράζεται ὡς ὀπτικὴ ἐντύπωση

συναισθητικὴ μεταφορὰ (laquoσυναισθησίαraquo καλεῖται ἡ σύμφυρση τῶν αἰσθήσεων) Ἐντυπωσιακὴ μεταφορά τολμηρὴ γλῶσσα πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ εὐρύτερο πλαίσιο τῆς laquoὀπτικοποίησηςraquo μέσω τῆς ὁποίας ἐκφράζεται ὁ χορός

104-108 ἔμφαση στὴν ἐπίκληση τοῦ Ἄρη Ἰδιαίτερη σχέση μὲ Θήβα Ἀρητιὰς κρήνη δράκων Γέννησε τὴν Ἁρμονία καὶ βοήθησε τὸν Κάδμο Στὸν Εὐριπίδη Φοίνισσαι ἀπαιτεῖται ἡ θυσία τοῦ γιοῦ τοῦ Κρέοντα τοῦ Μενοικέα ὥστε νὰ ἐξιλεωθεῖ ἡ πόλη καὶ νὰ σωθεῖ νὰ ἐξευμενισθεῖ ὁ θεός

Στὸ ἔργο ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπρόσωπη πλευρὰ τοῦ Ἄρη ὡς πολεμικῆς ὁρμῆς μανίας (244 343 497)

Παλαίχθων ἔμφαση στὴν παλαιὰ σύνδεση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν πόλη Ἔμφαση στὴν γῆ ὡς ἑστία Ἡ ὀνομαστικὴ ὡς κλητική συχνὰ σὲ ποίηση καὶ πεζογραφία

εὐφιλήταν ἔθου ἀκολουθία εὐεργεσιῶν καὶ λατρείας laquoὁ Θεὸς φιλεῖraquo Πρβλ 154 159 174 176 Ἔννοια χάριτος ἀνταπόδοσης

Συμπερασματικά οὔτε εὐφημία οὔτε ἐμπιστοσύνη στοὺς Θεοὺς δὲν ἀποπνέεουν οἱ μέχρις ἐδῶ ἐπικλήσεις ἀπόσπαση ταραχή ἀπελπισία μᾶλλον

B 109-148

Ἡ στροφικὴ ἀντιστοιχία 109-126 ~ 127-148 εἶναι ἀμφισβητήσιμη Ὑπάρχουν τουλάχιστον τρία κενά (116 122 143) καὶ δύο φθαρμένα χωρία (131 146) Ὡστόσο ἡ ἐναλλαγὴ δοχμίων καὶ ἰάμβων ὑποδηλώνει ὕπαρξη ἀντιστοιχίας Ἐδῶ ἀρχίζει ὁ Χορὸς νὰ laquoἐστιάζειraquo καλύτερα στὴν κατάσταση καὶ νὰ ἐκφέρει μία πιὸ σταθερή πειστικὴ προσευχή

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

4

Ἀλαζονικοὶ καὶ βάρβαροι Ἐδῶ ὡστόσο δίδεται πρὸς στιγμὴν καὶ ἡ ἄλλη ὄψη τουςmiddot ἀντίστοιχη διττότητα Ἐτεοκλῆ

55-56 σημαντικὸ θέμα τοῦ δράματος ἡ κλήρωση Ὣς τὸ τέλος τοῦ 5ου αἰ τὸ laquoλαγχάνωraquo καὶ τὰ παράγωγά του δὲν σημαίνουν ἁπλῶς laquoμοῦ τυχαίνειraquo ἀλλὰ laquoμοῦ πέφτει ὁ κλῆροςraquo Παραδοσιακὰ μὲ κλῆρο χωρίζουν τὴ λεία τὰ μέρη τοῦ κρέατος ἢ καὶ τὴν κληρονομιά Βλ 124-126 375-376 423 451 457-460 Στὸ βacute μέρος ὁ χωρισμὸς τῆς κληρονομιᾶς καὶ ἡ κατάληξη 690 727 816-819 907-914 941-950

57-61 ὁ Κατάσκοπος περιγράφει πῶς ἔφθασε ἀπὸ τὸ στρατόπεδο τῶν Ἀργείων στὴν πόλη laquoἈφρόςraquo laquoσταλαγμοῖςraquo laquoπεδίαraquo (πεδιάδα ἢ θαλάσσιο πεδίο) λεπτὴ μετάβαση στὴν εἰκόνα τοῦ πλοίου καὶ τοῦ βασιλιᾶ-οἰακοστρόφου

60-61 θέμα ἵππου συνδηλώσεις μὴ χειραγώγησης ἀσυγκράτητης ὁρμῆς Ἐγγύς ἤδη τονίζει τὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Προετοιμάζει τὸν πανικὸ τοῦ

Χοροῦ 62-64 τὸ θέμα τοῦ πλοίου συναντᾶ τὸ θέμα τῆς θύελλας (ἀπειλὴ ἀνέμου καὶ

κυμάτων) Κεδνός lt κήδομαι προσεκτικός καταιγίσαι ~ καταιγίδα καταιγισμός (αἰγίς σημαίνει καὶ θύελλα) πνοὰς Ἄρεως ὁ διασκελισμὸς εἶναι σπάνιος στὸν Αἰσχύλο βοᾷ ἀπὸ τὰ ὀπτικὰ ἐρεθίσματα στὰ ἀκουστικά κῦμα χερσαῖον ὀξύμωρον 63 φάρξαι τεχνικὸς ὅρος ποὺ ἀναφέρεται στὴν ἐνίσχυση κάλυψη τοῦ πλοίου ἀπὸ τὰ

κύματα Κατόπιν ὁ Χορός 83 κἑξ θὰ συνεχίσει μὲ παρόμοια εἰκονοποιΐα 65 καιρόν πρβλ καίρια (1) Μοτίβο ὁ Κατάσκοπος καλεῖ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ λάβει τὶς

ὀρθὲς ἀποφάσεις Καὶ παραλλαγὲς ὅμως Συνολικὴ ἀποτίμηση κορύφωση ἀγωνίας

69-77 προσευχὴ Ἐτεοκλῆ 70 προκαλεῖ ἔκπληξη δυσοίωνη ἐπίκληση Ἐνδεχομένως νὰ νομίζει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι ἡ

πραγμάτωση τῆς Ἀρᾶς ἔγκειται στὴν πρόκληση τῆς παρούσας σύγκρουσης Δὲν ὑποψιάζεται τί ὑποδηλώνει ἐκείνη γιὰ τὸν ἴδιον καὶ τὸν Πολυνείκη Αἴνιγμα τὸ περιεχόμενο τῆς Ἀρᾶς

πρυμνόθεν πανώλεθρον ἐκθαμνίσητε συνδυασμὸς εἰκονοποιΐας γεωργίας καὶ πλοίου θύελλας Ἰσχυρὲς ἐκφράσεις ποὺ ἐνῶ ἀποβλέπουν στὴν ἀποτροπὴ τοῦ κακοῦ τὸ περιγράφουν σὰν νὰ τὸ καλοῦν Παράδοξα δυσοίωνη γλώσσα ποὺ ἴσως ὀφείλεται στὴν ὑποσυνείδητη λειτουργία τῆς Ἀρᾶς

Ἑλλάδος φθόγγον χέουσαν (πρβλ 170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ) Προβάλλεται θεαματικὰ (ἀλλὰ μὴ ρεαλιστικὰ) ἡ ἀντίθεση Ἑλλήνων-βαρβάρων

ξυνά πάλι ὀρθολογικὴ στάση ἔναντι τοῦ Θείου laquoΣοῦ δίνω γιὰ νὰ μοῦ δώσειςraquo ὑπολογισμός

Ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆςmiddot δὲν παρίσταται στὴν Πάροδο Ὅταν εἰσέρχεται ξανὰ

(181) ἔχει στὸ μεταξὺ ἐπιβλέψει τὶς προετοιμασίες τῆς πόλης Οἱ στ 191-192 ἐξηγοῦνται μόνον ἐὰν ἔχει ὁ ἴδιος διαπιστώσει τὶς ἀρνητικὲς συνέπειες τοῦ πανικοῦ ποὺ προκάλεσαν οἱ γυναῖκες στοὺς πολῖτες Ὁ Ἐτεοκλῆς φεύγει χωρὶς νὰ ἀντιληφθεῖ τὶς γυναῖκες δύο διαφορετικὰ βαδίσματα δύο ξεχωριστοὶ κόσμοι

5

Πάροδος (78-180)

Στὴν ὀρχήστρα ὑπάρχουν ἀγάλματαmiddot ὁ Χορὸς τῶν παρθένων πρῶτα προσεύχεται μὲ λόγια (87) κατόπιν θέλει νὰ πέσει νὰ τὰ προσκυνήσει (95 98) Ἀπὸ πανικὸ δυσφημία κατόπιν εὐφημία 151-165 τρομάζοντας ἀπὸ τοὺς θορύβους ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται σὲ κατάσταση ταραχῆς Ἀπὸ 161 κἑξ πιὸ εὔτακτη ἱκεσία

Ὡς πρὸς τὴ σκηνοθεσία φανταζόμαστε τὶς γυναῖκες νὰ στρέφονται μιὰ πρὸς τὰ ἀγάλματα μιὰ πρὸς τὰ τείχη Τὰ τείχη μποροῦν νὰ νοηθοῦν σὲ ἕναν ἐξωτερικὸ κύκλο εὐρύτερο ἀπὸ αὐτὸν τῶν ἀγαλμάτων

Ἡ ὁμιλία ἐν γένει στὸ αἰσχύλειο δρᾶμα ἔχει (ἐπικίνδυνα) laquoἐπιτελεστικὸraquo (ἀγγλ performative) χαρακτήρα Στὴν κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς ἀντιστρέφει τὰ λόγια καὶ τὰ ἐμβλήματα τῶν ἀντιπάλων Ἀργείων κατὰ τρόπο ποὺ στρέφει τὸν συμβολισμό τους ἐναντίον τους Ὁ ἐπιτελεστικὸς χαρακτήρας τῆς γλώσσας φανερώνεται ὅμως ἤδη ἐξ ἀρχῆς Ἡ σύγκρουση μεταξὺ Ἐτεοκλῆ καὶ Χοροῦ ἔχει ἐν πολλοῖς ὡς ἀντικείμενο τὸν ἔλεγχο τῆς ὁμιλίας ἐνῶ στὸν λόγο τοῦ Ἐτεοκλῆ ἀνιχνεύονται στοιχεῖα ποὺ προετοιμάζουν τὸ ξέσπασμά του κατόπιν Ἑφ᾽ ὅσον οἱ γυναῖκες βρίσκονται στὴν ἀκρόπολη (σκηνικὸς χῶρος) καὶ ἀπευθύνονται στοὺς θεούς πρέπει νὰ ὑπακούουν σὲ ὁρισμένους κανόνες ποὺ ὁρίζουν τὴν θρησκευτικὴ πράξη καὶ μάλιστα στὴ δημόσια ἔκφρασή της Εὐφημία εἶναι ὁ ὅρος μὲ τὸν ὁποῖο προσδιορίζεται ὁ τύπος λεκτικῆς ἔκφρασης ποὺ ἁρμόζει νὰ ἀναπέμπεται πρὸς τὸ Θεῖον μέσα στὸν τελετουργικὸ χῶρο ὅπου συναντᾶται ὁ θνητὸς μὲ τοὺς θεούς Εὐφημία σημαίνει συχνὰ σιωπή καθὼς ἡ σιωπὴ εἶναι μία πρωτοτυπικὴ μορφὴ εὐφημίας ἀποφεύγουμε νὰ ποῦμε ὅτι θὰ ἐνοχλήσει ἐνδεχομένως τοὺς θεούς Τὸ ἀντίθετο τῆς εὐφημίας εἶναι ἡ δυσφημίαmiddot ὑπάρχει ποικιλία ἐκφράσεων ποὺ ἀνάγονται στὴν κατηγορία τῆς δυσφημίας πχ ἡ παρεμβολὴ θρήνου μέσα σὲ τελετουργία Ἀντιθέτως ἠ εὐφημία μαζὶ μὲ τὰ συνοδευτικὰ στοιχεῖα τῆς εὐχάριστης κίνησης τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ὡραίας ὀπτικῆς παράστασης τῆς τελετῆς συνιστᾶ τὴν ἀνθρώπινη προσφορὰ τῆς χάριτος πρὸς τοὺς θεούς Ἡ χάρις εἶναι ἡ εὐχαρίστηση ποὺ δεχόμαστε ἢ προσφέρουμε καὶ ἡ ὁποία διέπει τὶς σχέσεις μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ θεῶν εἶναι ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὐχαρίστηση ποὺ τοὺς προσφέρουμε ἐνῶ ὑπαινίσσεται καὶ τὶς εὐεργεσίες ποὺ θὰ δεχτοῦμε Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση ἕνα κοινὸ στὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οἰκεῖες οἱ ἰδεώδεις συνθῆκες τῆς λατρείας θὰ μποροῦσε νὰ διακρίνει κατὰ πόσον αὐτὸ ποὺ βλέπει στὴ σκηνὴ ἀνταποκρίνεται στὶς ἀρχὲς τῆς εὐφημίας Χαρακτηριστικά στὸ πρῶτο τμῆμα τῆς Παρόδου οἱ προσευχὲς συνοδεύονται ἀπὸ ἐρωτήματα - ἀμφισβήτηση τῆς πρόθεσης τῶν θεῶν νὰ σώσουν τὴν πόλη Δὲν νοεῖται στὴν προσευχὴ νὰ ἀμφισβητεῖς τὴ δύναμη τοῦ θεοῦ

Ἡ Πάροδος χωρίζεται σὲ τέσσερα τμήματα A 78-108 B 109-148 Γ 149-165 Δ

166-180 Α 78-108

Οἱ γυναῖκες εἰσέρχονται ἄδοντας ἀστροφικοὺς δοχμίους (U ndash ndash U ndash)middot τὸ δοχμιακὸ μέτρο ἐκφράζει ἔντονο ταραγμένο συναίσθημα πολλῷ μᾶλλον καθὼς οἱ αἰσχύλειοι Χοροὶ συνήθως εἰσέρχονται κατὰ κανόνα μὲ ἀπαγγελλόμενους ἀναπαίστους (U U ndash) Οἱ δόχμιοι σπανίως ἀπαντοῦν ἔξω ἀπὸ τὸ δρᾶμαmiddot δὲν

6

χρησιμοποιοῦνται σὲ τελετουργικὰ ἄσματα προφανῶς ἐπειδὴ ἀποπνέουν αἴσθηση ταραχῆς καὶ ἀστάθειας Μὲ laquoἀναλύσειςraquo μπορεῖ νὰ προκύψουν ἀκολουθίες πέντε ἢ καὶ ἕξι βραχειῶν συλλαβῶν στὴ σειρά Σημαντικὸ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ὅτι τὸ εἰσαγωγικὸ ἆσμα δὲν εἶναι στροφικό ἐνδεχομένως εἰσέρχονται στὴ σκηνὴ ἄτακτα (σποράδην) 79 στρατόπεδον λιπών σαφὴς καὶ καθαρὴ πληροφορία 80 ρεῖ πολὺς ὅδε λεώς εἰκονοποιΐα θαλασσοταραχῆς 81-82 laquoπείθειraquo ἡ σκόνη Παράδοξο ἄναυδος σαφὴς ἔτυμος ἄγγελος 85-86 ἀμαχέτου δίκαν ὕδατος ὀροτύπου τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα προσλαμβάνεται ὡς

σχῆμα Ἐδῶ θυμόμαστε καὶ τὴν ὁμηρικὴ εἰκόνα τοῦ χειμάρρου ποὺ παρασύρει τὰ πάντα πχ Ἰλ Δ 450-456

87-88 ἔντονη ἐπίκληση ἀγωνιώδης ndash σὲ κάθε ἄκουσμα ἀνησυχητικῶν ἤχων Σκηνοθετικὴ ἔνδειξη ἡ χασμωδία laquoὀροτύπου hellip ἰώraquo προδίδει ὕπαρξη παύσης 98-108 σειρὰ ἐρωτήσεων Ἀγωνία ἀλλὰ καὶ ἀνασφάλεια ἀβεβαιότητα Ὄχι ἀσέβεια

κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλὰ σιγούρα ὄχι νηφάλια θρησκευτικότητα 98 ἀκμάζει βρετέων ἔχεσθαι προετοιμάζεται ὁ ἐναγκαλισμὸς τῶν ἀγαλμάτων

σκηνοθετικὸς δείκτης 100 ἀκούετ᾽ ἢ οὐκ ἀκούετ[᾽ε] πρβλ Ἐτεοκλῆ στ 202 πέπλων καὶ στεφέων hellip ἀμφὶ λιτάν πέπλα καὶ στεφάνια συνοδεύουν τὶς ἱκεσίες

(ἀμφὶ hellip ἔχω = ἀμπέχω τυλίγω) πότ᾽ εἰ μὴ νῦν ἀγωνία ἀμεσότητα κινδύνου 103 κτύπον δέδορκα τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα ἐκφράζεται ὡς ὀπτικὴ ἐντύπωση

συναισθητικὴ μεταφορὰ (laquoσυναισθησίαraquo καλεῖται ἡ σύμφυρση τῶν αἰσθήσεων) Ἐντυπωσιακὴ μεταφορά τολμηρὴ γλῶσσα πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ εὐρύτερο πλαίσιο τῆς laquoὀπτικοποίησηςraquo μέσω τῆς ὁποίας ἐκφράζεται ὁ χορός

104-108 ἔμφαση στὴν ἐπίκληση τοῦ Ἄρη Ἰδιαίτερη σχέση μὲ Θήβα Ἀρητιὰς κρήνη δράκων Γέννησε τὴν Ἁρμονία καὶ βοήθησε τὸν Κάδμο Στὸν Εὐριπίδη Φοίνισσαι ἀπαιτεῖται ἡ θυσία τοῦ γιοῦ τοῦ Κρέοντα τοῦ Μενοικέα ὥστε νὰ ἐξιλεωθεῖ ἡ πόλη καὶ νὰ σωθεῖ νὰ ἐξευμενισθεῖ ὁ θεός

Στὸ ἔργο ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπρόσωπη πλευρὰ τοῦ Ἄρη ὡς πολεμικῆς ὁρμῆς μανίας (244 343 497)

Παλαίχθων ἔμφαση στὴν παλαιὰ σύνδεση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν πόλη Ἔμφαση στὴν γῆ ὡς ἑστία Ἡ ὀνομαστικὴ ὡς κλητική συχνὰ σὲ ποίηση καὶ πεζογραφία

εὐφιλήταν ἔθου ἀκολουθία εὐεργεσιῶν καὶ λατρείας laquoὁ Θεὸς φιλεῖraquo Πρβλ 154 159 174 176 Ἔννοια χάριτος ἀνταπόδοσης

Συμπερασματικά οὔτε εὐφημία οὔτε ἐμπιστοσύνη στοὺς Θεοὺς δὲν ἀποπνέεουν οἱ μέχρις ἐδῶ ἐπικλήσεις ἀπόσπαση ταραχή ἀπελπισία μᾶλλον

B 109-148

Ἡ στροφικὴ ἀντιστοιχία 109-126 ~ 127-148 εἶναι ἀμφισβητήσιμη Ὑπάρχουν τουλάχιστον τρία κενά (116 122 143) καὶ δύο φθαρμένα χωρία (131 146) Ὡστόσο ἡ ἐναλλαγὴ δοχμίων καὶ ἰάμβων ὑποδηλώνει ὕπαρξη ἀντιστοιχίας Ἐδῶ ἀρχίζει ὁ Χορὸς νὰ laquoἐστιάζειraquo καλύτερα στὴν κατάσταση καὶ νὰ ἐκφέρει μία πιὸ σταθερή πειστικὴ προσευχή

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

5

Πάροδος (78-180)

Στὴν ὀρχήστρα ὑπάρχουν ἀγάλματαmiddot ὁ Χορὸς τῶν παρθένων πρῶτα προσεύχεται μὲ λόγια (87) κατόπιν θέλει νὰ πέσει νὰ τὰ προσκυνήσει (95 98) Ἀπὸ πανικὸ δυσφημία κατόπιν εὐφημία 151-165 τρομάζοντας ἀπὸ τοὺς θορύβους ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται σὲ κατάσταση ταραχῆς Ἀπὸ 161 κἑξ πιὸ εὔτακτη ἱκεσία

Ὡς πρὸς τὴ σκηνοθεσία φανταζόμαστε τὶς γυναῖκες νὰ στρέφονται μιὰ πρὸς τὰ ἀγάλματα μιὰ πρὸς τὰ τείχη Τὰ τείχη μποροῦν νὰ νοηθοῦν σὲ ἕναν ἐξωτερικὸ κύκλο εὐρύτερο ἀπὸ αὐτὸν τῶν ἀγαλμάτων

Ἡ ὁμιλία ἐν γένει στὸ αἰσχύλειο δρᾶμα ἔχει (ἐπικίνδυνα) laquoἐπιτελεστικὸraquo (ἀγγλ performative) χαρακτήρα Στὴν κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς ἀντιστρέφει τὰ λόγια καὶ τὰ ἐμβλήματα τῶν ἀντιπάλων Ἀργείων κατὰ τρόπο ποὺ στρέφει τὸν συμβολισμό τους ἐναντίον τους Ὁ ἐπιτελεστικὸς χαρακτήρας τῆς γλώσσας φανερώνεται ὅμως ἤδη ἐξ ἀρχῆς Ἡ σύγκρουση μεταξὺ Ἐτεοκλῆ καὶ Χοροῦ ἔχει ἐν πολλοῖς ὡς ἀντικείμενο τὸν ἔλεγχο τῆς ὁμιλίας ἐνῶ στὸν λόγο τοῦ Ἐτεοκλῆ ἀνιχνεύονται στοιχεῖα ποὺ προετοιμάζουν τὸ ξέσπασμά του κατόπιν Ἑφ᾽ ὅσον οἱ γυναῖκες βρίσκονται στὴν ἀκρόπολη (σκηνικὸς χῶρος) καὶ ἀπευθύνονται στοὺς θεούς πρέπει νὰ ὑπακούουν σὲ ὁρισμένους κανόνες ποὺ ὁρίζουν τὴν θρησκευτικὴ πράξη καὶ μάλιστα στὴ δημόσια ἔκφρασή της Εὐφημία εἶναι ὁ ὅρος μὲ τὸν ὁποῖο προσδιορίζεται ὁ τύπος λεκτικῆς ἔκφρασης ποὺ ἁρμόζει νὰ ἀναπέμπεται πρὸς τὸ Θεῖον μέσα στὸν τελετουργικὸ χῶρο ὅπου συναντᾶται ὁ θνητὸς μὲ τοὺς θεούς Εὐφημία σημαίνει συχνὰ σιωπή καθὼς ἡ σιωπὴ εἶναι μία πρωτοτυπικὴ μορφὴ εὐφημίας ἀποφεύγουμε νὰ ποῦμε ὅτι θὰ ἐνοχλήσει ἐνδεχομένως τοὺς θεούς Τὸ ἀντίθετο τῆς εὐφημίας εἶναι ἡ δυσφημίαmiddot ὑπάρχει ποικιλία ἐκφράσεων ποὺ ἀνάγονται στὴν κατηγορία τῆς δυσφημίας πχ ἡ παρεμβολὴ θρήνου μέσα σὲ τελετουργία Ἀντιθέτως ἠ εὐφημία μαζὶ μὲ τὰ συνοδευτικὰ στοιχεῖα τῆς εὐχάριστης κίνησης τῆς μουσικῆς καὶ τῆς ὡραίας ὀπτικῆς παράστασης τῆς τελετῆς συνιστᾶ τὴν ἀνθρώπινη προσφορὰ τῆς χάριτος πρὸς τοὺς θεούς Ἡ χάρις εἶναι ἡ εὐχαρίστηση ποὺ δεχόμαστε ἢ προσφέρουμε καὶ ἡ ὁποία διέπει τὶς σχέσεις μεταξὺ ἀνθρώπων καὶ θεῶν εἶναι ἡ τιμὴ καὶ ἡ εὐχαρίστηση ποὺ τοὺς προσφέρουμε ἐνῶ ὑπαινίσσεται καὶ τὶς εὐεργεσίες ποὺ θὰ δεχτοῦμε Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση ἕνα κοινὸ στὸ ὁποῖο θὰ ἦταν οἰκεῖες οἱ ἰδεώδεις συνθῆκες τῆς λατρείας θὰ μποροῦσε νὰ διακρίνει κατὰ πόσον αὐτὸ ποὺ βλέπει στὴ σκηνὴ ἀνταποκρίνεται στὶς ἀρχὲς τῆς εὐφημίας Χαρακτηριστικά στὸ πρῶτο τμῆμα τῆς Παρόδου οἱ προσευχὲς συνοδεύονται ἀπὸ ἐρωτήματα - ἀμφισβήτηση τῆς πρόθεσης τῶν θεῶν νὰ σώσουν τὴν πόλη Δὲν νοεῖται στὴν προσευχὴ νὰ ἀμφισβητεῖς τὴ δύναμη τοῦ θεοῦ

Ἡ Πάροδος χωρίζεται σὲ τέσσερα τμήματα A 78-108 B 109-148 Γ 149-165 Δ

166-180 Α 78-108

Οἱ γυναῖκες εἰσέρχονται ἄδοντας ἀστροφικοὺς δοχμίους (U ndash ndash U ndash)middot τὸ δοχμιακὸ μέτρο ἐκφράζει ἔντονο ταραγμένο συναίσθημα πολλῷ μᾶλλον καθὼς οἱ αἰσχύλειοι Χοροὶ συνήθως εἰσέρχονται κατὰ κανόνα μὲ ἀπαγγελλόμενους ἀναπαίστους (U U ndash) Οἱ δόχμιοι σπανίως ἀπαντοῦν ἔξω ἀπὸ τὸ δρᾶμαmiddot δὲν

6

χρησιμοποιοῦνται σὲ τελετουργικὰ ἄσματα προφανῶς ἐπειδὴ ἀποπνέουν αἴσθηση ταραχῆς καὶ ἀστάθειας Μὲ laquoἀναλύσειςraquo μπορεῖ νὰ προκύψουν ἀκολουθίες πέντε ἢ καὶ ἕξι βραχειῶν συλλαβῶν στὴ σειρά Σημαντικὸ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ὅτι τὸ εἰσαγωγικὸ ἆσμα δὲν εἶναι στροφικό ἐνδεχομένως εἰσέρχονται στὴ σκηνὴ ἄτακτα (σποράδην) 79 στρατόπεδον λιπών σαφὴς καὶ καθαρὴ πληροφορία 80 ρεῖ πολὺς ὅδε λεώς εἰκονοποιΐα θαλασσοταραχῆς 81-82 laquoπείθειraquo ἡ σκόνη Παράδοξο ἄναυδος σαφὴς ἔτυμος ἄγγελος 85-86 ἀμαχέτου δίκαν ὕδατος ὀροτύπου τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα προσλαμβάνεται ὡς

σχῆμα Ἐδῶ θυμόμαστε καὶ τὴν ὁμηρικὴ εἰκόνα τοῦ χειμάρρου ποὺ παρασύρει τὰ πάντα πχ Ἰλ Δ 450-456

87-88 ἔντονη ἐπίκληση ἀγωνιώδης ndash σὲ κάθε ἄκουσμα ἀνησυχητικῶν ἤχων Σκηνοθετικὴ ἔνδειξη ἡ χασμωδία laquoὀροτύπου hellip ἰώraquo προδίδει ὕπαρξη παύσης 98-108 σειρὰ ἐρωτήσεων Ἀγωνία ἀλλὰ καὶ ἀνασφάλεια ἀβεβαιότητα Ὄχι ἀσέβεια

κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλὰ σιγούρα ὄχι νηφάλια θρησκευτικότητα 98 ἀκμάζει βρετέων ἔχεσθαι προετοιμάζεται ὁ ἐναγκαλισμὸς τῶν ἀγαλμάτων

σκηνοθετικὸς δείκτης 100 ἀκούετ᾽ ἢ οὐκ ἀκούετ[᾽ε] πρβλ Ἐτεοκλῆ στ 202 πέπλων καὶ στεφέων hellip ἀμφὶ λιτάν πέπλα καὶ στεφάνια συνοδεύουν τὶς ἱκεσίες

(ἀμφὶ hellip ἔχω = ἀμπέχω τυλίγω) πότ᾽ εἰ μὴ νῦν ἀγωνία ἀμεσότητα κινδύνου 103 κτύπον δέδορκα τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα ἐκφράζεται ὡς ὀπτικὴ ἐντύπωση

συναισθητικὴ μεταφορὰ (laquoσυναισθησίαraquo καλεῖται ἡ σύμφυρση τῶν αἰσθήσεων) Ἐντυπωσιακὴ μεταφορά τολμηρὴ γλῶσσα πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ εὐρύτερο πλαίσιο τῆς laquoὀπτικοποίησηςraquo μέσω τῆς ὁποίας ἐκφράζεται ὁ χορός

104-108 ἔμφαση στὴν ἐπίκληση τοῦ Ἄρη Ἰδιαίτερη σχέση μὲ Θήβα Ἀρητιὰς κρήνη δράκων Γέννησε τὴν Ἁρμονία καὶ βοήθησε τὸν Κάδμο Στὸν Εὐριπίδη Φοίνισσαι ἀπαιτεῖται ἡ θυσία τοῦ γιοῦ τοῦ Κρέοντα τοῦ Μενοικέα ὥστε νὰ ἐξιλεωθεῖ ἡ πόλη καὶ νὰ σωθεῖ νὰ ἐξευμενισθεῖ ὁ θεός

Στὸ ἔργο ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπρόσωπη πλευρὰ τοῦ Ἄρη ὡς πολεμικῆς ὁρμῆς μανίας (244 343 497)

Παλαίχθων ἔμφαση στὴν παλαιὰ σύνδεση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν πόλη Ἔμφαση στὴν γῆ ὡς ἑστία Ἡ ὀνομαστικὴ ὡς κλητική συχνὰ σὲ ποίηση καὶ πεζογραφία

εὐφιλήταν ἔθου ἀκολουθία εὐεργεσιῶν καὶ λατρείας laquoὁ Θεὸς φιλεῖraquo Πρβλ 154 159 174 176 Ἔννοια χάριτος ἀνταπόδοσης

Συμπερασματικά οὔτε εὐφημία οὔτε ἐμπιστοσύνη στοὺς Θεοὺς δὲν ἀποπνέεουν οἱ μέχρις ἐδῶ ἐπικλήσεις ἀπόσπαση ταραχή ἀπελπισία μᾶλλον

B 109-148

Ἡ στροφικὴ ἀντιστοιχία 109-126 ~ 127-148 εἶναι ἀμφισβητήσιμη Ὑπάρχουν τουλάχιστον τρία κενά (116 122 143) καὶ δύο φθαρμένα χωρία (131 146) Ὡστόσο ἡ ἐναλλαγὴ δοχμίων καὶ ἰάμβων ὑποδηλώνει ὕπαρξη ἀντιστοιχίας Ἐδῶ ἀρχίζει ὁ Χορὸς νὰ laquoἐστιάζειraquo καλύτερα στὴν κατάσταση καὶ νὰ ἐκφέρει μία πιὸ σταθερή πειστικὴ προσευχή

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

6

χρησιμοποιοῦνται σὲ τελετουργικὰ ἄσματα προφανῶς ἐπειδὴ ἀποπνέουν αἴσθηση ταραχῆς καὶ ἀστάθειας Μὲ laquoἀναλύσειςraquo μπορεῖ νὰ προκύψουν ἀκολουθίες πέντε ἢ καὶ ἕξι βραχειῶν συλλαβῶν στὴ σειρά Σημαντικὸ ἀφ᾽ ἑαυτοῦ ὅτι τὸ εἰσαγωγικὸ ἆσμα δὲν εἶναι στροφικό ἐνδεχομένως εἰσέρχονται στὴ σκηνὴ ἄτακτα (σποράδην) 79 στρατόπεδον λιπών σαφὴς καὶ καθαρὴ πληροφορία 80 ρεῖ πολὺς ὅδε λεώς εἰκονοποιΐα θαλασσοταραχῆς 81-82 laquoπείθειraquo ἡ σκόνη Παράδοξο ἄναυδος σαφὴς ἔτυμος ἄγγελος 85-86 ἀμαχέτου δίκαν ὕδατος ὀροτύπου τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα προσλαμβάνεται ὡς

σχῆμα Ἐδῶ θυμόμαστε καὶ τὴν ὁμηρικὴ εἰκόνα τοῦ χειμάρρου ποὺ παρασύρει τὰ πάντα πχ Ἰλ Δ 450-456

87-88 ἔντονη ἐπίκληση ἀγωνιώδης ndash σὲ κάθε ἄκουσμα ἀνησυχητικῶν ἤχων Σκηνοθετικὴ ἔνδειξη ἡ χασμωδία laquoὀροτύπου hellip ἰώraquo προδίδει ὕπαρξη παύσης 98-108 σειρὰ ἐρωτήσεων Ἀγωνία ἀλλὰ καὶ ἀνασφάλεια ἀβεβαιότητα Ὄχι ἀσέβεια

κατ᾽ ἀνάγκην ἀλλὰ σιγούρα ὄχι νηφάλια θρησκευτικότητα 98 ἀκμάζει βρετέων ἔχεσθαι προετοιμάζεται ὁ ἐναγκαλισμὸς τῶν ἀγαλμάτων

σκηνοθετικὸς δείκτης 100 ἀκούετ᾽ ἢ οὐκ ἀκούετ[᾽ε] πρβλ Ἐτεοκλῆ στ 202 πέπλων καὶ στεφέων hellip ἀμφὶ λιτάν πέπλα καὶ στεφάνια συνοδεύουν τὶς ἱκεσίες

(ἀμφὶ hellip ἔχω = ἀμπέχω τυλίγω) πότ᾽ εἰ μὴ νῦν ἀγωνία ἀμεσότητα κινδύνου 103 κτύπον δέδορκα τὸ ἀκουστικὸ ἐρέθισμα ἐκφράζεται ὡς ὀπτικὴ ἐντύπωση

συναισθητικὴ μεταφορὰ (laquoσυναισθησίαraquo καλεῖται ἡ σύμφυρση τῶν αἰσθήσεων) Ἐντυπωσιακὴ μεταφορά τολμηρὴ γλῶσσα πρέπει νὰ ἐνταχθεῖ στὸ εὐρύτερο πλαίσιο τῆς laquoὀπτικοποίησηςraquo μέσω τῆς ὁποίας ἐκφράζεται ὁ χορός

104-108 ἔμφαση στὴν ἐπίκληση τοῦ Ἄρη Ἰδιαίτερη σχέση μὲ Θήβα Ἀρητιὰς κρήνη δράκων Γέννησε τὴν Ἁρμονία καὶ βοήθησε τὸν Κάδμο Στὸν Εὐριπίδη Φοίνισσαι ἀπαιτεῖται ἡ θυσία τοῦ γιοῦ τοῦ Κρέοντα τοῦ Μενοικέα ὥστε νὰ ἐξιλεωθεῖ ἡ πόλη καὶ νὰ σωθεῖ νὰ ἐξευμενισθεῖ ὁ θεός

Στὸ ἔργο ὑπάρχει καὶ ἡ ἀπρόσωπη πλευρὰ τοῦ Ἄρη ὡς πολεμικῆς ὁρμῆς μανίας (244 343 497)

Παλαίχθων ἔμφαση στὴν παλαιὰ σύνδεση τοῦ Θεοῦ μὲ τὴν πόλη Ἔμφαση στὴν γῆ ὡς ἑστία Ἡ ὀνομαστικὴ ὡς κλητική συχνὰ σὲ ποίηση καὶ πεζογραφία

εὐφιλήταν ἔθου ἀκολουθία εὐεργεσιῶν καὶ λατρείας laquoὁ Θεὸς φιλεῖraquo Πρβλ 154 159 174 176 Ἔννοια χάριτος ἀνταπόδοσης

Συμπερασματικά οὔτε εὐφημία οὔτε ἐμπιστοσύνη στοὺς Θεοὺς δὲν ἀποπνέεουν οἱ μέχρις ἐδῶ ἐπικλήσεις ἀπόσπαση ταραχή ἀπελπισία μᾶλλον

B 109-148

Ἡ στροφικὴ ἀντιστοιχία 109-126 ~ 127-148 εἶναι ἀμφισβητήσιμη Ὑπάρχουν τουλάχιστον τρία κενά (116 122 143) καὶ δύο φθαρμένα χωρία (131 146) Ὡστόσο ἡ ἐναλλαγὴ δοχμίων καὶ ἰάμβων ὑποδηλώνει ὕπαρξη ἀντιστοιχίας Ἐδῶ ἀρχίζει ὁ Χορὸς νὰ laquoἐστιάζειraquo καλύτερα στὴν κατάσταση καὶ νὰ ἐκφέρει μία πιὸ σταθερή πειστικὴ προσευχή

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

7

109 θεοὶ πολιάοχοι πολιοῦχοι 110-111 Στοιχεῖο εὔτακττης προσευχῆς αὐτοσύσταση παρθένων λόχος

116 Ἀρχίζει νὰ ἠρεμεῖ ὁ Χορός Παντελές ἔννοια τέλους Ἀπόδοση στὸν Δία ὑψηλῶν τιμητικῶν ἐπιθέτων ἔνδειξη εὐφημίας

Κατόπιν ἐπιλέγουν ἕνα χαρακτηριστικὸ τῶν λοιπῶν θεῶν καὶ τὸ χρησιμοποιοῦν στὴν ἐπίκλησή τους Ταυτόχρονα προσπαθοῦν νὰ ἀποσοβήσουν τὸν φόβο τους

123 κινύρονται κλαῖνε θρηνοῦν θορυβοῦν ἀπειλητικά 124-126 πρέποντες στρατοῦ ἐκφράζει τὴν ἐξέχουσα θέση τους ὀπτικά προϊὸν

αἰσθητηριακῆς πρόσληψης ne πάλῳ λαχόντες ἀπὸ πληροφορία Ἔμφαση στὸν κλῆρο κυρίαρχο θέμα

131 Mὲ τὴν τρίαινά του ὁ Ποσειδῶν πολεμᾶ τοὺς Γίγαντες ὅπλο μὲ τὸ ὁποῖο συμβολικὰ θὰ ἀποκρουσθοῦν οἱ Ἀργεῖοι

135-142 Ἡ Ἁρμονία ἐμφανίζεται ὡς κόρη τοῦ Ἄρη καὶ τῆς Ἁφορδίτης καὶ σύζυγος τοῦ Κάδμου Οἱ Θηβαῖοι εἶναι laquoπαῖδες Ἁρμονίαςraquo Πίνδ Πυθ 117 Πρβλ παρακλήσεις Δαναΐδων ποὺ ἐπικαλοῦνται τὴν καταγωγή τους (Ἱκ 168 κἑξ 531 κἑξ) Διαρκὴς σχέση μὲ τὸ θεῖον ἁλυσίδα εὐεργεσιῶν καὶ τιμῶν

Γ 149-165

Ὁ Χορὸς ἐκφέρει ἐπιφωνήματα κραυγές Κυριαρχεῖ καὶ πάλι ὁ φόβος Ἡ ἀντιστροφὴ (158-165) ἔχει σαφῶς πιὸ εὔτακτο χαρακτήρα Ἰδίως ἡ προσευχὴ στὴν Ἀθηνᾶ στ 161-165 Ἐπίσης ἡ ὅλη ἀντιστοίχηση στροφῆς-ἀντιστροφῆς εἶναι πιὸ τυπικὴ-ἀκριβής ἀπὸ αὐτὴν τοῦ προηγούμενου ζεύγους 150 ξαφνικὲς κραυγές προκαλοῦν ἔκπληξη δείχνουν πάθος 151-153 ὁ ἦχος τῶν ἁρμάτων εἶναι ἐνδεικτικὸς τῆς ταχύτητάς τους Γι᾽ αὐτὸ τὸ λόγο

ἀναφέρονται καὶ στὴν Πάροδο τῶν Περσῶν (Hutchinson) 157 ἀναλογίζεται ὁ Χορὸς τὴν θέληση ndash πρόθεση τοῦ Θείου 159 ἀκροβόλος laquoποὺ ρίχνει μακριὰraquo ἢ laquoποὺ ρίχνεται ἀπὸ μακριάraquo (χφφ ἀκροβόλων

δ᾽ ἐπάλξεων)middot ἀπαντοῦν ὅροι ἀκροβολίζομαι ἀκροβολισμός κἄ λιθάς πέτρες 162 πολεμόκραντον ἁγνὸν τέλος λεκτικὴ πλησμονὴ ποὺ ὑπογραμμίζει σημασία

τέλους κραίνω = πραγματοποιῶ 163-165 Πύλη Ἀθηνᾶς Ὄγκας Ἡ Ἀθηνᾶ συχνὰ προστατεύει τὶς πόλεις Κεντρικὸς

ρόλος ἐδῶ Πρὸ πόλεως τοποθεσία Ἱεροῦ ὄχι πάντως στὴν ἀκρόπολη Δ 166-180

Στὸ ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος τὸ μέτρο παύει νὰ εἶναι δόχμιοι εἶναι πλέον ἴαμβοι καὶ κρητικοί Οἱ ἴαμβοι ἐνῶ εἶναι τὸ κατεξοχὴν μέτρο τῆς τραγικῆς ἀπαγγελίας πρέπει νὰ ἀποτελοῦσε καὶ ἀρχαῖο τελετουργικὸ μέτρο

Πάντως σ᾽ αὐτὸ τὸ στροφικὸ ζεῦγος οἱ γυναῖκες δὲν ἐπιτρέπουν καμία παρεμβολὴ-ἐπιφώνημα νὰ διακόψει τὶς ἐπικλήσεις τους Χρησιμοποιοῦν λέξεις ὅπως τέλειοι καὶ τέλειαι (ποὺ ἐκπληρώνουν) λυτήριοι (ποὺ σώζουν) φιλοθύτων (ἀναφορὰ στὴν θυσία τὴν λατρεία) ὅλες αὐτὲς οἱ λέξεις ὑποδηλώνουν ἀποτελεσματικότητα καὶ ἀνταπόδοση (χάριν) 166-167 τέλειοι τέλειαί τε ὑποδηλώνει τὴν δυνατότητα τῶν θεῶν νὰ ἐπιφέρουν

ἀνέλπιστες σωτήριες ἀλλαγὲς στὰ πράγματα 168 μὴ προδῶθ᾽ ἰσχυρή παρορμητικὴ ἔκφραση Πρβλ 104 251

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

8

170 ἑτεροφώνῳ στρατῷ ἀναφορὰ στὴ γλώσσα ἐννοεῖται ἡ διάλεκτος σημαντικὸ διακριτικὸ στοιχεῖο τῶν ἑλληνικῶν πόλεων

172 χειροτόνους lt τείνω χεῖραςmiddot ὕψωση χειρῶν ὑποδηλώνει ἔντονα συναισθήματα ὅπως καὶ ἡ χρήση τελετουργικῶν ἐκφράσεων Ἐδῶ ὑποδηλώνεται ἔκφραση ἱκεσίας

174 ἰὼ φίλοι δαίμονες σπανίως χρησιμοποιεῖται ἡ λέξη laquoφίλοιraquo γιὰ τοὺς θεοὺς στὴν τραγωδίαmiddot δείχνει ἐγγύτητα ἐδῶ συνοδεύει ἱκεσίεςmiddot πρβλ παρθένου φίλας φίλοι ἀπὸ τοὺς Ἀθηναίους γιὰ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 999)

177 ἱερῶν δημίων ποὺ ἀνήκουν στὸν δῆμοmiddot πρβλ τὴν ἔκφραση δημοτελεῖς ἑορταί Ἑστία τῆς θρησκευτικότητας ἡ πόλις ὁ δῆμος ὡς κοινότητα πολιτῶν

180 φιλοθύτων ποὺ συνοδεύονται ἀπὸ θυσίες ὀργίων μυστηριακῶν τελετῶν (ἀποδίδει ἐπισημότητα)

μνήστορες ἔστε μοι πρβλ Ἱκ 535 γενοῦ πολυμνήστωρ σχῆμα laquoδῶσε ἐπειδὴ ἔχουμε προσφέρειraquo Σὲ ὥρα ἀνάγκης δὲν ἔχεις χρόνο γιὰ τελετές

Γενικὴ ἀποτίμηση Παρόδου

Προκειμένου νὰ ἐπιτύχουν μία ἀποτελεσματικὴ προσευχή οἱ γυναῖκες πρέπει νὰ ἑστιάσουν συναισθηματικὰ καὶ νᾶ στρέψουν τὴν δύναμη τῆς νοητικῆς της συγκέντρωσης στὴν ὑποστήριξη μιᾶς πειστικῆς θέσης Στὸν στίχο 109 ὁ Χορὸς ἀρχίζει μία ὀργανωμένη ἐπίκληση πρῶτα σὲ ὅλους τοὺς θεούς κατόπιν σὲ κάθε θεὸ ἢ θεὰ χωριστά 110-111 αὐτοσυστήνονται (ἴδετε παρθένων ἱκέσιον λόχονhellip)middot 116 ἀποδίδουν στὸν Δία ὑψηλά μεγαλοπρεπῆ ἐπίθεταmiddot κατόπιν (128-129 130-131) ἀποδίδουν σὲ κάθε θεὸ ἕνα τυπικὸ χαρακτηριστικό Στὴν πρώτη ἀντιστροφὴ (109-127) ἀπευθύνονται μόνο στὸν Δία καὶ ἀμέσως ἀρχίζουν νὰ περιγράφουν τὴν ἐπίθεση τῶν ἐχθρῶν (120-127) Τὸ γὰρ (120) εἶναι ἐπεξηγηματικό ἐντάσσεται δηλαδὴ στὴν προσευχή laquoβοήθησέ μας ἐπειδήhellipraquo Στὸ πρῶτο τμῆμα (τὸ ἀστροφικό 78-108) πρέπει νὰ σημειωθεῖ ὅτι δὲν ἀπαντᾶ κανένα γάρ καὶ κυριαρχεῖ τὸ laquoἀσύνδετονraquo (ἡ μὴ χρήση συνδέσμων ποὺ ὑποδηλώνει λογικὴ ἀλληλουχία) Τώρα ἀντιθέτως ὑπάρχει μία αἴσθηση διανοητικοῦ ἐλέγχου Ὁ ἔλεγχος συνεχίζει νὰ οἰκοδομεῖται στὴν ἀντιστροφή ὅπου ἔχουμε προσευχὴ διαδοχικὰ σὲ ἕξι θεούς Τὸ ἐπιφώνημα laquoφεῦ φεῦraquo ὅταν ἐπικαλοῦνται τὸν Ἄρη μαρτυρεῖ τὴν ἀβεβαιότητά τους σχετικὰ μὲ τὸν ρόλο τοῦ θεοῦ Ἂν καὶ ἔχει ἐπέλθει συγκέντρωση σὲ μεγάλο βαθμό πλήρης εὐφημία δὲν ἔχει ἐπιτευχθεῖ Οἱ νέες γυναῖκες συνεχίζουν νὰ ἄδουν σὲ δοχμίους Ὡς πρὸς τὸ μέτρο παρατηροῦνται ἀναντιστοιχίες μεταξὺ στροφῆς καὶ ἀντιστροφῆςmiddot οἱ ἀναντιστοιχίες αὐτὲς ὑποδηλώνουν ἔλλειψη εὐταξίας ἀτελῆ ἔλεγχο ἐπὶ τοῦ ἑαυτοῦ τους Στὴν ἑπόμενο στροφικὸ ζεῦγος (150-165) πράγματι θὰ ὑποτροπιάσει ὁ Χορὸς σὲ μία κατάσταση πανικοῦ

Καθὼς κλείνει ἡ Πάροδος οἱ γυναῖκες ἔχουν φθάσει σὲ ἕνα ἐπίπεδο εὐταξίας συνεταγμένης ἱκεσίας πρὸς τοὺς θεούς ἀρκετὰ ἀπαλλαγμένης ἀπὸ πανικό Πλησιάζουν πλέον ἂν δὲν ταυτίζονται μὲ τὴν ἀρχετυπικὴ εἰκόνα τοῦ Χοροῦ τῶν παρθένων ποὺ ἄδουν καὶ χορεύουν σὲ θρησκευτικὲς τελετές Ἐκεῖ ὅμως παρεμβαίνει ὁ Ἐτεοκλῆς μὲ τὴν ἀπότομη ἐπίθεσή του στὸν Χορό

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

9

Πρῶτο ἐπεισόδιο (181-286) Ἐτεοκλῆς-Xορός

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐπιστρέφει ἀπὸ τὶς πολεμίστρες καὶ τὴν πόληmiddot ἐκεῖ προφανῶς διαπίστωσε τὸν πανικὸ ποὺ ἔχουν προκαλέσει οἱ γυναῖκες Ἡ σκηνὴ ἐξερευνᾶ τὴ σύγκρουση δύο διαφορετικῶν θρησκευτικῶν ἀντιλήψεων τὴν πηγαία καὶ ἐκδηλωτικὴ θρησκευτικότητα τοῦ Χοροῦ καὶ τὸν πραγματισμὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο ἀλλοῦ ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει ἐμπιστοσύνη στὸ Θεῖον ἐνῶ ὁ Χορὸς ἐκφράζει συχνὰ ἀβεβαιότητα Θὰ θεωρήσουμε ἐντέλει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει δίκιο Ὄχι ἀπαραίτητα ἂν σκεφθοῦμε τὴν πορεία πρὸς εὐφημίαν τοῦ Χοροῦ καὶ τὸ ἀπότομο τῆς παρέμβασης τοῦ Ἐτεοκλῆ Ὡστόσο σαφῶς ἔχει καὶ ἐν μέρει δίκιο καθὼς ἡ προσκύνησις (πρβλ 185 265) ἀποτελεῖ ἀκραία θρησκευτικὴ συμπεριφορά Θυμίζει ἔντονα ἱκεσία ὡστόσο ἡ ἱκεσία προσιδιάζει σὲ κατάσταση ἀπελπισίας ὅταν ἔχει παρέλθει κάθε ἐλπίδα Ὁ Ἐτεοκλῆς κατορθώνει νὰ ἐκφράσει πιὸ νηφάλια τὴν θέση του κατόπιν (266 εὔχου τὰ κρείσσω ξυμμάχους εἶναι θεούς)

Ὁ laquoἐπιρρηματικὸςraquo διάλογος πλαισιώνεται ἀπὸ λυρικὰ μέρη ὅπου ὁ Χορὸς ἐκφράζει τὸν φόβο του Κατὰ τὴν στιχομυθία οἱ γυναῖκες ἐπανέρχονται στὴ στάση προσκύνησης ἐνῶ ἐκφράζουν τὴν ταραχή τους ἀπὸ τὸν θόρυβο Γενικῶς ἐκφράζεται μία ἀντίθεση ἀνάμεσα στὸ ἀρσενικὸ καὶ θηλυκὸ στοιχεῖο τὸν ἰδιωτικὸ καὶ τὸν δημόσιο χῶρο (τὸν οἶκο καὶ τὴν πόλη) Ὁ Ἐτεοκλῆς ἐκφράζει τὶς ἀνδρικὲς ἀρετὲς καὶ συγκεκριμένα τὴν αὐτοκυριαρχία τὴν ἀποφασιστικότητα καὶ τὴν ἀποδοχὴ τῆς μοίρας Βεβαίως οἱ ἀρετὲς αὐτὲς θὰ ἀποδειχθεῖ ἀμφίσημες ὁ ἴδιος ὁ Χορὸς (μετὰ τὸν στ 677) θὰ προσπαθήσει νὰ τοῦ ἀλλάξει γνώμη 181-202 Λόγος Ἐτεοκλῆ 181 θρέμματα νεαρὰ ζῶα 186 μισήματα παραπέμπει στὴ λέξη laquoμιάσματαraquo δυσφημία δυσοίωνη ἔκφραση 187-195 θέμα laquoμισογυνισμοῦraquo καὶ ἀλλοῦ ἀναφέρεται ὡς φαινόμενο πχ στὸν Ἀρ

Θεσμ 786 κἑξ Εὐρ Μήδ 421 κἑξ Πρβλ Ἡσίοδο (Θεογ 690 κἑξ) Σημωνίδη Ἀμοργῖνο (ἀπ 7) Δὲν εἶναι τόσο σπάνια ἡ τραχύτητα τοῦ Ἐτεοκλῆ

191 καὶ νῦν ἡ παροῦσα συγκυρίαmiddot οἱ γυναῖκες θεωρεῖτο laquoφυσικὸraquo νὰ φοβοῦνταιmiddot πρβλ Θουκ 3741 παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον (οἱ γυναῖκες τῆς Κέρκυρας ποὺ πετοῦσαν κεραμίδια στὸν ἐχθρό) διαδρόμους φυγάς τὸ ἄτακτο τρέξιμο μέσα στὴν πόλη ἀποτελεῖ χαρακτηριστικὸ γυναικῶν σὲ πανικό

192 διερροθήσατ᾽[ε] μὲ τὶς κραυγές σας μεταδώσατε τὸν θόρυβο 194 αὐτοὶ δ᾽ ὑπ᾽ αὐτῶν ἔνδοθεν πορθούμεθα ἐκφράζει ἐμφατικὰ τὴν ἀπειλὴ

(διαρκῶς παροῦσα στὸ μυαλὸ τοῦ Ἐτεοκλῆ) νὰ ἀκυρωθεῖ ἡ διάκριση μεταξὺ laquoἐντὸςraquo καὶ laquoἐκτόςraquo Πρόκειται γιὰ ἕνα οἱονεὶ ὀξύμωρον (laquoἔνδοθεν πορθούμεθαraquo)

197 ἄκρως εὔγλωττος στίχοςmiddot ὑποδηλ τὴν ἀγωνία τοῦ Ἑτεοκλῆ νὰ τηρηθοῦν οἱ θεμελιώδεις διακρίσεις ποὺ διέπουν τὸν κόσμο του καὶ διασφαλίζουν τὴν ἀκεραιότητα τῆς πόλεως Ἐπιμονὴ στὴν διάκριση ρόλων μεταξὺ τῶν φύλων στὴν ἀποτροπὴ τῆς σύμφυρσης τῶν ρόλων προϊὸν τῆς ἀναστάτωσης τοῦ πολέμου

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

10

200-201 τἄξωθενmiddot ἔνδονhellip πάλι ὁ θεμελιώδης διαχωρισμόςmiddot ἡ ἀγωνία τοῦ Ἐτ προδίδεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἐμμονὴ στὸν διαχωρισμό ὄχι μόνο ἀπὸ τὴ φύση τοῦ διαχωρισμοῦ Τὸ ἔντονο ἄγχος τοῦ Ἐτεοκλῆ ἴσως προδίδει τὴν ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶςmiddot παρὰ τὸ ἐπισφαλὲς τοῦ ψυχολογικοῦ χαρακτηρισμοῦ μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἑτεοκλῆς αἰσθάνεται πάνω του τὴ laquoσκιὰraquo τῆς Ἀρᾶς μὲ κάποιον τρόπο τὸν ἐπηρεάζει Ἡ παρεμβολή της στὴν προσευχή του (στ 70) αποτελεῖ εὔγλωττο σημάδι

203 ὁ Χορὸς ἐπανέρχεται μὲ δοχμίους ἐκδηλώνοντας πάλι τὴν ταραχή του φίλον Οἰδίπου τέκος σύνηθες νὰ δείχνει ὁ Χορὸς τὴν συμπάθειά του πρὸς τὸν ἡγεμόνα (πρβλ Ἀγ 619) Ὡστόσο κατόπιν θὰ φθάσει ὁ Χορὸς νὰ τοῦ δίνει συμβουλές (677 κἑξ) Ἡ ἀναφορὰ στὸν Οἰδίποδα θυμίζει τὴν καταγωγὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ ἑπομένως καὶ τὴν ἀρά

204-205 ἁρματόκτυπον ὄτοβον ὄτοβον ἐπανάληψη ἐμφατικὴ τῆς ἔννοιας τοῦ κτύπου

208-210 ἡ παρομοίωση ἀναφέρεται στὶς γυναῖκες (σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ) ἐπανέρχεται εἰκονοποιΐα πλοίου Εἰκόνα ποὺ ἀποδίδει ἄσκοπη μετακίνηση ἀπώλεια ψυχραιμίας κινήσεις πανικοῦ φυγών ἀποδίδει παραστατικὰ καὶ τὴ σωματικὴ κίνηση τῶν γυναικῶν (ὄχι μόνο τὴν ψυχική)

211-215 οἱ γυναῖκες ὑπερασπίζονται τὴ στάση τους παρουσιάζοντάς την ὡς προϊὸν ἐμπιστοσύνης στοὺς θεούς

214 βρόμος ἔντονος ἦχος 215 ἤρθην φόβῳ διονυσιακὲς συνδηλώσεις ἐσωτερικὴ ταραχή ἔξαψη Τὸ θηλυκὸ

στοιχεῖο συνδέεται μὲ τὸ διονυσιακό 216 στέγειν χρησιμοποιεῖται γιὰ πλοῖα (νὰ εἶναι ὑδατοστεγῆ)middot εὔχεσθε ὁριστικὴ (ὄχι

προστακτική) προσδιορίζει τὴν παροῦσα κατάστασηmiddot ὁ Χορὸς εἶναι μπροστὰ στὰ ἀγάλματα

217-218 πρόκειται γιὰ δυσοίωνη laquoδύσφημονraquo ἔκφραση τοῦ Ἐτεοκλῆ Καθόλου τυχαῖα ἀκολουθεῖ (219-222) μία ἀποτροπαϊκὴ προσευχὴ τοῦ Χοροῦ 223-225 ὄχι ἄμεση ἀπάντηση Ἐτεοκλῆ σὰν νὰ ἀναγνωρίζει ὅτι ἔχει ἐν μέρει ἄδικο 224-225 γενεαλογικὴ σύλληψη πειθαρχίαςmiddot συνήθης στὴν ἀρχαία σκέψη στὴν ποίηση

ἀλλὰ καὶ στὴν φιλοσοφία Παραστατικότητα καὶ σαφήνεια ὡς πρὸς αἰτιακὴ σχέση Πρβλ κόρος gt ὕβρις gt ἄτη Σωτήρ μᾶλλον ὁ Ζεὺς Σωτήρ Σώζει πόλεις ἐδῶ ἴσως ἀναφέρεται ἀφηρημένα στὸν θεὸ ὡς φορέα σωτηρίας Ὡστόσο σπάνιο νὰ ἀναφέρεται μόνο του τὸ ἐπίθετο Σωτήρ σ᾽ αὐτὴ τὴν περίπτωση ἀντὶ laquoΣωτηρίαςraquo

232 οἱ Ἀθηναῖες γυναῖκες σὲ κανονικὲς συνθῆκες ἔπρεπε νὰ μένουν ἐντὸς τοῦ σπιτιοῦ Ἑπομένως δὲν εἶναι ἐξωπραγματικὰ ὅσα ζητᾶ ὁ Ἐτεοκλῆς Ὡστόσο ἐδῶ ἔχουμε τέλεση θρησκευτικῆς τελετουργίας ὁπότε εἶναι δικαιολογημένη ἡ παρουσία τῶν γυναικῶν στὰ Ἱερά Γενικὰ πάντως στὸ θέατρο οἱ γυναῖκες ἐμφανίζονται πιὸ ἐλεύθερες ἀπὸ ὅτι στὴν πραγματικὴ ζωή Ἐπιλεκτικὴ χρήση συγχρόνων κοινωνικῶν συνθηκῶν Δὲν εἶναι τόσο οἱ ἀπαγορεύσεις καθ᾽ αὑτὲς ποὺ καθιστοῦν ὑπερβολικὸ τὸν Ἑτεοκλῆ εἶναι περισσότερο ὁ ὑπερβολικός ἔμμονος φόβος τῆς παρείσδυσης τῆς γυναίκας στὸν δημόσιο χῶρο

233 διὰ θεῶν ἐμφατικὴ τοποθέτηση στὸν στίχο ἡ πόλη συντηρεῖται χάρις στοὺς θεούς ndash ἐμπρόθετος προσδιορισμὸς τῆς αἰτίας

240 ταρβοσύνῳ φόβῳ ἐμφατικὴ ἔκφραση Πρβλ Ἱκ 736 περιφόβον τάρβος

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

11

Στιχομυθία (245-263) 246 ἐμφανῶςhellipἄγαν σύνδεση μὲ κτύπον δέδορκα ὁ λόγος laquoφαίνεταιraquo ἐξ οὗ τὸ

ἐμφανῶςmiddot ἡ ὀπτικοποίηση ἀποτελεῖ ἀποκορύφωση τῆς ἰσχύος τοῦ λόγου 249 δέδοικα συνοψίζει κυριαρχία φόβου 251 ξαναρχίζουν τὴν προσκύνηση οἱ γυναῖκες (ἀγκαλιάζουν τὰ ἀγάλματα) ξυντέλεια ἀναφέρεται στὸ σύνολο τῶν θεῶν ποὺ λατρεύονται στὴν ἀκρόπολη 252 οὐκ ἐς φθόρον ἀπότομη προσβλητικὴ ἔκφραση δυσφημία 256 ἀντιστροφὴ τῆς προσευχῆς δυσφημία πάλι 257-263 θέμα τεχνικῆς διαλόγου ἀπὸ 258 οἱ στίχοι τοῦ Χοροῦ laquoἀκολουθοῦνraquo

ἀποκρίνονται στοὺς στίχους τοῦ Ἐτεοκλῆ ἐνῶ ἀπὸ 245 ἕως 256 ἦταν ὁ Ἐτεοκλῆς ποὺ ἀποκρινόταν στὸν Χορό Αὐτὴ ἡ μετάπτωση εἶναι σπάνια στὸν Αἰσχύλο καὶ στὸν Σοφοκλῆ Πρόκειται γιὰ τεχνικὴ ἐντυπωσιακὴ καὶ ἄκρως ἐκφραστικήmiddot πχ Εὐρπίδη Ἄλκηστις 380 κἑξ (ἡ Ἄλκηστις παρηγορεῖ τὸν Ἄδμητο)

259 ἀψυχίᾳ ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει laquoταπεινὰraquo τὸ λάθος του Σαφὴς ὁμολογία τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ψυχισμοῦ στὸν λόγο ἁρπάζει ἰσχυρὴ ἔκφραση

260 δείχνει κάποια ὑποχώρηση τοῦ Ἑτεοκλῆ παρακλητικὸς τόνος προσπάθεια νὰ βρεθεῖ κοινὸς τόπος

261 ὡς τάχιστα δείχνει μεγάλη προθυμία γιὰ συμμόρφωση 262 τάλαινα δὲν ἐκφράζει μόνο οἶκτο ἀλλὰ καὶ περιφρόνηση γιὰ τὴν laquoἀλλόκοτηraquo

συμπεριφορά Μονόλογος Ἐτεοκλῆ (264-286) 266 ξυμμάχους εἶναι θεούς ὁ Χορὸς προσευχήθηκε γιὰ τὸ ἴδιον σκοπό Πρβλ 130-

134 145-149 214-215 255 κἀ Βλέπουμε ἀποχρώσεις laquoεὐχετικοῦraquo λόγου 267 κἑξ Πότε ἐκφέρεται ὁ ὀλολυγμός Τὸ πιθανότερο εἶναι νὰ ἀφορᾶ στὴν

προσευχὴ ποὺ ὁρίζεται νὰ ἐκφέρονται μετὰ τὸ πέρας τοῦ μονολόγου τοῦ Ἐτεοκλῆ Παρατηροῦμε τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τῆς ἀπαγορευμένης προσευχῆς (φιλοστόνως ἀγρίοις) καὶ τοῦ εὐμενοῦς ὀλολυγμοῦ

παιώνισον ὁ παιὰν εἶναι τὸ ἀνδρικὸ ἀντίστοιχο τῆς ὀλολυγῆς Μπορεῖ καὶ νὰ ἐκφέρονται ταυτόχρονα οἱ δύο κραυγές (στὸ πλάισιο τῆς ἴδιας τελετῆς)

269 ἑλληνικόν οἱ ἄγριες καὶ θρηνητικὲς κραυγὲς θεωροῦντο laquoβαρβαρικὸraquo στοιχεῖο Πρβλ Πέρσ 635 Ἱκ 119middot ἐπίσης Χοηφ 423-424

281 τὸ μόρσιμον ἡ μοῖραmiddot κεντρικὸ θέμα Διαρκῶς προετοιμάζεται ἡ τελικὴ συνειδητοποίηση τοῦ Ἐτεοκλῆ (653) ὁπότε ὑποκύπτει στὴ μοῖρα του

282 ἓξ ἐμοὶ σὺν ἑβδόμῳ σημαίνει ἁπλῶς laquoἕξι σὺν τὸν Ἐτεοκλῆraquomiddot ὡστόσο περιέχει ἔντονη τραγικὴ εἰρωνία

283 τὸν μέγαν τρόπον πρβλ 465 laquoοὐ σμικρὸν τρόπονraquo (ἀλαζονικὸ σῆμα) ἀντηρέτας ἀντὶ + ἐρέτης αὐτὸς ποὺ κωπηλατεῖ ἐνάντια

286 χρεία ἡ ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ὁρισθοῦν ὑπερασπιστές ὁ Ἐτεοκλῆς ἐξέρχεται Μόλις τελειώσει τὸ Χορικό θὰ εἰσέλθει ὁ Ἄγγελος καὶ θὰ ζητήσει ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ νὰ ὁρίσει (ἢ μᾶλλον νὰ ἀποκαλύψει) τοὺς ὑπερασπιστὲς γιὰ κάθε μία ἀπὸ τὶς πύλες

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

12

Κλήρωση - ἐπιλογή

Ἐδῶ ἐγείρεται τὸ ἐρώτημα κατὰ πόσον ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ κάνει ὅλες τὶς ἐπιλογές του κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ Πρώτου Στάσιμου Μία ἰσχυρὴ ἄποψη λέει ὅτι τὸ τάξω μολών ἀποτελεῖ ἱκανὴ ἔνδειξη ὅτι πρόκειται νὰ ὁλοκληρώσει τὶς ἐπιλογές του Δὲν συνηθίζεται στὸ ἀρχαῖο θέατρο (χωρὶς προφανῆ λόγο) νὰ μὴν θεωρεῖται ὡς γενόμενο κάτι ποὺ ἔχει προαναγγελθεῖ Ὁ Ἐτεοκλῆς δηλώνει ὅτι θὰ ὁρίσει τοὺς ἕξι ὑπερασπιστὲς πρὶν φθάσουν οἱ ἀγγελιαφόροι (285)middot δηλώνει σαφῶς ὅτι θὰ κάνει τὴν ἐπιλογὴ ἐκτὸς σκηνῆς

Πρῶτο Στάσιμο (287-368)

Ὁ Χορὸς χρησιμοποιεῖ ἔντονα ὁμηρικὴ γλώσσα (βλ ἰδίως 300 316-317 322) Στοὺς στ 321-322 γίνεται ὑπαινιγμὸς στὴν πτώση τῆς Τροίας Ἡ πτώση τῆς Τροίας ὑπῆρξε ἀντικείμενο πραγμάτευσης κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ περίοδοmiddot γνωρίζουμε τὴν Ἰλίου Πέρσιν τοῦ ἐπικοῦ κύκλου καὶ τὸ ὁμότιτλο ποίημα τοῦ Στησιχόρου Τὸ κοινὸ ἦταν ἐξοικειωμένο μὲ τὴν παράδοση αὐτήmiddot τὸ ὑποθέτουμε σαφῶς στὴν περίπτωση τῶν Τρωάδων τοῦ Εὐριπίδη Βλ πχ τὶς σφαγὲς βρεφῶν στοὺς στ 348-350 κάτι ποὺ δὲν ὑφίστατο στὴν ἐμπειρία τῶν Ἑλλήνων τῆς κλασσικῆς ἐποχῆς ὡστόσο γνωστὸ ἀπὸ περιγραφὲς τῆς ἅλωσης τῆς Τροίας Μέρος τῆς παράδοσης ἐπίσης τὸ σύρσιμο τῶν γυναικῶν στὴ σκλαβιά (328-329) πρβλ Ἰλ Ζ 454 κἑξ Χ 62 65 Δομή 287-320 προσευχὴ στοὺς θεούς αἴτηση σωτηρίας 321-368 ἡ ἐξέλιξη τοῦ ὕφους καὶ τοῦ τόνου εἶναι περίπλοκη Στοὺς στ 321-337 ὁ

Χορὸς ἀπασχολεῖται πρωτίστως μὲ τὴν Θήβα καὶ τὴ μοῖρα τῶν γυναικῶν της Ἡ γλώσσα εἶναι ἐξαιρετικὰ ἐκφραστικὴ καὶ παθητική Στοὺς στ 338-368 ἡ περιγραφὴ εἶναι γενική ἂν καὶ στὸ τέλος ἐπιστρέφει στὶς γυναῖκες Στοὺς στ 340-344 345-350 ἀναφέρεται σειρὰ πράξεων ἀπότομαmiddot ἀκολουθεῖ μὲ ἐκτενέστερη περιγραφή Ἐν γένει ἀποδίδεται ἡ σαρωτικὴ διάσταση καὶ ἡ σύγχυση τῆς καταστροφῆς μὲ ἰσχυρὲς εἰκόνες

Σχόλια 287 μέλει ὁ Χορὸς ἀναγνωρίζει τὸ καθῆκον του καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ ὑπακούσει στὶς

ἐντολὲς τοῦ Ἐτ ὡστόσο ὁ φόβος κυριαρχεῖ οὐχ ὑπνώσσει τολμηρὴ μεταφορὰ στὴν καρδιὰ τῆς ἀϋπνίας ποὺ χαρακτηρίζει τοὺς φοβισμένους καὶ ἀγωνιοῦντες ἀνθρώπους

292-294 παρομοίωση μὲ περιστέρια ποὺ ἀπειλοῦνται ἀπὸ φίδι ἀρχετυπικὴ ἀπεικόνιση ἀνυπεράσπιστου στόχου Σπάνια ἡ μακρὰ παρομοίωση στὸ δρᾶμα καὶ δὴ στὸν Αἰσχύλο ὑψηλὸ ὕφος Βλ κατόπιν Ἐτεοκλῆ γιὰ Ἱππομέδοντα (501-503)

πάντρομος ἰδέα ὅτι κανένα πλάσμα δὲν φοβᾶται τόσο ὅσο τὸ περιστέρι βλ Σοφ Αἴ 139-40 Εὐρ Ἀνδρ 1140-1141

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

13

301 παντὶ τρόπῳ δίδει ἔμφαση στὴν ἀμεσότητα τοῦ κινδύνου Διογενεῖς ἐννοοῦνται ὅλοι οἱ θεοί Ὁ Ζεὺς συμβολικὰ πατέρας (Ὅμηρος) ἀνθρώπων καὶ θεῶν

304 ἀμείψεσθε δηλ ποῦ θὰ μεταφερθεῖτε Ὑφίσταται ἡ ἀντίληψη ὅτι οἱ θεοὶ ἐγκαταλείπουν μία πόλη ὅταν αὐτὴ καταστρέφεται

315-316 ἄταν ἐμβαλόντες καλοῦν τοὺς θεοὺς νὰ ἐμβάλουν πανικὸ στοὺς ἐχθρούς ὥστε ἐκεῖνοι νὰ ρίξουν τὰ ὅπλα τους Εἶναι γνωστὲς ἀπὸ τὴν παράδοση οἱ ξαφνικὲς κρίσεις πανικοῦ στὸ πεδίο τῆς μάχης

320 ὀξυγόοις λιταῖσιν ὁ Χορὸς περιγράφει τὸν δικό του τρόπο ἔκφρασης καὶ ἔτσι ἐντείνει τὸ θεατρικὸ ἀποτέλεσμα Πρβλ Πέρσ 635-636 Ἱκ 69 Σκηνοθετικὸς δείκτης ὁ Χορὸς ἐκβάλλει ὀξεῖες παρακλητικὲς κραυγές

322 Ἄϊδᾳ προϊάψαι μετάθεση ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους (προοίμιο Ἰλιάδας) σὲ πόλη 326 κεχειρωμένας αἰχμάλωτες ἄγεσθαι εἰρωνία καθὼς χρησιμοποιεῖται συχνὰ μὲ

τὴν ἔννοια laquoπαίρνω μία γυναίκα σὲ γάμοraquo 353-356 περιγραφὴ λεηλασίαςmiddot ἀπληστία ξένου στρατεύματος 363-368 δυσνόητο φθαρμένο χωρίο Ἀναφέρεται σὲ γάμο

Συμπέρασμα οἱ γυναῖκες ἐκφράζουν μία πλευρὰ τοῦ πολέμου ὅπως τὴν ζοῦν οἱ ἴδιες τὸ ὑψηλὸ τίμημα ποὺ πληρώνουν σὲ περίπτωση ἥτταςmiddot ἀντίθεση μὲ κόσμο ἀνδρῶν ὀρθολογιστικὴ προσέγγιση πειθαρχία

Δεύτερο ἐπεισόδιο (369-719) Ἑπτὰ Ζεύγη λόγων διάλογος Ἐτεοκλῆ-Χοροῦ

Λόγω τῶν διαστάσεών της ἀλλὰ κυρίως λόγω τοῦ ρόλου του στὴ δομὴ καὶ τὴν δυναμικὴ τοῦ δράματος ἡ κεντρικὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ ἀποτελεῖ τὸ οὐσιῶδες τμῆμα του Ἀντιθέτως ὁ Εὐριπίδης στὶς Φοίνισσες ἐπιφυλάσσει περιθωριακὴ θέση στὴν περιγραφὴ τῶν Ἑπτὰ καὶ τῶν ἀσπίδων τους Οἱ σύγχρονοι μελετητὲς ὡστόσο προβάλλουν τὴ σημασία αὐτοῦ τοῦ ἐντυπωσιακοῦ δραματικοῦ crescendo Στατικὴ μὲν ἡ σκηνή ἀλλὰ μεστὴ νοήματος Στὸ τέλος αὐτῆς τῆς σκηνῆς (στ 653) μεταβάλλεται ἀπότομα ἡ συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ συνθηκολογεῖ μὲ τὴ μοῖρα του ἀναγνωρίζει τὴν Ἑρινύ Γεννῶνται λοιπόν πιεστικὰ ἐρωτήματα ὡς πρὸς χαρακτήρα ρόλο Ἐτεοκλῆ τὸ πλέον πολυσυζητημένο θέμα τοῦ δράματος Κομβικὸ ζήτημα ὁ Ἐτεοκλῆς ἀλλάζει ἢ ἐμφανίζονται κρυμμένες πτυχὲς τοῦ χαρακτήρα του Στὴ σκηνὴ τῶν Ἑπτὰ Ζευγῶν ὁ Ἐτεοκλῆς καλεῖται νὰ ἑρμηνεύσει τὰ σχέδια πάνω στὶς ἀσπίδες τῶν Ἑπτά ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα τὰ λόγια καὶ τὴ στάση τοῦ ἑκάστοτε πολεμιστῆ Ἑρμηνεία σημαίνει ἐδῶ καὶ ἀντιστροφὴ τῆς σημασίας τοῦ συμβόλου Ἐμεῖς καλούμαστε νὰ ἑρμηνεύσουμε καὶ τοὺς ἑρμηνευτές (Ἐτεοκλῆ καὶ Χορό) Κεντρικὸ θέμα καὶ ἐδῶ ἡ ἰσχύς ἡ ἐπικινδυνότητα τῆς γλώσσας

Στὸ πλαίσιο τῶν ζευγῶν ἀναπτύσσονται κεντρικὰ θέματα τοῦ ὅλου δράματος τὸ μοτίβο τῆς γῆς ἡ ἀγριότητα τῶν ἐχθρῶν ἡ ἀντίθεση τοῦ πολιτισμοῦ στὴ βαρβαρότητα ἠ εὐσέβεια καὶ ἡ ὕβρις

Ἡ σύγκρουση στὶς ἑπτὰ πύλες τῆς Θήβας (ἀμφισβητούμενης ἱστορικότητας) ἀνάγεται ἀπὸ τὴν ἁπλὴ τοπογραφία καὶ τοὺς μέχρι τοῦδε διαχωρισμοὺς (ἔσω-ἔξω

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

14

γένος-πόλις) σὲ κοσμικὰ ἐπίπεδα καὶ μεγέθη ἥλιος σελήνη Τυφών Δίκη Εἰσέρχονται στὸ προσκήνιο κοσμικὲς δυνάμεις Ἔχουμε μία διαδοχὴ ἐμβλημάτων μὲ σημασία νύκτα γυμνὸς ὁπλίτης στρατιώτης μὲ ὁπλισμό Τυφών Σφίγγα Δίκη Ἑπίσης πορεία συμβολισμῶν ἀπὸ τὸ laquoἔξωraquo τοῦ κοσμικοῦ συμβολισμοῦ στὸ laquoἐντὸςraquo τῆς πόλεως στὸ δρᾶμα τῶν ἀδελφῶν

Οὐσιαστικὰ ἕνας λεκτικὸς ἀγὼν ποὺ προτυπώνει τὴν μάχη Πολλαπλὰ δίκτυα συμβολισμῶν Εἶναι ὁ κόμβος ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὸ πρῶτο στὸ τρίτο μέρος του δράματος στὰ χορικὰ καὶ τὸν θρῆνο Ἡ εἰκονοποιΐα μετοχετεύεται σὲ νέα σχήματα τὸ πλοῖο τῆς πόλεως γίνεται ἡ γενιὰ τῶν Λαβδακιδῶν ποὺ παρασύρεται στὸν Κωκυτόmiddot ἡ πολιτικὰ φορτισμένη συγγένεια τῶν Σπαρτῶν ἐκφωτίζει τὴν τραγικὴ συγγένεια Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκηmiddot τὸ μοτίβο τῆς γῆς καὶ τῆς σπορᾶς ἀποκτᾶ μακάβριες συνδηλώσεις

Ὡς πρὸς τοπογραφία πυλῶν τὸ πρόβλημα ἔγκειται στὸ ὅτι διαφορετικὲς λογοτεχνικὲς πηγὲς μᾶς δίνουν ἄλλες ὀνομασίες (ὄχι ἐντελῶς διαφορετικὲς) γιὰ τὶς πύλες ἂν καὶ καθιερώνονται ὡς ἑπτὰ μετὰ τὸν Αἰσχύλο Στὴν κλασσικὴ περίοδο ἡ πόλη δὲν εἶχε ἑπτὰ πύλες ὑπῆρχε ὡστόσο τεῖχος γύρω ἀπὸ τὴν Καδμεία (τὴν ἀκρόπολη) τὸ ὁποῖο πρέπει νὰ εἶχε πύλες μὲ παραδοσιακὰ ὀνόματα Τρεῖς ἀπὸ τὶς πύλες (Ἠλέκτραι Προιτίδες Νήϊσται) μποροῦν νὰ ἐντοπισθοῦν μὲ ἀρκετὴ ἀσφάλεια ἀπὸ τὴ διήγηση τοῦ Παυσανία κάτι ποὺ σημαίνει ὅτι τὰ ὀνόματά τους παρέμειναν στὸν θηβαϊκὸ θρύλο μέχρι καὶ τὴ ρωμαϊκὴ ἐποχὴ καὶ ἴσως ἦταν οἱ μόνες ποὺ χρησιμοποιούνταν ἀκόμη

Σημαντικό ξενικᾶ ἡ ἀφήγηση ἀπὸ τὶς Προιτίδες πῦλες ἀνατολικὰ καὶ κλείνει μὲ τὶς Ἕβδομες πύλες δυτικά ἐκεῖ ὅπου παραδοσιακὰ τοποθετεῖται ἡ ὁδὸς πρὸς τὸ laquoἐπέκειναraquo Παραλληλία πορείας πρὸς τὴν ἀντιπαράθεση τῶν ἀδελφῶν Ἐπίσης ἀντίθεση ἀνάμεσα στὶς κατονομαζόμενες πύλες καὶ τὴν ἕβδομη ποὺ δὲν κατονομάζεται

Οἱ πῦλες Προιτίδες (Τυδεύς) Ἠλέκτραι (Καπανεύς) Νήϊσται (Ἐτέοκλος) Ὄγκας (Ἱππομέδων) Βορραῖαι (Παρθενοπαῖος) Ὁμολωΐδες (Ἀμφιάραως) Ἕβδομαι (Πολυνείκης)

Ἐπίσης κλιμάκωση ὡς πρὸς τοὺς χρόνους τῶν ρημάτων ἀπὸ τὸν παρακείμενο ἢ τὸν μέλλοντα στὸν ἐμφατικὸ ἐνεστῶτα καὶ μέλλοντα εἶμι καὶ ξυστήσομαι (672) Ἔχουμε ἕνα χρονικὸ ἀνάπτυγμα ποὺ ἐκτείνεται καὶ πρὸς τὸ παρελθὸν καὶ πρὸς τὸ μέλλον κατὰ τρόπο ποὺ διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τοῦ ἔργου

Ἀπὸ μορφικῆς ἀπόψεως ἡ κατασκευὴ τῆς σκηνῆς εἶναι μοναδικὴ στὴν ἑλληνικὴ τραγωδία 20 στίχοι περίπου κάθε λόγος τοῦ Ἀγγέλου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Μετὰ ἀπὸ κάθε ζεῦγος παρεμβαίνει ὁ Χορός μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς σύντομες στροφὲς ἀποκαλύπτεται μία πορεία ἀπὸ τὴν ἀγωνία στὴν αὐτοπεποίθηση καὶ ἀπὸ τὴν αὐτοπεποίθηση στὴν ἐπάνοδο τοῦ φόβου Ἀκολουθεῖ laquoἐπιρρηματικὴraquo σκηνὴ ποὺ ἀντικατοπτρίζει ἐκείνην ποὺ ἀκολούθησε τὴν πάροδο

Τυδεύς (375-421)

Μαθαίνουμε εὐθὺς ὅτι ἐνῶ ἀποφασίσθηκε σὲ νυκτερινὸ συμβούλιο ἡ ἐπίθεση στὸ μεταξὺ οἱ θυσίες ποὺ τελεῖ ὁ Ἀμφιάραος ὁ μάντης δὲν φέρνουν καλοὺς οἰωνούς Κατόπιν (571-575) θὰ τὸν σχολιάσει ἀρνητικὰ ὁ Ἀμφιάραος ἡ σκηνὴ ἀρχίζει μὲ τὸν Τυδέα νὰ λογομαχεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο καὶ τελειώνει μὲ τὸν Ἀμφιάραο νὰ ἐπιπλήττει

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

15

τὸν Τυδέα (κυκλικότητα) μετὰ μένει ὁ Πολυνείκης Ἐπίσης ἀναλογία μὲ Πολυνείκη καταγωγὴ αἱμομικτική ἐξορία ἀπὸ Καλυδώνα (φόνευσε συγγενῆ) καταφυγὴ στὸν Ἄδραστο γάμος μὲ τὴν κόρη του

Μὲ τὴν καθυστέρηση λόγω δυσοίωνων θυσιῶν δικαιολογεῖται δραματουργικὰ ἡ διάρκεια τῆς κεντρικῆς σκηνῆς Ὑπάρχει ἀκόμη λίγος χρόνος δὲν εἶναι ἀπόλυτα πιεστικὲς οἱ συνθῆκες γιὰ τοὺς Θηβαίους 378-379 πόρον περᾶν ἐτυμολογικὸ σχῆμα Ὁ Ἰσμηνὸς ἔρρεε κατὰ μῆκος τῆς

ἀνατολικῆς πλευρᾶς τῆς πόλης μέχρι ποὺ κτίσθηκαν νέα τείχη τὸν ἕκτο αἰῶνα 380 μαργῶν δείχνει ἔντονη μανίαmiddot πρβλ Πίνδ Νεμ 920 (οἱ Ἑπτά) 381 ὡς δράκων βοᾷ τὸ σφύριγμα τοῦ φιδιοῦ δὲν μοιάζει μὲ τὴν κραυγὴ τοῦ Τυδέα

ὡστόσο προκαλεῖ τρόμο Δράκων ἀπειλητικὸ φίδι 384-386 τὰ τρία λοφία ἔχουν κάτι τὸ μεγαλοπρεπὲς καὶ τὸ ἐξωτικόmiddot παραπέμπουν σὲ

laquoπρο-ὁπλιτικὴraquo ἐποχή Τὰ τινάζει ὅπως θὰ ἔκανε καὶ στὴ μάχη Τρομακτικὰ καὶ τὰ κουδούνια ὡστόσο γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ ἔχουν κάτι τὸ ἀλαζονικὸ καὶ κενό

387 ὑπέρφρον συνδέεται μὲ ὕβριν ἀλαζονεία 391 ὑπερκόμποις ὁ κόμπος (ἀλαζονεία) καὶ τὰ παράγωγά του ἀπαντοῦν συχνά 404

425 436 473 480 500 538 551 554 794 392 βοᾷ ἄναρθρες κραυγές τρομακτικές Ὡστόσο καὶ λόγια [Μόνο ὁ Ἱππομέδων

δὲν λέει λόγια ὁ πλέον τρομακτικός] Ἡ ἀνυπομονησία τοῦ ἀλόγου καθρεφτίζει τὴ μανία τοῦ πολεμιστῆ

395 Προῖτος παπποῦς τοῦ Λοκροῦ ποὺ βοήθησε τὸν Ἀμφίωνα καὶ τὸν Ζῆθο νὰ

χτίσουν τὴ Θήβα Σημειωτέον ὅτι θεωρεῖται εὑρετὴς τῆς κυκλικῆς ἀσπίδας 397 θέμα ποιητικῆς τεχνικῆς ὁ Ἑτεοκλῆς δὲν ἀπαντᾶ ἀμέσως στὴν ἐπίμονη ἐρώτηση

ποιός θὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἐχθρό Ξεκινᾶ σχολιάζοντας τὴν περιγραφή του 409 Αἰσχύνης οἱ Σπαρτιᾶτες λατρεύουν ὡς θεὰ τὴν Αἰδῶ Πρβλ Θουκ 184 αἰδὼς

σωφροσύνης πλεῖστον μετέχει αἰσχύνης δὲ εὐψυχία Ὅπως ὅλοι οἱ Θηβαῖοι ἔχει καὶ αὐτὸς ποιοτικὴ διαφορὰ ἀπὸ τὸν Ἀργεῖοmiddot γενικὴ παρατήρηση Ὁ μόνος Θηβαῖος ποὺ ἔχει εἰδικὸ λόγο νὰ ἀντιταχθεῖ στὸν Ἀργεῖο ἀντίπαλό του (Ἱππομέδοντα) εἶναι ὁ Ὑπέρβιος

414 Παραδίδεται ἡ ἱστορία ὅτι ὁ Τυδεύς ἐνῶ εἶχε ἤδη τραυματισθεῖ ἀπὸ τὸν Μελάνιππο τὸν σκότωσε καὶ πῆγε νὰ τοῦ ρουφήξει τὸν ἐγκέφαλο ἐν κύβοιςhellipκρινεῖ δὲν ὑποδηλώνει αὐθαιρεσία ἀλλὰ περισσότερο ἀστάθεια καὶ ἀδυναμία πρόβλεψης Καὶ ἀλλοῦ ἡ εἰκόνα τοῦ θεοῦ ποὺ ρίχνει κύβους

416 Στοὺς Ἀθηναϊκοὺς ἐπιταφίους λόγους ὑπάρχει ὁ ρητορικὸ τόπος ὅτι ὡς αὐτόχθονες οἱ Ἀθηναῖοι ἔχουν ὡς μητέρα τὴ γῆ Πρβλ Πλάτωνος Πολ 414d-e

Καπανεύς (422-456) 424 ὅδ᾽ ἄλλος ὑποκείμενοmiddot γίγας κατηγορούμενο Ὁ Καπανεὺς προσομοιάζει τοὺς

Γίγαντες τόσο ὡς πρὸς τὸ σωματικό του μέγεθός (424-425) καὶ ὡς πρὸς τὶς φιλοδοξίες του (425)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

16

427-428 θεοῦhellipμὴ θέλοντος ἡ φράση ὑπονοεῖ ὅτι ὁ θεὸς δὲν θέλειmiddot οὐσιαστικὰ ἀνατρέπεται τὸ εὐσεβὲς laquoθεοῦ θέλοντοςraquo 429 Ἔριν ὁ Καπανεὺς ἀντιλαμβάνεται βλάσφημα τὴ δράση του ὡς ἀντιπαράθεση μὲ τὸν Δία καὶ τὴν ὁποία μάλιστα ξεκινᾶ ὁ θεός Ἔρις ἐδῶ εἶναι ὁ κεραυνός

432 γυμνὸν ἄνδρα πυρφόρον ὁ laquoπρωτογονισμὸςraquo αὐτὸς ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο σταθμὸ στὴν πορεία ποὺ σηματοδοτοῦν τὰ Ἑπτὰ Ζεύγη Ἀπὸ τὰ στοιχεῖα τῆς φύσης στὴν ἀσπίδα τοῦ Τυδέα τώρα στὸν ἄνθρωπο laquoΓυμνὸςraquo ἴσως σημαίνει ἐδῶ ὁ καταδρομέας ποὺ δὲν φέρει βαρὺ ὁπλισμὸ καὶ θώρακα

435-436 ἐρωτήσεις ποὺ δείχνουν τὴν ἀγωνία τοῦ ἀγγελιαφόρου καὶ ἐντείνουν τὴν ἀγωνία τοῦ κοινοῦ

437 κέρδος ἐπειδὴ ἡ ἀλαζονεία τῶν ἐχθρῶν προκαλεῖ τὴν ὀργὴ τοῦ θεοῦ καὶ θὰ ἀποβεῖ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβαίων 438 ματαίων ὄχι ἁπλὰ laquoματαίωνraquo ἀλλὰ ἀλαζονικῶν μοχθηρῶν

439 κατήγορος κεντρικὸ θέμα ἡ ἀντιστροφὴ τῶν λόγων τῆς γλώσσαςmiddot πρβλ μαντεύσεται (406) 441 ἀπογυμνάζων στόμα δύο ἑρμηνεῖες εἴτε ἀποκαλύπτει ξεγυμνώνει τὸν λόγο του εἴτε γυμνάζει (πιὸ φυσιολογικό) τὴ γλώσσα του Ἡ βacute ἑρμηνεία περιορίζει τὴν ἐπικινδυνότητα τοῦ Καπανέα στὴ χρήση τοῦ λόγου (καὶ ὄχι ἔργων) 443 γεγωνὰhellipκυμαίνοντ᾽ ἔπη ὑπογραμμίζεται ἡ κενότητα τῶν λόγων 445-446 οὐδὲν ἐξῃκασμένονhellipἡλίου ἀνατροπὴ-ἀνασκευὴ τῆς παρομοίωσηςmiddot ἐπαναλαμβάνει κατὰ λέξιν τὰ λόγια τοῦ Καπανέα στοιχεῖο σαρκασμοῦ

447 στόμαργος αὐτὸς ποὺ μιλάει πολύmiddot (ἀργός ταχύςmiddot πρβλ Ἀργώ) 448 αἴθων πύρινος Πρβλ Ἰλ Σ 154 φλογὶ εἴκελος ἀλκήν 450-451 λέγ᾽ ἄλλον ἐν ἄλλαιςhellip ταχὺς ρυθμός φανερώνει αὐτοποίθηση Συγκριτικὴ ἀποτίμηση Καπανέα-Τυδέα

Ἐπιστρέφοντας στὸν Τυδέα ἀνακαλύπτουμε ὅτι δὲν παρουσιάζεται ὡς ἄνθρωπος ἡ ἀσπίδα του (σελήνη νυκτερινὸς οὐρανός) συμβολίζει κάτι τὸ ὑπερανθρώπινοmiddot ὁ ἴδιος παρομοιάζεται μὲ δράκοντα (381) μὲ ἵππο (393-394) Ὁ Ἐτεοκλῆς τὸν μετατρέπει σὲ ἄνδρα (397) καὶ μειώνει τὴν ἀλαζονεία τῶν κοσμικῶν του ἐμβλημάτων (ὑπέρφρον σῆμα 387 ὑπέρφρονας λόγους 410)middot ἐπίσης τὸν ἐξανθρωπίζει μὲ ἀναφορὲς στὸν θάνατο καὶ τὸν τάφο Ὁ Τυδεὺς φαίνεται νὰ ταλαντεύεται μεταξὺ τῶν δύο ἄκρων (ὑπερανθρώπινο ὑπανθρώπινο ἐπίπεδο) ἐνῶ θὰ ἀποκληθεῖ γίγας (γίγας ὅδ᾽ ἄλλος 424) Ὁ Τυδεὺς δὲν ὁμιλεῖ βρέμει (378) βγάζει ἤχους σὰν φίδι (381) ἐπιπλήττει (384-385) τινάζει τὰ κουδούνια (386) χλιμιντρίζει (392) Ὁ Καπανεὺς ὅμως ἔχει σκέψεις (φρονεῖ 425) ἀπειλεῖ (426 440) δηλώνει (φησί 428) παρομοιάζει (προσῄκασεν 431) τὰ χρυσᾶ γράμματα μιλοῦν (φωνεῖ 434) τὰ λόγια του ἔχουν φωνὴ (γεγωνά 443)middot ἔχει γλώσσα (439)

Ὁ γυμνὸς ἄνδρας μπορεῖ νὰ ὑπονοεῖ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο καὶ τὰ πρῶτα στάδια τοῦ πολιτισμοῦ φωτιά χρυσὸς (σμιλεύεται χάρη στὴ φωτιά) τέχνη γραφῆς Πρόοδος διαφοροποίηση σημειωτικὴ πολυπλοκότητα laquoλαμπάςraquo χρυσός ὠχρὲς ἀντανακλάσεις τοῦ ἡλίου και τῆς σελήνης ἀπὸ συμβολικὴ ταυτότητα στὴν περίπτωση τῆς πρώτης ἀσπίδας ἔχουμε τώρα σύγκριση (πῦρ-ἥλιος-κεραυνός) Εἰσάγεται ὁ λόγος καὶ ἡ σύγκριση ἀντὶ τῆς πρωτογενοῦς ταύτισης

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

17

Ἐτέοκλος (457-485)

Τὸ ὄνομά του ἀντικατοπτρίζει τρόπον τινά τὸ ὄνομα τοῦ Ἑτεοκλῆ ὡστόσο

δὲν ἀποτελεῖ ἐπινόηση τοῦ Αἰσχύλουmiddot ἀπεικονιζόταν σὲ ἕνα σύμπλεγμα ἀγαλμάτων τοῦ ὕστερου πέμπτου αἰῶνα Ἀπὸ ἄλλους καταλόγους τῶν Ἑπτὰ ἀπουσιάζει βέβαια 458-459 ἀναφορὰ στὸν κλῆρο κλήρωση μέσα σὲ χάλκινο κράνος Σημαίνει ὅτι ὁ

Ἐτέοκλος εἶναι ὁ τρίτος στὴν ἀρχικὴ κλήρωση 460 Νηΐτησι μὲ laquoσraquo ἢ χωρίς 466-467 παράσταση ἀσπίδαςmiddot ἀνὴρ ὁπλίτης ὁπλισμένης στρατιώτης σὲ ἀντίθεση μὲ

laquoγυμνόνraquo Χρησιμοποιούνταν πράγματι κλίμακες γιὰ νὰ καταληφθοῦν πόλεις Ἡ παράσταση θυμίζει τὴν πρόθεση τοῦ Καπανέα ὡστόσο ἐδῶ μεγαλύτερος ρεαλισμός μεγαλύτερη νηφαλιότητα

Ἀναγωγὴ στὴν πρώτη καὶ τὴ δεύτερη ἀσπίδα ἐνῶ ἡ πρώτη ἦταν laquoἴση πρὸς

ἑαυτήνraquo δηλαδὴ ἕνα ἀπόλυτο σύμβολο ἡ δεύτερη ὅριζε μία σχέση μερικῆς σύγκρισης μεταξὺ ἀσπίδας καὶ κατόχου γυμνός - ὁπλισμένος Ἡ τρίτη παριστάνει ἕναν ὁπλίτη ἀπομίμηση ἀντίγραφο τοῦ πολεμιστῆ Μὲ πολιτισμικοὺς ὅρους ἡ τρίτη ὑποδηλώνει μία πρόοδο στὸν τομέα τῆς τεχνικῆς ἐξέλιξης ἀπὸ τὸν προμηθεϊκὸ ἄνθρωπο στὴ χρήση τῶν ἐργαλείων Ἐπίσης στὴν πολεμικὴ τέχνη ἀπὸ τὴν ἀπειλὴ στὴν χρήση τὴς κλίμακας Ἐπιπλέον ἀντὶ νὰ παρομοιάζεται ὁ πολεμιστὴς μὲ ἄλογο τὰ ἄλογα περιγράφονται ξεχωριστά

Ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα μοιάζει νὰ ἀψηφᾶ τὴν θεμελιώδη διάκριση φύσεως καὶ τέχνης Εἶναι τὸ ἀντίγραφο τοῦ Ἐτεόκλου Ἡ ἔννοια τῆς ἀναλογίας ἐφαρμόζεται στὸ ἴδιο τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος - Ἐτεοκλῆς (ὣς τώρα μικρὴ σημασία ἐτυμολογίας) Τὸ ὄνομα Ἐτέοκλος ἀπειλεῖ τόσο τὴν ἀσφάλεια τῆς θέσης τοῦ Ἐτεοκλῆ ὅσο καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ὀνόματός του 468 χοὗτος laquoκαὶ αὐτόςraquo δηλαδὴ ὁ ὁπλίτης πάνω στὴν ἀσπίδα Ὡσὰν ὁ ἀνάγλυφος

ὁπλίτης νὰ ἀποτελεῖ ἀντίτυπο τοῦ ἄλλου ξυλλαβαῖς θεμελιῶδες στοιχεῖο τῆς γραφῆς Ὁ ἀπεικονιζόμενος ὁπλίτης ἐπαναλαμβάνει οὐσιαστικὰ τὴν ὑβριστικὴ δήλωση τοῦ Καπανέα Τὸ νὰ περιφρονεῖς τὸν Ἄρη ἀντιβαίνει στὴ θυσία τῶν Ἑπτάmiddot ὁ Ἱππομέδων ἀντιθέτως εἶναι ἔνθεος Ἄρει (497)

473 καὶ δὴ πέπεμπται ἔνδειξη ὅτι ἔχουν ἤδη ὁρισθεῖ οἱ ὑπερασπιστές Οἱ μέλλοντες δικαιολογοῦνται οἱ παρακείμενοι ὅμως δὲν ἐξηγοῦνται εὔκολα σὰν νὰ συμβαίνουν laquoτώραraquo

475-476 δὲν θὰ φοβηθεῖ τὰ χλιμιντρίσματα θυμόμαστε τὸν φόβο τῶν γυναικῶν σὲ Πάροδο καὶ αacute Στάσιμο

477 τροφεῖα πληρώσει χθονί θὰ ξεπληρώσει ὅσα ξόδεψε ἡ χώρα γιὰ τὴν ἀνατροφή

του 478 laquoδύο ἄνδρεςraquo εἶναι ὁ Ἐτέοκλος καὶ ὁ ἄνδρας πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ ἀσπίδα ἀποκτᾶ ὑπόσταση προετοιμάζει γιὰ Ἱππομέδοντα Σκόπιμη σύμφυρση συμβόλου καὶ πραγματικότητας

Μεγαρεύς ἔχοντας ἀπέναντι τὸν Ἑτέοκλο ὁ Ἐτεοκλῆς προβάλλει μία ἰδεώδη

ἐκδοχὴ τοῦ ἑαυτοῦ του Ὁ Μεγαρεὺς κατάγεται ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς ἄρα πρότυπος

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

18

πολίτης ἔχει ἐπιτυχῶς ξεπεράσει τὸ προβληματικὸ παρελθόν καὶ αὐτόχθων (Σπαρτός ἄρα ἰδανικὸς ἀντίπαλος κάποιου ποὺ περιφρονεῖ τὸν Ἄρη) καὶ γιὸς τοῦ Κρέοντα Σημειωτέον ὅτι μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν πατέρα ἐκκινεῖ ἡ διαδικασία ἡ ὁποία θὰ χωρίσει λόγω πατρὸς τὸν Ἐτεοκλῆ ἀπὸ τοὺς αὐτόχθονες τῆς Θήβας καὶ θὰ τὸν καταστήσει laquoτρόπαιο τῆς Ἄτηςraquo (956-957)

Ἀντὶ τοῦ Ἐτέοκλου ὁ Ἐτεοκλῆς θὰ λειτουργήσει τελικὰ ὡς ὁ ἀληθινὸς ἀντίποδας τοῦ Μεγαρέα laquoὁ ἀρνητικὸς αὐτόχθων μέσα στὴν πόληraquo Καθὼς ἐτοιμάζεται γιὰ τὴ μάχη ὁ οἱονεὶ καθρέφτης του ὁ Ἑτέοκλος προδιαγράφει τὴν πορεία του

480 κόμπαζε ὁ Ἐτεοκλῆς μιλᾶ σὰν νὰ ἐκπροσωπεῖ ὁ Ἄγγελος τοὺς Ἀργείους Ἐν

μέρει σωστό καθὼς ἡ μεταφορικὴ γλώσσα καὶ ἡ τρομακτικὴ ἐμφάνιση ἐνισχύει τοὺς Ἑπτά

Ἱππομέδων (486-525)

Ὁ Ἱππομέδων ἀναφέρεται ὡς ἀδελφὸς ἢ ἀνεψιὸς τοῦ Ἀδράστου Κατὰ τὸν Εὐριπίδη κατάγεται ἀπὸ τὴν Λέρνα(-η) σπουδαία πόλη τῆς Μυκηναϊκῆς περιόδου στὴν Ἁργολίδα Πρέπει νὰ τιμᾶτο πολὺ στὴν πόλη του

῾Ιππομέδων καὶ Ὑπέρβιος εἶναι τὸ κεντρικὸ ζεῦγος ἡ ἑστίαση τῆς ὅλης σκηνῆς 488 Ἱππομέδοντος σχῆμα καὶ μέγας τύπος σχῆμα καὶ τύπος εἶναι ὅροι ποὺ μᾶς

ἀνάγουν στὶς πλαστικὲς τέχνες Τύπος μορφὴ ποὺ ἀναπαράγεται Προβάλλεται μία μᾶλλον ἀφηρημένη ἀπεικόνιση τοῦ Ἱππομέδοντα ἡ ὁποία συμπληρώνει τὴν laquoζωντανὴraquo ἀσπίδα Ὁ ἄνθρωπος παρουσιάζεται σὰν laquoτεχνητὴraquo μορφή ἐνῶ τὸ τεχνούργημα ζωντανεύει

489 ἅλως ἡ περιφέρεια ἢ τὸ στεφάνι τοῦ ἡλίου ἢ τῆς σελήνης (σήμερα laquoἡ ἅλως τῆς σελήνηςraquo)

490 ἡ ἀντίδραση τοῦ Ἀγγέλου ξαφνικὴ καὶ ἐντυπωσιακή Ἀρχικὰ ἐξορθολογίζει ἀσπίδος κύκλον Κατόπιν ὑποκύπτει στὴν ἐντύπωση οὐκ ἄλλως ἐρῶ Ἕφριξα ἱερὸ δέος

492 ὤπασεν ξεχωρίζει τὸ τεχνούργημα ἀπὸ τὴν ἀσπίδα laquoἈντίστροφηraquo πορεία κατανόησης τῆς δημιουργίας τῆς ἀσπίδας 493 Τυφῶνα βρέθηκε ἀσπίδα μὲ παράσταση Τυφώνα στὴν Ὀλύμπια 494 αἰόλην πολύχρωμη ἰριδίζουσα

495 ὄφεωνhellipκύκλου δυσχερὴς ἡ ἑρμηνεία προσηδάφισται ἢ γύρω-γύρω ἢ στὸ κάτω μέρος Μαζὶ μὲ ὤπασεν δίδει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Τυφὼν εἶναι ξεχωριστὸς ἀπὸ τὴν ἀσπίδα Συνολικὸ ἀποτέλεσμα (πρβλ σχῆμα ndash τύπος) ἡ ὀντολογικὴ ἀπόσταση μεταξὺ ὁπλίτη καὶ Τυφώνα μειώνεται ὁπότε ἐπιτυγχάνεται ἡ μεταφορικὴ ταύτιση ὁ Τυφὼν καθίσταται πρότυπο τοῦ Ἱππομέδοντα

497-498 ἡ μαιναδικὴ μεταφορά ἔνθεος Ἅρει ἐπίφοβο μὲ δεδομένο ὅτι ἔργον δ᾽ ἐν κύβοις Ἄρης κρινεῖ (414) Ἴσως

ἀπρόσωπος ἐδῶ ὁ Ἄρης Πρβλ 63-64 φάρξαι πόλισμα πρὶν καταιγίσαι πνοάς Ἄρεωςmiddot 53 λεόντων ὣς Ἄρη δεδορκότων προβάλλεται ὡς ἐνδεχόμενο τὸ νὰ τυγχάνουν τῆς προστασίας τοῦ Ἄρηmiddot ἐνδεχομένως νὰ θέλει νὰ τιμωρήσει τὴ

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

19

Θήβα (φόνος δράκοντα ἀπὸ Κάδμο) Φόβον βλέπων ὁ Ἱππομέδων πιστὸς στὸ πνεῦμα ἐκείνης τῆς θυσίας Ἰλ Ο 605-8 μαίνεται δ᾽ ὡς ὅτ᾽ Ἄρης ἐγχέσπαλος ἢ ὀλοὸν πῦρ οὔρεσι μαίνηται helliphellip τὼ δέ οἱ ὄσσε λαμπέσθην βλοσυρῇσιν ὑπ᾽ ὀφρύσιν Ἡ βάση τῆς μεταφορᾶς κατὰ τὸν Ἀριστοτέλη Ρητ 1412a11 θεωρεῖν τὸ ὅμοιον

(laquoτὸ νὰ βλέπει κανεὶς τὶς ὁμοιότητεςraquo) ἂν ἡ γυναίκα ἀποκτᾶ πρωτόγνωρη ἰσχὺ χάρη στὴν ἔκσταση (πρβλ σπαραγμὸ στὶς Βάκχες) τότε ὁ πολεμιστὴς θὰ πρέπει νὰ ἔχει ἀποκτήσει μοναδικὴ δύναμη πολὺ μεγαλύτερη ἀπὸ τὸ φυσιολογικό Συνάντηση τυφώνειου καὶ μαιναδικοῦ στοιχείου πρὸς ἀλκήν ἐσωτερικὴ φορά Πολεμικὴ διάσταση Βακχῶν Εὐμ 25 ἐξ οὗτε Βάκχαις ἐστρατήγησεν θεός Ἑπίσης Βάκχαι 302-305 ὁ φόβος καὶ ὁ πανικὸς στὴ μάχη προκαλεῖται ἀπὸ τὸν Διόνυσο Ἀποτέλεσμα ὑπονομεύεται ἡ τυπικὴ μορφὴ τοῦ πολεμιστῆmiddot ἄνδρας μὲ γυναικεῖες καὶ ὑπερφυσικὲς ἰδιότητες 500 ὁ Φόβος προσωποποιημένος πρὸς πύλαις ἀπειλητικὴ κίνηση φόβος γιὰ

ἐπικράτηση πανικοῦ 502 ἡ μόνη φορὰ ποὺ τοποθετεῖται σὲ πρωτεύουσα θέση γιὰ τὴν ὑπεράσπιση τῶν

Θηβῶν μία θεά Ἡ Ἀθηνᾶ εἶναι ἡ κατ᾽ ἐξοχὴν πολεμικὴ θεά ἐνσαρκώνει τὴν ἀπόλυτη ἀντίθεση πρὸς τὸν Ἱππομέδοντα ποὺ συγχέει τὶς κατηγορίες ἀρσενικοῦ-θηλυκοῦ Ἑπιβεβαιώνεται τὸ κανονικὸ θρησκευτικὸ σύστημα καὶ οἱ κοινωνικὲς κατηγορίες Μεταφορὰ νεοσσῶν τὴν δανείζεται ἀπὸ τὸν Χορό (292-294) ἀπὸ ἀγωνία σὲ ἀσφάλεια προστασίας Ἐπίσης ἀνακαλεῖ στὴ στενή σχέση τῶν Ἀθηναίων μὲ τὴν Ἀθηνᾶ (Εὐμ 1001-1002) Ἐπίσης τὸ ψυχρὸ φίδι ὑποβαθμίζει τὸν θερμὸ ὀφιοειδῆ Τυφῶνα

502 505 509 517 ἔμφαση σὲ laquoἄνδραraquo Πρβλ 52-53 laquoσιδηρόφρων γὰρ θυμὸς ἀνδρείᾳ φλέγων ἔπνειraquo ὡστόσο ὁ Ἱππομέδων ἰδιαζόντως laquoμὴ ἄνδραςraquo Ἀποδόμηση μεταφορᾶς ἐπιστροφὴ στὴν κυριολεξία Ἀναιρεῖται ἡ ἔννοια τῆς ἐκστάσεως δὲν πρόκειται γιὰ laquoμαιναδικὸraquo πολεμιστή εἶναι ἄνδρας Ἐπανέρχεται ἐδῶ ἡ προσπάθεια τοῦ Ἑτεοκλῆ γιὰ διαχωρισμὸ τῶν φύλων (πρβλ μεταίχμιον 197) ὁ πολεμιστὴς-μαινάδα ἀπειλεῖ μέσα ἀπὸ τὸν πανικὸ ποὺ σπέρνει νὰ παραλύσει τὴν πόλη ὅπως καὶ οἱ γυναῖκες τοῦ χοροῦ πρωτύτερα

Ὑπέρβιος τὸ ἐπίθετο ὑπέρβιος ὑποδηλώνει ἀνδρεία πάνω ἀπὸ τὴν κοινὴ ἐμπειρία χωρὶς κατ᾽ ἀνάγκην νὰ ὑποπίπτει σὲ ὕβρη Θυμίζει Ὑπερήνορα ἕναν ἀπὸ τοὺς Σπαρτούς Γιὸς τοῦ Οἴνοπος σύνδεση μὲ Διόνυσο

508 εὐλόγως λογικὴ σκέψη - ἀκολουθία Πρβλ 519 πρὸς λόγον τοῦ σήματος

Συγκρίνονται πολεμιστὲς μὲ ἀσπίδες ὡς laquoὀπτικὰ συστήματαraquo (visual systems) Διαπιστώνουμε ἐδῶ τὸν ρόλο ποὺ εἶχαν οἱ τεχνικὲς μεταφορὲς στὴν παρουσίαση τοῦ Ἱππομέδοντα τὸν συμπλησίασαν μὲ τὴν ἀσπίδα του Γενικὴ θεώρηση Ἱππομέδοντα

Τύπος ἀντίτυπος σχῆμα εἶδος σχέσις ἀφηρημένο καὶ τεχνικὸ λεξιλόγιο Μέσω αὐτοῦ τὰ εἰκονικὰ ἐμβλήματα ἀποκτοῦν μία τυπολογικὴ λειτουργία ὡς λεκτικὰ καὶ ὀπτικὰ σημεῖα (κατόπιν εἰσαγωγὴ ρητορικῆς ἀλληγορίας) Σωματικὴ μορφή

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

20

καλλιτεχνικὴ ἀναπαράσταση καὶ ρητορικὸς τρόπος ἐγκαθιδρύουν μία σχέση ἀντίθεσης ἀναλογίας Σχέση ἀναλογίας μεταξὺ ἄνδρα καὶ ἀσπίδας (Ἱππομέδων ὁ πολεμιστὴς ὡς σχῆμα ὁ Τυφὼν στὴν ἀσπίδα ὡς laquoζωντανὴraquo ὑπόσταση) Τέλεια εἰκονικὴ ἀντίστιξη μεταξὺ πολεμιστῶν ndash ἐμβλημάτωνmiddot τώρα εἶναι σαφὴς ἡ γραμμὴ ἀντιπαράθεσης Ἡ τύχη (κλῆρος σύμπτωση) γίνεται μοῖρα (ἐν χρείᾳ τύχης - μοῖρα 506)

Μὲ τὸ τέταρτο ζεῦγος ἀναδύεται ἡ σημειωτικὴ ἀρχὴ ὅτι ἡ ταυτότητα τὸ νόημα δημιουργοῦνται μόνο μέσω τῆς διαφορᾶς τοῦ ἑαυτοῦ καὶ τοῦ ἄλλου Προετοιμάζεται τὸ δρᾶμα τῶν δύο ἀδελφῶν ἐχθροὶ ἐπειδὴ ἀνήκουν σὲ ἀντίθετες παρατάξεις ὅμως συγγενεῖς

Σημασία Θεογονίας συμβολισμὸς τάξης ἔναντι χάους ἐπίσης νικητῆ ἔναντι ἡττημένου Ὡς γεγονὸς ποὺ ἀνάγεται στὸ παρελθὸν (ἀρχετυπικό) ἀναπαριστᾶ τὴν ἴδια τὴν ἐπανάληψη τὴν ἀναπαραγωγή τὴν ἐπιστροφὴ στὶς καταβολές Πρβλ τὴν πρώτη ἀσπίδα laquoκοσμογονικὴraquo σκηνὴ μὲ νυκτερινὸ οὐρανό σελήνη καὶ ἄστρα Ἐκεῖ θολὴ καὶ ἐντελῶς ἄχρονη ἐνῶ ἐδῶ συγκεκριμένη στιγμὴ καὶ διαχρονικὸ πρότυπο ἐν χρόνῳ τοποθέτηση

Οἶνοψ παραπέμπει στὸν Διόνυσο Φυσικὰ ἀντικρούει τὸν πολεμιστὴ ποὺ ἀναπαρίσταται ὡς γυναίκα σὲ ἔκσταση θυιάς Κεντρικὴ διχοτομία ἄνδρας ndash γυναίκα Ὁ Ἐτεοκλῆς προσπαθεῖ νὰ κρατήσει στεγανὴ τὴ διαφοροποίηση μεταξὺ ἄνδρα καὶ γυναίκας ἔσω καὶ ἔξω (προστάζει τὶς κοπέλες τῆς Παρόδου νὰ μείνουν στὸ σπίτι) Ἑδῶ ἂν καὶ διατηρεῖ τὸ ἄγχος του ὡστόσο ἐπιτυγχάνει νὰ εἶναι ἑνωτικός καὶ μάλιστα περισσότερο ἀπὸ ποτέ 521 πέποιθα ἐκφράζει αὐτοπεποίθησηmiddot φανερώνει σύγκλιση μὲ τὸν Ἐτεοκλῆ 522 χθόνιος δαίμων γεννήθηκε ἀπὸ τὴ Γῆmiddot μετὰ τὴν ἥττα του ἀπὸ τοὺς θεοὺς

κατέληξε πάλι στὴ γῆ

Παρθενοπαῖος (526-567)

Γιὸς τῆς Ἀταλάντης Ὠμὸν φρόνημα (536-537) ἀντιπροσωπεύει τὴν ἄγρια φύση

ἡ μητέρα του κυνηγᾶ στὰ δάση 527 Βόρειες πύλες 528 Ὁ Ζῆθος καὶ ὁ Ἀμφίων ἦταν γιοὶ τοῦ Διός καὶ λατρεύονταν

στὴ Θήβαmiddot ὁ Ἀμφίων κατὰ τὴν παράδοση ἔκτισε τὰ τείχη τῆς Θήβας 529 μᾶλλον θεοῦ προκλητικὴ βλασφημία 532 μητρὸς ὀρεσκόου ἡ Ἀταλάντη διάγει

στὰ ὄρη ὅπως ἡ Ἄρτεμις 533 ἀνδρόπαις ἀνήρ στὰ ὅρια ἐφηβίας καὶ ἐνηλικίωσης

536-537 γοργόν μᾶλλον προέρχεται ἀπὸ τὸ γοργῶπις (μὲ τὸ βλέμμα τῆς Γοργοῦς) 541-542 προσμεμηχανημένην γόμφοις τὸ ἔμβλημα ἀποτελεῖ ξεχωριστὴ μεταλλικὴ

κατασκευὴ ποὺ εἶναι καρφωμένη στὴν ἐξωτερικὴ πλευρὰ τῆς ἀσπίδας γόμφοις μὲ καρφιά

544 τὸ σύμβολο παρουσιάζεται ὡς πραγματικότητα 546 μακρὺ ταξείδι ἀπὸ τὸ Ἄργος στὴ Θήβα μέτοικος (547) 558-560 εἰσαμεῖψαιhellipἔξωθεν εἴσω ὁ Παρθενοπαῖος ἀπειλεῖ τὸν στεγανὸ διαχωρισμὸ

μεταξὺ τοῦ ἐντὸς καὶ τοῦ ἐκτός ἡ πόλη κινδυνεύει

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

21

560-561 Ὁ ᾽Ετεοκλῆς συνδυάζει εἰρωνικὰ τὴν ἰδέα τῆς Σφίγγας ὡς πραγματικοῦ ὄντος μὲ τὴν σύλληψή της ὡς μεταλλικοῦ σχήματος

562 ἀληθεύσαιμι ἄν ὁ οἱονεὶ προφητικὸς ρόλος τοῦ Ἐτεοκλῆ Γενικὴ ἀποτίμηση Παρθενοπαίου

ἀνδρόπαις ἀνήρ (533) ὡς ἄνδρας μετέχει στὸν πόλεμο ὡς παῖς (ἔφηβος) ὄχι Εἶναι ξένος μέτοικος στὸ Ἄργος ἔξωθεν ἐρχόμενος ποὺ συμπεριφέρεται σὰν νὰ εἶναι ἐντόπιος Ἡ θέση του στὴν κοινωνικὴ δομὴ εἶναι ἐπισφαλής ξεπληρώνει τὴν laquoἀνατροφὴraquo στὴ χώρα ποὺ τὸν μεγάλωσε Εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὰ ὄρη τῆς Ἀρκαδίας τὸν κόσμο τῆς ἄγριας φύσης ποὺ ὅμως μεγάλωσε στὴν πόλη καὶ πολεμᾶ μὲ πλήρη ἐξάρτυση Ἐπίσης συνδυάζει θηλυκὲς καὶ ἀρσενικὲς ἀρετές Ἔχει τὸ ὄνομα τῆς παρθένου μιᾶς γυναικείας ὑπόστασης ὄχι laquoἐξημερωμένηςraquo (δὲν ἔχει περάσει μέσω τοῦ γάμου στὴν laquoκανονικήraquo της θέση θεωρεῖται laquoἀδάμαστηraquo) Ὡστόσο καὶ πάλι οὐκ ἐπώνυμον τὸ μάτι τῆς Γοργοῦς φανερώνει μία δεινότητα ποὺ προφανῶς δὲν προσιδιάζει σὲ κοριτσάκι

Ἀποτελεῖ οἱονεὶ ὑβριδικὴ ὑπόσταση ἕνωση ἀντιθέτων θέτει σὲ δοκιμασία τὶς διανοητικὲς καὶ ψυχολογικὲς ἄμυνες τοῦ Ἐτεοκλῆ Ἐπιπλέον ὡς μέτοικος ἀντιπροσωπεύει τὴν ἐσωτερικὴ διαφορὰ στὸ ἀργειακὸ στρατόπεδο τὴ laquoδιαφορὰ ἐντὸς τοῦ συστήματοςraquo μία ἔννοια ποὺ θὰ ἀποδειχθεῖ μοιραία γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ καὶ τὸν Πολυνείκη διαφορὰ ἀγεφύρωτη μέσα στὴν οἰκογένεια

Ἡ ἄγρια Σφίγγα εἶναι ἀπόλυτα ταιριαστὴ μὲ τὸν ἄγριο ἄνθρωπο ἀπὸ τὰ ὄρη ποὺ ἔχει laquoθηλυκὸraquo ὄνομα καὶ ἐφηβικὸ πρόσωπο Ἀντιστοιχεῖ ἡ ὑβριδική του ὑπόσταση μὲ τὴν δική της ὑβριδικὴ ὑπόσταση Ὡς laquoὁ ξένος μὲ τὸ σπαθίraquo προοικονομεῖ τὴν ἀρά (727-730) Καὶ οἱ δύο ἐπίσης συνδυάζουν τὸ θηλυκὸ στοιχεῖο μὲ τὴν ἀγριότητα Σημειωτέον ὅτι καὶ ἡ Ἐρινὺς εἶναι θηλυκὴ μορφή 556-557 γιὰ πρώτη φορὰ γίνεται ἐπικίνδυνη ἡ γλώσσα στὸ στόμα τοῦ ἐχθροῦ Ὣς

τώρα ἐπεσήμαινε ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν κενότητα τοῦ λόγου στοὺς κομπασμοὺς τῶν ἐχθρῶν ἐργμάτων ἄτερ χωρὶς πράξεις ἢ χωρὶς ἀναχώματα Δὲν θὰ ἀφήσει ὁ Ἄκτωρ μία γλώσσα laquoχωρὶς πράξειςraquo ἢ μία γλώσσα laquoχωρὶς ἐμπόδιαraquo νὰ προκαλέσει ζημία Σὲ μία πιὸ προσεκτικὴ ἀνάγνωση οἱ δύο ἔννοιες ταυτίζονται τὰ λόγια μπορεῖ νὰ προκαλέσουν μεταδοτικὸ πανικό

Ἀμφιάραος (568-630)

Ὁ Ἀμφιάραος δὲν εἶναι μόνο ἕνας θνητὸς ἥρωας ἀλλὰ μία χθόνια θεότητα ποὺ

ἔχει καὶ τὸ δικό της ὀνειρομαντεῖο Περίφημη λατρεία τοῦ Ἀμφιαράου στὸν Ὠροπό στὰ σύνορα μεταξὺ Ἀττικῆς καὶ Βοιωτίας Ἡ λατρεία του στὴ Θήβα (πρβλ στ 587-589) ἦταν μεγαλύτερης ἀρχαιότητας ῾Ο βασιλιᾶς τῆς Λυδίας Κροῖσος ἔστελνε προσφορὲς στὸ ἱερὸ τῶν Θηβῶν Γνωστὸς ὁ ἥρωας γιὰ τὴν πολεμική του ἀρετή Ὁ ποιητὴς ἐπιθυμεῖ νὰ ἐπικεντρώσει τὴν προσοχή του στὸν ἐνάρετο ποὺ ὁδηγεῖται στὸν ὄλεθρο ἀπὸ τὴ συναναστροφὴ πανούργων ἀνθρώπων Ἐνάρετος καὶ προφήτης μάντης Ὅπως ἡ Κασσάνδρα στὸν Ἀγαμέμνονα ἔχει καθαρὴ θέαση τῶν μελλόντων ὡστόσο ἀποπνέει περισσότερο μεγαλεῖο παρὰ τραγικὸ πάθος

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

22

Τὸ τμῆμα αὐτὸ καθοδηγεῖ τὸ ἠθικὸ αἴσθημα τῶν θεατῶν (ἀνήκει στὴν πλευρὰ τῶν Ἁργείων ἄρα ἀποκτᾶ ἐπιπλέον κῦρος ὅταν τὸν ἐπαινεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς) 568 σωφρονέστατον πρβλ σημασία σωφροσύνης στὸ ἔργο ἰδίως γιὰ Ἐτεοκλῆ 572 ἀνδροφόντην πρέπει νὰ ἀναφέρεται στὸν ρόλο τοῦ Τυδέα στὴν πρόκληση τῆς

ἐκστρατείας Ἢ τὸ ὅτι κατὰ τὸν μῦθο κατέφυγε στὸ Ἄργος ἀφοῦ εἶχε δολοφονήσει ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειάς του

574 κλητῆρα κάλεσε τὴν Ἐρινύ Συνδέεται συνειρμικὰ μὲ τὴν Ἀρὰ ποὺ καταδιώκει τὸν οἶκο τοῦ Οἰδίποδα

577-578 σημασία ἐτυμολογίας ἔχουμε ἐδῶ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὅπου ἀποκαλύπτεται τελικὰ στοὺς ἀνθρώπους ἡ ἀληθινὴ καὶ μόνιμη φύση τῶν πραγμάτων ποὺ περιέχεται στὸ ὄνομά τους Ἡ Ἑλένη ἦταν ἤδη ἑλένας (laquoκαταστροφέας τῶν πλοίωνraquo) ὅταν ταξίδεψε στὴν Τροία (Ἀγ 681 κἑξ) Τώρα λοιπὸν ἀποδεικνύεται ἡ ἀληθινὴ φύση τοῦ Πολυνείκη

ἐξυπτιάζων τὸ ὄνομα τοῦ Πολυνείκη laquoἀναποδογυρίζεταιraquo Παραπέμπει μήπως σὲ κάποιον στίχο ὅπου τὸ νεῖκος προηγεῖται τοῦ πολύ

580 θεοῖσι προσφιλές σημ laquoθεοφιλέςraquo 582-583 oἱ Θηβαῖοι νοοῦνται ὡς laquoἕναraquo γένος ἐξ οὗ laquoθεοὶ ἐγγενεῖςraquo 584 μητρός μεταφορικῶς ἡ πατρίδα ἡ γενέθλια γῆ

591 ἡ συντομία καὶ ἡ ἁπλότητα τῆς γλώσσας αὐξάνουν τὴν ἔκπληξη καθὼς καὶ τὴν ὀρθότητα τοῦ ἐπινοήματος 592 δοκεῖν σημαίνει ἐμφάνιση ἀλλὰ καὶ φήμη Δὲν τὸν ἐνδιαφέρει ἡ προβολὴ καὶ διάδοση τῆς ἀρετῆς του Κεντρικῆς σημασίας στίχος ἄριστος σημαίνει ἐδῶ κυρίως πολεμικὴ ἀρετή

597 Στὸν Αἰσχύλο μεγάλοι μονόλογοι σπανίως ἀρχίζουν μὲ γενίκευση ἐξαίρεση

Πέρσαι 598 κἑξ Μία γενικευτικοῦ χαρακτήρα ἀρχὴ θὰ ἦταν λοιπόν πιὸ ἐντυπωσιακὴ γιὰ τὸ ἀκροατήριο τοῦ Αἰσχύλου παρὰ γι᾽ αὐτὸ τοῦ Εὐριπίδη

ὄρνιθος ὑπόκειται ἡ ἰδέα ὅτι οἱ οἰωνοὶ laquoπροκαλοῦνraquo τὰ γεγονότα ποὺ προλέγουν 606 ἐχθροξένοις πολὺ μεγάλη ἡ σημασία τοῦ σεβασμοῦ τῶν ξένων γιὰ τοὺς

ἀρχαίους Ἕλληνες 609 κἑξ ἀποδίδεται ἡ ἀντίφαση μεταξὺ τῆς ἀρετῆς του καὶ τῆς μοίρας ποὺ τὸν

περιμένει 610 ἡ ἀπαρίθμηση τῶν τεσσάρων ἀρετῶν ἀποδίδει τὴν ἐξαιρετικὴ προσωπικότητα τοῦ Ἀμφιαράου

612 θρασύστομοι βία φρενῶν ἀποδίδει τὴν ἀλαζονικὴ ὁμιλία καὶ τὴν διανοητικὴ μοχθηρία τῶν ἕξι

Γενικὴ ἀποτίμηση Ἀμφιαράου

Ἡ ἀσπίδα συνεχίζει νὰ laquoσημαίνειraquo ἀκόμη καὶ μέσα στὴ σιωπή της ἢ μᾶλλον ἐξαιτίας τῆς σιωπῆς της Ἡ κενή λεία ἐπιφάνεια ἀποτελεῖ τὸ σῆμα τοῦ μάντη τὸ μαντικὸ ἔμβλημα τῆς τυφλότητας καὶ τῆς ἐνόρασης Ἡ ὕπαρξη τῆς ἀσπίδας σηματοδοτεῖ τὴν ἰδιότητα τοῦ Ἀμφιαράου ὡς πολεμιστῆ ἐνῶ ἡ ἀπουσία ἐμβλήματος σημαίνει τὴν διαφορά του ἀπὸ τοὺς ἄλλους ὅτι εἶναι μάντης

Ἰδιάζουσα ἡ θέση του εἶναι ἕνας δίκαιος ἄνθρωπος ἀνάμεσα σὲ ἀδίκους πρόκειται γιὰ ἕναν ἀμφίσημο ἐχθρὸφίλο καὶ γιὰ τὶς δύο πλευρές Καὶ δύο ρόλοι πολεμιστὴς καὶ μάντης Ὁ Ἀμφιάραος τιθασεύει τὸ πρόβλημα τῆς διαφορᾶς καταδεικνύοντας τὴ διαφορὰ ποὺ ἐνυπάρχει μέσα του Ἀποδέχεται τὸ παράδοξο τῆς

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

23

θέσης του καὶ καθιστᾶ ἐμφανῆ τὴ διαφορὰ ἀνάμεσα στὴ συγκυρία καὶ τὴν οὐσία (τί ρόλο παίζει ἐδῶ καὶ ποιός εἶναι πραγματικά) Ὁ Ἀμφιάραος εἶναι ἄρα περισσότερο ἀπὸ ὅλους laquoἴσος πρὸς ἑαυτόνraquo σὲ ἕναν περίπλοκο κόσμο ὅπου ἡ ἀκεραιότητα τοῦ ἀτόμου ἐγγυᾶται τὴ διατήρηση τῆς ταυτότητάς του Ὡς προφήτης ὑπερβαίνει τὰ στενὰ ὅρια τοῦ στρατοπέδου τῶν Ἁργείων καὶ γίνεται μέρος τῆς Θήβας καθὼς ἐντάσσεται στὸν ἠθικό της προβληματισμό

Ἡ τριπλῆ διάρθρωση τοῦ λόγου τοῦ Ἀγγέλου ἀναπαράγει τὴν γραμμικὴ ἀκολουθία τῆς ὅλης σκηνῆς τῶν ἀσπίδων Ἀπευθύνεται ὁ Ἁμφιάραος πρῶτα στὸν Τυδέα τὸν πρῶτο ἀντίπαλο ποὺ παρουσιάζεται στὰ Ζεύγη μετὰ ἀπευθύνεται στὸν Πολυνείκη ποὺ εἶναι ὁ ἕβδομος ὁ τελευταῖος Κατόπιν ἀναφέρεται στὸν ἑαυτό του καὶ στὸν θάνατό του ποὺ προοικονομεῖ τὸν θάνατο τῶν δύο ἀδελφῶν

Πολυνείκης (631-676)

Σημαντικοὶ γιὰ τὴν κατανόηση τοῦ ἔργου οἱ ἰσχυρισμοὶ τοῦ Πολυνείκη Στὸν Οἰδίποδα θὰ πρέπει νὰ ἀναφερόταν ἡ ἀρὰ καὶ τὸ θέμα τῆς κληρονομιᾶς Ὁ μῦθος διαφέρει ἀλλοῦ δίδεται βάση στὸν διαμοιρασμὸ τοῦ πλούτου ἀλλοῦ τῆς ἐξουσίας Ἐδῶ κυρίαρχο θέμα εἶναι ἡ διαμάχη γιὰ τὸν θρόνο Μπορεῖ κανεὶς νὰ ὑποθέσει ὅτι ἐπετέθη στὴν Θήβα γιὰ νὰ ἐξασφαλίσει τὴν βασιλεία ἀφοῦ τὸν εἶχε ἐκδιώξει ὁ Ἐτεοκλῆς Στὸν Εὐριπίδη φεύγει γιὰ ἕνα διάστημα συναινετικὰ ἀλλὰ δὲν τὸν ἀφήνει ὁ Ἐτεοκλῆς νὰ ἐπιστρέψει Ἡ πρώτη ἐκδοχὴ κάνει τὸν Πολυνείκη νὰ καταπατᾶ μία συμφωνία καὶ ἄρα νὰ ἔχει ἄδικο Ὁ Αἰσχύλος τὴν ἀποφεύγειmiddot προφανῶς προκειμένου νὰ ἐγκαθιδρύσει τὴν ἠθικὴ ἰσοπαλία ποὺ θὰ φανεῖ μετὰ τὸν στίχο 653 Ὅσα λέει ἐδῶ ὁ Ἑτεοκλῆς ἐπιβεβαιώνονται ἀναδρομικὰ ἀπὸ τὸν Ἀμφιάραο 632 ἐμφατικὴ διατύπωση laquoτὸν ἴδιο τὸν ἀδελφό σουraquo 634 κἀπικηρυχθείς ἕνα

κήρυκας θὰ τὸν ἀνακηρύξει βασιλιᾶ τῆς Θήβας ἅμα νικήσει Ὁ παιὰν εἶναι ἐδῶ τὸ νικητήριο ἆσμα ποὺ ἀνακρούεται στὴν ἀρχὴ ἢ στὸ τέλος μιᾶς μάχης Ὁ Πολυνείκης θὰ κραυγάσει μόλις ἀνέβει στὰ τείχη τότε θὰ ἔχει πρακτικὰ καταλάβει τὴν πόλη παιῶνα ἀττικὴ μορφή ἐπεξιακχάσας laquoἼακχεraquo προσφώνηση ποὺ συνδέεται μὲ τὸν Διόνυσοmiddot παραπέμπει ἐδῶ στὴν laquoἐκστατικὴraquo μανία ἡ ὁποία (θὰ) διακατέχει τὸν Πολυνείκη

640 ἐποπτῆρας λιτῶν οἱ θεοὶ βλέπουν ἄρα δίδουν τὴν συγκατάνευση καὶ βοήθειά τους

645-648 ἡ Δίκη μεγάλη ἡ σημασία της ὅπως καὶ στὶς Ἱκέτιδες καὶ στὸν Ἀγαμέμνονα Στὸν Ἡσίοδο ἡ Δίκη εἶναι κόρη τοῦ Διός (Ἔργα 256 κἑξ) καὶ ὁ ποιητὴς τονίζει τὴν σχέση της μὲ τὴν ὀρθὴ ἀπονομὴ τῆς δικαιοσύνης (Ἔργα 219 κἑξ 260 κἑξ) Στὴν Ὀρέστεια συνδέεται μὲ τοὺς οἰκογενειακοὺς δεσμούς ἀλλοῦ μὲ τὴ διοίκηση τῆς πόλης Ἡ Δίκη στὸν Αἰσχύλο ρυθμίζει τὶς τύχες τῶν ἀνθρώπων καὶ συνδέεται μὲ τὴν τάξη τοῦ Διός Στοὺς Προσωκρατικοὺς φιλοσόφους (Ἡράκλειτο Παρμενίδη) συντηρεῖ τὴν τάξη τοῦ κόσμου Στὸν Αἰσχύλο ἡ ἴδια τιμωρεῖ μὲ αὐστηρότητα τὶς παρεκτροπές ἀλλὰ δὲν εἶναι laquoδαιμονικήraquo τῆς ἀποδίδεται τὸ ρῆμα λάμπει (Ἀγ 772)

Μέσα στὴν τραγωδία ἡ μορφὴ τῆς Δίκης ἐπιτυγχάνει ἰσχυρὴ σύνδεση ἀνάμεσα στὴν διοίκηση τοῦ σύμπαντος καὶ στὰ γεγονότα τοῦ ἔργου Ἡ εἰκόνα τῆς Δίκης νὰ

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

24

ὁδηγεῖ κάποιον ἀπὸ τὸ χέρι θυμίζει τὴν εἰκόνα τῆς Ἀθηνᾶς ποὺ ὁδηγεῖ τὸν Θησέα ἢ τὸν Ἡρακλῆ (σὲ ἀγγεῖα)

σωφρόνως εἶναι καὶ ὁρατὴ ἡ σωφροσύνη ἀντανακλᾶ τὴν σωφροσύνη ὡς στοιχεῖο τὸ ὁποῖο ἐκπροσωπεῖ ἡ θεά

649 ἐξευρήματα σημαίνει ἔξυπνες ἐπινοήσεις ὑπάρχει ἕνα στοιχεῖο περιφρόνησης Γενικὴ ἀποτίμηση Πολυνείκη

Ὁ Πολυνείκης προσπαθεῖ νὰ οἰκειοποιηθεῖ τὴ δικαιοσύνη καὶ τὴν εὐσέβεια ἐπικαλούμενος τοὺς θεοὺς τῆς πόλης (639-640) καὶ ἔχοντας τὴν προσωποποιημένη Δίκη στὴν ἀσπίδα του (646-648) Ὡστόσο ὁ ἡρωϊσμός του εἶναι ψευδεπίγραφος ὅπως καὶ ἡ Δίκη

Ἡ ἔκφραση ἁλώσιμον παιᾶνrsquo ἐπεξιακχάσας (635) συνδέει τὴν laquoμανίαraquo τοῦ Πολυνείκη μὲ αὐτὴν τοῦ Ἱππομέδοντα ποὺ ἔχει παρομοιαστεῖ μὲ μαινάδα (497-498) Γενικότερα ἡ οἰκειοποίηση τοῦ διονυσιακοῦ καὶ τοῦ τυφώνειου στοιχείου ἀπὸ τὸν Ἱππομέδοντα μᾶς προετοιμάζει γιὰ τὴ μοιραία σύγκρουση Ἐτεοκλῆ καὶ Πολυνείκη μία σύγκρουση ποὺ ἐτέθη σὲ κίνηση ἀπὸ τὸν Οἰδίποδα σὲ κατάσταση παράκρουσης (μαινομένᾳ κραδίᾳ 781)

Ὁ πόλεμος ὑπῆρξε μέχρι τώρα κατεξοχὴν πόλεμος λέξεων μὲ τὸν σκοπὸ τῆς οἰκειοποίησης τῆς γλώσσας τοῦ ἐχθροῦ πρὸς ὄφελος τῶν Θηβῶν Ὁ Πολυνείκης λοιπὸν μοιάζει νὰ ἔχει προβεῖ σὲ μία laquoσημειολογικὴ κλοπὴraquo μὲ τὸ νὰ ἔχει τὴ Δίκη πάνω στὴν ἀσπίδα του Γιὰ πρώτη φορὰ στὸ ἔργο ἀποκτᾶ ἡ Δίκη ὁρατὴ μορφὴ καὶ τὴ φωνὴ τοῦ γραπτοῦ μηνύματος πάνω στὴν ἀσπίδα Ἡ οἰκειοποίηση τῆς Δίκης ἀποτελεῖ γιὰ τὸν Ἐτεοκλῆ προϋπόθεση γιὰ νὰ ἰσχύσει τὸ ὄνομά του laquoἐτεὸν κλέος (ἀληθινὴ δόξα)raquo Κατὰ τὴν ἀρχαϊκὴ ποίηση (Ἡσίοδος) μόνο ὁ δίκαιος πολεμιστὴς μπορεῖ νὰ ἰσχυρισθεῖ ὅτι διαθέτει δόξα Ὁ ἄδικος χαρακτηρίζεται μόνο ἀπὸ ὕβρη Στόχος λοιπόν τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι νὰ διατηρήσει τὴν ἀντίθεση μεταξὺ τοῦ ἰδίου καὶ τοῦ Ἐτεοκλῆ Κατὰ πρῶτον ἐπιβεβαιώνει τὴ σημασία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (658) ndash σημειωτέον ὅτι πρῶτος ὁ Ἀμφιάραος εἶχε ἀναφερθεῖ στὴν ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος τοῦ Πολυνείκη (577-579) Κατόπιν μὲ τὴν συνεχῆ μνεία τῆς Δίκης (662 667 671) διεκδικεῖ γιὰ τὸν ἑαυτό του τὴ Δίκη Προβάλλει τὸν ἑαυτό του ὡς ἐνδικώτερον (673) νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του Ἡ Δίκη ἡ ψευδώνυμος ἀποτελεῖ ἐντέλει μία παγίδα ποὺ τὸν παρασύρει νὰ σταθεῖ ἀπέναντι στὸν ἀδελφό του καὶ ὑπὲρ αὐτῆςmiddot τελικὰ μὲ εἰρωνικὸ τρόπο ἀποδεικνύεται πράγματι ψευδώνυμος Στὴν πραγματικότητα εἶναι ἡ Δίκη ποὺ ἀνήκει καὶ στοὺς δύο ἀδελφούς ἡ Ἐρινὺς-Ἀρὰ μὲ τὴν ὁποία ὁ πατέρας τιμωρεῖ τοὺς γιούς του Ἐτεοκλῆς

653 κἑξ Ὁ Ἐτεοκλῆς εἶναι ἀποφασισμένος νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του στὴν

ἀρχὴ ὅμως ἐκφράζει τὴν φρίκη καὶ τὴν θλίψη του Σημασία laquoτραγικοῦ κόμβουraquo ὁ Ἑτεοκλῆς πρέπει νὰ δείξει τὴν ἀνδρεία του ἐνῶ

ταυτόχρονα δὲν εἶναι νοητὸ τὸ νὰ φονεύσει τὸν ἀδελφό του Ἂρα τὸ ὅτι laquoἐξισοῦταιraquo μὲ τὸν Πολυνείκη δὲν πρέπει νὰ ἐκληφθεῖ ἀπόλυταmiddot ἀσφαλῶς ὑπάρχει καὶ τὸ στοιχεῖο τοῦ ἀναπόφευκτου στὴ στάση τοῦ Ἐτεοκλῆ

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

25

Ἡ ἀπάντησή του ἔχει τὴν μορφὴ τῶν ἄλλων ἀπαντήσεών του ἀλλὰ σὲ παραλλαγμένη μορφή Ἀντιμετωπίζει τὸν ἀντίπαλο μὲ εἰρωνεία καὶ περιφρόνηση μέχρι τὸν στ 664 ὁπότε ἀρχίζει μία ἐμπαθῆ ἀποκήρυξη τοῦ ἀδελφοῦ του Ὁ στίχος 657 σημαίνει ὅτι ὁ Ἐτεοκλῆς δὲν θέλει νὰ πέσει ἡ πόλη καὶ ὁ ἴδιος νὰ κατηγορηθεῖ ὅτι προκάλεσε τὴν πτώση της λόγω τῆς δηλείας του Παρασύρεται ἀπὸ τὴν ἴδια τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχει γιὰ τὸν ἑαυτό του ὡς laquoἄνδρα ὁπλίτηraquo (717) Δὲν προβάλλει ὡστόσο καμία πραγματικὴ στρατιωτικὴ ἀναγκαιότηταmiddot ἐξάλλου ὅταν ὁ Χορὸς τοῦ μιλᾶ γιὰ τὸ ἐνδεχόμενο μιᾶς κακῆς νίκης μιᾶς νίκης ἄδοξης (716) δὲν ἀρνεῖται ὅτι αὐτὴ εἶναι πιθανή Ἐμφορεῖται ὡστόσο ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ αἴσθηση τῆς αἰδοῦς τῆς ντροπῆς τοῦ πολεμιστῆ στὸ ἐνδεχόμενο νὰ θεωρηθεῖ δειλός (πρβλ Ἕκτορα στὴν Ἰλιάδα Ζ 441-3 αἰδέομαι Τρῶας)

Ὡστόσο ἡ πράξη αὐτὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ (καὶ ἡ ἀντίστοιχη τοῦ Πολυνείκη) παραβιάζει θεμελιώδεις ἠθικοὺς νόμους Εἶναι ἀσφαλῶς καλύτερο νὰ φανεῖ κανεὶς δειλὸς παρὰ νὰ σκοτώσει τὸν ἀδελφό του Ἰδίως στοὺς στίχους 673-675 ἡ γλώσσα τοῦ Ἐτεοκλῆ εἶναι ἀνάρμοστη ἢ μᾶλλον ἀποτρόπαια 653 θεομανές σκόπιμα ἀσαφές πρόκειται γιὰ τὴ θεϊκὴ μανία Παραπέμπει στὴν

Ἐρινύ 654 Οἰδίπου γένους συνειδητοποιεῖ ὁ Ἐτεοκλῆς τὴν λειτουργία τῆς Ἀρᾶς 655 οὐσιαστικὰ προλέγει τὴν ἀδελφοκτονία

656-657 Εὔγλωττη σύνδεση τῶν συνωνύμων κλαίειν καὶ ὀδύρεσθαι Ὁ στίχος ὑπονοεῖ ὅτι ἂν ὁ Πολυνείκης συνεχίσει τὸν ἄδοξο θρῆνο του αὐτὸ θὰ ἐξασθενήσει τὴν ἀποφασιστικότητά του Γιὰ τοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες δὲν ἦταν ἀνήκουστο τὸ κλᾶμα τῶν ἀνδρῶν ἁπλὰ ἦταν σπάνιο καὶ φανερώνει πάθος ἰδίως σὲ ἕναν ἥρωα laquoποὺ δὲν ἔχει κλάψει ὣς τότεraquo (πχ ὁ Αἴας στὸ ὁμώνυμο δρᾶμα Σοφοκλῆ) Μεταφορὰ τῆς γέννησης τεκνωθῇ (ἴσως παραπέμπει καὶ στὴν αἱμομιξία)

658 ἐτυμολογικὸς ὑπαινιγμός 659 τάχ᾽ εἰσόμεσθα laquoσύντομα θὰ μάθουμεraquo ψυχρὸ καὶ εἰρωνικό 660 κατάξει ἐπαναλαμβάνει τὸ ρῆμα ποὺ εἶναι χαραγμένο στὴν ἀσπίδα κατάξω 663 τάχ᾽ ἂν τόδ᾽ ἦν σύντομη κοφτὴ ἔκφραση στὴν ὁποία ἀντιτίθεται ἡ ἔκρηξη ποὺ

ἀρχίζει στὸν 665 664-669 Ἐντυπωσιακὴ σειρὰ ἀρνήσεων τέσσερα οὔτε καὶ ἕνα οὐδέ Ἀσύνηθες ὕφος

ποὺ ἀποδίδει μία ἀσυνήθη σφοδρότητα Ὁ Ἑτεοκλῆς ἀκολουθεῖ τὸν ἀντίπαλό του σὲ κάθε φάση τῆς ζωῆς τουmiddot πρόκειται γιὰ τυπικὴ τακτικὴ κατηγορίας στοὺς ρήτορες (πχ Λυσ 1425-28) Ὡστόσο στοὺς ρητορικοὺς λόγους τὰ ἀντίστοιχα χωρία ἔχουν συνήθως ἕναν σατιρικὸ τόνοmiddot ἐδῶ σοβαρότητα καὶ πάθος

670-671 πανδίκως ψευδώνυμος Δίκη μοτίβο ποὺ διατρέχει τὸ ὅλο ἔργο ἡ ἀλήθεια τῶν ὀνομάτων

672-673 τούτοις πεποιθώςhellipἐνδικώτερος ὁ Ἐτεοκλῆς ἑρμηνεύει λανθασμένα τὴν πραγματικότητα Ἐπειδὴ ἡ Δίκη δὲν εἶναι μὲ τὴν πλευρὰ τοῦ Πολυνείκη θὰ εἶναι ὑπέρ του Θυμόμαστε τὴν προβληματικὴ τῆς δίκης στὸν Ἀγαμέμνονα Τὸ ἐνδικώτερος ἀναφέρεται κανονικὰ σὲ νομικὲς διαμάχες δὲν ἔχει ἠθικὲς προεκτάσεις

674 ἡ παράθεση τῶν δύο ζευγῶν εἶναι παραπλανητική ὁ Ἑτεοκλῆς ἀφήνεται νὰ διολισθήσει στὸν παραλογισμό

675-676 ὁ Ἐτεοκλῆς διατάζει νὰ τοῦ φέρουν τὶς κνημίδες ἐμφανίζεται παραστατικὰ ἡ ἀποφασιστικότητά του καὶ τὸ γεγονὸς ὅτι ἡ σύγκρουση ἐπίκειται Ὅπως

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

26

γνωρίζουμε ἀπὸ τὸν Ὅμηρο ὁ ἐξοπλισμὸς τοῦ πολεμιστῆ ἀρχίζει μὲ τὶς κνημίδες ἀκολουθεῖ θώρακας ἀσπίδα περικεφαλαία δόρυ

Ἐντέλει ἀντὶ νὰ ταυτισθεῖ μὲ τὸν Ἀμφιάραο μοιάζει ὁ Ἐτεοκλῆς περισσότερο

μὲ τὸν Παρθενοπαῖο Τελικὰ θὰ ταυτισθεῖ μὲ τὴν Ἀρά (τὸν Χάλυβα ξένο) ἡ λέξη τεθηγμένον (laquoἀκονισμένονraquo 715) παραπέμπει στὸ σπαθί Ἡ ἔνδυση μὲ τὴν πανοπλία καὶ ὁ ὁπλισμός του ἐπὶ σκηνῆς ἀποτελοῦν καὶ ὀπτικὴ ἀπόδειξη τῆς ταύτισής του μὲ τὸν Πολυνείκη

Ἡ διαμάχη μὲ τὶς γυναῖκες σηματοδοτεῖ μία ἀντιστροφὴ τῶν ρόλων Ἀποδίδεται

στὸν Ἐτεοκλῆ τὸ πάθος καὶ ὁ συναισθηματισμός ἔρως ἵμερος (688 692) 677 ὁ Χορὸς τὸν παρακαλεῖ νὰ κάνει πίσω Οἰδίπου τέκος ἡ ἰδιότητά του ποὺ ἔχει

σημασία ἐδῶ 678 ὀργή ἡ στάση ἡ φύση 679 ἅλις laquoφθάνειraquo ἂς μὴ προστεθεῖ δηλαδὴ καὶ ἡ

σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν 680 αἷμα γὰρ καθάρσιον δείχνει νὰ ὑπονοεῖ ὅτι τὸ αἷμα ποὺ χύνεται στὴ μάχη

συμπαρέλκει μίασμα ποὺ χρειάζεται καθαρμό ἀσυνήθης ἄποψη Ὡστόσο ἐδῶ τονίζει τὴν ἀντίθεση μὲ τὴν ἀδελφοκτονία στὴ δεύτερη περίπτωση δὲν ὑπάρχει θεραπεία τοῦ μιάσματος

Ἐπιρρηματικὴ σκηνή (683-719)

Ὁ χορὸς παρουσιάζει μία θερμὴ καῖ προσωπικὴ εὐσέβεια ἐνῶ ὁ Ἐτεοκλῆς συνεχίζει μοιρολατρικά Μορφικά ὑπάρχουν ὁμοιότητες μὲ τὴν προηγούμενη ἐπιρρηματικὴ σκηνή στ 203-263 (μὲ ἀντεστραμμένους ρόλους) ἰσομήκεις ἀπαντήσεις Ἐτεοκλῆ καὶ μείωση ἀπαντήσεων χοροῦ 686-688 μέμονας θυμοπληθής δορίμαργος ἐκφράσεις ποὺ δηλώνουν διαταραχὴ τοῦ

νοῦ μανία Πάλι διακρίνεται ὁ ρόλος τῆς Ἀρᾶς Θυμοπληθὴς καὶ δορίμαργος εἶναι ἅπαξ λεγόμενα

τέκνον μᾶς θυμίζει τὴν νεανικὴ τρέλα τοῦ Ξέρξη στοὺς Πέρσες τοῦ Αἰσχύλου Τελικὰ ἡ μανία τοῦ Ἐτεοκλῆ δὲν προσιδιάζει τόσο στὴν ἡρωϊκὴ μανία ἑνὸς Ἕκτορα ἢ ἑνὸς Ἀχιλλέα ἀλλὰ σ᾽ αὐτὴν τοῦ Τυδέα ἢ τοῦ Ἱππομέδοντα

689 ὁ Ἐτεοκλῆς δείχνει ὅτι βλέπει τὸ χέρι τοῦ θεοῦ στὶς ἐξελίξεις (μὲ τὴν τοποθέτηση

τοῦ Πολυνείκη στὴν ἕβδομη πύλη) παρὰ τὴ δική του μανία ἐπισπέρχει παραπέμπει σὲ θυελλώδη ἄνεμο

691 ἡ ἀναφορὰ στὸ γένος τοῦ Λαΐου ἐκφωτίζει ὁλόκληρη τὴν τριλογία 692 ἵμερος ἐδῶ ἡ ἄλογη μανία 695 φίλουhellipἐχθρά τυπικὰ αἰσχύλειο ὀξύμωρον Πρβλ Ἀγ 1272 Φίλου δισημία καὶ

laquoτοῦ δικοῦ μουraquo καὶ laquoτοῦ ἀγαπητοῦraquo 698 κέρδος πρότερον ἀφοῦ τὸν ἔχει στοχοποιήσει ἡ Ἀρά καλύτερα νὰ πεθάνει τώρα

παρὰ νὰ φανεῖ δειλός 700-701 ὕστατη προσπάθεια νὰ περισωθεῖ ἡ κατάσταση Θεοσέβεια

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

27

702-703 παρημελήμεθα ἡ πόλη δὲν φαίνεται νὰ τὸν ἀπασχολεῖ πλέονmiddot ἡ χάρις (ἀπαντᾶ εἰρωνικὰ στὸ θυσίαν) τὴ στιγμὴ ποὺ χάνεσαι εἶναι μάταιη

706-708 εἰκόνα τοῦ λυσσώδους ἀνέμου ποὺ ἀλλάζει διεύθυνση ζεῖ ὁ ἄνεμος παρομοιάζεται ὁ ἴδιος μὲ θάλασσα ποὺ laquoβράζειraquo θελεμωτέρῳ πιὸ ἥσυχο 709 ἐξέζεσεν ἀναφέρεται σὲ θάλασσα ποὺ βράζει (συνειρμικὰ στὸν θυμό)

710-711 Θεωρεῖται ὅτι στὸν Οἰδίποδα ὁ Ἐτεοκλῆς ὁδηγήθηκε ἀπὸ ἕνα ὄνειρο νὰ πιστέψει ὅτι ἕνας ξένος θὰ συμφιλίωνε ἐκεῖνον καὶ τὸν ἀδελφό του Τώρα συνειδητοποιεῖ τὴ σημασία του

712 ὁ στίχος παραπέμπει στὰ laquoμισογυνικὰraquo αἰσθήματα ποὺ ἐξέφρασε ὀ Ἐτεοκλῆς στὸ πρῶτο ἐπεισόδιο Ὁ Χορὸς τότε ὑπάκουσε στὸν Ἐτεοκλῆ ὁ ἴδιος ὅμως δὲν ὑπακούει στὸν Χορό

716 ὁ Χορὸς παραδέχεται ὅτι ἡ νίκη θὰ εἶναι ἄδοξη Μοιάζει μία τέτοια παραδοχὴ ὡς ἀπρόσεκτη ἢ ἀσυνεπής 718 δρέψασθαι πολὺ τολμηρὴ μεταφορά

719 ἐξέρχεται ὁ Ἐτεοκλῆς Γενικὴ ἀποτίμηση χαρακτήρα Ἐτεοκλῆ καὶ ρόλου Ἀρᾶς

Στέλιος Ράμφος (Μίμησις ἐναντίον μορφῆς) laquoΤὸ γεγονὸς ὅτι ἡ λύσις εἶναι δεδομένη ἐξ ἀρχῆς στὸν ἀρχέγονο μῦθο ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ μὴν ἐξαντλήσῃ τὰ πράγματα σὲ κάποιο τελικὸ διαφωτιστικὸ συμβάν ἀλλὰ νὰ τὰ laquoἀναλύσῃraquo ἤγουν νὰ τὰ παραδώσῃ νὰ τὰ ἐλευθερώσῃ συγκινητικὰ στὴν καθολικὴν ἀλήθεια καὶ σοφία ζωῆς ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν τραγικὴν ἀναγνώρισιraquo

Ἡ ἐμμονὴ τοῦ Ἐτεοκλῆ νὰ ἀντιμετωπίσει τὸν ἀδελφό του εἶναι ἕνα σημάδι

laquoἄτηςraquo (687) ποὺ μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ ὡς ἀδυναμία νὰ συνειδητοποιήσει τὸ βάρος τῆς ἀδελφοκτονίας Δὲν πρόκειται λοιπὸν γιὰ μία τυφλὴ laquoμανία ἀδελφοκτονίαςraquo ἀλλὰ γιὰ μία ἔντονη παρόρμηση νὰ ὑποταχθεῖ στὴ μοίρα του ἡ ὁποία συνοδεύεται ἀπὸ πολεμικὴ μανία Ταυτόχρονα ὁ νοῦς του ἐπηρεάζεται ἀπὸ τὸν ὑπερφυσικὸ παράγοντα ποὺ ταυτίζεται μὲ τὴν Ἀρά ποὺ ἀποδεικνύεται μὲ δεδομένη μάλιστα τὴν ἀναφορὰ στὸ ὄνειρο (710-711) ὅτι ποτὲ δὲν ἦταν μακριὰ ἀπὸ τὴ συνείδησή του Ταυτόχρονα ἀρνεῖται τὴν προσωπική του εὐθύνηmiddot ὑπὸ μίαν ἔννοια ἡ μὴ ἀναφορά του στὶς προσωπικές του ἐπιθυμίες ἀποτελεῖ συγκινητικὸ στοιχεῖο Ἔτσι λοιπόν ἡ ἐμμονή του στὸ ἀναπόδραστο τοῦ πεπρωμένου ταυτόχρονα μὲ τὴν ἰσχυρὴ αἴσθηση πολεμικῆς τιμῆς τὸν ὁδηγοῦν σὲ μία ἔλλειψη συναίσθησης τῆς φρίκης τῆς ἀδελφοκτονίας Βεβαίως ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά δὲν μπορεῖ νὰ κάνει πολλὰ γιὰ νὰ ἀλλάξει τὴ μοῖρα του (θέμα κλήρου) Κανένας ἴσως χαρακτήρας στὶς σωζόμενες τραγωδίες δὲν παρουσιάζει τόσο καθαρὰ τὴν κατάσταση ἑνὸς θνητοῦ παράγοντα ποὺ βρίσκεται στὸ σημεῖο συνάντησης τῆς ὑπερφυσικῆς αἰτιότητας καὶ τῆς ἀνθρώπινης δράσης Ἔχουμε συρροὴ κινήτρων πολύπλοκη αἰτιότητα ποὺ ὁδηγεῖ στὴν ἀδελφοκτονία

Ὁ Ἐτεοκλῆς ἀποτελεῖ ἐντέλει ἑνιαία ψυχολογικὴ μορφή τῆς ὁποίας ὁ συναισθηματισμὸς καὶ ἡ μοιρολατρία μπορεῖ νὰ παραλληλισθεῖ μὲ τὴν αἴσθηση ἀπομόνωσης ποὺ τὸν διακατέχει στὴν ἀρχὴ τοῦ ἔργου τὴν ὑπερβολική του

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

28

ἀντίδραση στὶς ἐξάρσεις τοῦ Χοροῦ καὶ τὴν διαρκῆ ἐμμονή του στὴν ἀνδρεία καὶ τὸν ὀρθολογισμό Νὰ σημειωθεῖ ὅτι ἡ παρουσία τῆς Ἀρᾶς στὸ νοῦ τοῦ Ἐτεοκλῆ σηματοδοτεῖται νωρὶς στὸ ἔργο μὲ τὴν συμπερίληψή της στὴν προσευχή του τῶν στίχων 69-77 Ἑπίσης ὑφέρπει ἕνας συναισθηματισμός μία εὐερέθιστη στάση ποὺ ἐκφράζεται θεαματικὰ μὲ τὸ ξέσπασμα τῶν στίχων 653-655 Ἡ δύναμη τῆς Ἀρᾶς ἁπλὰ ἔρχεται στὴν ἐπιφάνεια ἀπὸ ἐκεῖ καὶ ἔπειτα (ἐξέζεσεν γὰρ Οἰδίπου κατεύγματα 709) νωρίτερα σὲ ὅλο τὸ ἔργο μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ ἁπλῶς ὡς ἕνας βαθύτερος παράγοντας ποὺ ρυθμίζει τὴν συμπεριφορὰ τοῦ Ἐτεοκλῆ Διόλου τυχαῖα ἀποκαλεῖ ὁ ἴδιος τὸ γένος τοῦ Λαΐου ὡς θεομανές (653) λέξη ποὺ ὑποδηλώνει μία χρόνια τάση ψυχικῆς παράκρουσης Αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶναι ὁ μόνος ρυθμιστικὸς παράγοντας τῆς συμπεριφορᾶς τοῦ Ἐτεοκλῆmiddot στὴν πραγματικότητα ἡ ἐπιρροὴ τῆς Ἀρᾶς καὶ τῶν ψυχικῶν ἐνορμήσεων τοῦ Ἐτεοκλῆ συνυπάρχουν κατὰ τρόπο περίπλοκο Δὲν ὑπάρχει βεβαίως εὔκολη λύση στὸ πρόβλημα τοῦ χαρακτήρα εἴμαστε ἀντιμέτωποι μὲ τὴν ἀξεδιάλυτη σύμπλεξη laquoχαρακτήραraquo καὶ τραγικοῦ λόγου ἑνὸς λόγου ποὺ ἐνέχει τὸ στοιχεῖο τοῦ φορμαλισμοῦ (τυπικὲς ἐκφράσεις ποὺ ἀντιστοιχοῦν σὲ τυπικὰ πρόσωπα καταστάσεις περιπλοκές)

Σὲ κάθε περίπτωση τὸ τραγικὸ μέγεθος τοῦ Ἐτεοκλῆ ὑπογραμμίζεται ἀπὸ τὴν συνείδηση ποὺ διαθέτει τὴν μὴ πλήρη laquoτύφλωσήraquo του Ταυτόχρονα ἀδυνατεῖ νὰ ἐλέγξει τὸν παρορμητισμό του αὐτὸς ποὺ ἦταν πάντοτε ὑπέρμαχος τοῦ ὀρθολογισμοῦ Χαρακτηριστικὴ ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Χοροῦ τί μέμονας τέκνον (686middot τὸ μέμονας εἶναι συγγενὲς μὲ τὴ μανία)

Δεύτερο στάσιμο (720-791)

Στὴ σκηνὴ ποὺ προηγήθηκε εἴδαμε τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα νὰ ξεσπᾶ αἴφνης στὴ δράση εἴδαμε τὸ παρελθὸν νὰ ζωντανεύει νὰ κάνει τὴν ἐμφάνισή του στὸ παρόν Δὲν ἀσχολούμαστε πλέον μὲ μία δεδομένη στιγμὴ στὸ χρόνο τὸ παρελθὸν συνδέεται μὲ τὸ παρόν Ἡ ἐπικείμενη καταστροφὴ ἐμφανίζεται ὡς ἡ τελευταία σὲ μία ἁλυσίδα γεγονότων ποὺ εἶχαν συμβεῖ στὰ δύο πρῶτα ἔργα τῆς τριλογίας Τὸ στάσιμο χωρίζεται σὲ δύο μέρη ἀπὸ πέντε στροφὲς (δυόμιση ζεύγη) τὸ καθένα Μεταξὺ τῆς τρίτης στροφῆς καὶ τῆς τρίτης ἀντιστροφῆς ὑπάρχει μία ἀπότομη μετάβαση (758 κἑξ) διακόπτεται ἡ ροὴ τῆς ἀφήγησης καὶ ἐπιστρέφουμε στὸ παρόν

Τονίζεται τὸ μῆκος τοῦ χρόνου ἡ χρονικὴ ἔκταση τῶν γεγονότων ποὺ ἀναφέρονται Παλαιγενὴς εἶναι ἡ παραβατικὴ πράξη ἡ παρβασία τοῦ Λαΐου (742-743) οἱ ἀρὲς τοῦ Οἰδίποδα εἶναι μὴ ρεαλιστικά παλαίφατοι (766) Τώρα βρισκόμαστε στὴν τρίτη γενιά (744) Ἡ ἴδια ἡ διατύπωση δείχνει τὴν αἰτιώδη ἀκολουθία τῶν γεγονότων Μία ἑνιαία πρόταση ἀπὸ 742 ὣς 756 ἡ πράξη τοῦ Λαΐου ἡ ἀνυπακοή του ὁδηγεῖ στὴν πατροκτονία καὶ τὴν αἱμομιξία τοῦ Οἰδίποδα

Τὸ δεύτερο στάσιμο διαθέτει τέλεια συνοχή θέματος μοτίβων μετρικῆς δομῆς Κεντρικὸ θέμα ἡ τριπλὴ ἐπίδραση τοῦ τριπλοῦ χρησμοῦ τοῦ Ἀπόλλωνα (745-749) 723-726 ἡ Ἐρινὺς πρακτικὰ ταυτίζεται μὲ τὴν ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα ὀτρύνει ἡ

ἐπικείμενη σύγκρουση ἐπισπεύδει τὴν πραγμάτωση τῆς ἀρᾶς

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

29

727-733 ἐδῶ ὁ Χάλυβας (-ος) χωρίζει τὴν περιουσία μὲ κλῆρο Στοὺς στίχους 941-946 ὁ ποιητὴς διακρίνει ἀνάμεσα στὸν ξένο τὸν Χάλυβα ποὺ τερμάτισε τὴν διαμάχη καὶ τὸν Ἄρη ποὺ χώρισε τὴν ἰδιοκτησία Στοὺς στ 788-791 οἱ ἴδιοι οἱ ἀδελφοὶ θὰ χωρίσουν τὴν ἰδιοκτησία τους μὲ ὁπλισμένο χέρι Κατόπιν ndash 908 945 ndash ἀναφέρονται οἱ ὅροι διαλλακτὴρ καὶ δατητάς πιθανὸν τεχνικοὶ ὅροι γιὰ τὸν διαμεσολαβητή συμφιλιωτή Γίνεται ἐπίσης ὑπαινιγμὸς στὴν πρακτικὴ τῆς συμφιλίωσης μεταξὺ ἀντιμαχόμενων μερίδων μέσα σὲ μία πόλη (941)middot ἱστορικὰ γνωρίζουμε ὅτι χρησιμοποιοῦσαν ξένους διαιτητὲς σὲ διαμάχες μέσα σὲ βασιλικοὺς οἴκους κλπ

730 ὠμόφρων προσωποποίηση σιδήρου μετωνυμία 735-737 ἡ ρεύση τοῦ αἵματος πάνω στὴ γῆ ὑπογραμμίζει τὸ μὴ ἀναστρέψιμο τοῦ

φόνου καὶ τῶν συνεπειῶν του 743 ὠκύποινον laquoποὺ τιμωρεῖ γρήγοραraquo ndash ἂν καὶ ἐκτείνεται ἡ ποινὴ σὲ τρεῖς γενιές

745 τονίζεται ὁ ρόλος τοῦ Ἀπόλλωνα 753-757 παραμόρφωση τῆς εἰκονοποιΐας τῆς σπορᾶς καὶ τῆς γεωργίας Ἡ παράνοια

ἀποδίδεται στὸν Οἰδίποδα ἁγνάν ἐπίθετο ποὺ προσδιορίζει κάτι τὸ ἱερό 758-760 εἰκονοποιΐα θάλασσας τρικυμίας τρίχαλον τὸ κῦμα ποὺ ὑψώνεται

παρομοιάζεται μὲ τὰ νύχια ἁρπακτικοῦ πτηνοῦ περὶ πρύμναν πόλεως θυμόμαστε ἀρχικοὺς στίχους τραγωδίας

769 ἐκβολάν ρίχνονται ἔξω ἀπὸ τὸ πλοῖο 778-779 ἀρτίφρων ὅταν συνῆλθε 781 μαινομένᾳ κραδίᾳ δρᾶ μὲ πάθος ἀσυγκρά-

τητο

Τρίτο ἐπεισόδιο (792-821) 792-821 Ἐμφανίζεται ὁ Ἄγγελος προκειμένου νὰ ἀνακοινώσει ὅτι ἡ πόλη ἔχει σωθεῖ

καὶ ὅτι οἱ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα ἔχουν ἀλληλοσκοτωθεῖ Ἡ ἀδελφοκτονία εἶναι τὸ κεντρικὸ γεγονὸς τοῦ ἔργου ὡστόσο ὁ Ἄγγελος δὲν δίνει λεπτομέρειες Συνήθως στὴν τραγωδία δίδεται μὲ πληρότητα ἡ περιγραφὴ ὅσων συμβαίνουν ἐκτὸς σκηνῆςmiddot πρβλ τὸν οἰκτρὸ θάνατο τοῦ Ἀγαμέμνονα Στὴν παλαιὰ τραγωδία συνηθίζονται ἐξάλλου οἱ μακρὲς περιγραφές Γενικὰ ἀποφέυγεται ἡ περιγραφὴ μόνο δευτερευόντων γεγονότων ἢ ποὺ ὁ ποιητὴς δὲν θέλει νὰ τονίσει (πχ ἡ παιδοκτονία τῆς Μήδειας) Ὁ λόγος τῆς συντομίας ἐδῶ εἶναι ὅτι μετὰ τὴν ἔξοδο τοῦ Ἐτεοκλῆ οἱ δύο ἀδελφοὶ δὲν βρίσκονται πλέον σὲ ἀντίθεση καὶ δὲν ξεχωρίζουν ἠθικά εἶναι καὶ οἱ δύο ἀδελφοκτόνοι καὶ γιοὶ τοῦ Οἰδίποδα Τὸ θέμα τοῦ πολέμου ἔχει ἐξαντληθεῖ τώρα ἀκολουθεῖ ὁ θρῆνος

792 παῖδες μητέρων τεθραμμέναι ὑπονοεῖται ὅτι ὁ χορὸς ἔχει τὴν laquoδειλίαraquo τῶν

γυναικῶν Ἴσως ὑπονοεῖ καὶ ἐλευθερία 803-810 ὁ χορὸς δὲν μπορεῖ νὰ συγκρατήσει τὴν ἀδημονία του νὰ μάθει σύντομη

στιχομυθία 811-821 νέος μονόλογος τοῦ Ἀγγέλου

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

30

Τρίτο στάσιμο (822-874) Δομή 822-831 ἀναπαιστικὸ προοίμιο ἐκφράζει τὴν αὐθόρμητη ἀντίδραση στὰ

συγκλονιστικὰ νέα 832-847 τὸ στροφικὸ ζεῦγος ποὺ ἀκολουθεῖ ἀποτελεῖ ἐπίσης ἀντίδραση στὴν εἴδηση

ἐνῶ ταυτόχρονα εἰσάγει τὸν θρῆνο (835-837) 848-874 ἀστροφικὸ λυρικὸ τμῆμα 860 λυρικὸ προοίμιοmiddot 861-874 ἀνάπαιστοι Σχόλια 825 ὀλολυγή κραυγὴ χαρᾶς 829 ὀρθῶς κατ᾽ ἐπωνυμίαν τελικὴ ταύτιση καὶ

ἐτυμολογική τῶν δύο ἀδελφῶν 835-838 Oἱ γυναῖκες καθὼς θρηνοῦν παρομοιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους μὲ μαινάδες

Ἡ μεταφορικὴ χρήση τοῦ ὅρου θυιάς ἐδῶ περιλαμβάνει τὴν προβολὴ στὶς θρηνοῦσες γυναῖκες τῆς ἐσωτερικῆς ταραχῆς καὶ παρορμητικῆς κίνησης ποὺ χαρακτηρίζει τὶς μαινάδες Μποροῦμε νὰ χαράξουμε μία παραλληλία ἀνάμεσα στὸν laquoμαιναδικὸraquo θρῆνο ἐδῶ καὶ τὶς ἐξάρσεις πανικοῦ στὴν Πάροδο καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ἔχουμε μία laquoἄγριαraquo δημόσια ἔκφραση τῶν γυναικῶν Ἐπιπλέον κατὰ τρόπο ποὺ ἐμπεριέχει τραγικὴ εἰρωνεία τὰ μάταια κἄγρια ποιφύγματα (280) ποὺ ὁ Ἐτεοκλῆς προειδοποιεῖ τὶς γυναῖκες νὰ ἀποφύγουν καταλήγουν νὰ ἐκδηλωθοῦν ὡς ἀσυγκράτητος θρῆνος γιὰ τὸν ἴδιον (καὶ τὸν ἀδελφό του) Ἐπίσης ὁ δυσφορώτερος γόος (657) τὸν ὁποῖον θέλει νὰ ἀποφύγει ὁ Ἐτεοκλῆς ὅταν ἀναγγέλλει ὅτι θὰ ἀντιμετωπίσει ὁ ἴδιος τὸν Πολυνείκη δὲν θὰ εἶναι ἄλλος ἀπὸ τὸν θρῆνο πάνω στὸ ἴδιο τὸ ἄψυχο σῶμα του Ὁ μαιναδισμὸς ἀποκτᾶ λοιπόν μία ἰδιαίτερη συμβολικὴ ἀξία στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου ἂν ὁ Ἱππομέδων ἦταν laquoμαινάδαraquo πολέμου καὶ καταστροφῆς οἱ γυναῖκες τοῦ Χοροῦ γίνονται laquoμαινάδεςraquo καθὼς ἀντιδροῦν στὴν κατάληξη τοῦ πολέμου τὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία Ἂν λοιπὸν ὁ θρῆνος αὐτὸς ὑπερβαίνει τὰ ὅρια τῆς ἐλεγχόμενης λεκτικῆς καὶ σωματικῆς ἔκφρασης αὐτὸ ἀποτελεῖ ἀντανάκλαση τοῦ πολέμου ἰδίως αὐτοῦ τοῦ συγκεκριμένου πολέμου ποὺ ἔχει ἐντέλει τὴ ρίζα του σὲ μία πράξη μανίας τὴν κατάρα ποὺ ξεστόμισε ὁ Οἰδίπους σὲ κατάσταση νοητικῆς παράκρουσης (βλαψίφρων 725 μαινομένᾳ κραδίᾳ 781) Ἡ μανία θὰ ἐκφρασθεῖ κατόπιν ἀπὸ τὸν ἵμερον τὸν ἰδιότυπο πόθο (αὐτο)καταστροφῆς τοῦ Ἐτεοκλῆ (692) Τελικὰ δικαιώνονται οἱ γυναῖκες ἀπὸ τὸν στίχο 653 κἑξ ἀποδεικνύονται πιὸ laquoλογικὲςraquo ἀπὸ τὸν Ἐτεοκλῆ παρὰ τὸν συναισθηματισμό της (ἢ ἴσως ἐξαιτίας αὐτοῦ) ἡ γυναικεία σοφία δικαιώνεται

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

31

839 ξυναυλία δορός μεταφορικὴ ἔκφραση Ἡ ξυναυλία (σὺν + αὐλός) σημαίνει τὴν μουσικὴ ποὺ περιλαμβάνει αὐλὸ καὶ ἄλλο ἕνα ὄργανο

841-842 ἡ ἀρὰ τοῦ Οἰδίποδα καὶ ἡ παρακοὴ τοῦ Λαΐου στὸν Ἀπόλλωνα τοποθετοῦνται μαζί καὶ οἱ δύο ὁδήγησαν στὴν ἀμοιβαία ἀδελφοκτονία

855-856 τὸ ρυθμικὸ χτύπημα τοῦ κεφαλιοῦ ἀποτελεῖ ἔντονη ἐκδήλωση θρήνου 861 εἰσάγονται τὰ νεκρὰ σώματα τῶν δύο ἀδελφῶν (κατ᾽ ἄλλους στὸν στ 854) 862 ἡ ἀναφορὰ στὴν Ἀντιγόνη καὶ τὴν Ἰσμήνη ἴσως εἶναι νόθη ἔχει δηλαδὴ εἰσαχθεῖ

ἀπὸ τὸν μεταγενέστερο ποιητὴ ποὺ μᾶλλον προσέθεσε καὶ τὸ τμῆμα 1005-1078 Πρέπει νὰ εἰσέρχονται στὸν στ 871

Ἔξοδος (875-1004) Δομή 875-960 θρῆνος 961-1004 λυρικὴ στιχομυθίαmiddot διάρθρωση 961-965 προοίμιοmiddot 966-977 = 978-988

στροφὴ καὶ ἀντιστροφήmiddot 989-1005 ἐπωδή

Σχόλια

875-960 θρῆνος Ἐντέλει ἐπιτελεῖ ὁ χορὸς μία χαρακτηριστικὴ δραματικὴ του λειτουργία Ὁ

θρῆνος ἀποκτᾶ μάλιστα ἕναν laquoἀντικειμενικὸraquo (συγκρατημένο) τόνο ποὺ ἐπιτρέπει στὸν ποιητὴ νὰ ἀναπτύξει ποικιλία θεμάτων μὲ μία καυστικὴ γλώσσα Κατὰ τὰ ἄλλα ἡ τελετουργικὴ χροιὰ εἶναι πολὺ ἔντονη Οἱ ἀντιφωνίες (τὸ αacute ἡμιχόριο ἀπαντᾶ στὸ β´ ἡμιχόριο) ποὺ ἀποτελοῦν τυπικὸ στοιχεῖο τοῦ θρήνου ἀπαντοῦν καὶ ἐδῶ ἔχουμε παραλληλισμούς ἐπαναλήψεις ὁμοηχία ὁμοιοκαταληξίες Κεντρικὸ θέμα ὁ παραλληλισμὸς καὶ ἡ ταύτιση τῶν δύο ἀδελφῶν 875 δύσφρονες ἐπαναλαμβάνεται θέμα φρενῶν μυαλοῦ 877-878 παραστατικὴ ἀπεικόνιση τῶν γεγονότων μὲ τὴν πολεμικὴ ἀλκή τους

ἐπέτυχαν τὴν laquoἅλωσηraquo τοῦ πατρικοῦ οἴκου τους 878-879 μέλεοιhellipμέλεοιhellipμελέους εὔγλωττη ἐπανάληψη 906-909 ἰδέα διαμοιρασμοῦ διαιτητῆ (βλ ὄνειρο παρακάτω) 916-921 αὐτόστονος αὐτοπήμων τὸ τελετουργικὸ δὲν ἐκφράζει ἁπλῶς θρῆνο καὶ

ὀδύνη ἀλλὰ τὰ προκαλεῖ ἐπίσης Πρβλ προσωποποίηση τοῦ γόου στὸ χωρίο Χο 330-331 ἐκ φρενός πηγαία προέλευση θρήνουmiddot πρβλ Ἀγ 979 991-992

935 ἔριδι μαινομένᾳ ἡ διαμάχη προέκυψε ἀπὸ ψυχικὴ μανία 940 κάρτα δ᾽ εἴσ᾽ ὅμαιμοι ζοφερὴ κατάληξη τῆς ἔννοιας laquoμοιράζομαι τὸ ἴδιο αἷμαraquo 941-946 ἐξήγηση ὀνείρου - ἀρᾶς πόντιος ποὺ τὸν φέρνουν ἀπὸ τὴ θάλασσα

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

32

Ἀρὰ καὶ ὄνειρο

Ὅπως εἴπαμε ἡ ἐπιφώνηση τοῦ Ἐτεοκλῆ στοὺς στ 653-655 μᾶς θυμίζει τὴν προσευχή του τῶν στ 69-71 Ἐκεῖ ἡ Ἀρὰ ἀναγνωρίζεται ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς laquoδαιμονικοὺςraquo παράγοντες ποὺ λαμβάνονται ὑπ᾽ ὄψη ὅταν ὁ βασιλιᾶς καταστρώνει τὸν ἀμυντικὸ σχεδιασμό του Ἑπομένως ἤδη ἀπὸ νωρὶς τὸ πρωῒ ὁ βασιλιᾶς θεωρεῖ τὴν Ἀρὰ ὡς μία ὀντότητα ποὺ ἀφορᾶ ὅλη τὴν πόλη καὶ ἴσως εἶναι καὶ εὐεργετική ὄχι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὸν ἴδιο Κανένας ἀπὸ τοὺς ἀδελφοὺς δὲν πιστεύει ὅτι ἡ Ἀρὰ ἀφορᾶ τὸν δικό του θάνατο οὔτε βέβαια καὶ ὅτι σηματοδοτεῖ ἀδελφοκτονία Μετὰ τὴν προσευχὴ τῶν στ 69-71 ἡ Ἀρὰ δὲν ἀναφέρεται εὐθέως παρὰ στὸ δεύτερο ἐπεισόδιο στ 655 Τώρα ἀφορᾶ μόνο τὸ γένος τοῦ Λαΐου καὶ ὁ Ἐτεοκλῆς ἔχει ἐπιτέλους ἀντιληφθεῖ τί σημαίνει ἡ Ἀρά Σὰν νὰ ἔχει ὁ παλιὸς λύτης τῶν αἰνιγμάτων Οἰδίπους καταδικάσει τὸν γιό του μέσω ἑνὸς αἰνίγματος Ποιό ὅμως εἶναι τὸ περιεχόμενο τῆς ἀρᾶς Πρέπει νὰ εἶχαν τὰ λόγια τοῦ Οἰδίποδα ἕναν τόνο ἐπισημότητας καὶ νὰ προκαλοῦσαν τρόμο νὰ ἦταν παραπλανητικὰ ἀλλὰ ὄχι φανερὰ προκλητικά νὰ παρασιωποῦσαν τὴν ἀλήθεια

Κατόπιν 709-710 Οἰδίπου κατεύγματαhellipἐνυπνίων φαντασμάτων ὄψεις Οὔτε τὸ ὄνειρο περιγράφεται ἁπλῶς ἀντιλαμβανόμαστε ὅτι ἀφοροῦσε τὸ μοίρασμα τῆς πατρικῆς περιουσίας Ἀντιλαμβάνεται ὁ Ἐτεοκλῆς ὅτι καὶ τὸ ὄνειρο ἔχει πάρει ἀρνητικὴ γιὰ τὸν ἴδιον τροπή Ὁ laquoδιαιτητὴςraquo ἐπανεμφανίζεται στοὺς στ 785-791 καὶ στὸν στ 908 διαλλακτῆρι Στοὺς στ 785-791 συνδέεται μάλιστα μὲ τὴν Ἀρά Τὸ σιδαρονόμῳ διὰ χερὶ (788-789) ἀντανακλᾶται στοὺς στ 816-817 σφυρηλάτῳ Σκύθῃ σιδάρῳ

Φαίνεται σὰν ὁ Αἰσχύλος νὰ εἶχε κληρονομήσει μία παράδοση γιὰ μία αἰνιγματικὴ ἀρὰ ποὺ ἀναφερόταν στὸ σπαθὶ ὡς Χάλυβα ξένο ἀλλὰ γιὰ νὰ καταστήσει πιὸ ἀποτελεσματικὸ τὸ αἴνιγμα τὸ χώρισε σὲ ἀρὰ καὶ ὄνειρο Μποροῦμε λοιπὸν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι ἡ Ἀρὰ εἶχε ὡς ἑξῆς laquoΠικρὸς Ἄρης νὰ σᾶς ὁδηγεῖ καθὼς χωρίζετε τὴν περιουσία μου μὲ χέρι ὁπλισμένο μὲ σίδεροraquo ἐνῶ τὸ ὄνειρο νὰ περιεῖχε τὴν φαντασμαγορικὴ εἰκόνα ἑνὸς σύννομου διαιτητὴ ὁ ὁποῖος θὰ ἔδινε ἕνα τέλος στὴ διαμάχη τραβώντας κλῆρο Ἀμφότερα τὰ σημάδια πρέπει νὰ τὰ παρεῖχε ἡ τραγωδία Οἰδίπους ἑπομένως θὰ ἀποτελοῦσαν μέρος τῶν δραματικῶν προσδοκιῶν τοῦ κοινοῦ Ἡ Ἀρὰ θὰ γινόταν κατανοητὴ ὡς ἀναπόφευκτος πόλεμος μεταξὺ τῶν ἀδελφῶν γι᾽ αὐτὸ ὁ Ἑτεοκλῆς θεωρεῖ ὅτι αὐτὴ ἀφορᾶ περισσότερο τὴν πόλη Ἡ Ἀρὰ θὰ μποροῦσε νὰ σημαίνει μόνο τὴν σύγκρουση ὄχι τὴν ἀδελφοκτονία Ὁ ποιητὴς δὲν ἐκθέτει τὴν ἀκριβῆ ἀποκρυπτογράφηση τοῦ αἰνίγματος διότι μία παρουσίαση τοῦ Ἐτεοκλῆ ὡς ἔξυπνου λύτη παρέλκει Ἡ laquoἀναγνώρισηraquo γίνεται σταδιακά ὅπως στὸν Οἰδίποδα Ὅπως καὶ ἐκεῖ προϋποθέτει τὴν ἕνωση δύο πληροφοριακῶν νημάτων

Ἐδῶ ἀνιχνεύεται καὶ ἡ σημασία τοῦ κλήρου (55-56 126 376 423 451 457-459) ἐμφατικὲς ἀναφορές ἰσχυρὴ ἐντύπωση Κατόπιν στ 727-733 ὁ χορὸς ἀναφέρεται στὸν laquoξένοraquo μὲ ὅρους κλήρουmiddot ἐπίσης στοὺς στ 906 κἑξ 941-944 (πικρὸς λυτήρ) Ὁ Ἄρης καὶ ὁ διαιτητὴς προκάλεσαν τὴν σύγκρουση τῶν ἀδελφῶν στὴν Ἕβδομη πύλη καὶ ἂν ὁ κλῆρος ὑπῆρξε τὸ ἐργαλεῖο τοῦ πολέμου κατόπιν προέκυψε ὅτι ἡ λύση τῆς διαφορᾶς ὅπως περιγράφεται στὸ ὄνειρο εἶναι κάτι σὰν τὴν laquoἀνάπαυσηraquo τοῦ Ἡρακλῆ ἀπὸ τοὺς ἄθλους του ἕνας πικρὸς εὐφημισμὸς γιὰ τὸν θάνατο Τὴν ἀλήθεια τὴν ἔχει καταλάβει ὁ Ἐτεοκλῆς ἤδη ἀπὸ τοὺς στ 690-691 Ἡ laquoλύσηraquo ἐπισφραγίζεται ἔληξε δαίμων (960)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)

33

Συμπερασματικά ἐνῶ στὴν παλαιὰ διήγηση κυριαρχοῦσε τὸ ξίφος τώρα ἀναδεικνύεται ὁ κλῆρος Ἡ ἀνθρώπινη τύχη ὅπως ὁ κλῆρος ἐμφανίζεται ὡς ἁπλὲς συμπτώσεις ἐνῶ στὴν πραγματικότητα κρύβει θεϊκὴ διεύθυνσηmiddot ἐπίσης ὅπως ὁ στρατιωτικὸς κλῆρος ἀποτελεῖ στὴν οὐσία διαταγή Πολλαπλὴ αἰτιότητα τύχη καὶ λόγος (Ἐτεοκλῆς) συνεργοῦν γιὰ νὰ ἐπιφέρουν τὸ τελικὸ ἀποτέλεσμα 953-955 οἱ Ἀραὶ θεωροῦνται παρουσιάζονται παραστατικὰ σὰν νὰ κέρδισαν τὸν

πόλεμο καὶ νὰ ἔτρεψαν σὲ φυγὴ τὸ γένος ἐπηλάλαξαν ἐνθουσιαστικὴ πολεμικὴ κραυγή (πρβλ Ἱππομέδοντα 497) τὸν ὀξὺν νόμον μουσικὴ ἀναφορά

961-1004 λυρικὴ στιχομυθία θεαματικὴ χρήση ἐπαναφορᾶς καὶ ὁμιοκαταληξίας Οἱ ἐκφράσεις ἀφοροῦν καὶ τοὺς δύο ἀδελφούςmiddot τονίζεται ἡ ἐξίσωσή τους

963 μελεόπονος μελεοπαθής ἅπαξ λεγόμενα 1001 δαιμονῶντες ἐν ἄτᾳ ἰδέα ὑπερφυσικῆς ἐπίδρασης ποὺ ὁδηγεῖ σὲ παράκρουση

Τελικὴ σκηνή (1005-1078)

Ποικίλοι λόγοι ὠθοῦν τὴν πλειοψηφία τῶν φιλολόγων στὴν ἀπόρριψη τοῦ τελευταίου αὐτοῦ τμήματος ὡς ὕστερης προσθήκης γλωσσικὰ ζητήματα ἡ ἀπότομη ἄφιξη τοῦ Κήρυκα ἡ ἀνάγκη ὕπαρξη τριῶν ὑποκριτῶν ἐπὶ σκηνῆς κυρίως ἡ διασάλευση μιᾶς ὁλοκληρωμένης δομῆς (μέχρι 1004) Μᾶλλον πρόκειται γιὰ προσθήκη τοῦ τετάρτου αἰῶνα (πρὶν τὴν ὀριστικοποίηση τοῦ κειμένου τῶν Τραγικῶν ἀπὸ τὸν ἄρχοντα Λυκοῦργο 3254)