¢∏ª∏∆ƒ∏ ¶∞À§√¶√À§√À

√¢∏°√™ °π∞ ∂∫¶√¡∏™∏ °ƒ∞¶∆∏™ ∂ƒ°∞™π∞™™∆∏¡ π™∆√ƒπ∞ ∆∏™ ¡∂√∆∂ƒ∏™ ∆∂á∏™

Προπτυχιακή / Μεταπτυχιακή ΕργασίαΜεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία

Διδακτορική Διατριβή

Συγγραφή / Παρουσίαση / ΥποστήριξηΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ ΚΑΙ ΕΠΑΥΞΗΜΕΝΗ

∞£∏¡∞ 2013

Oι αρχάριοι συγγραφείς είναι πολύ ανα-βλητικοί. Βρίσκουν αμέτρητους λόγους γιανα μην ξεκινήσουν. Ακόμα κι όταν τε λικάκαθίσουν στο γραφείο τους, πά ντα βρί-σκουν περισπασμούς — να κά νουν καφέ,να ξύσουν το μολύβι τους, να πάνε στηντουαλέτα, να ξεφυλλίσουν κι άλλη βιβλιο-γραφία, και μερικές φο ρές να σηκωθούνκαι να επιστρέψουν στο ερευνητικό πεδίο.Nα θυμάστε ότι ποτέ δεν είστε «έτοιμοι»για να γράψετε· το γράψιμο είναι κάτι πουπρέπει να αποφασίσετε συνειδητά να κά-νετε, και στη συνέχεια να πειθαρχήσετε γιανα συνεχίσετε μέχρι τέλους.

Robert C. Bogdan - Sari Knopp Biklen,Qualitative Research for Education:

An Introduction to Theory and Methods, Βοστώνη 52006 (μτφρ. Ελεάννα Πανάγου)

© Δημήτρης Παυλόπουλος, Αθήνα 2013 ηλεκτρονική θυρίδα: dempavl@arch.uoa.gr

ISBN 978-960-90928-3-8

Εικόνα εξωφύλλου: Γιάννη Π. Γουρζή, Κτητορικό βιβλιόσημο (ex libris) Δημήτρη Παυλόπουλου, 1995, σινική μελάνη, 4,9×4,8 εκ.

ΠΕΡΙΕΧOΜΕNΑ

ΠΡOΛOΓOΣ ΣΤΗΝ ΠΡΏΤΗ ΕΚΔΟΣΗ . . . . . . . . . . . . . . . 9ΠΡOΛOΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣΗ . . . . . 11

Η έκταση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Το προσχέδιο (πλάνο) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13O τίτλος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Τα περιεχόμενα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17O πρόλογος . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Η εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18Τα κεφάλαια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20Τα συμπεράσματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Η βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Tο παράρτημα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Τα ευρετήρια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Μορφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Υποσημειώσεις - Παραπομπές . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28Λεζάντες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Γραμματικά και πραγματολογικά . . . . . . . . . . . . . . 32Διόρθωση - Επιμέλεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Υποστήριξη - Παρουσίαση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42Φωνητικός συλλαβισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Φωνητικά ατοπήματα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Συμβουλές εκφώνησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Λεξικά εικαστικών εννοιών και όρων . . . . . . . . . . . . 49Διαδικτυακοί τόποι - Ιστολόγια . . . . . . . . . . . . . . . . 51

Εικαστικές Τέχνες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Eικαστικά αρχεία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Διάφορα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

ΕΠΙΛΕΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙOΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

9

ΠΡOΛOΓOΣΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣH

Με το μικρό τούτο, αυτοσχέδιο οπωσδήποτε στη δο μή του,εγχειρίδιο αποβλέπουμε στο να εξοικειώσουμε κά πως τιςφοιτήτριες και τους φοιτητές των μαθημάτων της Ιστορίαςτης Nεότερης Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας & Αρ χαιολογίαςτου Πανεπιστημίου Αθηνών ως προς τα προβλήματα πουπαρουσιάζει η σύνταξη εργασίας στο πλαίσιο των μα θη -μάτων αυτών. Δηλώνουμε ότι δεν πιστεύουμε στους τυ-φλοσούρτες —πολύ περισσότερο, όταν πρόκειται για τηνεπιστημονική δραστηριότητα, που, από τη φύση της, συμ-βαίνει να είναι βασανιστική. Γιατί λοιπόν στραφήκαμεπρος την εκπόνηση ενός τέτοιου κειμένου;

Η ιδέα της σύνθεσης του εγχειριδίου προέκυψε από τηθλιβερή διαπίστωση ότι η πλειοψηφία των φοιτητριών καιτων φοιτητών του σεμιναρίου δεν γνώριζε πώς διαρθρώνε -ται και πώς συντάσσεται μια εργασία! Τη μελαγχολία μαςέκανε πιο έντονη το ότι στα πανεπιστημιακά ιδρύματα τηςαλλοδαπής η εκπόνηση μιας εργασίας διδάσκεται, και αντί -στοιχα βιβλία κυκλοφορούνται. Το πράγμα γι νόταν πλέονοπωσδήποτε επείγον: να φτιαχτεί ένα εγχειρίδιο που θα δί -νει καθαρά πρακτικές οδηγίες για τη συγγραφή επιστημο-νικής εργασίας. Oι φοιτήτριες και οι φοιτητές θα μπορού σαν,με τά από τη μελέτη του, να δοκιμάσουν, με το νω μέ νη αυ-τοπεποίθηση, τις δυνάμεις τους. Ας το πούμε από την αρ -χή: προ ϋ πόθεση οποιασδήποτε γραφής θεωρούμε την άσκη- ση ―υιοθετούμε έτσι τη ρήση του κλασικού Βρετανού ποι-ητή του 18ου αιώνα Alexander Pope (1688-1744): «Η αληθινήευκολία στη γραφή βγαίνει από την τέχνη, όχι από την τύ -χη· κινείται ευκολότερα εκείνος που έχει μάθει να χορεύει».

Στο πρώτο μέρος περιλαμβάνουμε, συνοπτικά διατυ-πωμένες, πρακτικές οδηγίες σχετικά με τη δομή και το πε -ριεχόμενο μιας επιστημονικής εργασίας στην Ιστορία τηςNεότερης Τέχνης. Για τη συγκρότησή του, εκτός από τηνεμπειρία μας, στηριχθήκαμε και σε βιβλία ειδικότερα, πουτα συγκεντρώνουμε στην επιλεκτική βιβλιογραφία. Στο δεύ -τερο μέρος παραθέτουμε μικρές ενότητες για τη μορ φή,

10

τις υποσημειώσεις-παραπομπές, τις λεζάντες, τη διόρθωσηκαι την επιμέλεια, την υποστήριξη-παρουσίαση μιας ερ-γασίας, αλ λά και επιλογή στοιχειωδών γραμματικών καιπραγματολογικών αρχών και μερικών «χρυσών κανόνων»γραφής, οι οποίοι πάντα είναι διαφωτιστικοί, καθώς καιπι νάκων με θεμελιώδη λεξικά και διαδικτυακούς τόπουςτης Ιστορίας της Τέχνης. Υπονοούμε ότι οι φοιτήτριες καιοι φοιτητές χρησιμοποιούν στοιχειωδώς μια ελληνική έκδοσητου Microsoft Office Word και του Microsoft Office PowerPoint.

Ευχαριστούμε τις μεταπτυχιακές σπουδάστριες στηνΙστορία της Nεότερης Τέχνης στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμ -μα Σπουδών του Τμήματός μας Ευγενία Λαγού και ΜίρκαΠαλιούρα, όπως και τον μεταπτυχιακό σπουδαστή στο ίδιογνωστικό αντικείμενο στο Τμήμα μας Γιάννη Γαλανόπουλο,για την παροχή στοιχείων σε στιγμές της διαμόρφωσης τουπονήματός μας, καθώς και τον φίλο Nίκο Λογοθέτη, ρέ κτητης έρευνας, που μας συνέδραμε ποικιλοτρόπως. Ως προςτην τεχνική διεκπεραίωση του εγχειριδίου οφείλουμε χάρι -τες στον φίλο γραφίστα Σπύρο Καραχρήστο, ο οποίος τοφρόντισε καλαίσθητα, και στην επίσης φίλη Βάσω Βαρβάκη,η οποία του έδωσε την προεκτυπωτική του μορφή.

Nομίζουμε ότι η πάνω από δέκα χρόνια εμπειρία μαςστη συγγραφή και στην επιμέλεια κειμένων για εκδόσειςτέχνης και άλλα έντυπα μας παρέχει μικρό δικαίωμα να τηνκωδικοποιήσουμε στο χαρτί. Δεν θελήσαμε να κάνου με με-γάλο σε έκταση βιβλίο —φιλοδοξήσαμε να φτιάξου με έναβιβλίο εύχρηστο. Oπωσδήποτε θα προκύψουν κενά, τα οποία,μαζί με όσα μάς υποδειχθούν, θα συμπληρώσουμε σε ανα-τύπωση. Δεν καινοτομούμε στην προσπάθειά μας. Ξέρουμεότι και άλλοι συνάδελφοι και ασχολούμενοι με το θέμαέχουν επιχειρήσει, σε έντυπη μορφή, να βοηθήσουν τις φοι -τήτριες και τους φοιτητές μας, προς τους οποίους και αφιε-ρώνουμε το εγχειρίδιό μας, με την ελπί δα ότι θα ανοίγειμπροστά τους μια πόρτα για να διεισδύσουν στα άδυτατης τεχνοϊστορικής συγγραφής, που στα μάτια τους φαντά -ζουν τρομερά. Άλλωστε, με αφορμή τις δικές τους απορίεςστήθηκε και γράφτηκε το εγχειρίδιο αυτό που εκδίδουμε. Αθήνα, Μάρτιος-Απρίλιος 2008 Δ. Π.

11

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΗ ΕΚΔΟΣH

Πέντε χρόνια μετά από την πρώτη έκδοση του μικρούαυτού εγχειριδίου, προβαίνουμε σε επανέκδοσή του λόγωτης ανταπόκρισης και της ζήτησης που εξακολουθεί ναέχει σε κύκλους της σπουδάζουσας νεολαίας μας. Ας ση-μειωθεί ότι, λόγω της ελλείψεώς του, αναρτήθηκε σε προ-πτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα του συντάκτη τουστην πλατφόρμα ασύγχρονης τηλεκπαίδευσης «η-ΤάξηΕΚΠΑ», στο σύστημα διαχείρισης ηλεκτρονικών μαθημάτωντου Εθνικού και Κα ποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

Δεν τροποποιήσαμε ούτε τη δομή ούτε το περιεχόμενοτου βιβλίου. Επιφέραμε μικρές διορθώσεις και συμπληρώ-σεις, «διότι κάθε πρῶτον εἶναι σχεδὸν πάντοτε καὶ ἐλλει -πὲς καὶ δύσκολον», όπως γράφει ο καταγόμενος από ταΓιάννενα τυπογράφος Δημήτριος Θεοδοσίου (1704-1782)στον Πρόλογο του Ἑορτολογίου του (Βενετία 1766). Ενη-μερώσαμε ακόμα την επιλεκτική βιβλιογραφία του τόσομε τίτλους διαλαθόντες όσο και με νέους —ελληνόγλωσ-σους και ξενόγλωσσους.

Η παρούσα έκδοση αφιερώνεται στον πολυσχιδή λόγιοδημοσιογράφο Μίλτη Χ. Παρασκευαΐδη (1911-1999), πουσε όλη τη δεκαετία του 1990 συμβούλευε παιγνιωδώς έναννεαρό, νεόκοπο τότε ιστορι κό της τέχνης πώς να γράφειλιτά αλλά συνάμα περιεκτικά. Ευχα ριστούμε πολύ τιςφοιτήτριες και τους φοιτητές μας, των οποίων οι απορίεςκαι οι επισημάνσεις βελτίωσαν ουσιαστικά το πόνημά μας.

Αθήνα, Απρίλιος -Μάιος 2013 Δ. Π.

Τὰ μεγάλα λάθη τὰ διορθώνεις —τὰ μικρὰ καὶ πολλὰ πῶς;

Ηρακλή Ν. Αποστολίδη,Ἐνάριθμα, Αθήνα 1967

12

Δελτίο καταγραφής (10 ΅ 15 εκ.) και δείγμα τρόπου αποδελτίωσης.

Η κεντρική οθόνη του κειμενογράφου Microsoft Office Word.

Η έκταση

Η έκταση της εργασίας είναι υποκειμενική, ανάλογα με τοείδος της και τον διδάσκοντα. Υπολογίζεται, με βάση το μέ-γεθος της σελίδας, που πρέπει να είναι Α4, και του γράμ-ματος, που πρέπει να είναι 12 «στιγμές» (ή 12”), όπωςλέ γεται η μονάδα μέτρησης μεγεθών στην τυπογραφία καιεξακολουθεί να ισχύει και στους ηλεκτρονικούς υπολογι-στές, σε «διάστιχο» (όπως λέγεται η απόσταση μεταξύ τωναράδων) 1,5 και με μη έντονα (bold) γράμματα, ενώ το μέ-γεθος του γράμματος στις σημειώσεις και στη βιβλιογραφίαπρέπει να είναι 10 στιγμές με μονό διάστιχο. Γραμματο-σειρά μπορούμε να επιλέξουμε στο Microsoft Office Wordαπό την επιλογή Mορφή ’ Γραμματοσειρά (στυλ, μέ γεθος,εφέ, απόσταση χαρακτήρων, κίνηση γραμμάτων).

|H προπτυχιακή /μεταπτυχιακή εργασία, με βάση ταπαραπάνω, θα πρέπει να είναι 14-20 σελίδες (7000-8500 λέ ξεις), η μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία θαπρέπει να είναι 70-90 σε λίδες (35.000-45.000 λέξεις),και η διδακτορική διατριβή να εκτείνεται στις 200-300σε λίδες (100.000-150.000 λέξεις), εκτός της βιβλιογρα-φίας, των πινάκων, των σχεδίων και των φωτογραφιών.

Tο προσχέδιο (πλάνο)

Μετά τη δήλωση και την ανάληψη του θέματος της εργα-σίας μας, η πρωταρχική έρευνά μας στρέφεται προς τησυγκέντρωση του υλικού μας και τη βαθμιαία διαμόρφωσητης βιβλιογραφίας μας. Καλό θα είναι να μη στρεφόμαστεσε έτοι μη, βιβλιακή, βιβλιογραφία και να μην αποδυόμαστεσε απλή αντιγραφή.

Προσόν της εργασίας μας, το οποίο εκτιμάται πάντοτε,είναι η προσωπική συμβολή μας στον εντοπισμό αλλά καιστην αξιοποίηση δεδομένων. Χρειάζεται αυτοπεποίθησηστις όποιες ερευνητικές επιδόσεις μας, έστω κι αν η συγκο -μιδή μας καταλήγει σε δεξαμενή για πρωτόλειο πόνημα.

13

Το υλικό —δελτία καταγραφής (βλ. εδώ, σ. 12) και πρό -χειρες σημειώσεις—, συγκεντρωμένο σε απλούς φα κέ λους,τους οποίους επιγράφουμε, αρθρώνεται ως προς το πε -ριεχόμενό του σε στοιχειώδεις ενότητες. Oι ενότητες αυτέςσυνιστούν τον σκελετό του προσχεδίου μας. Δεν βιαζόμαστενα τους προσδώσουμε οριστικό χαρακτήρα. Πολλές φορέςθα επανέλθουμε, προκειμένου να αλλάξουμε κάτι: να προ-σθέσου με, να αφαιρέσουμε. Oι αλλεπάλληλες τροποποιήσειςδείχνουν επίσης το μέτρο της δικής μας ωρίμασης. Κοιτά-ζουμε και ξανακοιτάζουμε ό,τι κά νουμε ή γράφουμε. Δενβαριόμαστε να διορθωνόμαστε: «O πνευματικός άνθρωπος,για να γίνει λιοντάρι, πρέπει πρώτα να γίνει καμήλα: ναφορτωθεί με πολλές γνώσεις. Η μάθηση δεν έχει τέρ μα,γιατί υπάρχει συνεχής μεταβολή» (Σπύρος Μελάς). Δεναπογοητευόμαστε αν, κάποια μέρα, δεν μπορέσαμε να ερ-γαστούμε πολύ· η επομένη θα μας αποζημιώσει.

Φροντίζουμε, όσο δουλεύουμε, να κρατάμε την ισορροπίατων επιμέρους ενοτήτων στο προσχέδιό μας. Μπορούμε ναπροχωρήσουμε, σιγά-σιγά, και στη διάταξη των δομικώνμερών της εργασίας. Μια απλή μορφή της διάταξης στο κεί-μενο (στα δομικά μέρη) της εργασίας είναι:

ΤΙΤΛOΣΠΕΡΙΕΧOΜΕNΑ

ΠΡOΛOΓOΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗΚΕΦΑΛΑΙΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑΒΙΒΛΙOΓΡΑΦΙΑΠAPAPTHMAΕΥΡΕΤΗΡΙΑ

Για τα μέρη της εργασίας μας, που ήδη διακρίναμε εδώ,θα γίνει λόγος διεξοδικότερος στις επόμενες σελίδες.

Oι εικόνες, αριθμημένες κατά αριθμητική πρόοδο (εικ. 1,2, 3, κ.ο.κ.), μπορούν να ενσωματώνονται στα οι κεία κε-φάλαια της εργασίας μας —αν δεν είναι εύκολο πρακτικά,ας παρατίθενται στο τέλος κάθε κεφαλαίου της.

Oι υποσημειώσεις, απαραίτητες σε κάθε κεφάλαιο της ερ-

14

γασίας μας, μπαίνουν είτε υποσελίδιες (στο κάτω μέ ρος τηςσελίδας) είτε μετά από το τέ λος κάθε κεφαλαίου.

Μεταξύ των κεφαλαίων, υπολογίζουμε λευκή σε λίδα, πουσηματοδοτεί το τέλος τους και ξεκουράζει τον αναγνώστη—δεν εκτείνει επί ματαίω την ερ γασία μας…

|Επισήμανση: Το στάδιο του προσχεδίου ωφελεί,γιατί: 1. Αποσαφηνίζουμε τις άδηλες προθέσεις μας,2. Ταξινομούμε τις ασύνδετες ακόμα σκέψεις μας, και3. Παρωθούμαστε στο να αποφασίσουμε τι μας εν-διαφέρει ως προς το θέμα της πραγμάτευσής μας.

O τίτλος

O καθορισμός του τίτλου μιας εργασίας στην Ιστορία τηςNεότερης Τέχνης δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Γιανα καταλήξουμε στο πώς θα τιτλοφορήσουμε το κείμενόμας θα πρέπει να έχουμε αφομοιώσει το θέμα μας και κα -τανοήσει έστω τα κύρια σημεία του.

| Απαραίτητα πλεονεκτήματα ενός τίτλου εργασίας ήόποιου κειμένου μας είναι η σα φήνεια και η συντομία.O τίτλος μας πρέπει να περιλαμβάνει όλα εκείνα τα στοι-χεία που θα κατατοπίζουν τον αναγνώστη και θα δηλώνουντο πε ριεχόμενο της εργασίας. Επιπλέον, με τη διατύπωσήτου, οφείλουμε να τραβήξουμε την προσοχή του αναγνώστη:από την πρώτη στιγμή άμεσος σκοπός μας παραμένει το ναπροσελκύσουμε, να κερδίσουμε τον αναγνώστη μας. Mει-ονεκτήματα του τίτλου: η κακώς νοούμενη πρωτοτυπία, πουκαταντά ασάφεια, και η άσκοπη πρόκληση, που εκδηλώνε-ται σε λόγια ή λαϊκή εκδοχή.

O τίτλος αναγράφεται στο εξώφυλλο της εργασίας, κάτωαπό το γραμμένο διακριτικά (το μέγιστο 16 στιγμές) —μεμικρά («πεζά») γράμματα, για να φαίνεται ο το νισμόςτου— ονοματεπώνυμο της συντάκτριας ή του συ ντάκτη τηςσε γενική πτώση (γενική του δημιουργού) και όχι σε ονομα-στική (επιρροή από ξενόγλωσσα έντυπα), με κεφαλαία

15

γράμματα, κάπως μεγάλα (18 στιγμές και πά νω), κεντρα-ρισμένος (με τη δεύτερη επιλογή στοίχισης στο MicrosoftOffice Word —βλ. εδώ, σ. 12). Μερικές φο ρές υπάρχει καισυμπληρωματικός υπότιτλος, κεντραρισμένος. Με μικρό-τερα γράμματα, κεντραρισμένος, γράφεται στην τρίτη σε-λίδα (ψευδότιτλος). Στην πίσω σελίδα του ψευδότιτλουμπο ρεί να αναγράφονται τα πρότερα άλ λα βιβλία τού συγ-γραφέα. O τίτλος του εξωφύλλου της εργασίας επαναλαμ-βάνεται, κεντραρισμένος, στην πέμπτη σελίδα της εργασίας(μεγάλος τίτλος). Πίσω από τον με γάλο τίτλο, στο κάτωμέρος, σημειώνονται τα στοιχεία της φοιτήτριας ή του φοι-τητή (πανεπιστήμιο, σχολή, τμήμα-το μέας, ονοματεπώνυμομε μικρά γράμματα, πλή ρης αριθμός μητρώου, εξά μηνο σπου-δών) και η ταυτότητα της εικόνας του εξωφύλλου. Aπέναντιαπό τον με γάλο τίτλο μπορούμε να βάλουμε μια εικόνα, τηνπιο σχετική με την εργασία μας —είναι η «προ μετωπίδα»(frontispiece). Σε πα λιότερα βι βλία πίσω από τον με γάλο τίτλοέμπαινε η σφραγίδα και/ή η υπογραφή του συγγραφέα,εξασφαλίζοντας τη γνησιότητα των αντιτύπων.Μετά τον με-γάλο τίτλο, μπορεί να μπει αφιέρωση της εργασίας μας, μετην πίσω σελίδα της λευκή.

Oι σειρές του τίτλου, στον οποίο δεν μπαίνουν σημείαστίξεως, έχουν νοηματική αυτοτέλεια στην τομή τους. Oι μο-νοσύλλαβες λέξεις (και, ως, σαν, ο, η, το, του, της, κ.τ.ό.)ποτέ δεν είναι οι τελευταίες στις αράδες του τίτλου μας.

Μετά τον τίτλο εξωφύλλου, στη βάση της σελίδας, γρά-φονται, επίσης κεντραρισμένα, με κεφαλαία γράμματα (16στιγμές), ο τόπος και ο χρόνος εκπόνησης της εργασίας.

|Συμβουλή: Αποφεύγουμε στους τίτλους της εργα-σίας μας τα έντονα (B - Bold), τα πλάγια (I - Italics)και τα υπογραμμισμέ να (U - Under line[d]) γράμματα,κα θώς και τις πολύ πε ρί τε χνες ή και εξεζητημένεςοικο γέ νειες γραμ μάτων: τα κοι νό χρηστα, δοκιμασμένα,πλέον ήδη, αρκετά Times New Roman, τα Baskerville,τα Bo doni, τα Bookman, τα Garamond, τα Century Gothic και τα Schoolbook, τα Arial, τα Courier New,τα Geor gia, τα Frutiger, τα Palatino Linotype, αρκούν...

16

Τα περιεχόμενα

Τα περιεχόμενα είναι ο φτωχός συγγενής σε μια εργασίαστην Ιστορία της Nεότερης Τέχνης, αφού συνήθως παραλεί-πονται ως περιττά. Πρόκειται για μεγάλο λάθος. O πί νακαςτων περιεχομένων, που στα παλιότερα ελληνικά βιβλία ερ-χόταν ως τελευταίο κείμενο, πρέπει σε μια ερ γασία να προ-ηγείται, κατατοπίζοντας τον αναγνώστη της για το τι θαδιαβάσει, τι τον περιμένει.

Γράφονται με κεφαλαία γράμματα 14 στιγμών. Μπορείνα τα ακολουθούν τελείες σε παράταξη, στο τέλος τωνοποίων σημειώνουμε τον αριθμό της σελίδας που αρχίζει τοκείμενο (σελιδαρίθμηση) —κάποτε στη σελιδαρίθμηση, γιαδιευκόλυνση του αναγνώστη, δίνονται δύο αριθμοί: ο πρώ-τος και ο τελευταίος των σε λίδων του κειμένου. Στο ελλη-νικό Microsoft Office Word υπάρχει επιλογή για τουςπίνακες περιεχομένων στη γραμ μή με τις καρτέλες (βλ. εδώ,σ. 12) (Εισαγω γή ’ Αναφορά ’ Ευρετήρια και πίνακες ’Πίνακας περιεχομένων).

|Προσοχή: Nα ελέγχεται σχολαστικά στο τέλος ηακριβής αντιστοιχία της σελιδαρίθμησης των ενοτήτωντης εργασίας με τη σελιδαρίθμηση όπως σημειώ νεταιστα περιεχόμενα, γιατί συ χνά η αναντιστοιχία διαπι-στώνεται εκ των υστέρων, όταν είναι πια πολύ αργά…

O πρόλογος

O πρόλογος (σε κάποια έντυπα τιτλοφορείται «Προλεγό-μενα στην Έκδοση» ή «Προλογικό Σημείωμα»), μολονότιεμφανίζεται ως το πρώτο μέρος μιας εργασίας, μπορεί—μάλλον πρέπει— να γράφεται αφού έχει αυτή ολοκληρω-θεί στη μορφή και στο περιεχόμενό της.

Αυτό συμβαίνει, επειδή στον πρόλογο εκθέτουμε τα κί-νητρα για την ανάληψη του συγκεκριμένου θέματος, σκια-γραφούμε την ταυτότητα του κειμένου μας, προσδιορίζουμε

17

το σκεπτικό μας, κάνουμε μνεία των δυσχερειών που αντι-μετωπίσαμε, ευχαριστούμε, τέλος, τους φορείς και τους αν-θρώπους που μας συνέδραμαν, με οποιονδήποτε τρόπο, στησυγκέντρωση και στην αξιοποίηση του υλικού μας.

Πρόκειται για κάπως προσωπικό κείμενο, γραμμένο δη-λαδή με πιο θερμή διάθεση —προσοχή: όχι με γραφικούςσυναισθηματισμούς και κατάχρηση του πρώτου ενικού προ-σώπου (συνήθως χρησιμοποιούμε πρώτο πληθυντικό ή τρίτοενικό πρόσωπο)· σε πρώτο ενικό πρόσωπο μπορούμε να εκ-φράσουμε τις ευχαριστίες μας.

|Σφάλμα μέγα: O πρόλογος να ταυτίζεται με την ει-σαγωγή της εργασίας μας. Δεν επιδιδόμαστε ποτέστον πρόλογό μας στην απαρίθμηση ή στην αναφοράτων διαφόρων επιστημονικών ζητημάτων και της συ-ναφούς βιβλιογραφίας τους, όλων όσα δηλώνουμε ότιεπιχειρούμε να μελετήσουμε στην εργασία μας.

Η εισαγωγή

Η εισαγωγή (σε κάποια έντυπα τιτλοφορείται άστοχα«Εισαγωγικά» ή «Εισαγωγικό Κεφάλαιο») είναι το τμή -μα της εργασίας μας όπου διατυπώνουμε ευκρινώς τηνερευνητική υπόθεσή μας, τον επιστημονικό προβληματι -σμό μας, τη θεωρητική μέθοδό μας, αλλά και τη βασικήδομή της εργασίας.

Στην εισαγωγή προσδιορίζουμε με σαφήνεια το περί-γραμμα του θέματός μας, δίνουμε την κατάσταση που επι-κρατεί στην επιστήμη της Ιστορίας της Nεότερης Τέ χνης ωςπρος το θέμα μας (από ποιους και τι έχει γραφτεί) έως τηστιγμή που το γράφουμε, προκειμένου έτσι να διαφανεί καιη δική μας συμβολή στην έρευνα και στην προσέγγισή του,προκαθορίζουμε την πορεία που θα ακολουθήσουμε στη με-λέτη και στη συγγραφή του θέματος.

Σε μια εργασία Ιστορίας της Nεότερης Τέχνης στην εισαγωγή θα πρέπει να αναφερθούμε στα θεωρητικά, ιστο-

18

ρικά, κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα του θέ ματόςμας. Η χρονική περίοδος, ο κοινωνικός περίγυρος και η πο-λιτική στάση πλάθουν τις συνειδήσεις: λ.χ. δεν μπορούμενα αποσυνδέσουμε την εμφάνιση του Ρεαλισμού στα μέσατου ΙΘ’ αιώνα από την έξοδο των καλλιτεχνών στο ύπαιθροτότε· την ανάπτυξη του Ιμπρεσιονισμού από τις προόδουςστην επιστήμη (μελέτη του φω τός) ή στη θέση του καλλιτέ-χνη τον 19ο αιώνα (επίσημες εκθέσεις - απόρριψη νεωτερι-κών τάσεων)· τη δράση του Ζα χαρία Πα πα ντωνίου (1877-1940) από τη σχέση του με το Κόμμα Φιλελευθέρων και τονΕλευθέριο Βενιζέλο (1864-1936)· τον καυστικό λόγο τουNίκου Βέλμου (1890-1930) από την εμπειρία του της εφη-βικής αλητείας του και της κατοπινής μποέμικης ζωής του·τη σκέ ψη του Άγγελου Γ. Προκοπίου (1909-1967) από τιςανομολόγητα συντηρητικές πολιτικές πεποιθήσεις του.

Ας επιλέγουμε να γράφουμε και την εισαγωγή στο τέλοςτης εργασίας μας, ή έστω σε προχωρημένο στάδιό της, μιαςκαι τότε έχουμε εποπτεία καλύτερη του όλου υλικού καιμπορούμε να προβούμε σε συγκρίσεις με τη βιβλιογραφίατου θέματός μας. Πρέπει να μην υποσχόμαστε στον ανα-γνώστη κάτι που δεν θα κάνουμε —και αυτό γίνεται συχνάόταν ξεκινάμε, ενθουσιώδεις λίγο-πολύ, να γράφουμε τοκείμενό μας.

|Φράσεις χρήσιμες ως στερεότυπες: «Με αυτήντην εργασία σκοπό έχουμε να δείξουμε […]. Στο πρώτοκεφάλαιο θα επιχειρήσουμε να ορίσουμε […]. Στο δεύ-τερο θα αντιμετω πίσουμε το […]. Ας σημειωθεί ότι θέ-σαμε συγκεκριμένο πλαίσιο, δηλαδή […]. Μέσα σε ένατέτοιο πλαίσιο, η μέθοδος που επιλέξαμε είναι η εξής[…]». «Πρόθεσή μας στην εργασία αυτή είναι να μελε-τήσουμε το […]. Στο πρώτο κεφάλαιο θα προσπα θή -σου με να αναλύσουμε […]. Στο δεύτερο κεφάλαιο θαεπικεντρωθούμε στο ζήτημα του να στοιχειοθετήσουμετα στάδια της καλλιτεχνικής δημιουργίας τού […]».

19

Τα κεφάλαια

Πρόκειται για το κυρίως θέμα της εργασίας μας. Στα κε-φάλαια, τον αριθμό των οποίων θα αποφασίσουμε από τοίδιο το υλικό που έχουμε συγκεντρώσει, ξετυλίγουμε τιςσκέψεις μας και αναπτύσσουμε την επιχειρηματολογία μας.Στο πρώτο κεφάλαιο μιας εργασίας στην Ιστορία της Nεό-τερης Τέχνης επιβάλλεται να υπάρχει το βιογραφικό ση -μείωμα του προσώπου που εξετάζουμε.

Oργανώνουμε, συνθέτουμε, συμπυκνώνουμε τις ιδέες μας,έχοντας πυξίδα μας την αποδεικτική μέθοδο, που πρέπεινα εφαρμόζουμε με θρησκευτική ευλάβεια. Τίποτα δεν προ-σπερνάμε ως αυτονόητο. Oρίζουμε έναν όρο (π.χ. Tο πιο -γραφία, Iμπρεσιονισμό) στην πρώτη χρήση του, επειδή δενέχει σε κάθε περίσταση την ίδια έννοια. Δεν πρέπει να υπο-λαμβάνουμε ότι ο αναγνώστης μας έχει περάσει από τουςίδιους δρόμους που περάσαμε εμείς στην εργασία μας. Δενγράφουμε μακροσκελείς προτάσεις, μακροπερίο δο λόγο—κανείς δεν έχει τα πνευμόνια, τον χρόνο και τη διά θεσηνα μας διαβάσει, ή, όπως αναφέρει θανάσιμα ο UmbertoEco (γ. 1932), «δεν είμαστε ο Proust»! Συ γκροτού με μι-κρές, αυτοτελείς παραγράφους (που στο ελληνικό MicrosoftOffice Word μπαίνουν αυτόματα από την επιλογή Mορφή’ Παράγραφος). Δεν δογματίζουμε, γράφοντας προτάσειςτου τύπου: «Το μεγαλείο της αναγεννησιακής τέχνης θαλάμπει πάντοτε». Ας ξαναγράφουμε δύο φορές το υποκεί-μενο μιας πρότασης, ας αποφεύγουμε τις πολλές αντωνυ-μίες (μου, με, αυτός, τούτο, κ.τ.ό.), ας περιορίζουμε τιςδευτερεύουσες αναφορικές προτάσεις (που, ο οποίος) καιτον «υποτεταγμένο λόγο» (εφόσον, επειδή, γιατί, αφού,κ.λπ.). Προσοχή στους πα ρελθοντικούς χρόνους ρημάτων(ενεστώτα, ιστορικό ενε στώ τα) —οι αναχρονισμοί τους θε-ραπεύονται με τον αόριστο.

Oι συλλογισμοί στα κεφάλαιά μας πρέπει να έχουν ειρμό:να μην προκύπτουν χάσματα. Η μέθοδος που θα ακολου-θήσουμε στην επιχειρηματολογία μας πρέπει να είναι ηεπαγωγική: από τα ειδικότερα και τα μερικότερα πηγαί-νουμε προς τα γενικότερα και προς τα καθολικότερα.

20

Μεγάλο συγγραφικό προσόν μιας εργασίας είναι το ναμην αγνοεί ο συντάκτης της τις κάθε λογής δημοσιεύσειςγια το θέμα του. Χρέος του, να μνημονεύει τους προγενέ-στερους. Δεν πρέπει να ξεχνάμε τι έχουμε πά ρει από τουςάλλους. Δεν μειώνουμε την προσφορά τους. Επιλέγουμε σεποιον και σε τι παραπέμπουμε. Δεν κά νου με κατάχρησηπαραθεμάτων —η στάση αυτή ερμηνεύε ται ως διανοητικήρα στώνη. Δεν αντιποιούμαστε το παραμικρό. Παραπέμ-πουμε αποκλειστικά και μόνο για να στηρίξουμε τις από-ψεις μας. Oι παραπομπές προϋποθέτουν αποδοχή της γνώ -μης του συ ντάκτη τους, εκτός και αν έχουμε διατυπώσειπροηγουμένως την αντίρρηση ή την κριτική μας. Εννοείταιότι δηλώνουμε ρητώς την πατρότητα των παραθεμάτωνμας με υποσημειώσεις.

Δεν παραπέμπουμε από δεύτερο χέ ρι —οφείλουμε ναανατρέξουμε στην πρωτότυπη πηγή, όχι στη μεταφορά της.Ελέγχουμε ξανά και ξανά την ακρίβεια των γραφομένων πα-ραθεμάτων, τα οποία αντιγράφουμε αυτούσια. Τα μικρά πα-ραθέματα μπορούμε να τα εν σωματώνουμε με εισαγωγικάστο κεφάλαιό μας —σε διαφορετική περίπτωση, ας τα δια-χωρίζουμε από το κεί μενο, πα τώντας δύο φορές στον ηλε-κτρονικό υπολογιστή μας το πλήκτρο με τα δύο αντίστροφαβελάκια (κάνοντας, δηλαδή, διπλή αριστερή εσοχή). Πρέπεινα προσέχουμε πολύ στις μεταφρά σεις παραθεμάτων, οιοποίες μπορεί να είναι πλατειαστικές ή συμπυκνωτικές,διαστρεβλωμένες, αλλοιωμένες λε κτικά ή νοηματικά από τονμε ταφραστή, ενδεχομένως παρ μένες από δεύτερο ή και τρί -το χέρι.

Τέλος, προσοχή στην έκταση των κεφαλαίων, η οποία κα-θορίζεται αναλογικά προς το σύνολο της εργασίας μας.

|Προϋπόθεση: Δεν προσπαθούμε να γίνουμε αρεστοίκαι αποδεκτοί σε κανέναν (πολύ πε ρισσότερο στον δι-δάσκοντα!...), με την εργασία που έχουμε αναλάβει.Αξιοποιούμε το υλικό που συγκεντρώσαμε, εξάγουμεσυμπεράσματα, και τολμάμε να προτείνουμε τη δικήμας άποψη ως προς το θέμα μας, το οποίο, κατά τεκ -μήριο, γνωρίζουμε πιο πολύ σε πλάτος και σε βάθος.

21

Τα συμπεράσματα

Το τελευταίο ουσιαστικά μέρος της εργασίας μας (μπορείνα ονομάζεται επίσης «Σύνοψη» ή «Επίλογος» ή «Επιλε-γόμενα» ή «Πορίσματα»), και ίσως το δυσχερέστερο νασυνταχθεί, αλλά και να διδαχθεί πώς συντάσσεται. Εδώανακεφαλαιώνουμε, συνοψίζουμε όσα έχουμε εκθέσει στακεφάλαια. Όπως και άλλα μέρη που ήδη παρουσιάσαμε (οπρόλογος και η εισαγωγή), μπορούμε και εδώ, κατεξο χήν,να μη βιαστού με να γράψουμε: εξ ορισμού, τα συ μπε -ράσματά μας συ ντάσσονται στο τέλος της εργασίας μας.

|Σημείο παρεξήγησης: Στα συμπεράσματά μας δενγράφουμε τις νέες θέσεις και απόψεις μας, ούτε προ-σθέτουμε υποσελίδιες σημειώσεις ή βιβλιογραφικές πα-ραπομπές. Πρέπει να δίνουμε έμφαση στην προ σπά- θεια που καταβάλαμε για προαγωγή της έρευνας καινα αφήνουμε περιθώριο για μελλοντική συνέχισή της.

Η βιβλιογραφία

Η βιβλιογραφία είναι ένα εξαιρετικά ακανθώδες θέμα στηνεργασία μας. Μπορεί να συνταχθεί με δύο τρόπους: αλ φα -βητικά ή χρονολογικά. Διευκρινίζουμε ότι πρέπει να διευ-κολύνουμε τον αναγνώστη —όχι να τον μπερδεύουμε μεσπαζοκεφαλιές. Γι’ αυτό δίνουμε αναλυτικά τα στοιχεία τουεντύπου: ονοματεπώνυμο (ακόμα και σε ψευδώνυμο· δενσυμπληρώνουμε τα αρχικά!) στη γενική, όχι στην ονομα-στική πτώση, τίτλο, τόπο-χρόνο έκ δοσης (και σελιδαρίθμηση)—εφόσον παραπέμπουμε σε δεύτερη, τρίτη, κ.ο.κ., έκδοση,βάζουμε εκθέτη, που τον βρίσκουμε στο ελληνικό MicrosoftOffice Word από την Εισαγωγή ’ Σύμβολο (βλ. εδώ, σ. 12),συνημμένον στη χρονολογία έκ δοσης: ²2004, ³2007. Αν δενσημειώνεται συγγραφέας, τότε προχωρούμε στον τίτλο ή στοεκδοτικό ίδρυμα. Αν το επόμενο έντυπο είναι της ίδιας ήτου ίδιου συγγραφέως, δεν ξαναγράφου με το ονοματεπώνυμο

22

—τραβάμε μικρή γραμμή κανονικά ή διακεκομμένη στηθέση του (άλλος τρόπος είναι να γράψουμε Της ίδιας ή Τουίδιου). Αν δεν γνωρίζουμε τό πο και χρόνο έκδοσης, βάζουμετις συντομογραφίες χ.τ. και χ.χ. —αν συνάγουμε τον τόποκαι τον χρόνο έκδοσης, τους προσθέτουμε σε τετραγωνικέςαγκύλες ([ ]) δίπλα στο χ.τ. και στο χ.χ. Τις αναδημοσιεύ-σεις ή ανατυπώσεις τις σημειώνουμε με τις λέξεις αναδημο -σίευση ή ανατύπωση (ανάτυπο), άνω και κάτω τελεία καιτον χρόνο της αναδημοσίευσης ή ανατύπωσης. Στην περίπτω -ση σειράς βι βλίων, μέσα σε τετραγωνικές αγκύλες δηλώ-νουμε, μετά τον τόπο και τον χρόνο έκδοσης, τον τίτλο τηςσειράς, με πλάγια γρα φή, και τον τόμο στον οποίον παρα-πέμπουμε: [= Οἱ Ἕλληνες ζωγράφοι, τ. (αρ.) 3]. Σε περί-πτωση τίτλου βιβλίου στο πολυτονικό σύστημα, το σωστόείναι να διατηρήσουμε τον τονισμό του —άλλο αν διευκολύ -νει ο μο νοτονισμός. Mπορούμε να χρησιμοποιούμε βιβλιογρα -φία από το Διαδίκτυο (Inter net), αλλά με επιφύλαξη, ση -μειώ νοντας την ημερομηνία / χρονολογία επίσκεψής μας στηνιστο σελίδα, επειδή ενδέχεται να μην υπάρχει αργότερα...

Στη βιβλιογραφία ακολουθούμε ορισμένες αποδεκτέςμορφικές συμβάσεις, όπως τα κόμματα μετά από κάθε τμή -μα ενός τίτλου και την τελεία στο τέλος του, την πλάγιαγρα φή του τίτλου βιβλίου ή της επωνυμίας της εφημερίδαςκαι του περιοδικού, την εντός εισαγωγικών γρα φή του τί -τλου άρθρου σε εφημερίδα ή σε περιοδικό. Τα ίδια ισχύουνκαι για τις υποσελίδιες παραπομπές μας —με την προ-σθήκη της σελιδαρίθμησης. Προτιμάμε η βιβλιογραφία ναμην κωδικοποιείται αμερικανικά, με το επώνυμο του συγ-γραφέα, τη χρονολογία έκδοσης του εντύπου και τη σελι-δαρίθμηση. Τη ρούμε τη γλώσσα της βιβλιογραφίας με τιςιδιαιτερότητές της, βάζοντας το λατινικό [sic] (που σημαίνει«έτσι [εί ναι στο πρωτότυπο]») —αν έχει προφανή λά θη,διορθώνουμε σιωπηλά. Σε περίπτωση μετάφρασης, οι διευ -κρι νιστικές σημειώσεις της μεταφράστριας ή του μεταφρα-στή πρέπει να διακρίνονται με τη συντομογραφία Σ.τ.Μ.,και της επιμελήτριας ή του επιμελητή με τη συντομογρα-φία Σ.τ.Ε. —οι δικές μας με το Σ.τ.Σ. Η βιβλιογραφίαμπορεί να συντομογραφείται στην αρχή της εργασίας μας.

23

Στην πρώτη περίπτωση βιβλιογράφησης, την αλφαβητική,ακολουθούμε την ελληνική αλφάβητο, γράφοντας σε γενικήπτώση (τη γενική του δημιουργού) το επώνυμο ολόκληροκαι το όνομα· στη συνέχεια, τον τίτλο του εντύπου, τον τόποκαι τον χρόνο έκδοσης. Αν οι συγγραφείς είναι δύο, μπαί-νουν αλφαβητικά με ένα ενωτικό (-) στη μέ ση· αν είναι πε-ρισσότεροι, μπαίνει το ονοματεπώνυμο του πρώτου και ησυντομογραφία κ.ά. Σε περίπτωση που η βιβλιογραφία μαςείναι και (ή μόνο) ξενόγλωσση, τότε την προσαρμόζουμε στολατινικό αλφάβητο. Τονίζουμε, με την ευκαιρία που δίνεται,ότι όσοι σκέπτονται ή σκοπεύουν να ασχοληθούν με τηνΙστορία της Nεότερης Τέχνης θα πρέπει να εκμάθουν δύο,τουλάχιστον, ευρωπαϊκές γλώσσες.

Στη δεύτερη περίπτωση βιβλιογράφησης, τη χρονολογική,αρχίζουμε από τα παλιότερα προς τα νεότερα έντυπα, κατάανιούσα σειρά: προηγείται ένα βιβλίο του 1965 από ένα βι-βλίο του 1970. Σε δύο συγγραφείς παραπέμπουμε αλφαβη-τικά στα ονοματεπώνυμά τους με ενωτικό στη μέση· σεπερισσότερους του ενός συγγραφείς, πα ρα πέμπουμε με τοκ.ά. Ως προς την ξενόγλωσση βιβλιογραφία, ακολουθούμεκαι εδώ το λατινικό αλφάβητο. Με τη χρονολογική βιβλιο-γραφία αποβλέπουμε να δείξουμε την κι νητικότητα της βι-βλιογραφίας για το θέμα μας ανά εποχή.

Η ενιαία αλφαβητική κατάταξη ονοματεπωνύμων ή τίτ-λων γίνεται με το αρχικό γράμμα της πρώτης λέξης τους(και του οριστικού άρθρου συμπεριλαμβανομένου) ως εξής:Α, Β, Γ, C, Δ, D, Ε, F, Ζ, G, Η, Θ, Ι, J, K, Λ, L, M, N, Ξ, O, Π, P, Q,R, Σ, S, Τ, Υ, U, V, Φ, Χ, Ψ, Ω, W.

Συντομογραφούμε ορισμένες στερεότυπα επαναλαμβα-νόμενες λέξεις (προσοχή: ομοιογένεια στην εργασία!):

κε. / κ.ε. / κ.εξ. / f. / ff. και εξήςεπ. επομένως (παρακάτω)εφ. / εφημ. / journ. εφημερίδαπερ. / π. / bull. / mag. περιοδικόό.π. / όπ.π. όπου παραπάνω (αυτ.: αυτόθι, ένθ’

αν. / έ.α.: ένθ’ ανωτέρω, op. cit.:opere citato, loc. cit.: loco citato,l.s.c.: loco supracitato, και ib. / ibid.: ibidem)

24

τ. / vol. / t. / Bd. τόμοςτχ. / fasc. τεύχοςφ. φύλλο / φυλλάδιοσημ. / n. / nn. σημείωση / σημειώσειςλ. ή s.v. λήμμαστ. στίχος / στήληκεφ. κεφάλαιο / κεφάλαιαχ.τ. / n.p. / s.l. / o.O. χωρίς τόπο έκδοσηςχ.χ. / n.d. / s.d. / o.J. χωρίς χρόνο έκδοσης (ά.τ.χ.:

άνευ τόπου και χρόνου έκδοσης)χφ. / χφφ. χειρόγραφο / χειρόγραφασ. / σσ. / σελ. / p./pp. / S. σελίδα / σελίδεςχ.σ. / n. pag. χωρίς σελιδαρίθμησημτφρ. μετάφρασηβλ. / v. / q.v. βλέπεπρβλ. / cf. / Vgl. παράβαλε (σύγκρινε)κ.ά. ή et al. και άλλοιαναδημ. αναδημοσίευσηαναθεωρ. / rev. αναθεωρημένη [έκδοση]επιμ. / ed. επιμελητής / επιμελήτριαεκδ. / Hrsg. εκδότης / εκδότριακατ. κατάλογοςέκθ. έκθεσηεικ. / ill. / Fig. / Abb. εικόνα / σχήμαπίν. / Taf. πίνακαςδιάμ. / ∅ διάμετροςεκ. εκατοστάμ. μέτραπ. / περ. / c. / ca. / ci. περίπουγ. / γεν. / b. / geb. γεννημένος / γεννημένη Σ.τ.Ε. Σημείωση του ΕπιμελητήΣ.τ.Μ. Σημείωση του ΜεταφραστήΣ.τ.Σ. Σημείωση του Συγγραφέαid. ο ίδιος (idem) [συγγραφέας]facs. πανομοιότυπο (facsimile)f. / ff. φύλλο (folium) / φύλλα (folia)n. / nn. σημείωση / σημειώσειςpassim σποραδικάsupp. παράρτημα / επίμετροrpt. ανατύπωση

|Υπενθύμιση: Τα έντυπα της βιβλιογραφίας οφεί λου μενα τα έχουμε δει ή συμβουλευτεί στην εργασία μας—δεν παραπέμπουμε ποτέ σε κάτι που δεν έχουμε δειμε τα μάτια μας και δεν έχουμε πιάσει στα χέρια μας.

25

Το παράρτημα

Λέγεται και «Επίμετρο». Είναι ο χώρος για αυτούσιο συ -μπληρωματικό υλικό του θέματος (έγγραφα, επιστολές, φω-τογραφίες, διαγράμματα, πίνακες, εικόνες εκτός κειμένου).

Τα ευρετήρια

Ένα προσεγμένο επιστημονικό βιβλίο, όπως και μια φρον-τισμένη επιστημονική εργασία, πρέπει απαραιτήτως να πε-ριλαμβάνει στο τέλος ευρετήρια (λέγονται και «Πίνακες»).Εκεί ο αναγνώστης θα ανατρέξει και θα εντοπίσει ό,τι ψά-χνει —εύστοχα γράφει κάπου ο Γερμανός αρχαιοδίφης καιιστορικός Theodor Mommsen (1817-1903) πως «το ευρετή-ριο είναι το μάτι του βιβλίου».

Τα ευρετήρια μιας εργασίας στην Ιστορία της NεότερηςΤέχνης μπορεί να είναι προσώπων, έργων, τόπων, όρων καιεικόνων. Στο ευρετήριο προσώπων απαριθμούμε αλφαβη-τικά τα ονοματεπώνυμα (πρώτα το επώνυμο και μετά τοόνομα, με κόμμα ή όχι μεταξύ τους) των αναφερομένων στηνεργασία προσώπων· στο ευρετήριο έργων αλφαβητικά, μεβάση το αρχικό γράμμα της λεζάντας τους, τους τίτλους τωνέρ γων που περιλαμβάνουμε στην εργασία· στο ευρετήριοτόπων με αλφαβητική σειρά τους τό πους που βρίσκονταιτα έργα· στο ευρε τήριο όρων κα τα γρά φουμε αλφαβητικάτους όρους. Μετά τις κα τα χωρί σεις, προσθέτουμε τη σελι-δαρίθμηση (τονί ζου με, αν χρειά ζεται, τη σημασία των ευρε-τηριαζομένων με έντονη την αρίθμηση). Επειδή παραλεί-πονται ονοματεπώνυμα, όροι και εικόνες, χρήσιμη στέκεταιη αποδελτίωσή τους. Στο ελληνικό Microsoft Office Wordυπάρχει επιλογή για τα ευρετήρια (Εισαγωγή ’ Αναφορά’ Ευρετήρια και πίνακες ’ Ευρετήριο / Πίνακας εικόνων—βλ. εδώ, σ. 12).

|Προσοχή: Τα ευρετήρια δεν πρέπει να θεωρούνταιπε ριττά, αφού πολλές φορές σώζουν τον αναγνώστηαπό τη μάταιη αναζήτηση και βοηθούν τον συγγραφέανα αποφύγει λάθη ή παραλείψεις των ονομάτων ή όρων.

26

Μορφή

Γράφουμε την εργασία μας σε λευκό ή υποκίτρινο χαρτί Α4(29 × 21 εκ.), χωρίς γραμμές, και μόνο στη μία όψη του.Επιλέγουμε την πλήρη (αμφίπλευρη) στοίχιση, που τη βρί-σκουμε στο ελληνικό Microsoft Office Word στο πάνω μέροςτης οθόνης του υπολογιστή μας (βλ. εδώ, σ. 12). Με στοίχισηστο κέντρο ή στοίχιση αριστερά μπορούν να είναι οι τίτλοικαι οι λεζάντες των κεφαλαίων μας. Η στοίχιση δεξιά χρη-σιμοποιείται στις υπογραφές στο τέλος κειμένων. O συλλα-βισμός στο ελληνικό Microsoft Office Word γίνεται αυτό -ματα από την επιλογή Eργαλεία ’ Γλώσσα ’ Συλλαβισμός’ Aυτόματος συλλαβισμός του εγγράφου.

Για να διακρίνουμε μέσα στο ίδιο κεφάλαιο μικρότεραμέρη μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κενή αράδα ή τρειςφορές τον αστερίσκο (*), σε απόσταση σχετική ως προς τοπλάτος του κειμένου· επίσης μπορούμε να τα ξε χωρίσουμεμε πλαγιότιτλους ή μεσότιτλους.

Μπορούμε στην αρχή ενός κεφαλαίου να βάλουμε πρω-τόγραμμα (το πρώτο γράμμα της αρχικής λέξης), που μπαί-νει στο ελληνικό Microsoft Office Word και με την επιλογήΜορφή ’ Αρχίγραμμα (βλ. εδώ, σ. 12). Τότε στο τέλος τουκε φα λαίου μπορεί να μπει ένα κόσμημα γραμμικό («υπο-σελίδιο», βινιέτα). Τόσο το πρωτόγραμμα όσο και τουποσε λίδιο κόσμημα είναι κατάλοιπα από τα διακοσμη-μένα χει ρόγραφα. Kαλό είναι να αποφεύγουμε τα έγχρωμαγράμ ματα, τις περίτεχνες διακοσμήσεις, τα φό ντα, κ.ά., πουπροσφέρει το Microsoft Office Word από την επιλογήMορφή (βλ. εδώ, σ. 12). Για έμφαση δεν υπογραμμίζουμε—αραιώ νουμε.

Προσοχή : Oι εναρκτήριες παράγραφοι κά θε ενότηταςτης εργασίας μας δεν παίρνουν εσοχή.

Αριθμούμε τις σελίδες κεντραρισμένα, που είναι προτιμό-τερο, ή αριστερά-δεξιά, στο υποσέλιδο του εγγράφου μας,χω ρίς να βάζουμε αριθμούς στις σελίδες πριν από τα πε -ριε χόμενα της εργασίας μας. Η σελιδαρίθμησή μας γίνεταιστον ελληνικό κειμενογράφο Microsoft Office Word και μετην επιλογή Εισαγωγή ’ Αριθμοί σελίδας (βλ. εδώ, σ. 12).

27

Υποσημειώσεις - Παραπομπές

Εισηγητής των επιστημονικών υποσημειώσεων στην ιστο-ριογραφική έρευνα φέρεται ο Γερμανός θετικιστής ιστορι-κός Leopold von Ranke (1795-1886). Oι υποσημειώσειςκα λό είναι να βρίσκονται, για λόγους σεβασμού και ευκο-λίας του αναγνώστη, στο κάτω μέρος της σελίδας («παράπό δας») και όχι εσωτερικές ή στο τέλος του κειμένου τηςερ γασίας μας. Με το ελληνικό Microsoft Office Word μπο-ρούμε να εντάσσουμε υποσημειώσεις στο κείμενό μας εύ-κολα: από την επιλογή Εισαγωγή ’ Αναφορά ’ Υποση -μείωση (βλ. εδώ, σ. 12). Για να αποφύγουμε τους πολύ μι-κρούς ανωφερείς αριθμούς της αυτόματης υποσημείωσηςτου Micro soft Office Word, αριθμούμε μό νοι τις υποσημει-ώσεις μας (1., 2., 3., κ.ο.κ.). Μια επεξηγηματική υποση -μείωση μπορεί να είναι αστερόεσσα (*). O εκθέτης και οαστερίσκος μπαίνουν μ ε τ ά τα σημεία στίξεως. Πα ρα πέ -μπουμε στο Διαδίκτυο, αλλά σημειώνοντας την ημε ρομηνίακαι τη χρονολογία της επίσκεψής μας στην ιστοσελίδα,επειδή ενδέχεται να μην τη βρίσκουμε αργότερα… Η ανα-λογία των υποσημειώσεων ως προς το κυ ρίως κείμενο τηςεργασίας σε μία σελίδα μπορεί να είναι 1:4, δηλαδή οι υπο-σημειώσεις το 1/4 του κειμένου της σελίδας.

Tην προφορική μαρτυρία που μεταφέρουμε αυτούσια ήμε δικά μας λόγια την παραπέμπουμε / υποσημειώνουμεκανονικά, με πλήρη στοιχεία του προσώπου και ημερο μη -νία / χρονολογία.

Δεν χρειάζεται να παραπέμπουμε σε όλες τις παλιότερεςαναφορές —είναι αρκετή η παραπομπή σε πιο πρόσφατεςεκδόσεις που συγκεντρώνουν τις αναφορές αυτές. O λόγιοςδημοσιογράφος και επιμελητής εκδόσεων Ιωάννης Φ. Δημά-ρατος (1893-1980), σε βιβλίο του για τη συγγραφική δρα-στηριότητα (τη συγγραφογνωσία, τη συγγραφολογία και τησυγγραφοτεχνία), που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1967, μαςθυμίζει την παρατήρηση ξένου επιστήμονα, πως η βιβλιο-γραφία αξία έχει μόνον εάν απαλλάσσει τον αναγνώστη τηςαπό τον κόπο να αναδιφήσει αυτός τη βιβλιογραφία. Καισε υποσημείωση του ίδιου βι βλίου του ο Δημάρατος συνε-

28

χίζει: «Ἕνεκα ἀγνοίας τοῦ θέματος, ἢ μανίας πρὸς ἐπίδει-ξιν πολυγνωσίας, ἢ πνευματικῆς ἀναπηρίας, ἢ πτωχαλα -ζονίας συσσωρεύονται τίτλοι βιβλίων, διατριβῶν, περιο-δικῶν, ὧν τὰ πλεῖστα ὁ παραθέτων οὐδὲ κἂν εἶδεν. ἀλλὰκαὶ ἡ ἐντελὴς παράλειψις τῆς βιβλιογραφίας δημιουργεῖἐνίοτε τὴν ὑπό νοιαν, ὅτι ἐγένετο προσπάθεια νὰ μὴ γνωσθῇπόθεν ἐπορίσθη τὸ ὑλικὸν αὑτοῦ ὁ συγγραφεύς. τινὲς πο-νηρῶς σκεπτόμενοι παραθέτουσι μὲν ἄφθονον βιβλιογρα-φίαν, ἀποφεύγουσιν ὅμως ἐπιμελῶς νὰ συμπεριλάβωσι καὶτὰ ἔργα ἐκεῖ να ἐφ’ ὧν ἐστηρίχθησαν πρὸς σύνταξιν τοῦἔργου αὑτῶν».

Μερικές διευκρινίσεις για το ν τύπο των υπο ση -μειώ σεων - παραπομπών: Τα ονοματεπώνυμα των αλ-λοδαπών συγγραφέων μπαίνουν στη γλώσσα τους —τωνΕλλήνων σε γενική πτώση, τη γενική του δημιουργού, όχι σεονομαστική (δεν συμπληρώνουμε τα αρχικά!). Σε περί-πτωση ψευδωνύμου, βάζουμε (αν το γνωρίζουμε) πλήρες τοονοματεπώνυμο σε τετραγωνικές αγκύλες. Oι τίτλοι τωνπαραπομπών δεν αλλοιώνονται, ακόμα και αν έχουν ορθο-γραφικά λάθη —στην περίπτωση αυτή, μπαί νει η λα τινικήλέξη [sic]. Στις υποσημειώσεις-παραπομπές δεν αναγρά-φουμε τον εκ δο τικό οίκο ή τον εκδότη.

Όταν παραπέμπουμε σε τμήμα βιβλίου, το οποίο αντι-στοιχεί στο άρθρο που μας ενδιαφέρει, τότε γράφουμε τηνένδειξη στο / στα (in). Αν παραλείπουμε τμήμα κειμένου,τότε στο σημείο της παράλειψης βάζουμε τε τρα γω νικές αγκύλες και αποσιωπητικά ([…]). Διατηρούμε τη μορφήτου κειμένου που παραπέμπουμε (πλάγια, αραιά, κ.λπ.).Σε περίπτωση δικής μας έμφασης, βάζουμε με πλάγιαγραφή τη σημείωση: Η υπογράμμιση δική μας. Σε πε ρί -πτωση δι κής μας σημείωσης, γράφουμε τη συντομογρα -φία Σ.τ.Σ.· σε πε ρίπτωση υποσημείωσης ή πα ρα πομπής τηςεπιμελήτριας ή του επιμελητή μιας έκδοσης, τη συντομο-γραφία Σ.τ.Ε.· σε περίπτωση υποσημείωσης ή παραπομπήςτης μεταφράστριας ή του μεταφραστή, τη συντομογρα-φία Σ.τ.Μ. Αν παίρνουμε την παραπομπή από άλλον, χωρίςνα την έχουμε δει, το δηλώνουμε με όλα τα στοιχεία: Η πα-ραπομπή από τον τάδε, σ. [ ]. Για εντός του κειμένου

29

πα ραπομπές γράφουμε: βλ. εδώ, σ. [ ]. Όταν παραπέμ-πουμε σε ποιητικό κείμενο, βάζουμε στο σημείο τομής τωνστίχων την μπάρα (/) και στην αλλαγή στροφής τη διπλήμπάρα (//). Σε περίπτωση υποσημείωσης ή παραπομπήςσε κείμενο πολυτονικό, διατηρούμε τον τονισμό του —στιςερ γασίες όμως δεχόμαστε το μονοτονικό. Για σύντμηση τίτ-λου εντύπου γράφουμε μετά την πρώτη αναγραφή του:(στο εξής: [ ]).

Στα περ ιοδ ικά σημειώνουμε πάντοτε τον αριθμό τεύ-χους —κάποτε (όταν είναι δύσκολο να εντοπιστεί βιβλιο-γραφικά) τον τόπο έκδοσης—, τη χρονολογία ή την εποχήκαι κατόπιν τη σελιδαρίθμηση. Σ τ ι ς εφημ ερ ί δ ε ς δενση μειώνουμε τον αριθμό φύλλου και τη σελιδαρίθμηση,αλλά την ημερο μηνία / χρονολογία, και τον τόπο έκδοσης(εφόσον δεν είναι σαφής). Όταν η αρίθμηση των τόμων είναιλατινική (LX) ή ελληνική (Ξ´), τότε τη μεταγράφουμε σεαραβική (60). Σε περιοδικό που μετράει τα τεύχη του μεέτη, παραπέμπουμε στα έτη· αν αριθμεί και με έτη και μετόμους, κρατάμε την αρίθμηση των τόμων. Όταν πα ρα -πέμπουμε σε όλη την έκτα ση ενός περιοδικού, τότε δεν βά-ζουμε σελιδαρίθμηση. Όταν πρόκειται για ανατύπωση ήανάτυπο από τόμο ενός περιοδικού, τότε το σημειώνουμε(ανατύπωση / ανάτυπο από). Σ τ ι ς ε γκυκλοπα ίδ ε ι ε ςκα ι σ τα ε γ κυκ λοπα ι δ ι κά λ ε ξ ι κά παραπέμπουμεστο λήμμα, με το ονοματεπώνυμο να χωρίζεται με κόμμαμέσα σε εισαγωγικά («Λύτρας, Nικηφόρος»), στον τόμο,στον χρό νο έκδοσης και στη σε λιδαρίθμηση. Στα πρακτικάτων συνεδρίων θα πρέπει, μετά τον τί τλο τους, να φαίνονταιο τό πος και ο χρόνος διεξαγωγής τους.

Σε περίπτωση που απουσιάζει το ονοματεπώνυμο τουσυγγραφέα ή τα ονοματεπώνυμα των συγγραφέων από τηνπαραπομπή μας, προχωρούμε απευθείας στην πρώτη λέξητου τίτλου του εντύπου (ή στο ίδρυμα που το εξέδωσε)·όταν λείπουν ο τόπος και ο χρόνος έκδοσης, τότε βάζουμετις συντομογραφίες χ.τ. και χ.χ. —αν τους συνάγουμε, τότετους βάζουμε σε τετραγωνικές αγκύλες ([ ]) μετά τα χ.τ.και χ.χ. Τις αναδημοσιεύσεις ή ανατυπώσεις εντύπου τιςση μειώνουμε με τις λέ ξεις αναδημοσίευση ή ανατύπωση,

30

άνω και κάτω τελεία, και τον χρόνο της αναδημοσίευσης ήανατύπωσής του.

Στο ίδιο βιβλίο του ο Δημάρατος γράφει, απαισιόδοξος,για τις παραπομπές: «αʹ) γίνονται παραπομπαὶ εἰς βιβλίαἢ περιοδικά, ὧν εἶνε ἀδύνατος ἢ δυσχερεστάτη ἡ ἀνεύρεσις,πολλῶν δὲ ὁ γράφων οὐδὲ τὸ ἐξώφυλλον εἶδε. β΄) γίνονταιπαραπομπαὶ εἰς βιβλία συμφώνως πρὸς τὰ εὑρετήριααὐτῶν. γ΄) παραπομπαὶ ἀπάτης διὰ τοῦ προχείρου “πρβλ.”τοῦ παραπέμποντος βεβαίου ὄντος, ὅτι οὐ δεὶς θὰ ἐξελέγξῃτὴν ἀκρίβειαν τῆς παραπομπῆς. δ΄) ἐάν τις θελήσῃ νὰ με-λετήσῃ τὰ βιβλία εἰς ἃ γίνονται αἱ παραπομπαὶ θὰ χρει-ασθῇ πολλὰ ἔτη, ὁπότε εἶναι προτιμότερον νὰ ἀσχοληθῇ καὶαὐτὸς περὶ τὴν συγγραφὴν ὁμοίου ἔργου. σημειωτέον, ὅτιοἱ πλεῖστοι τῶν συγγραφόντων προσπαθοῦσι διὰ τῶνπολλῶν καὶ συγκεχυμένων παραπομπῶν νὰ τρομοκρατή-σωσι τὸν ἀναγνώστην, ὧστε νὰ μὴ ἀποτολμήσῃ τις παρό-μοιον ἐγχείρημα. οὕτω καὶ ὡς σπουδαῖοι ἐπιστήμονεςἐμφανίζονται καὶ τὴν πώλησιν τοῦ βιβλίου διασφαλίζουσιν.ε΄) αἱ παραπομπαὶ συνήθως γίνονται ἀνομοιομόρφως,ἐνίοτε καὶ ὑπὸ τοῦ αὐτοῦ συγγραφέως, ἰδίως ὅταν πρόκει-ται περὶ ἀρχαίων κειμένων. τοῦτο ἀποκαλύπτει τὴν ἐκ δια-φόρων ξένων βι βλίων ἀντιγραφὴν τῶν πα ραπομπῶν, αἵτινεςσυχνάκις εἶνε καὶ ἐσφαλμέναι. Ϛ΄) ἀντὶ τῶν “πρβλ.” καὶ“βλ.” ὀφείλει ὁ γράφων νὰ παράσχῃ συ ντομωτάτην περί-ληψιν τῆς γνώμης τοῦ συγγραφέως χρησιμοποιῶν ἐντὸςεἰσαγωγικῶν λέξεις καὶ φράσεις αὐτοῦ πρὸς ἀποφυγὴν παρανοήσεως καὶ συγχύσεως. ζ΄) ὀλίγισται τῶν παρα-πομπῶν εἶνε ὀρθαὶ ὑπὸ συγγραφοτεχνικὴν ἔποψιν. η΄) ἐὰνδὲν καθορισθῇ ἑνιαῖος τύπος παραπομπῶν ὁ σημερινὸς κυκεὼν θὰ ἐπιταθῇ»...

Λε ζ άντες

Oι λεζάντες είναι αναπόσπαστο και οργανικό μέρος μιαςεργασίας στην Ιστορία της Nεότερης Τέχνης, στην οποίαέχουμε εικόνες. Με τις μικρές αυτές γραμμές κάτω από κά -θε εικόνα δίνουμε την ταυτότητά της. Στο ελληνικό Micro-

31

soft Office Word υπάρχει ειδική επιλογή για τις λεζάντες(Εισαγωγή ’ Αναφορά ’ Λεζάντες —βλ. εδώ, σ. 12).

Η λεζάντα μας πρέπει να είναι σύντομη και περιεκτική(εκτός αν πρόκειται για συμπληρωματική του κειμένου λε-ζάντα [κειμενολεζάντα]), με γράμματα 10 στιγμών και στοί-χιση αριστερά ή στο κέντρο. Γράφουμε το ονοματεπώνυμοτου καλλιτέχνη σε γενική πτώση, τον τίτλο του έρ γου με πλά - για (όχι εισαγωγικά), τη χρονολογία του έρ γου (αν την ξέρου -με —διαφορετικά βάζουμε δύο χρονολογίες [π.χ. 1890-92]ή τη συντομογραφία π. [περίπου]), το υλικό (αν το γνωρί-ζουμε), τις διαστάσεις και τον κάτοχο (μουσείο, πι νακοθήκη,ίδρυμα ή ιδιώτη) —σε περίπτωση που έχει αλλάξει κάτοχοτο έρ γο, τότε βάζουμε τη λέ ξη άλλοτε και τον πρώην κά-τοχο. Το σωστό είναι να αναγράφεται και ο φω το γράφος.

Τις διαστάσεις (πρώτα ύψος, μετά πλάτος) τις δίνουμεσε εκατοστά, όχι σε μέτρα (εκτός αν πρόκειται για με γάλαέργα) ή σε χιλιοστά (έτσι δίνονται συ νήθως στην ξενό-γλωσση βι βλιο γραφία τα χαρακτικά για να αποφεύγονταιοι δεκαδικοί αριθμοί με τα κόμματα). Προσοχή : Tηρούμεενιαίο μετρικό σύστημα στις διαστάσεις των έρ γων και δενσυγχέουμε εκατοστά με μέ τρα (σε εκατοστά γράφουμε 50εκ., σε μέτρα 0,50 μ.). Στα χα ρα κτικά με τράμε τις διαστά-σεις του θέματος, όχι του χαρτιού.

Αν η λεζάντα μας μπαίνει κάτω από φωτογραφία, αρ κούντα στοιχεία της ταυτότητας του προσώπου ή του θέ ματος,η χρονολογία και η προέλευση της φωτογραφίας αυτής.

Γραμματικά και πραγματο λογικά

Προϋποτίθεται ότι όποια ή όποιος καταπιάνεται με την εκ -πόνηση μιας εργασίας στην Ιστορία της Nεότερης Τέ χνηςγνωρίζει πολύ καλά την ελληνική γλώσσα, διακρίνονταςαπαραιτήτως το επιστημονικό από το (ψευτο-)λογοτεχνικόύφος. Αναγνωρίζει τα βασικά σημεία στίξεως και έχει αφο-μοιώσει τους πρωταρχικούς κανόνες γραμματικής-συ ντα -κτικού της νεοελληνικής γλώσσας. Ξέρει ότι, όταν γρά φουμεσε κειμενογράφο (π.χ. Microsoft Office Word), αφή νουμε ένα

32

κενό μετά —ποτέ πριν— από κάθε σημείο στίξεως (κόμμα,τελεία, άνω τελεία, κ.λπ.). Στην ενότητα αυτή επισημαίνουμεγραμματικά και πραγματολογικά στοιχεία.

Γράφοντα ι με μ ία λέξη : απαρχής, απεναντίας,απευθείας, αφενός, αφετέρου, αφότου, διαμιάς, ειδάλ-λως, ειδεμή, ενόσω, εντούτοις, εξαιτίας, εξάλλου, εξαρ-χής, εξίσου, εξολοκλήρου, επικεφαλής (του επικεφαλής,τον επικεφαλής, οι επικεφαλής, των επικεφαλής, τους επι-κεφαλής), επιμέρους, επιπλέον, επιτέλους, επιτόπου,εφά παξ, εφεξής, εφόσον, καθαυτό, καθεξής, καθετί, κα-θόσον, καθότι, καθωσπρέπει, καληώρα, καταγής, κατα-μεσής, καταπρόσωπο, κατεξοχήν, κατευθείαν, μεμιάς,μολαταύτα, μολοντούτο, ολημέρα, ολη νύχτα, ολωσδιό-λου, οποτεδήποτε, οπουδήποτε, οπωσδήποτε, παρότι[και παρ’ ότι], προπαντός, προπάντων, τωόντι, υπόψιν[ψη],ωσό του, ωστό σο (αλλά: εις το επανιδείν, εν ανάγκη, ενγέ νει, εν πάση περιπτώσει, εν σχέσει, εν τω μεταξύ, επίθητεία, επί θύραις, επί ίσοις όροις, επί λέξει, επί μακρόν,επί μα ταίω, επί τα ίχνη, επί τη βάσει, επί τη ευκαιρία,επ’ ουδενί, καθ’ οδόν, καθ’ όλα, καθ’ ύψος, κατά φύ -σιν[ση], κατ’ αρχάς, κατ’ αρχήν, κατ’ επι λογή[ν], κατ’έτος, κατ’ όνομα, κατ’ ουσίαν, μετά χαράς, παρ’ ολίγον,παρά ταύτα, παρά τρίχα, παρά τω πρωθυπουργώ, παράφύσιν[ση], παρ’ ελ πίδα, παρ’ όλο, καλώς την / τον, τέλοςπάντων)· τα αριθμητικά από το δεκατρία έως το δεκαεννέα.

Γράφονται με κεφαλαίο το αρχ ικό γράμμα: 1)τα εθνικά ονόματα: Έλληνας, Γερμανός, οι φυλές και ταφύλα: Πυγμαίος —αλλά τα παράγωγα επίθετα των εθνικώνγράφονται με μικρά: ελληνικός, γερμανικός, όπως και τοπυγμαίος, όταν χαρακτηρίζει το μικρό ύψος κάποιου· 2) ταονόματα γιορτών: Πάσχα, Πρωτομαγιά· 3) οι λέξεις: ΆγιοΠνεύμα, Πανάγαθος, Θεία Πρόνοια, Μεγαλόχαρη, κ.τ.ό.·4) τα ονόματα ναών και λατρευτικών κτισμάτων: η Πρου -σιώτισσα, ο Πανάγιος Τάφος· 5) τα ξενικά επώνυμα με ταβαν / φαν, ντε, ντι, φον, χερ στην αρχή τους: ο Nτε Kίρικο(αλλά: ο Tζόρτζο ντε Kίρικο)· 6) οι τίτλοι καλλιτεχνικώνέργων: η Κοιμωμένη του Χαλεπά· 7) οι τίτλοι εφημερίδωνκαι περιοδικών (εκτός αν ο λογότυπός τους είναι με μικρά):

33

Η Καθημερινή, Tα Nέα, H εποχη, η λέξη, θεματα χωρου+τεχνών, —αλλά: το άρθρο του «Βή ματος»· 8) οι επιστήμες:Ιστορία της Τέχνης (αλ λά: ιστορικός της τέχνης, ιατρικήεπιστήμη)· 9) οι σχολές και τα τμήματα: Φιλοσοφική, Ιστο-ρικό - Αρχαιολογικό (αλλά: η σχο λή ζωγραφικής του Παρ-θένη)· 10) τα υπουργεία, οι διοικη τικοί και άλλοι φορείς, ταπανεπιστήμια, οι σύλλογοι: Το Εθνικό και ΚαποδιστριακόΠανεπιστήμιο Αθηνών (αλ λά: σπουδάζει στο πανεπιστήμιο)·11) οι τίτλοι ηγε τών κρατών χωρίς το όνομά τους: ο Πρό-εδρος της Ελληνικής Δη μο κρα τίας (αλλά: ο δήμαρχος Αθη-ναίων Nικήτας Κακλαμάνης).

Γράφονται με μικρό το αρχικό γράμμα: 1) τα επί-θετα που σημαίνουν οπαδούς θρησκευμάτων: χριστιανός,μωαμεθανός (εξαιρείται το Εβραίος, γιατί δηλώνει καιέθνος), χριστιανικός, κ.τ.ό.· β) ο καραγκιόζης, όταν σημαίνειτο γελοίο πρόσωπο· γ) τα ονόματα φυλών και φύλων πουλειτουργούν ως επίθετα: βλάχος.

|Το τελικό ν διατηρείται: 1) στο άρθρο τον, την σεονόματα (τον Γιάννη, την Δήμητρα)· 2) στο αριθμητι -κό έναν, στην τριτοπρόσωπη προσωπική αντωνυμίατην, τον, και στα άκλιτα δεν και μην μπροστά από φω -νήεν ή στιγμιαίο και διπλό σύμφωνο (κ, π, τ, γκ, μπ, ντ,τσ, τζ, ξ, ψ): έναν ξένο, τον πούλησε, δεν μπορώ, μηντσακώνεσαι (αλλά: οι μη καπνίζοντες)· 3) στο άκλι τοσαν: σαν θάλασσα· 4) χάριν ευφωνίας: στάθη κε λί γηνώρα· 5) στις λόγιες φράσεις: Αδύνατον να το δεχθώ.

Τα ονοματεπώνυμα των ξένων εικαστικών καλλιτεχνών τοσωστό είναι να γράφονται στη γλώσσα τους και να μη με-ταγράφονται ηχητικά στην ελληνική γλώσσα: Tiziano και όχιΤισιανός (!), Raffaello και όχι Ραφαήλ, Picasso και όχι Πικάσοή Πικασό, κ.ο.κ. —διαφορετικά, πολύ πιθανόν είναι να προ-φέρουμε τον Ingres (Eνγκρ) σαν Ινγκρ και Ίνγκρες (!).

Τα εισαγωγικά που χρησιμοποιούμε στα παραθέματαπρέπει να είναι τα ελληνικά (« »), εκτός από την περίπτω -ση που πρέπει να βάλουμε εισαγωγικά μέσα στα εισαγω -γικά, οπότε βάζουμε τα λεγόμενα «αγγλικά εισαγωγικά»,

34

ενώ το σωστότερο είναι να λέγονται «διπλά κόμματα (“ ”)»:«Τον ρώτησε: “Θα έρθεις;”». Η τελεία, η άνω τελεία καιτο κόμμα σημειώνονται έξω από τα εισαγωγικά, ενώ τοερωτηματικό και το θαυμαστικό μπαί νουν μέσα στα εισα-γωγικά (εκτός αν δεν είναι του κειμένου τους). Μέσα σε ει-σαγωγικά, εκτός από τα πα ραθέματα, μπορούν να μπουν σεκόμματα μικρές παρενθετικές φράσεις («Έλα, είπε, αν νο-μίζεις»), χωρίς να κλείνουν τα εισαγωγικά πριν από τιςφράσεις, για να ανοίξουν πάλι. Όταν το κείμενο των εισα-γωγικών συνεχίζεται σε νέα παράγραφο, σημειώνουμε πά λιτα εισαγωγικά τέλους (»), ενώ η προηγούμενη παράγρα φοςκλείνει χωρίς εισαγωγικά. H τελεία μπαίνει μέσα στις πα-ρενθέσεις και στα εισαγωγικά, αν η πρόταση αρχίζει με κε-φαλαίο· διαφορετικά, μπαίνει κανονικά έξω.

Η μεγάλη παύλα (—), που χρησιμοποιείται στον διάλογογια να δηλωθεί η αλλαγή του ομιλούντος προσώπου ή γιανα δείξει την αντίθεση των προηγουμένων από τα επόμεναή συνηθέστερα ως διπλή παρενθετική, είναι διαφορετικήαπό το ενωτικό ή τη συνέχεια (-) και τη μεσαία παύλα (–),που μπαίνει ως διαχωριστική και σε μικρού πλάτους κείμε -να. Τη μεγάλη παύλα τη βρίσκουμε στο Microsoft Office Wordαπό την επιλογή Εισαγωγή ’ Σύμβολο (βλ. εδώ, σ. 12).

Το άγω και τα σύνθετά του (διάγω, διεξάγω, εισάγω,εξά γω, παράγω, προάγω, προσάγω, συνάγω, υπάγω,κ.λπ.) σχηματίζουν τον τύπο τους σε -ήγε και -άγει στουςεξακολουθητικούς χρόνους —στον ενεστώτα, στον πα-ρατατικό