Σημειώσεις για την «Ελένη» του Ευριπίδη

ΕΛΕΝΗ ΕΥΡΙΠΙΔΗ Α΄Επεισόδιο στ. 437-575

(ΠΡΟΣΟΧΗ! Οι δοθείσες σημειώσεις αποτελούν μερικές επισημάνσεις στο Α’ Επεισόδιο και σε καμία περίπτωση δεν καλύπτουν το σύνολο εκείνων που έχουν ειπωθεί στην τάξη την ώρα της διδασκαλίας ή/και έχετε σημειώσει στο τετράδιο και βιβλίο σας!!) Επεισόδια: Διαλογικά μέρη της τραγωδίας που παρεμβάλλονται ανάμεσα στα άσματα του Χορού και αντιστοιχούν στις πράξεις του σύγχρονου θεάτρου. Στα επεισόδια έχουμε εξέλιξη δράσης. Σκηνές Α’ Επεισοδίου: 1η σκηνή: 437-494. Μονόλογος Μενέλαου, απαραίτητος για να μάθουμε για το παρελθόν και το παρόν του. 2η σκηνή: 495-541. Διαλογική σκηνή. Μενέλαος και Γερόντισσα. Πληροφορείται ο Μενέλαος την κατάσταση στην Αίγυπτο. 3η σκηνή: 542-575. Εσωτερικός μονόλογος Μενέλαου: ακούμε τις σκέψεις του 1η σκηνή Θεωρείται ο μονόλογος αυτός ως δεύτερος πρόλογος και αποτελεί καινοτομία του Ευριπίδη από την άποψη της δομής του δράματος. Οι δύο πρόλογοι είναι μάλιστα συμμετρικοί: Πρόλογος-Μονόλογος Ελένης: Αυτοπαρουσίαση και αναφορά στο παρελθόν και την προϊστορία της. Δεύτερος πρόλογος-Μονόλογος Μενέλαου: Αυτοπαρουσίαση και περιγραφή περιπετειών του. Μετά το μονόλογο της Ελένης εμφανίζεται ο Τεύκρος (την πληροφορεί για την Τροία) και μετά το μονόλογο του Μενέλαου εμφανίζεται η Γερόντισσα (τον πληροφορεί για την Αίγυπτο). Η πιο σημαντική πληροφορία που δίνει ο Μενέλαος: Είναι εκείνη που αναφέρεται στην παρουσία της Ελένης. Αρχικά αναφέρει ότι έφερε την Ελένη από την Τροία. Στη συνέχεια δίνει κάποιες επιπλέον πληροφορίες: - την κρατεί κρυμμένη σε κάποια σπηλιά - έβαλε τους συντρόφους του να την επιτηρούν - τη θεωρεί ένοχη για όσα του συνέβησαν. Ας γίνουμε σκηνοθέτες: Σκηνή πλούσια σε σκηνοθετικά και σκηνογραφικά στοιχεία. Πιο συγκεκριμένα:

- Ο Μενέλαος εισέρχεται από τη δεξιά προς τους θεατές πάροδο. - Ο ίδιος μας δίνει πληροφορίες για το ντύσιμό του: μιλά για ρούχα από κουρέλια (στ.

472) και ένδυμα από καραβίσιο πανί (στ.479-480). Ως προς την όψη του θα φαίνεται σίγουρα καταπονημένος, άθλιος, ταλαιπωρημένος.

- Επίσης δίνει πληροφορίες και για το παλάτι: Μιλά για θριγκούς και ωραίο πυλώνα (στ. 488-489) και πλησιάζει την πόρτα του παλατιού φωνάζοντας (στ. 493-494). Πιθανότατα χτυπά και το χερούλι της πόρτας.

Επιμέλεια: Ε.Νασιώτη, Φιλόλογος, ΠΕ02 1

Σημειώσεις για την «Ελένη» του Ευριπίδη

Σημείωση: τα δοθέντα αυτά στοιχεία δεν είναι συμβατικά ή τυπικά, αλλά παίζουν καθοριστικό ρόλο στη συνέχεια της εξέλιξης. Ήθος Μενέλαου: Είναι ένας άνθρωπος που έχει περάσει πολλά στη ζωή του. Έχει συναίσθηση πως έπαιξε σημαντικό ρόλο στον πόλεμο στην Τροία γι’ αυτό άλλωστε και μιλάει γι’ αυτά σε πρώτο πρόσωπο (στ. 445-449). Δε διστάζει να καταλογίσει ευθύνες στη γυναίκα του για τα δεινά που προκάλεσε στην Ελλάδα ο πόλεμος αυτός (στ.483). Είναι αξιοπρεπής, ντρέπεται για την άθλια κατάστασή του και αποφεύγει να ζητήσει πληροφορίες από τους ντόπιους για τη χώρα στην οποία βρίσκεται (στ.472-473). Ενδιαφέρεται όμως για τους συντρόφους του και προσπαθεί να εξασφαλίσει τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους(στ.485-487) (βλ. και συμπεριφορά Οδυσσέα). Συναισθήματα Μενέλαου: Στην αρχή εκδηλώνει απογοήτευση και απέχθεια για τη ζωή του, εύχεται να μην είχε καν γεννηθεί (στ.442-443). Στη συνέχεια όμως εκφράζει υπερηφάνεια και αναλογίζεται πως υπήρξαν ξακουστοί αυτός και ο αδελφός του Αγαμέμνονας και ότι ο ίδιος οδήγησε τους Έλληνες στην Τροία (στ.444-449). Αισθάνεται τώρα ντροπή για την άθλια κατάσταση στην οποία βρίσκεται, δυστυχία και οδύνη για τον ίδιο και τους συντρόφους του (στ.465-466, 473, 485-487) Αντιθέσεις 1ης σκηνής: 1η: Αντίθεση ανάμεσα στην προηγούμενη λαμπρότητα του Μενέλαου και στην τωρινή του ταπείνωση και εξευτελισμό. Η υπερηφάνεια και η καυχησιολογία του ότι αυτός οδήγησε το στρατό των Αχαιών στην Τροία έρχεται σε αντίθεση με τη στάση του επαίτη (=ζητιάνου) που τηρεί τώρα. 2η: Αντίθεση ανάμεσα σε εκείνους που χάθηκαν στην Τροία και αυτούς που σώθηκαν, ανάμεσα σε αυτούς που γύρισαν στην πατρίδα τους και σε αυτούς, όπως ο Μενέλαος, που περιπλανιόνται ακόμα. 3η: Αντίθεση ανάμεσα στον πλούτο και την ευμάρεια της Αιγύπτου και την καταστροφή της Τροίας. Το κωμικό στοιχείο της σκηνής: Πολλοί μελετητές δε θεωρούν την «Ελένη» τραγωδία αλλά την κατατάσσουν στις κωμικοτραγωδίες. Ένα από τα επιχειρήματα που επικαλούνται είναι η γενικότερη συμπεριφορά του Μενέλαου και η εμφάνισή του στην σκηνή αυτή. Πράγματι, τα κουρέλια και το καραβόπανο με το οποίο είναι ντυμένος ο αρχηγός της τρωικής εκστρατείας θα μπορούσε να προκαλέσει το χαμόγελο των θεατών. Είναι όμως δυνατόν να προκαλέσει και τον οίκτο και τη συμπάθεια των θεατών, αφού ο αρχηγός της τρωικής εκστρατείας έχει καταντήσει σε αυτή την άθλια κατάσταση. Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που δείχνουν πως ο μονόλογος του Μενέλαου είναι ένας δεύτερος πρόλογος; Ο μονόλογος του Μενέλαου έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός προλόγου: - Όταν ο Μενέλαος εισέρχεται, η ορχήστρα και η σκηνή είναι άδειες. - Αναφέρεται στο γενεαλογικό του δέντρο και αυτοσυστήνεται. - Αφηγείται τις περιπέτειές του και γνωστοποιεί την προϊστορία του.

Επιμέλεια: Ε.Νασιώτη, Φιλόλογος, ΠΕ02 2

Σημειώσεις για την «Ελένη» του Ευριπίδη

- Εξηγεί πώς βρέθηκε σε άγνωστη χώρα και ποιο πρόβλημα αντιμετωπίζει τώρα. Συμπέρασμα: Από όλα αυτά φαίνεται ότι ο μονόλογος του Μενέλαου μοιάζει με τον πρώτο πρόλογο της Ελένης. Σκοπιμότητα δευτέρου προλόγου:

- Εισάγει ένα νέο πρόσωπο, το Μενέλαο, στην εξέλιξη του δράματος. Μην ξεχνάμε πως για το πρόσωπο αυτό υπήρχαν αντιφατικές πληροφορίες. Άλλωστε εμφανίστηκε τη στιγμή που η Ελένη πήγε να ζητήσει πληροφορίες γι’ αυτόν. Προετοιμάζεται έτσι η συνάντηση Ελένης-Μενέλαου.

- Ο πρόλογος αυτός τονίζει την τραγικότητα του Μενέλαου (μην ξεχνάμε πως είναι νικητής του πολέμου της Τροίας) και διευκολύνει τον ποιητή να καταδικάσει τον πόλεμο.

- Δημιουργεί ο πρόλογος έντονη τραγική ειρωνεία: ο Μενέλαος θα μάθει πως η Ελένη που φέρνει μαζί του δεν είναι η πραγματική, ενώ η Ελένη θα βρει το σύζυγό της χωρίς να το περιμένει.

Γενικά ο δεύτερος πρόλογος δημιουργεί συνθήκες για έντονες δραματικές συγκινήσεις. Είναι τραγικός ήρωας ο Μενέλαος; Μπορεί να χαρακτηριστεί ως τραγικός ήρωας επειδή: Α) η κατάστασή του έχει μεταβληθεί προς το αντίθετο: πρώτα ήταν ένας λαμπρός και δυνατός βασιλιάς, νικητής της Τροίας στην άλωση της οποίας πρωταγωνίστησε (στ. 456), ενώ τώρα περιπλανιέται άθλιος και ρακένδυτος, χωρίς να μπορεί να φροντίσει ούτε τους ναύτες του. Β) νομίζει πως έχει την Ελένη, αλλά δε γνωρίζει πως αυτό είναι μόνο το είδωλό της (στ. 482-483) Γ) αναγκάζεται να ζητήσει βοήθεια από αυτόν από τον οποίο κυρίως κινδυνεύει, υποτάσσεται στη δύναμη της ανάγκης (στ. 477), αδυνατεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. ΓΝΩΜΙΚΑ: στ. 474-476 και 491-492 2η σκηνή Το πιο σημαντικό στοιχείο για την εξέλιξη του μύθου στη σκηνή αυτή είναι η πληροφορία της Γερόντισσας στο Μενέλαο αναφορικά με την ύπαρξη στο παλάτι μιας άλλης Ελένης, εκτός από εκείνης που κρατά ο Μενέλαος στη σπηλιά (στ. 528). Αποκτά ιδιαίτερη σημασία γιατί η πληροφορία αυτή συνοδεύεται κι από άλλες ειδικότερες πληροφορίες και πιο συγκεκριμένα, η Ελένη για την οποία γίνεται λόγος α) είναι κόρη του Δία β) είναι κόρη του Τυνδάρεω από τη Σπάρτη γ) έχει φτάσει στην Αίγυπτο από τη Σπάρτη δ) έφτασε στην Αίγυπτο πριν πάνε οι Αχαιοί στην Τροία. Είναι σημαντικές πληροφορίες αυτές γιατί ανατρέπουν την κατάσταση, δημιουργούν στον Μενέλαο σύγχυση και αμηχανία και έτσι εκείνος πιστεύει πως κάποιος έκλεψε την Ελένη από τη σπηλιά. Θεσμός φιλοξενίας: στ. 507 και 539

Επιμέλεια: Ε.Νασιώτη, Φιλόλογος, ΠΕ02 3

Σημειώσεις για την «Ελένη» του Ευριπίδη

ΗΘΟΣ ΜΕΝΕΛΑΟΥ: Εμφανίζει τα ίδια ακριβώς γνωρίσματα που έδειξε και στην προηγούμενη σκηνή. Προσπαθεί να πετύχει το στόχο του και αντιδρά επίμονα στην προσπάθεια της Γερόντισσας να τον εμποδίσει(στ. 499-500, 503, 505, 509). Θυμάται την παλιά του δόξα και αναπολεί το ένδοξο παρελθόν του (στ.511,513, 515). Θέλει να ικανοποιήσει την περιέργειά του και αναστατώνεται όταν ακούει για την παρουσία της Ελένης στο παλάτι (στ.529). ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΜΕΝΕΛΑΟΥ: Στην αρχή συμπεριφέρεται με ήπιο τρόπο στη Γερόντισσα. Αναγνωρίζει πως μιλά σωστά, αλλά της ζητά να κατεβάσει λίγο τον τόνο της φωνής της και να μαλακώσει. Αντιδρά με βία, όταν η Γερόντισσα χρησιμοποιήσει βία. Αισθάνεται δυσφορία και αγανάκτηση εξαιτίας της στάσης της Γερόντισσας απέναντί του. Όταν αναπολεί το παρελθόν αισθάνεται πίκρα και θλίψη. Όλα όμως αυτά τα συναισθήματα καλύπτονται από την έκπληξη που του προκαλεί η πληροφορία που του αποκαλύπτει η Γερόντισσα. Η έκπληξή του αυτή εκφράζεται άριστα με τις τρεις ερωτήσεις που κάνει στον ίδιο στίχο (στ. 529). ΗΘΟΣ ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑΣ: Φαίνεται περασμένης ηλικίας. Αποκαλύπτει το ρόλος της λέγοντας πως δουλειά της είναι να διώχνει τους Έλληνες από το παλάτι. Εκτελεί το ρόλο της με σταθερότητα και επιμονή. Πρόθυμα παρέχει τις πληροφορίες που ζητά ο Μενέλαος και τέλος του αποκαλύπτει την αγάπη της για τους Έλληνες. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΓΕΡΟΝΤΙΣΣΑΣ: Αισθάνεται έκπληξη και απορία, όταν βλέπει τον Μενέλαο μπροστά στο παλάτι. Την απασχολεί η ταυτότητά του και ο λόγος παρουσίας του εκεί. Η επίμονη αντίσταση του Μενέλαου της προκαλεί δυσαρέσκεια και οργή. Δε διστάζει να ειρωνευτεί τον ξένο που βρίσκεται μπροστά της και ο οποίος εκφράζει τα συναισθήματά του (στ. 512,516). Στο τέλος ηρεμεί και εκφράζει την αγάπη της για τους Έλληνες και το φόβο της για τον βασιλιά της Αιγύπτου. Στάση Γερόντισσας: Υπαγορεύεται από κάποιους παράγοντες/λόγους: Εσωτερικοί λόγοι: α) το χρέος που της έχει ανατεθεί να μην αφήνει κανέναν να πλησιάζει και β) η αγάπη της για τους Έλληνες Εξωτερικοί λόγοι: α) ο Μενέλαος και η συμπεριφορά του και β) ο βασιλιάς Θεοκλύμενος και η στάση του απέναντι στους ξένους και κυρίως στους Έλληνες. Απομακρύνοντας τον Μενέλαο από το παλάτι και το καθήκον της εκπληρώνει και τον Μενέλαο ζώσει από το θάνατο. Ο ρόλος της σκηνής με τη Γερόντισσα: Εξυπηρετεί δραματικούς σκοπούς: Α) προβάλλει την αθλιότητα του Μενέλαου. Β) τον παρουσιάζει να υποτάσσεται αυτός, ο πορθητής της Τροίας, στη βάναυση συμπεριφορά μιας γυναίκας και δη περασμένης ηλικίας. Γ) αποκαλύπτει στο Μενέλαο την ύπαρξη μιας άλλης Ελένης, εκτός από εκείνης που μεταφέρει ο ίδιος και αυτό του προκαλεί σύγχυση και αμηχανία. Δ)αντιπαραβάλλει το παλιό μεγαλείο του Μενέλαου με την τωρινή του κατάσταση τονίζοντας έτσι την τραγικότητα του ήρωα και προκαλώντας τον οίκτο για το πρόσωπό του.

Επιμέλεια: Ε.Νασιώτη, Φιλόλογος, ΠΕ02 4

Σημειώσεις για την «Ελένη» του Ευριπίδη

Επιλογή μιας γυναίκας για τη θέση του θυρωρού: Είναι μια συνειδητή επιλογή του ποιητή και εξυπηρετεί τη δραματική οικονομία του έργου, την ίδια δηλαδή την εξέλιξη της υπόθεσης.

Αν ο θυρωρός ήταν κάποιος άντρας φύλακας, δε θα είχε δείξει την ίδια συμπεριφορά στον Μενέλαο και ίσως να τον συνελάμβανε αμέσως, αναγνωρίζοντας ότι είναι Έλληνας. Η γυναίκα θυρωρός αντίθετα, παρά την αυστηρότητα που δείχνει στην αρχή, στη συνέχεια υποχωρεί, δείχνοντας τη συμπάθειά της. Το αποφασιστικό της ύφος κάμπτεται από τη στάση του ξένου και δεν μπορεί παρά να δείξει την συμπάθειά της. Αυτού του είδους η συμπεριφορά (σκληρή στην αρχή και πιο μαλακή μετά )είναι πιο φυσιολογική για μια γυναίκα παρά για έναν άντρα.

Επίσης η επιλογή της γυναίκας ως θυρωρό αποσκοπεί ίσως και στο να γίνει πιο διασκεδαστικός ο διάλογος ανάμεσα στους δύο και να τονιστεί η δύσκολη θέση στην οποία βρίσκεται ο Μενέλαος, ο οποίος εμφανίζεται σε μειονεκτική θέση απέναντι στη Γερόντισσα. Ακόμα ο διάλογος αυτός δίνει και μια σημαντική πληροφορία, ότι δηλαδή η Ελένη κατοικεί στην Αίγυπτο. Επίσης ο διάλογος καλλιεργεί ακόμα περισσότερο την ιδέα του είναι και του φαίνεσθαι και εντείνει την σχετική τραγική ειρωνεία.

Γενικά η σκηνή αυτή προωθεί το μύθο, τονίζει την τραγικότητα του ήρωα, συμβάλλει στη διαγραφή του ήθους του και δημιουργεί τραγική ειρωνεία. Είναι τραγικά πρόσωπα η Γερόντισσα και ο Μενέλαος; Και τα δύο αυτά πρόσωπα παρουσιάζονται ως τραγικά πρόσωπα.

Ο Μενέλαος πηγαίνει να ζητήσει βοήθεια από εκείνον που, αν τον συλλάβει, θα τον θανατώσει. Βιώνει επιπλέον μια κατάσταση που του φέρνει στο νου την προηγούμενη ευτυχία του κι αυτό τον πονά. Και τέλος ενώ πιστεύει πως θα βρει ανακούφιση πια από τα δεινά που τον βρήκαν, η πληροφορία που παίρνει από την Γερόντισσα για την ύπαρξη μιας Ελένης που φέρνει αναστάτωση και σύγχυση. Ο Μενέλαος περνά εκείνο που στην τραγωδία ονομάζουμε περιπέτεια, η κατάστασή του δηλαδή μεταβάλλεται στο αντίθετο από εκείνο που ο ήρωας επιδιώκει με τις ενέργειές του.

Η Γερόντισσα πάλι αντιμετωπίζει το δικό της πρόβλημα. Βρίσκεται μπροστά σε ένα δίλημμα: να μείνει πιστή στο χρέος της και να αποκαλύψει την παρουσία του ξένου στο βασιλιά ή να αποκρύψει την ταυτότητα του ξένου και να τον σώσει υπακούοντας στη φωνή της καρδιάς της; Πρόκειται για ένα δίλημμα που την προβληματίζει αλλά δεν αναλύεται στο διάλογό της με τον Μενέλαο. Επιπλέον, ενώ οι πληροφορίες της Γερόντισσας απαντούν στα ερωτήματα του Μενέλαου και τον λυτρώνουν από το αβέβαιο και το άγνωστο, στην ουσία δυσχεραίνουν ακόμα περισσότερο τη θέση του κι αυτό είναι κάτι που η Γερόντισσα δεν το συνειδητοποιεί.

3η σκηνή Ο Μενέλαος προβληματίζεται, αξιολογεί την κατάσταση θέτει ερωτήματα και δίνει απαντήσεις. Πρόκειται για τακτική γνωστή ήδη από τον Όμηρο (ο Έκτορας απευθύνεται στην ψυχή του στη ραψωδία Χ και ο Οδυσσέας δίνει κουράγιο στην ψυχή του στην ραψωδία υ). Γενικά μιλά κανείς στον εαυτό του, όταν βρίσκεται σε αδιέξοδο, όταν νιώθει μοναξιά και δεν έχει κανέναν να μοιραστεί στις σκέψεις και τον πόνο του.

Επιμέλεια: Ε.Νασιώτη, Φιλόλογος, ΠΕ02 5

Σημειώσεις για την «Ελένη» του Ευριπίδη

Κωμικά στοιχεία σκηνής: Α) η περιορισμένη κρίση του ήρωα και η επιπόλαιη αξιολόγηση των πληροφοριών που του έδωσε η Γερόντισσα, κάτι που δεν ταιριάζει με τον αρχηγό της Τρωικής Εκστρατείας. Β) η αντιφατική συμπεριφορά του. Ενώ πριν από λίγο καυχιόταν ότι υπήρξε αρχηγός της τρωικής εκστρατείας και ότι κούρσεψε την Τροία, τώρα είναι έτοιμος να το βάλει στα πόδια μπροστά στην πιθανή σκληρότητα του Θεοκλύμενου. ΗΘΟΣ ΜΕΝΕΛΑΟΥ: Είναι απλοϊκός, επιπόλαιος στη σκέψη και την κρίση. Δεν αξιολογεί σωστά τα δεδομένα που έχει με αποτέλεσμα να καταλήξει σε λανθασμένα συμπεράσματα. Επιπλέον είναι αντιφατικός. Από τη μια τονίζει τη δόξα που απέκτησε στον Τρωικό Πόλεμο και τον κυρίαρχο ρόλο που έπαιξε στην άλωση της Τροίας κι από την άλλη δείχνει δειλία και αδυναμία να αντιμετωπίσει έναν πιθανόν σκληρό βασιλιά. Τέλος ο Μενέλαος φαίνεται μοιρολάτρης. Πιστεύει ότι η μοίρα του έχει προδιαγραφεί από την ανάγκη και υποτάσσεται σε αυτή. Στην πραγματικότητα ο Μενέλαος είναι φαινομενικά μόνο αφελής και απλοϊκός. Αντίθετα είναι ορθολογικός και συνετός. Τώρα που έχει μείνει μόνος μελετά τα δεδομένα που έχει και προσπαθεί να καταλήξει σε συμπεράσματα. Η φαινομενική του αφέλεια οφείλεται στο γεγονός ότι έχει περάσει πολλά μέχρι τώρα, πολλές περιπέτειες. Κι αυτά τον έχουν κάνει να είναι προσεκτικός και επιφυλακτικός με όλους και όλα. Για το λόγο αυτό και δεν αποδέχεται εύκολα ό,τι του παρουσιάζουν οι άλλοι ως αλήθεια. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΜΕΝΕΛΑΟΥ: Διακατέχεται από αμηχανία που εκφράζεται ήδη στον στίχο 542 με την ερώτηση που κάνει. Σύγχυση και ταραχή επικρατεί στη σκέψη του. Δεν μπορεί να καταλάβει πως είναι δυνατόν να υπάρχει κι άλλη Ελένη πέρα από εκείνη που έφερε μαζί του (στ. 544-547). Μετά τους συλλογισμούς του (στ. 548 κ.ε) φαίνεται πως απαλλάσσεται από την απορία και τον φόβο που νιώθει, αν και κάποια δειλία διαφαίνεται ακόμα στα λόγια του (στ. 568-570).

Επιμέλεια: Ε.Νασιώτη, Φιλόλογος, ΠΕ02 6