γλώσσες
Σελίδες
Νομικός
2 Το θέατρο στην Εκπαίδευση και τη διδασκαλία
Σύνοψη
Στο κεφάλαιο αυτό γίνεται μια προσπάθεια να παρουσιαστούν κάποιες από τις βασικές συνιστώσες της εκπαιδευτικής δραστηριότητας του θεάτρου φιλτραρισμένες από το πλαίσιο της γενικότερης πρότασης θέ-ατρο και επιστήμη στην Εκπαίδευση Η επιλογή των θεμάτων είναι καταρχήν αναπόφευκτη λόγω του όγκου της σχετικής βιβλιογραφίας αλλά και της επιθυμίας των συγγραφέων να προσφερθούν εστιασμένα χρήσιμες πληροφορίες σχετικές με τις εφαρμογές που θα παρουσιαστούν στη συνέχεια
Με τη λογική αυτή περιγράφεται μια γενική τοποθέτηση σχετική με τη λειτουργία του θεάτρου στο χώρο της διαθεματικήςδιεπιστημονικής προσέγγισης θεάτρου και επιστήμης Επιπλέον μια σύντομη ανάλυση των συνιστωσών του ιδιαίτερου θεατρικού είδους του κουκλοθέατρου που χρησιμοποιούμε Στη συνέχεια πε-ριγράφεται η λογική της δημιουργίας μιας παράστασης και τα βήματα που κάνουν αυτή τη δημιουργία εφικτή μέσα στο εκπαιδευτικό πλαίσιο Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με μια προσπάθεια παρουσίασης της ζωής του θεατρικού εργαστηρίου στην περίπτωση του κουκλοθέατρου
Μέρη του κειμένου έχουν δημοσιευτεί από τους συγγραφείς στο βιβλίο laquoΚουκλοθέατρο στην Εκ-παίδευση-Εκπαίδευση στο Κουκλοθέατροraquo που δημοσιεύτηκε το 2012 από τον εκδοτικό οίκο laquoΠλέθροraquo Το βιβλίο αυτό δίνει επιπλέον πληροφορίες για τη γενικότερη θεατρική και εκπαιδευτική κουλτούρα του κουκλο-θέατρου και φωτίζει ίσως σημεία που στο κεφάλαιο αυτό μπορεί και να δημιουργούν απορίες
Το πλαίσιο
Στις μέρες μας το θέατρο στην Εκπαίδευση ως συστηματική Θεατρική αγωγή εξελίσσεται σε όλες τις βαθμίδες της Ακολουθεί τη σπειροειδή ανέλιξη του Βruner (1986) όπως ισχύει για όλα τα μαθήματα από τις απλούστερες μορφές στις πλέον σύνθετες με μια ισόρροπη σχέση ανάμεσα στην παιδαγωγική σκοπιμότητα και την καλλιτεχνική δημιουργία Στην Ελλάδα το Θέατρο στην Εκπαίδευση μέχρι πρόσφατα ήταν συνδεδεμένο με τις γιορτές και τις εκδηλώσεις του σχολείου ενώ το κουκλοθέατρο θεωρούταν κατάλληλο αποκλειστικά και μόνο για τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας Η οπτική έχει πια αλλάξει και το θέατρο σήμερα εντάσσεται στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα όχι ως περιστασιακή αναψυχή αλλά ως συστηματική αγωγή που εξελίσσεται σε δύο παράλληλους άξονες αφενός τη θεατρική διαπαιδαγώγηση και αφετέρου τη χρήση του εφαρμοσμένου θεά-τρου ως κοινωνικής δράσης που επιδιώκει κάποια αλλαγή στη συγκεκριμένη περίπτωση τη μάθηση μέσω της πράξης Στη βάση αυτή διαμορφώσαμε την παιδαγωγική μας πρόταση που βασίζεται στις αρχές του θεάτρου
δίνει όμως έμφαση στη διαδικασία και όχι αποκλειστικά στο αποτέλεσμα
Καθώς η συζήτηση για το Θέατρο στην Εκπαίδευση εξελίσσεται διαμορφώσαμε ένα κοινό μάθημα με τον τίτλο laquoΘεατρικές εφαρμογές και διδακτική της φυσικήςraquo όπου οι φοιτητές μας διδάσκονται παράλληλα και τα δυο αντικείμενα με τρόπο ισορροπημένο Γίνεται συστηματική προσπάθεια να μην υπερτερεί το ένα αντι-κείμενο έναντι του άλλου όμως η ισορροπία είναι εύθραυστη και δεν είναι εύκολο να την πετύχεις πάντα για λόγους που εξετάζουμε παρακάτω
Οι στόχοι του κοινού μαθήματος όπως διαμορφώθηκαν μετά από πολλές δοκιμές μπορούν να κωδικοποι-ηθούν στα παρακάτω σημεία
Κριτική ικανότητα να αποκτήσουν οι φοιτητές μας μια κριτική ματιά στις εκάστοτε καλλιτεχνικές παραγωγές να διακρίνουν τις ομορφιές που έχουν οι οπτικές φόρμες στα υλικά τις τεχνικές στις κατασκευές
Αισθητική να κατανοήσουν όσο είναι δυνατόν τη φύση του νοήματος και του σκοπού της Τέχνης
Καλλιτεχνική παραγωγή μέσα από την προσωπική καλλιτεχνική παραγωγή να πλησιάσουν τους παραπάνω στόχους
bull ενεργή βιωματική συμμετοχή των εκπαιδευόμενων στη διερεύνηση εννοιών και την ανακάλυψη νοη-μάτων στο μάθημα
bull ενίσχυση του ενδιαφέροντος τους και δημιουργία κινήτρων για τη μάθηση
bull ενθάρρυνση της συνεργασίας και της επικοινωνίας μεταξύ των εκπαιδευόμενων καθώς και του συντο-νιστή διδάσκοντα με αυτούς
bull ενίσχυση στην κριτική προσέγγιση των θεμάτων που εξετάζονται
bull γνωστική αυτονομία των εκπαιδευόμενων και προσωπική έρευνα πάνω στα θέματα
bull εναλλακτικοί τρόποι θεώρησης και επίλυσης προβληματικών καταστάσεων
Ανάλογες με το κοινό μας μάθημα είναι και κάποιες διαφοροποιημένες εφαρμογές που κατά καιρούς έχουν γίνει σε άλλες χώρες όπως Η Συνεργασία Δημιουργίας διά των Τεχνών (Art Creation Partnership) στις ΗΠΑ ο θεσμός laquoCreative Partnershipsraquo που καθιέρωσε το 2002 η βρετανική κυβέρνηση και ο θεσμός laquoPartenariatraquo στη Γαλλία (Γιαννούλη 2011) Στην Αυστραλία αναγνωρίζεται η αξιοποίηση της Τέχνης στην Εκπαίδευση και οι συνεργασίες εντός και εκτός σχολείου (DEECD amp Arts Victoria 2009)
Στη δική μας προσέγγιση επιδιώκουμε οι φοιτητές μας οι οποίοι έχουν ήδη παρακολουθήσει κάποια μα-θήματα θεατρικής έκφρασης να εφαρμόσουν και να εμβαθύνουν στους κώδικες του θεάτρου Να γνωρίσουν το θέατρο κάνοντας θέατρο να ασκήσουν τις πειθαρχίες του και να δημιουργήσουν μια δική τους σπουδή ακολουθώντας ένα-ένα τα βήματα παραγωγής μιας θεατρικής παράστασης Παράλληλα θα μελετούν μια ιδέα που θα προέρχεται από τις επιστήμες διερευνώντας την με τις τεχνικές του θεάτρου
Για πολλά χρόνια επικράτησε η ιδέα της μάθησης μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου η οποία οδήγησε στην αντίληψη του κουκλοθέατρου ως εργαλείου που θα βοηθούσε τον εκπαιδευτικό να διδάξει τα θέματα που περιλαμβάνονται στο αναλυτικό πρόγραμμα Στη δική μας προσέγγιση προηγείται η μάθηση της τέχνης του κουκλοθέατρου Εξετάζονται θέματα αισθητικής και τεχνικών έτσι ώστε οι εκπαιδευτικές προτάσεις των φοι-τητών που παρουσιάζονται με τη μορφή λιγόλεπτων σπουδών να είναι όσο το δυνατόν αισθητικά άρτιες και
να προσπαθούν να διατυπώνουν μια καλλιτεχνική πρόταση
Στόχος μας στο κοινό μάθημα είναι να αντιληφθούν οι φοιτητές τη συνοχή της γνώσης αλλά και της ανθρώ-πινης δημιουργίας μέσα από την πράξη Η θεατρική δουλειά είναι από τη φύση της μια δουλειά ομαδική και συνεργατική Με τις αναλύσεις που θα προκύψουν κατά τη διαδικασία της διαμόρφωσης και συγγραφής της θεατρικής τους σπουδής με τους αυτοσχεδιασμούς και την έρευνα των φοιτητών πάνω στην ιδέα που έχουν επιλέξει θέλουμε να αναγνωρίσουν να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν με τον δικό τους τρόπο θέματα από τον χώρο των επιστημών που τους έχουμε προτείνει
Θα χτίσουν ρόλους και προσωπικότητες κατανοώντας έτσι νοοτροπίες και συμπεριφορές ανθρώπων κα-ταστάσεις και άλλα περιβάλλοντα αναπτύσσοντας όσο είναι δυνατόν κριτικό πνεύμα και διευρύνοντας τους ορίζοντές τους
Θα ζήσουν μέσα από το θέατρο έναν τρόπο διδασκαλίας ώστε να μπορέσουν αργότερα να τον εφαρμόσουν να τον επεκτείνουν ή και να τον βελτιώσουν με σκοπό την εξέλιξη της εκπαιδευτικής τους δουλειάς και την καλύτερη επικοινωνία με τους μαθητές τους
Στη θεατρική δουλειά η μορφή και το περιεχόμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένα Μέσα από αυτή τη σχέση προβάλλεται η ιδέα το νόημα του laquoέργουraquo Αυτό που έχει σημασία είναι το πώς θα γίνει η διαχείρισή τους από την αρχική ιδέα έως το τελικό αποτέλεσμα Οι εμπλεκόμενοι επιλέγουν μια ιδέα από το πεδίο της επιστήμης και οφείλουν να τη διαχειριστούν Εξετάζοντάς την μέσω της θεατρικής διαδικασίας επιχειρούν να τη γνωρίσουν δηλαδή να την επεξεργαστούν να την οικειοποιηθούν και τέλος να την αρθρώσουν στήνοντας τη θεατρική σπουδή τους Έτσι θα μπορέσουν να εκφράσουν ένα πληρέστερο νόημα μια και με τη θεατρική τέχνη το νόη-μα δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό που μπορεί να ειπωθεί αλλά και σε αυτό που μπορεί να ιδωθεί
Στην εκπαιδευτική μας δουλειά έμφαση δίνουμε στη διαδικασία στο πέρασμα από το ένα στάδιο στο άλλο Συνήθως οι φοιτητές δουλεύουν σε μικρές ομάδες και ο χρόνος μετάβασης από κάθε στάδιο στο επόμενο εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της κάθε ομάδας και τον τρόπο δουλειάς της Η κάθε ομάδα έχει τη δική της δυναμική τη δική της ισορροπία και επομένως τους δικούς της χρόνους Όλοι μαζί αλλά και ο καθένας χωριστά ξεκινούν ένα ταξίδι αναζήτησης διερεύνησης της ιδέας που είναι το laquoθέμαraquo τους οικοδόμησης της σχετικής γνώσης όχι μόνο για το θέμα αυτό καθαυτό αλλά και για την παρουσίασή του Είναι σημαντικό ότι θα έρθουν αντιμέτωποι με προβλήματα και θα δουν πως δεν υπάρχει μια μοναδική λύση Αντίθετα θα συνε-ξετάσουν τις διαφορετικές προοπτικές πάνω στα ζητήματα που θα προκύψουν και θα διαπιστώσουν ότι στις περιπτώσεις περίπλοκων μορφών επίλυσης προβλημάτων οι επιμέρους στόχοι είναι σπάνια καθορισμένοι και ότι μεταβάλλονται από τις συνθήκες και τις ευκαιρίες
Αυτό που παραμένει σταθερό είναι η προσδοκία έκθεσης της δουλειάς στο κοινό Ίσως η προσδοκία αυτή να είναι η κινητήρια δύναμη το κίνητρο για να εμπλακούν οι φοιτητές σε μια διαδικασία που αποκλίνει από τις συνηθισμένες πρακτικές Τελικός στόχος του μαθήματος δεν είναι η βαθμολογία ή οι εξετάσεις παρόλο που υπάρχουν κι αυτές Ο καθορισμένος από το πρόγραμμα σπουδών χρόνος δεν επαρκεί κι αυτό σημαίνει ότι φοιτητές και διδάσκοντες επενδύουν προσωπικό χρόνο Τα κριτήρια αξιολόγησης δεν είναι δεδομένα αλλά προκύπτουν κάθε φορά από την αλληλεπίδραση των ομάδων μεταξύ τους Το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι (μόνο) η εξασφάλιση κάποιων διδακτικών μονάδων αλλά η έκθεση σε κοινό έστω και αν συνήθως το κοινό διάκειται εξ ορισμού υποστηρικτικά προς τους φοιτητές γιατί αποτελείται από την οικογένεια καιή τους φί-λους τους Συνήθως μετά την τελική παράσταση φοιτητές και διδάσκοντες συζητούν και επεξεργάζονται από κοινού τόσο την επανατροφοδότηση που έλαβαν από το κοινό όσο και τα αποτελέσματα της διερεύνησης της συγκεκριμένης κάθε φορά ιδέας
Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος επιλογής
Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική παρουσίαση της διαδικασίας που καταλήγει στη σύνθεση θεάτρου και επιστήμης σκόπιμο είναι να εξετάσουμε το θεατρικό είδος που επιλέγουμε και να παρουσιάσουμε τους λόγους για τους οποίους το επιλέγουμε Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος είναι σύνθεση πολλών τεχνών μαζί γιατί ο κουκλοπαίχτης είναι ταυτόχρονα δημιουργός του ήρωά του της θεατρικής κούκλας και εμψυχωτής της ενώ συνήθως είναι ο ίδιος που γράφει το σενάριο σκηνοθετεί κατασκευάζει τα σκηνικά επιλέγει τη μουσική και τον φωτισμό και τέλος παρουσιάζει την παράσταση στο κοινό Το έργο ολοκληρώνεται μόνο όταν όλα τα στά-δια της διαδικασίας του ολοκληρωθούν και αυτό σημαίνει ότι ο κουκλοπαίχτης θα αξιοποιεί τα μέσα του και θα πειθαρχεί στις αρχές του κουκλοθέατρου από την αρχική σύλληψη της ιδέας μέχρι το τέλος της παράστασης
Επιλέγουμε επομένως το κουκλοθέατρο για τη σύνθεση όλων των επιμέρους πειθαρχιών το επιλέγουμε όμως και ίσως αποτελεί και τον κύριο λόγο για τον ξεχωριστό ρόλο που επιφυλάσσει στον εκπαιδευόμενο η κορυφαία ιδιαιτερότητα του κουκλοθέατρου η θεατρική κούκλα Η κούκλα επιτρέπει στον ηθοποιόχειριστή της να κρυφτεί πίσω της αναλαμβάνοντας η ίδια τον ρόλο του ηθοποιού Καθώς αυτός κρύβεται εκείνη αναδεικνύεται και συγκεντρώνει πάνω της τα φώτα της σκηνής Θα ζωντανέψει όμως μόνο όταν ο χειριστής θα της δώσει κίνηση και ομιλία
Έτσι ο χειριστής δεν φαίνεται δεν κινείται και δεν μιλάει ο ίδιος δεν ενσαρκώνει τον χαρακτήρα Αφήνει τη δουλειά αυτή στην κούκλα η οποία μπορεί να προχωρήσει στην ενσάρκωση μόνο όταν την εμψυχώσει ο χειριστής της Αλλά και η ίδια η διαδικασία της εμψύχωσης έχει αρχίσει πολύ πριν η κούκλα και ο χειριστής της βρεθούν στη σκηνή Ξεκινάει στο εργαστήριο όταν ο χειριστής ως κατασκευαστής βρίσκεται για πρώτη φορά μπροστά στο υλικό που θα μεταπλάσει σε θεατρική κούκλα Χαρτί πηλός ύφασμα πλαστικό ακόμη και αντικείμενα που μέχρι τότε είχαν μια διαφορετική ζωή καιή χρήση γίνονται η πρώτη ύλη για να δημιουργη-θεί αυτός ο καθρέφτης του κατασκευαστή η θεατρική κούκλα που θα μιλήσει με τη φωνή του θα κινηθεί με την κίνησή του θα εκφράσει τα συναισθήματα και τις ιδέες του Η κατασκευή είναι η πρώτη φάση αυτής της διαδικασίας η οποία θα οδηγήσει στην απόλυτη ταύτιση του δημιουργού με το δημιούργημά του Στην πρώτη αυτή φάση ο κατασκευαστής με βάση το σενάριο διαμορφώνει τη θεατρική κούκλα της δίνει μορφή και χαρακτήρα ενώ παράλληλα τη γνωρίζει Μελετάει τις ιδιότητες του υλικού που χρησιμοποιεί και διερευνά τις δυνατότητες της τεχνικής που θα επιλέξει δεν είναι όλες οι κούκλες κατάλληλες για όλους τους ρόλους
Οι τύποι του κλασικού κουκλοθέατρου σε όλον τον κόσμο είναι κυρίως τέσσερις η κούκλα γάντι η κούκλα με στέλεχος η μαριονέτα και η φιγούρα του θεάτρου σκιών Καθώς οι κούκλες είναι διαφορετικές σε κάθε τύπο απαιτείται διαφορετική τεχνική για την κίνηση της κούκλας ενώ διαφορετικό είδος σκηνής (παραβάν) είναι καταλληλότερο για κάθε τεχνική Με την εμφάνισή της στη σκηνή η θεατρική κούκλα περνάει σε έναν χώρο του φανταστικού επιτρέποντας στον χειριστή να προβάλει πάνω της σκέψεις συναισθήματα χαρές και φόβους που ίσως διαφορετικά θα του ήταν δύσκολο να εκφράσει Τοποθετώντας τα στον φανταστικό κόσμο όμως μπορεί ευκολότερα να τα δει ξεκάθαρα να τα κατανοήσει και να τα επεξεργαστεί Έτσι το κουκλοθέα-τρο δίνει στον χειριστή τη δυνατότητα της απόλυτης έκφρασης Η ελευθερία αυτή καθιστά το κουκλοθέατρο κατάλληλο για ερασιτέχνες του θεάτρου οι οποίοι χάρη στη διαμεσολάβηση της κούκλας μπορούν να ξεπε-ράσουν τους φόβους τους και την αγωνία της έκθεσης τους σε κοινό ακόμα και στο προστατευμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου και έτσι να αναπτύξουν τις βασικές αρχές της επικοινωνίας με τον θεατή μαθαίνοντας να χρησιμοποιούν όσο πιο σωστά γίνεται στο πλαίσιο του ερασιτεχνικού τους χαρακτήρα αλλά και του περιορι-σμένου χρόνου τους κώδικες του θεάτρου
Το κουκλοθέατρο έχει μακρά παράδοση σχεδόν σε όλους τους λαούς και πλούτο ιστορίας και διαφορετικών τεχνικών Με την πάροδο των χρόνων έγιναν γνωστές στην Ευρώπη πολλές παραδοσιακές τεχνικές ιδιαίτερα από χώρες της Ανατολής που μετασχηματίστηκαν ενσωματώθηκαν σε διαφορετικά είδη και διαμόρφωσαν ανάμεικτες φόρμες με απλές ή πιο πολύπλοκες τεχνικές κούκλες χωρίς αρθρώσεις κούκλες-μανεκέν κούκλες που φοριούνται στο κεφάλι του κουκλοπαίκτη κούκλες-μάσκες φιγούρες με αυτόματη ή μηχανική κίνηση
συνδυασμοί με στελέχη και νήματα και πολλά άλλα Από τις παραδοσιακές τεχνικές (όπως ο ΚαραγκιόζηςΘέατρο Σκιών) ή τις πιο σύγχρονες μορφές του (το θέατρο αντικειμένωντο μαύρο θέατρο) επιλέγουμε σε κάθε εργαστήρι την κατάλληλη τεχνική εκείνη δηλαδή που θα εκφράσει καλύτερα την ιδέα που σκοπεύουμε να επεξεργαστούμε
Οι φοιτητές ασκούνται πάνω στη τεχνική και μαθαίνουν για αυτή μέσα από την ιστορία του κουκλοθέα-τρου Τελικά μετασχηματίζουν την τεχνική ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε σπουδής που καλούνται να παράγουν
Για την πραγματοποίηση μιας παράστασης
Η πρώτη μέριμνα όταν ξεκινάμε τη δημιουργία μιας παράστασης είναι να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης παραγωγής γιατί θέλουμε να ανεβάσουμε μια παράσταση χρησιμοποιώντας τε-χνικές από τον ευρύτερο χώρο του κουκλοθέατρου Σε κάθε δημιουργική δουλειά το γιατί σημαίνει τη στάση του δημιουργού και την τοποθέτηση του δημιουργήματος (της παραγωγής) στον πνευματικό και κοινωνικό περίγυρό του Στην ερώτηση τι συνήθως η απάντηση δίνεται από τα έργα του δραματολογίου δηλαδή από την επιλογή του έργου μας Στη δική μας περίπτωση η συγγραφή του σεναρίου είναι πρωτότυπη δουλειά των φοιτητών που εκτυλίσσεται στα ανάλογα στάδια
Ακολουθεί το πώς στο οποίο επεξεργαζόμαστε θέματα φόρμας και αισθητικής Η απάντηση στις τρεις αυτές ερωτήσεις (γιατί τι και πώς) συνθέτει σχηματικά τον τρόπο πραγματοποίησης μιας παραγωγής γιατί αιτιολογεί και υποστηρίζει την ανάγκη του καλλιτέχνη να υλοποιήσει όνειρα και οράματα Ακόμη και όταν αυτό μοιάζει να είναι ανέφικτο η πεποίθηση του καλλιτέχνη είναι ότι μέσω της τέχνης του θα προχωρήσει στη διατύπωση ήκαι στην υλοποίηση αυτών των ονείρων Έτσι η Τέχνη τρόπος έκφρασης και προσωπικής δημιουργίας γίνεται το εργαλείο για την επικοινωνία του καλλιτέχνη με το κοινό του Είναι σημαντικό ο καλλιτέχνης να εμβαθύνει στην τέχνη του να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων και των περιορισμών της να αναγνωρίζει και να υποστη-ρίζει τα κριτήρια των επιλογών του
Πριν ξεκινήσουμε να δουλεύουμε με κούκλες θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουμε με ποια τεχνική του κουκλοθέατρου θα ασχοληθούμε Θα μελετήσουμε τη συγκεκριμένη τεχνική ώστε να αποκτήσουμε την απα-ραίτητη γνώση για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της την ιστορία την εξέλιξη την πολυμορφία της τις δυνα-τότητές της
Σκιαγραφώντας βήμα-βήμα τις κινήσεις για τη δημιουργία μιας παράστασης αφού επιλέξουμε το είδος της τεχνικής της κούκλας που θα χρησιμοποιήσουμε αποφασίζουμε τον τρόπο με τον οποίο θα στηθεί η παράστα-ση Η τεχνική της κίνησης της κούκλας θα πρέπει να έχει επιλεγεί με τέτοιο κριτήριο ώστε να μπορεί να εκτε-λέσει τη δράση του έργου να αποδώσει τους ήρωες με ευκολία καθώς είναι μέρος του εικαστικού σχεδιασμού και υπηρετεί το όραμα του εκάστοτε δημιουργού
Η τέχνη του κουκλοθέατρου είναι μια ολοκληρωμένη θεατρική δημιουργία που συνδυάζει
bull τη δραματουργία (Pavis 2006) την τεχνική της δραματικής τέχνης που επιδιώκει να εγκαθιδρύσει τις αρχές δημιουργίας ενός θεατρικού έργου τη σύλληψη μιας ιδέας και τη διαμόρφωση ενός σχετικού με την ιδέα σεναρίου μιας ιστορίας με υπόθεση που οδεύει στη λύση της Προϋπόθεση είναι η χρήση συγκεκριμένων θεατρικών κανόνων των οποίων η γνώση είναι απαραίτητη για να γραφτεί ένα έργο ή και για να γίνει η ανάλυσή του
bull την κατασκευή των ηρώων Σε αντίθεση με το θέατρο με ζωντανούς ηθοποιούς στο θέατρο μαριονέ-
τας οι ηθοποιοί είναι κούκλες που εμψυχώνονται από τον χειριστή τους μέσα από μια αμφίδρομη και πολυσύνθετη σχέση Ο κάθε ήρωας αποκτά τα χαρακτηριστικά που απαιτεί η ιστορία Η κατασκευή του προϋποθέτει γνώση των υλικών και των τεχνικών καθώς και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής κίνησης που θα του προσδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά
bull τη διαμόρφωση του χώρου της σκηνής Είτε πρόκειται για τη μικρή κλασική σκηνή του κουκλοθέατρου είτε για μια μεγάλη κανονική σκηνή θεάτρου είτε για την παντελή απουσία σκηνής (Meschke 2004) ο χώρος διαμορφώνεται θεατρικά αναπαριστάνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο μύθος και περιλαμβάνει σκηνικά φωτισμούς μουσική που υποστηρίζουν αυτή του τη μεταμόρφωση
bull την κίνηση και τον λόγο Η μετατροπή της κούκλας σε ήρωα το ζωντάνεμα και η ανάδειξη της προσω-πικότητάς της πραγματοποιούνται μέσα από την laquoεμψύχωσηηθοποιίαraquo της μαριονέτας (κίνηση) την laquoερμηνείαηθοποιίαraquo του χειριστή (εκφορά λόγου) καθώς και τον συντονισμό τους
Τα παραπάνω γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η δραματουργία επηρεάζει την κατασκευή του ήρωα και τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου Η κατασκευή του ήρωα σχετίζεται με την κίνησή του Και όταν η κίνηση και ο λόγος συντονιστούν και οδηγήσουν στην εμψύχωση της κούκλας η σχέση με το χειριστή δια-μορφώνεται έτσι ώστε η δραματουργία μπορεί ακόμα και να αρχίσει να μεταβάλλεται
Κίνηση στο κουκλοθέατρο σημαίνει τη δραστηριότητα του χειριστήηθοποιού στη σκηνή Προσεγγίζοντας την κίνηση του χειριστή και αναλύοντάς την θίγουμε σημαντικά ζητήματα όπως αυτά του σώματος του χειρι-στή και της σχέσης του με το κινήσιμο αντικείμενο της χειρονομίας και της υπόκρισης Η κούκλα του κουκλο-θέατρου μαριονέτα ή προβαλλόμενη φιγούρα είναι ταυτόχρονα ένα άψυχο αντικείμενο Δίνοντάς της κίνηση ο χειριστής φέρνει στη σκηνή συμβατικά αλλά αναγκαστικά την έννοια της ζωής Η κίνηση είναι κάτι που μαθαίνεται Όταν μαθαίνει κανείς τις τεχνικές ανακαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κάθε ξεχω-ριστή κίνηση της κούκλας Όμως η τελειότητα της κίνησης μιας κούκλας δεν σημαίνει απαραίτητα και καλή ερμηνεία
Το κουκλοθέατρο βασίζεται στην εμψύχωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου Είναι το αποτέλεσμα της σχέσης χειριστή και αντικειμένου μια σχέση αμφίδρομη η οποία είναι ουσιαστική και ισχυρή και διαφέρει από την τελειότητα του χειρισμού ενός άψυχου αντικειμένου που μαθαίνεται μέσα από την άσκηση Αυτή η σχέση είναι μια κατάσταση πολύ προσωπική μπορεί να έχει ένα βαθύ και μυστικό νόημα οδηγώντας την κού-κλα από κινήσιμο αντικείμενο μιας αναπαράστασης στη μεταμόρφωσή της σε ζωντανό ήρωα
Ανάπτυξη μιας διδακτικής ακολουθίας
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
δίνει όμως έμφαση στη διαδικασία και όχι αποκλειστικά στο αποτέλεσμα
Καθώς η συζήτηση για το Θέατρο στην Εκπαίδευση εξελίσσεται διαμορφώσαμε ένα κοινό μάθημα με τον τίτλο laquoΘεατρικές εφαρμογές και διδακτική της φυσικήςraquo όπου οι φοιτητές μας διδάσκονται παράλληλα και τα δυο αντικείμενα με τρόπο ισορροπημένο Γίνεται συστηματική προσπάθεια να μην υπερτερεί το ένα αντι-κείμενο έναντι του άλλου όμως η ισορροπία είναι εύθραυστη και δεν είναι εύκολο να την πετύχεις πάντα για λόγους που εξετάζουμε παρακάτω
Οι στόχοι του κοινού μαθήματος όπως διαμορφώθηκαν μετά από πολλές δοκιμές μπορούν να κωδικοποι-ηθούν στα παρακάτω σημεία
Κριτική ικανότητα να αποκτήσουν οι φοιτητές μας μια κριτική ματιά στις εκάστοτε καλλιτεχνικές παραγωγές να διακρίνουν τις ομορφιές που έχουν οι οπτικές φόρμες στα υλικά τις τεχνικές στις κατασκευές
Αισθητική να κατανοήσουν όσο είναι δυνατόν τη φύση του νοήματος και του σκοπού της Τέχνης
Καλλιτεχνική παραγωγή μέσα από την προσωπική καλλιτεχνική παραγωγή να πλησιάσουν τους παραπάνω στόχους
bull ενεργή βιωματική συμμετοχή των εκπαιδευόμενων στη διερεύνηση εννοιών και την ανακάλυψη νοη-μάτων στο μάθημα
bull ενίσχυση του ενδιαφέροντος τους και δημιουργία κινήτρων για τη μάθηση
bull ενθάρρυνση της συνεργασίας και της επικοινωνίας μεταξύ των εκπαιδευόμενων καθώς και του συντο-νιστή διδάσκοντα με αυτούς
bull ενίσχυση στην κριτική προσέγγιση των θεμάτων που εξετάζονται
bull γνωστική αυτονομία των εκπαιδευόμενων και προσωπική έρευνα πάνω στα θέματα
bull εναλλακτικοί τρόποι θεώρησης και επίλυσης προβληματικών καταστάσεων
Ανάλογες με το κοινό μας μάθημα είναι και κάποιες διαφοροποιημένες εφαρμογές που κατά καιρούς έχουν γίνει σε άλλες χώρες όπως Η Συνεργασία Δημιουργίας διά των Τεχνών (Art Creation Partnership) στις ΗΠΑ ο θεσμός laquoCreative Partnershipsraquo που καθιέρωσε το 2002 η βρετανική κυβέρνηση και ο θεσμός laquoPartenariatraquo στη Γαλλία (Γιαννούλη 2011) Στην Αυστραλία αναγνωρίζεται η αξιοποίηση της Τέχνης στην Εκπαίδευση και οι συνεργασίες εντός και εκτός σχολείου (DEECD amp Arts Victoria 2009)
Στη δική μας προσέγγιση επιδιώκουμε οι φοιτητές μας οι οποίοι έχουν ήδη παρακολουθήσει κάποια μα-θήματα θεατρικής έκφρασης να εφαρμόσουν και να εμβαθύνουν στους κώδικες του θεάτρου Να γνωρίσουν το θέατρο κάνοντας θέατρο να ασκήσουν τις πειθαρχίες του και να δημιουργήσουν μια δική τους σπουδή ακολουθώντας ένα-ένα τα βήματα παραγωγής μιας θεατρικής παράστασης Παράλληλα θα μελετούν μια ιδέα που θα προέρχεται από τις επιστήμες διερευνώντας την με τις τεχνικές του θεάτρου
Για πολλά χρόνια επικράτησε η ιδέα της μάθησης μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου η οποία οδήγησε στην αντίληψη του κουκλοθέατρου ως εργαλείου που θα βοηθούσε τον εκπαιδευτικό να διδάξει τα θέματα που περιλαμβάνονται στο αναλυτικό πρόγραμμα Στη δική μας προσέγγιση προηγείται η μάθηση της τέχνης του κουκλοθέατρου Εξετάζονται θέματα αισθητικής και τεχνικών έτσι ώστε οι εκπαιδευτικές προτάσεις των φοι-τητών που παρουσιάζονται με τη μορφή λιγόλεπτων σπουδών να είναι όσο το δυνατόν αισθητικά άρτιες και
να προσπαθούν να διατυπώνουν μια καλλιτεχνική πρόταση
Στόχος μας στο κοινό μάθημα είναι να αντιληφθούν οι φοιτητές τη συνοχή της γνώσης αλλά και της ανθρώ-πινης δημιουργίας μέσα από την πράξη Η θεατρική δουλειά είναι από τη φύση της μια δουλειά ομαδική και συνεργατική Με τις αναλύσεις που θα προκύψουν κατά τη διαδικασία της διαμόρφωσης και συγγραφής της θεατρικής τους σπουδής με τους αυτοσχεδιασμούς και την έρευνα των φοιτητών πάνω στην ιδέα που έχουν επιλέξει θέλουμε να αναγνωρίσουν να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν με τον δικό τους τρόπο θέματα από τον χώρο των επιστημών που τους έχουμε προτείνει
Θα χτίσουν ρόλους και προσωπικότητες κατανοώντας έτσι νοοτροπίες και συμπεριφορές ανθρώπων κα-ταστάσεις και άλλα περιβάλλοντα αναπτύσσοντας όσο είναι δυνατόν κριτικό πνεύμα και διευρύνοντας τους ορίζοντές τους
Θα ζήσουν μέσα από το θέατρο έναν τρόπο διδασκαλίας ώστε να μπορέσουν αργότερα να τον εφαρμόσουν να τον επεκτείνουν ή και να τον βελτιώσουν με σκοπό την εξέλιξη της εκπαιδευτικής τους δουλειάς και την καλύτερη επικοινωνία με τους μαθητές τους
Στη θεατρική δουλειά η μορφή και το περιεχόμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένα Μέσα από αυτή τη σχέση προβάλλεται η ιδέα το νόημα του laquoέργουraquo Αυτό που έχει σημασία είναι το πώς θα γίνει η διαχείρισή τους από την αρχική ιδέα έως το τελικό αποτέλεσμα Οι εμπλεκόμενοι επιλέγουν μια ιδέα από το πεδίο της επιστήμης και οφείλουν να τη διαχειριστούν Εξετάζοντάς την μέσω της θεατρικής διαδικασίας επιχειρούν να τη γνωρίσουν δηλαδή να την επεξεργαστούν να την οικειοποιηθούν και τέλος να την αρθρώσουν στήνοντας τη θεατρική σπουδή τους Έτσι θα μπορέσουν να εκφράσουν ένα πληρέστερο νόημα μια και με τη θεατρική τέχνη το νόη-μα δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό που μπορεί να ειπωθεί αλλά και σε αυτό που μπορεί να ιδωθεί
Στην εκπαιδευτική μας δουλειά έμφαση δίνουμε στη διαδικασία στο πέρασμα από το ένα στάδιο στο άλλο Συνήθως οι φοιτητές δουλεύουν σε μικρές ομάδες και ο χρόνος μετάβασης από κάθε στάδιο στο επόμενο εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της κάθε ομάδας και τον τρόπο δουλειάς της Η κάθε ομάδα έχει τη δική της δυναμική τη δική της ισορροπία και επομένως τους δικούς της χρόνους Όλοι μαζί αλλά και ο καθένας χωριστά ξεκινούν ένα ταξίδι αναζήτησης διερεύνησης της ιδέας που είναι το laquoθέμαraquo τους οικοδόμησης της σχετικής γνώσης όχι μόνο για το θέμα αυτό καθαυτό αλλά και για την παρουσίασή του Είναι σημαντικό ότι θα έρθουν αντιμέτωποι με προβλήματα και θα δουν πως δεν υπάρχει μια μοναδική λύση Αντίθετα θα συνε-ξετάσουν τις διαφορετικές προοπτικές πάνω στα ζητήματα που θα προκύψουν και θα διαπιστώσουν ότι στις περιπτώσεις περίπλοκων μορφών επίλυσης προβλημάτων οι επιμέρους στόχοι είναι σπάνια καθορισμένοι και ότι μεταβάλλονται από τις συνθήκες και τις ευκαιρίες
Αυτό που παραμένει σταθερό είναι η προσδοκία έκθεσης της δουλειάς στο κοινό Ίσως η προσδοκία αυτή να είναι η κινητήρια δύναμη το κίνητρο για να εμπλακούν οι φοιτητές σε μια διαδικασία που αποκλίνει από τις συνηθισμένες πρακτικές Τελικός στόχος του μαθήματος δεν είναι η βαθμολογία ή οι εξετάσεις παρόλο που υπάρχουν κι αυτές Ο καθορισμένος από το πρόγραμμα σπουδών χρόνος δεν επαρκεί κι αυτό σημαίνει ότι φοιτητές και διδάσκοντες επενδύουν προσωπικό χρόνο Τα κριτήρια αξιολόγησης δεν είναι δεδομένα αλλά προκύπτουν κάθε φορά από την αλληλεπίδραση των ομάδων μεταξύ τους Το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι (μόνο) η εξασφάλιση κάποιων διδακτικών μονάδων αλλά η έκθεση σε κοινό έστω και αν συνήθως το κοινό διάκειται εξ ορισμού υποστηρικτικά προς τους φοιτητές γιατί αποτελείται από την οικογένεια καιή τους φί-λους τους Συνήθως μετά την τελική παράσταση φοιτητές και διδάσκοντες συζητούν και επεξεργάζονται από κοινού τόσο την επανατροφοδότηση που έλαβαν από το κοινό όσο και τα αποτελέσματα της διερεύνησης της συγκεκριμένης κάθε φορά ιδέας
Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος επιλογής
Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική παρουσίαση της διαδικασίας που καταλήγει στη σύνθεση θεάτρου και επιστήμης σκόπιμο είναι να εξετάσουμε το θεατρικό είδος που επιλέγουμε και να παρουσιάσουμε τους λόγους για τους οποίους το επιλέγουμε Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος είναι σύνθεση πολλών τεχνών μαζί γιατί ο κουκλοπαίχτης είναι ταυτόχρονα δημιουργός του ήρωά του της θεατρικής κούκλας και εμψυχωτής της ενώ συνήθως είναι ο ίδιος που γράφει το σενάριο σκηνοθετεί κατασκευάζει τα σκηνικά επιλέγει τη μουσική και τον φωτισμό και τέλος παρουσιάζει την παράσταση στο κοινό Το έργο ολοκληρώνεται μόνο όταν όλα τα στά-δια της διαδικασίας του ολοκληρωθούν και αυτό σημαίνει ότι ο κουκλοπαίχτης θα αξιοποιεί τα μέσα του και θα πειθαρχεί στις αρχές του κουκλοθέατρου από την αρχική σύλληψη της ιδέας μέχρι το τέλος της παράστασης
Επιλέγουμε επομένως το κουκλοθέατρο για τη σύνθεση όλων των επιμέρους πειθαρχιών το επιλέγουμε όμως και ίσως αποτελεί και τον κύριο λόγο για τον ξεχωριστό ρόλο που επιφυλάσσει στον εκπαιδευόμενο η κορυφαία ιδιαιτερότητα του κουκλοθέατρου η θεατρική κούκλα Η κούκλα επιτρέπει στον ηθοποιόχειριστή της να κρυφτεί πίσω της αναλαμβάνοντας η ίδια τον ρόλο του ηθοποιού Καθώς αυτός κρύβεται εκείνη αναδεικνύεται και συγκεντρώνει πάνω της τα φώτα της σκηνής Θα ζωντανέψει όμως μόνο όταν ο χειριστής θα της δώσει κίνηση και ομιλία
Έτσι ο χειριστής δεν φαίνεται δεν κινείται και δεν μιλάει ο ίδιος δεν ενσαρκώνει τον χαρακτήρα Αφήνει τη δουλειά αυτή στην κούκλα η οποία μπορεί να προχωρήσει στην ενσάρκωση μόνο όταν την εμψυχώσει ο χειριστής της Αλλά και η ίδια η διαδικασία της εμψύχωσης έχει αρχίσει πολύ πριν η κούκλα και ο χειριστής της βρεθούν στη σκηνή Ξεκινάει στο εργαστήριο όταν ο χειριστής ως κατασκευαστής βρίσκεται για πρώτη φορά μπροστά στο υλικό που θα μεταπλάσει σε θεατρική κούκλα Χαρτί πηλός ύφασμα πλαστικό ακόμη και αντικείμενα που μέχρι τότε είχαν μια διαφορετική ζωή καιή χρήση γίνονται η πρώτη ύλη για να δημιουργη-θεί αυτός ο καθρέφτης του κατασκευαστή η θεατρική κούκλα που θα μιλήσει με τη φωνή του θα κινηθεί με την κίνησή του θα εκφράσει τα συναισθήματα και τις ιδέες του Η κατασκευή είναι η πρώτη φάση αυτής της διαδικασίας η οποία θα οδηγήσει στην απόλυτη ταύτιση του δημιουργού με το δημιούργημά του Στην πρώτη αυτή φάση ο κατασκευαστής με βάση το σενάριο διαμορφώνει τη θεατρική κούκλα της δίνει μορφή και χαρακτήρα ενώ παράλληλα τη γνωρίζει Μελετάει τις ιδιότητες του υλικού που χρησιμοποιεί και διερευνά τις δυνατότητες της τεχνικής που θα επιλέξει δεν είναι όλες οι κούκλες κατάλληλες για όλους τους ρόλους
Οι τύποι του κλασικού κουκλοθέατρου σε όλον τον κόσμο είναι κυρίως τέσσερις η κούκλα γάντι η κούκλα με στέλεχος η μαριονέτα και η φιγούρα του θεάτρου σκιών Καθώς οι κούκλες είναι διαφορετικές σε κάθε τύπο απαιτείται διαφορετική τεχνική για την κίνηση της κούκλας ενώ διαφορετικό είδος σκηνής (παραβάν) είναι καταλληλότερο για κάθε τεχνική Με την εμφάνισή της στη σκηνή η θεατρική κούκλα περνάει σε έναν χώρο του φανταστικού επιτρέποντας στον χειριστή να προβάλει πάνω της σκέψεις συναισθήματα χαρές και φόβους που ίσως διαφορετικά θα του ήταν δύσκολο να εκφράσει Τοποθετώντας τα στον φανταστικό κόσμο όμως μπορεί ευκολότερα να τα δει ξεκάθαρα να τα κατανοήσει και να τα επεξεργαστεί Έτσι το κουκλοθέα-τρο δίνει στον χειριστή τη δυνατότητα της απόλυτης έκφρασης Η ελευθερία αυτή καθιστά το κουκλοθέατρο κατάλληλο για ερασιτέχνες του θεάτρου οι οποίοι χάρη στη διαμεσολάβηση της κούκλας μπορούν να ξεπε-ράσουν τους φόβους τους και την αγωνία της έκθεσης τους σε κοινό ακόμα και στο προστατευμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου και έτσι να αναπτύξουν τις βασικές αρχές της επικοινωνίας με τον θεατή μαθαίνοντας να χρησιμοποιούν όσο πιο σωστά γίνεται στο πλαίσιο του ερασιτεχνικού τους χαρακτήρα αλλά και του περιορι-σμένου χρόνου τους κώδικες του θεάτρου
Το κουκλοθέατρο έχει μακρά παράδοση σχεδόν σε όλους τους λαούς και πλούτο ιστορίας και διαφορετικών τεχνικών Με την πάροδο των χρόνων έγιναν γνωστές στην Ευρώπη πολλές παραδοσιακές τεχνικές ιδιαίτερα από χώρες της Ανατολής που μετασχηματίστηκαν ενσωματώθηκαν σε διαφορετικά είδη και διαμόρφωσαν ανάμεικτες φόρμες με απλές ή πιο πολύπλοκες τεχνικές κούκλες χωρίς αρθρώσεις κούκλες-μανεκέν κούκλες που φοριούνται στο κεφάλι του κουκλοπαίκτη κούκλες-μάσκες φιγούρες με αυτόματη ή μηχανική κίνηση
συνδυασμοί με στελέχη και νήματα και πολλά άλλα Από τις παραδοσιακές τεχνικές (όπως ο ΚαραγκιόζηςΘέατρο Σκιών) ή τις πιο σύγχρονες μορφές του (το θέατρο αντικειμένωντο μαύρο θέατρο) επιλέγουμε σε κάθε εργαστήρι την κατάλληλη τεχνική εκείνη δηλαδή που θα εκφράσει καλύτερα την ιδέα που σκοπεύουμε να επεξεργαστούμε
Οι φοιτητές ασκούνται πάνω στη τεχνική και μαθαίνουν για αυτή μέσα από την ιστορία του κουκλοθέα-τρου Τελικά μετασχηματίζουν την τεχνική ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε σπουδής που καλούνται να παράγουν
Για την πραγματοποίηση μιας παράστασης
Η πρώτη μέριμνα όταν ξεκινάμε τη δημιουργία μιας παράστασης είναι να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης παραγωγής γιατί θέλουμε να ανεβάσουμε μια παράσταση χρησιμοποιώντας τε-χνικές από τον ευρύτερο χώρο του κουκλοθέατρου Σε κάθε δημιουργική δουλειά το γιατί σημαίνει τη στάση του δημιουργού και την τοποθέτηση του δημιουργήματος (της παραγωγής) στον πνευματικό και κοινωνικό περίγυρό του Στην ερώτηση τι συνήθως η απάντηση δίνεται από τα έργα του δραματολογίου δηλαδή από την επιλογή του έργου μας Στη δική μας περίπτωση η συγγραφή του σεναρίου είναι πρωτότυπη δουλειά των φοιτητών που εκτυλίσσεται στα ανάλογα στάδια
Ακολουθεί το πώς στο οποίο επεξεργαζόμαστε θέματα φόρμας και αισθητικής Η απάντηση στις τρεις αυτές ερωτήσεις (γιατί τι και πώς) συνθέτει σχηματικά τον τρόπο πραγματοποίησης μιας παραγωγής γιατί αιτιολογεί και υποστηρίζει την ανάγκη του καλλιτέχνη να υλοποιήσει όνειρα και οράματα Ακόμη και όταν αυτό μοιάζει να είναι ανέφικτο η πεποίθηση του καλλιτέχνη είναι ότι μέσω της τέχνης του θα προχωρήσει στη διατύπωση ήκαι στην υλοποίηση αυτών των ονείρων Έτσι η Τέχνη τρόπος έκφρασης και προσωπικής δημιουργίας γίνεται το εργαλείο για την επικοινωνία του καλλιτέχνη με το κοινό του Είναι σημαντικό ο καλλιτέχνης να εμβαθύνει στην τέχνη του να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων και των περιορισμών της να αναγνωρίζει και να υποστη-ρίζει τα κριτήρια των επιλογών του
Πριν ξεκινήσουμε να δουλεύουμε με κούκλες θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουμε με ποια τεχνική του κουκλοθέατρου θα ασχοληθούμε Θα μελετήσουμε τη συγκεκριμένη τεχνική ώστε να αποκτήσουμε την απα-ραίτητη γνώση για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της την ιστορία την εξέλιξη την πολυμορφία της τις δυνα-τότητές της
Σκιαγραφώντας βήμα-βήμα τις κινήσεις για τη δημιουργία μιας παράστασης αφού επιλέξουμε το είδος της τεχνικής της κούκλας που θα χρησιμοποιήσουμε αποφασίζουμε τον τρόπο με τον οποίο θα στηθεί η παράστα-ση Η τεχνική της κίνησης της κούκλας θα πρέπει να έχει επιλεγεί με τέτοιο κριτήριο ώστε να μπορεί να εκτε-λέσει τη δράση του έργου να αποδώσει τους ήρωες με ευκολία καθώς είναι μέρος του εικαστικού σχεδιασμού και υπηρετεί το όραμα του εκάστοτε δημιουργού
Η τέχνη του κουκλοθέατρου είναι μια ολοκληρωμένη θεατρική δημιουργία που συνδυάζει
bull τη δραματουργία (Pavis 2006) την τεχνική της δραματικής τέχνης που επιδιώκει να εγκαθιδρύσει τις αρχές δημιουργίας ενός θεατρικού έργου τη σύλληψη μιας ιδέας και τη διαμόρφωση ενός σχετικού με την ιδέα σεναρίου μιας ιστορίας με υπόθεση που οδεύει στη λύση της Προϋπόθεση είναι η χρήση συγκεκριμένων θεατρικών κανόνων των οποίων η γνώση είναι απαραίτητη για να γραφτεί ένα έργο ή και για να γίνει η ανάλυσή του
bull την κατασκευή των ηρώων Σε αντίθεση με το θέατρο με ζωντανούς ηθοποιούς στο θέατρο μαριονέ-
τας οι ηθοποιοί είναι κούκλες που εμψυχώνονται από τον χειριστή τους μέσα από μια αμφίδρομη και πολυσύνθετη σχέση Ο κάθε ήρωας αποκτά τα χαρακτηριστικά που απαιτεί η ιστορία Η κατασκευή του προϋποθέτει γνώση των υλικών και των τεχνικών καθώς και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής κίνησης που θα του προσδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά
bull τη διαμόρφωση του χώρου της σκηνής Είτε πρόκειται για τη μικρή κλασική σκηνή του κουκλοθέατρου είτε για μια μεγάλη κανονική σκηνή θεάτρου είτε για την παντελή απουσία σκηνής (Meschke 2004) ο χώρος διαμορφώνεται θεατρικά αναπαριστάνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο μύθος και περιλαμβάνει σκηνικά φωτισμούς μουσική που υποστηρίζουν αυτή του τη μεταμόρφωση
bull την κίνηση και τον λόγο Η μετατροπή της κούκλας σε ήρωα το ζωντάνεμα και η ανάδειξη της προσω-πικότητάς της πραγματοποιούνται μέσα από την laquoεμψύχωσηηθοποιίαraquo της μαριονέτας (κίνηση) την laquoερμηνείαηθοποιίαraquo του χειριστή (εκφορά λόγου) καθώς και τον συντονισμό τους
Τα παραπάνω γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η δραματουργία επηρεάζει την κατασκευή του ήρωα και τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου Η κατασκευή του ήρωα σχετίζεται με την κίνησή του Και όταν η κίνηση και ο λόγος συντονιστούν και οδηγήσουν στην εμψύχωση της κούκλας η σχέση με το χειριστή δια-μορφώνεται έτσι ώστε η δραματουργία μπορεί ακόμα και να αρχίσει να μεταβάλλεται
Κίνηση στο κουκλοθέατρο σημαίνει τη δραστηριότητα του χειριστήηθοποιού στη σκηνή Προσεγγίζοντας την κίνηση του χειριστή και αναλύοντάς την θίγουμε σημαντικά ζητήματα όπως αυτά του σώματος του χειρι-στή και της σχέσης του με το κινήσιμο αντικείμενο της χειρονομίας και της υπόκρισης Η κούκλα του κουκλο-θέατρου μαριονέτα ή προβαλλόμενη φιγούρα είναι ταυτόχρονα ένα άψυχο αντικείμενο Δίνοντάς της κίνηση ο χειριστής φέρνει στη σκηνή συμβατικά αλλά αναγκαστικά την έννοια της ζωής Η κίνηση είναι κάτι που μαθαίνεται Όταν μαθαίνει κανείς τις τεχνικές ανακαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κάθε ξεχω-ριστή κίνηση της κούκλας Όμως η τελειότητα της κίνησης μιας κούκλας δεν σημαίνει απαραίτητα και καλή ερμηνεία
Το κουκλοθέατρο βασίζεται στην εμψύχωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου Είναι το αποτέλεσμα της σχέσης χειριστή και αντικειμένου μια σχέση αμφίδρομη η οποία είναι ουσιαστική και ισχυρή και διαφέρει από την τελειότητα του χειρισμού ενός άψυχου αντικειμένου που μαθαίνεται μέσα από την άσκηση Αυτή η σχέση είναι μια κατάσταση πολύ προσωπική μπορεί να έχει ένα βαθύ και μυστικό νόημα οδηγώντας την κού-κλα από κινήσιμο αντικείμενο μιας αναπαράστασης στη μεταμόρφωσή της σε ζωντανό ήρωα
Ανάπτυξη μιας διδακτικής ακολουθίας
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
να προσπαθούν να διατυπώνουν μια καλλιτεχνική πρόταση
Στόχος μας στο κοινό μάθημα είναι να αντιληφθούν οι φοιτητές τη συνοχή της γνώσης αλλά και της ανθρώ-πινης δημιουργίας μέσα από την πράξη Η θεατρική δουλειά είναι από τη φύση της μια δουλειά ομαδική και συνεργατική Με τις αναλύσεις που θα προκύψουν κατά τη διαδικασία της διαμόρφωσης και συγγραφής της θεατρικής τους σπουδής με τους αυτοσχεδιασμούς και την έρευνα των φοιτητών πάνω στην ιδέα που έχουν επιλέξει θέλουμε να αναγνωρίσουν να κατανοήσουν και να επεξεργαστούν με τον δικό τους τρόπο θέματα από τον χώρο των επιστημών που τους έχουμε προτείνει
Θα χτίσουν ρόλους και προσωπικότητες κατανοώντας έτσι νοοτροπίες και συμπεριφορές ανθρώπων κα-ταστάσεις και άλλα περιβάλλοντα αναπτύσσοντας όσο είναι δυνατόν κριτικό πνεύμα και διευρύνοντας τους ορίζοντές τους
Θα ζήσουν μέσα από το θέατρο έναν τρόπο διδασκαλίας ώστε να μπορέσουν αργότερα να τον εφαρμόσουν να τον επεκτείνουν ή και να τον βελτιώσουν με σκοπό την εξέλιξη της εκπαιδευτικής τους δουλειάς και την καλύτερη επικοινωνία με τους μαθητές τους
Στη θεατρική δουλειά η μορφή και το περιεχόμενο είναι άρρηκτα συνδεδεμένα Μέσα από αυτή τη σχέση προβάλλεται η ιδέα το νόημα του laquoέργουraquo Αυτό που έχει σημασία είναι το πώς θα γίνει η διαχείρισή τους από την αρχική ιδέα έως το τελικό αποτέλεσμα Οι εμπλεκόμενοι επιλέγουν μια ιδέα από το πεδίο της επιστήμης και οφείλουν να τη διαχειριστούν Εξετάζοντάς την μέσω της θεατρικής διαδικασίας επιχειρούν να τη γνωρίσουν δηλαδή να την επεξεργαστούν να την οικειοποιηθούν και τέλος να την αρθρώσουν στήνοντας τη θεατρική σπουδή τους Έτσι θα μπορέσουν να εκφράσουν ένα πληρέστερο νόημα μια και με τη θεατρική τέχνη το νόη-μα δεν περιορίζεται μόνο σε αυτό που μπορεί να ειπωθεί αλλά και σε αυτό που μπορεί να ιδωθεί
Στην εκπαιδευτική μας δουλειά έμφαση δίνουμε στη διαδικασία στο πέρασμα από το ένα στάδιο στο άλλο Συνήθως οι φοιτητές δουλεύουν σε μικρές ομάδες και ο χρόνος μετάβασης από κάθε στάδιο στο επόμενο εξαρτάται από τα χαρακτηριστικά της κάθε ομάδας και τον τρόπο δουλειάς της Η κάθε ομάδα έχει τη δική της δυναμική τη δική της ισορροπία και επομένως τους δικούς της χρόνους Όλοι μαζί αλλά και ο καθένας χωριστά ξεκινούν ένα ταξίδι αναζήτησης διερεύνησης της ιδέας που είναι το laquoθέμαraquo τους οικοδόμησης της σχετικής γνώσης όχι μόνο για το θέμα αυτό καθαυτό αλλά και για την παρουσίασή του Είναι σημαντικό ότι θα έρθουν αντιμέτωποι με προβλήματα και θα δουν πως δεν υπάρχει μια μοναδική λύση Αντίθετα θα συνε-ξετάσουν τις διαφορετικές προοπτικές πάνω στα ζητήματα που θα προκύψουν και θα διαπιστώσουν ότι στις περιπτώσεις περίπλοκων μορφών επίλυσης προβλημάτων οι επιμέρους στόχοι είναι σπάνια καθορισμένοι και ότι μεταβάλλονται από τις συνθήκες και τις ευκαιρίες
Αυτό που παραμένει σταθερό είναι η προσδοκία έκθεσης της δουλειάς στο κοινό Ίσως η προσδοκία αυτή να είναι η κινητήρια δύναμη το κίνητρο για να εμπλακούν οι φοιτητές σε μια διαδικασία που αποκλίνει από τις συνηθισμένες πρακτικές Τελικός στόχος του μαθήματος δεν είναι η βαθμολογία ή οι εξετάσεις παρόλο που υπάρχουν κι αυτές Ο καθορισμένος από το πρόγραμμα σπουδών χρόνος δεν επαρκεί κι αυτό σημαίνει ότι φοιτητές και διδάσκοντες επενδύουν προσωπικό χρόνο Τα κριτήρια αξιολόγησης δεν είναι δεδομένα αλλά προκύπτουν κάθε φορά από την αλληλεπίδραση των ομάδων μεταξύ τους Το τελικό αποτέλεσμα δεν είναι (μόνο) η εξασφάλιση κάποιων διδακτικών μονάδων αλλά η έκθεση σε κοινό έστω και αν συνήθως το κοινό διάκειται εξ ορισμού υποστηρικτικά προς τους φοιτητές γιατί αποτελείται από την οικογένεια καιή τους φί-λους τους Συνήθως μετά την τελική παράσταση φοιτητές και διδάσκοντες συζητούν και επεξεργάζονται από κοινού τόσο την επανατροφοδότηση που έλαβαν από το κοινό όσο και τα αποτελέσματα της διερεύνησης της συγκεκριμένης κάθε φορά ιδέας
Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος επιλογής
Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική παρουσίαση της διαδικασίας που καταλήγει στη σύνθεση θεάτρου και επιστήμης σκόπιμο είναι να εξετάσουμε το θεατρικό είδος που επιλέγουμε και να παρουσιάσουμε τους λόγους για τους οποίους το επιλέγουμε Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος είναι σύνθεση πολλών τεχνών μαζί γιατί ο κουκλοπαίχτης είναι ταυτόχρονα δημιουργός του ήρωά του της θεατρικής κούκλας και εμψυχωτής της ενώ συνήθως είναι ο ίδιος που γράφει το σενάριο σκηνοθετεί κατασκευάζει τα σκηνικά επιλέγει τη μουσική και τον φωτισμό και τέλος παρουσιάζει την παράσταση στο κοινό Το έργο ολοκληρώνεται μόνο όταν όλα τα στά-δια της διαδικασίας του ολοκληρωθούν και αυτό σημαίνει ότι ο κουκλοπαίχτης θα αξιοποιεί τα μέσα του και θα πειθαρχεί στις αρχές του κουκλοθέατρου από την αρχική σύλληψη της ιδέας μέχρι το τέλος της παράστασης
Επιλέγουμε επομένως το κουκλοθέατρο για τη σύνθεση όλων των επιμέρους πειθαρχιών το επιλέγουμε όμως και ίσως αποτελεί και τον κύριο λόγο για τον ξεχωριστό ρόλο που επιφυλάσσει στον εκπαιδευόμενο η κορυφαία ιδιαιτερότητα του κουκλοθέατρου η θεατρική κούκλα Η κούκλα επιτρέπει στον ηθοποιόχειριστή της να κρυφτεί πίσω της αναλαμβάνοντας η ίδια τον ρόλο του ηθοποιού Καθώς αυτός κρύβεται εκείνη αναδεικνύεται και συγκεντρώνει πάνω της τα φώτα της σκηνής Θα ζωντανέψει όμως μόνο όταν ο χειριστής θα της δώσει κίνηση και ομιλία
Έτσι ο χειριστής δεν φαίνεται δεν κινείται και δεν μιλάει ο ίδιος δεν ενσαρκώνει τον χαρακτήρα Αφήνει τη δουλειά αυτή στην κούκλα η οποία μπορεί να προχωρήσει στην ενσάρκωση μόνο όταν την εμψυχώσει ο χειριστής της Αλλά και η ίδια η διαδικασία της εμψύχωσης έχει αρχίσει πολύ πριν η κούκλα και ο χειριστής της βρεθούν στη σκηνή Ξεκινάει στο εργαστήριο όταν ο χειριστής ως κατασκευαστής βρίσκεται για πρώτη φορά μπροστά στο υλικό που θα μεταπλάσει σε θεατρική κούκλα Χαρτί πηλός ύφασμα πλαστικό ακόμη και αντικείμενα που μέχρι τότε είχαν μια διαφορετική ζωή καιή χρήση γίνονται η πρώτη ύλη για να δημιουργη-θεί αυτός ο καθρέφτης του κατασκευαστή η θεατρική κούκλα που θα μιλήσει με τη φωνή του θα κινηθεί με την κίνησή του θα εκφράσει τα συναισθήματα και τις ιδέες του Η κατασκευή είναι η πρώτη φάση αυτής της διαδικασίας η οποία θα οδηγήσει στην απόλυτη ταύτιση του δημιουργού με το δημιούργημά του Στην πρώτη αυτή φάση ο κατασκευαστής με βάση το σενάριο διαμορφώνει τη θεατρική κούκλα της δίνει μορφή και χαρακτήρα ενώ παράλληλα τη γνωρίζει Μελετάει τις ιδιότητες του υλικού που χρησιμοποιεί και διερευνά τις δυνατότητες της τεχνικής που θα επιλέξει δεν είναι όλες οι κούκλες κατάλληλες για όλους τους ρόλους
Οι τύποι του κλασικού κουκλοθέατρου σε όλον τον κόσμο είναι κυρίως τέσσερις η κούκλα γάντι η κούκλα με στέλεχος η μαριονέτα και η φιγούρα του θεάτρου σκιών Καθώς οι κούκλες είναι διαφορετικές σε κάθε τύπο απαιτείται διαφορετική τεχνική για την κίνηση της κούκλας ενώ διαφορετικό είδος σκηνής (παραβάν) είναι καταλληλότερο για κάθε τεχνική Με την εμφάνισή της στη σκηνή η θεατρική κούκλα περνάει σε έναν χώρο του φανταστικού επιτρέποντας στον χειριστή να προβάλει πάνω της σκέψεις συναισθήματα χαρές και φόβους που ίσως διαφορετικά θα του ήταν δύσκολο να εκφράσει Τοποθετώντας τα στον φανταστικό κόσμο όμως μπορεί ευκολότερα να τα δει ξεκάθαρα να τα κατανοήσει και να τα επεξεργαστεί Έτσι το κουκλοθέα-τρο δίνει στον χειριστή τη δυνατότητα της απόλυτης έκφρασης Η ελευθερία αυτή καθιστά το κουκλοθέατρο κατάλληλο για ερασιτέχνες του θεάτρου οι οποίοι χάρη στη διαμεσολάβηση της κούκλας μπορούν να ξεπε-ράσουν τους φόβους τους και την αγωνία της έκθεσης τους σε κοινό ακόμα και στο προστατευμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου και έτσι να αναπτύξουν τις βασικές αρχές της επικοινωνίας με τον θεατή μαθαίνοντας να χρησιμοποιούν όσο πιο σωστά γίνεται στο πλαίσιο του ερασιτεχνικού τους χαρακτήρα αλλά και του περιορι-σμένου χρόνου τους κώδικες του θεάτρου
Το κουκλοθέατρο έχει μακρά παράδοση σχεδόν σε όλους τους λαούς και πλούτο ιστορίας και διαφορετικών τεχνικών Με την πάροδο των χρόνων έγιναν γνωστές στην Ευρώπη πολλές παραδοσιακές τεχνικές ιδιαίτερα από χώρες της Ανατολής που μετασχηματίστηκαν ενσωματώθηκαν σε διαφορετικά είδη και διαμόρφωσαν ανάμεικτες φόρμες με απλές ή πιο πολύπλοκες τεχνικές κούκλες χωρίς αρθρώσεις κούκλες-μανεκέν κούκλες που φοριούνται στο κεφάλι του κουκλοπαίκτη κούκλες-μάσκες φιγούρες με αυτόματη ή μηχανική κίνηση
συνδυασμοί με στελέχη και νήματα και πολλά άλλα Από τις παραδοσιακές τεχνικές (όπως ο ΚαραγκιόζηςΘέατρο Σκιών) ή τις πιο σύγχρονες μορφές του (το θέατρο αντικειμένωντο μαύρο θέατρο) επιλέγουμε σε κάθε εργαστήρι την κατάλληλη τεχνική εκείνη δηλαδή που θα εκφράσει καλύτερα την ιδέα που σκοπεύουμε να επεξεργαστούμε
Οι φοιτητές ασκούνται πάνω στη τεχνική και μαθαίνουν για αυτή μέσα από την ιστορία του κουκλοθέα-τρου Τελικά μετασχηματίζουν την τεχνική ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε σπουδής που καλούνται να παράγουν
Για την πραγματοποίηση μιας παράστασης
Η πρώτη μέριμνα όταν ξεκινάμε τη δημιουργία μιας παράστασης είναι να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης παραγωγής γιατί θέλουμε να ανεβάσουμε μια παράσταση χρησιμοποιώντας τε-χνικές από τον ευρύτερο χώρο του κουκλοθέατρου Σε κάθε δημιουργική δουλειά το γιατί σημαίνει τη στάση του δημιουργού και την τοποθέτηση του δημιουργήματος (της παραγωγής) στον πνευματικό και κοινωνικό περίγυρό του Στην ερώτηση τι συνήθως η απάντηση δίνεται από τα έργα του δραματολογίου δηλαδή από την επιλογή του έργου μας Στη δική μας περίπτωση η συγγραφή του σεναρίου είναι πρωτότυπη δουλειά των φοιτητών που εκτυλίσσεται στα ανάλογα στάδια
Ακολουθεί το πώς στο οποίο επεξεργαζόμαστε θέματα φόρμας και αισθητικής Η απάντηση στις τρεις αυτές ερωτήσεις (γιατί τι και πώς) συνθέτει σχηματικά τον τρόπο πραγματοποίησης μιας παραγωγής γιατί αιτιολογεί και υποστηρίζει την ανάγκη του καλλιτέχνη να υλοποιήσει όνειρα και οράματα Ακόμη και όταν αυτό μοιάζει να είναι ανέφικτο η πεποίθηση του καλλιτέχνη είναι ότι μέσω της τέχνης του θα προχωρήσει στη διατύπωση ήκαι στην υλοποίηση αυτών των ονείρων Έτσι η Τέχνη τρόπος έκφρασης και προσωπικής δημιουργίας γίνεται το εργαλείο για την επικοινωνία του καλλιτέχνη με το κοινό του Είναι σημαντικό ο καλλιτέχνης να εμβαθύνει στην τέχνη του να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων και των περιορισμών της να αναγνωρίζει και να υποστη-ρίζει τα κριτήρια των επιλογών του
Πριν ξεκινήσουμε να δουλεύουμε με κούκλες θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουμε με ποια τεχνική του κουκλοθέατρου θα ασχοληθούμε Θα μελετήσουμε τη συγκεκριμένη τεχνική ώστε να αποκτήσουμε την απα-ραίτητη γνώση για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της την ιστορία την εξέλιξη την πολυμορφία της τις δυνα-τότητές της
Σκιαγραφώντας βήμα-βήμα τις κινήσεις για τη δημιουργία μιας παράστασης αφού επιλέξουμε το είδος της τεχνικής της κούκλας που θα χρησιμοποιήσουμε αποφασίζουμε τον τρόπο με τον οποίο θα στηθεί η παράστα-ση Η τεχνική της κίνησης της κούκλας θα πρέπει να έχει επιλεγεί με τέτοιο κριτήριο ώστε να μπορεί να εκτε-λέσει τη δράση του έργου να αποδώσει τους ήρωες με ευκολία καθώς είναι μέρος του εικαστικού σχεδιασμού και υπηρετεί το όραμα του εκάστοτε δημιουργού
Η τέχνη του κουκλοθέατρου είναι μια ολοκληρωμένη θεατρική δημιουργία που συνδυάζει
bull τη δραματουργία (Pavis 2006) την τεχνική της δραματικής τέχνης που επιδιώκει να εγκαθιδρύσει τις αρχές δημιουργίας ενός θεατρικού έργου τη σύλληψη μιας ιδέας και τη διαμόρφωση ενός σχετικού με την ιδέα σεναρίου μιας ιστορίας με υπόθεση που οδεύει στη λύση της Προϋπόθεση είναι η χρήση συγκεκριμένων θεατρικών κανόνων των οποίων η γνώση είναι απαραίτητη για να γραφτεί ένα έργο ή και για να γίνει η ανάλυσή του
bull την κατασκευή των ηρώων Σε αντίθεση με το θέατρο με ζωντανούς ηθοποιούς στο θέατρο μαριονέ-
τας οι ηθοποιοί είναι κούκλες που εμψυχώνονται από τον χειριστή τους μέσα από μια αμφίδρομη και πολυσύνθετη σχέση Ο κάθε ήρωας αποκτά τα χαρακτηριστικά που απαιτεί η ιστορία Η κατασκευή του προϋποθέτει γνώση των υλικών και των τεχνικών καθώς και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής κίνησης που θα του προσδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά
bull τη διαμόρφωση του χώρου της σκηνής Είτε πρόκειται για τη μικρή κλασική σκηνή του κουκλοθέατρου είτε για μια μεγάλη κανονική σκηνή θεάτρου είτε για την παντελή απουσία σκηνής (Meschke 2004) ο χώρος διαμορφώνεται θεατρικά αναπαριστάνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο μύθος και περιλαμβάνει σκηνικά φωτισμούς μουσική που υποστηρίζουν αυτή του τη μεταμόρφωση
bull την κίνηση και τον λόγο Η μετατροπή της κούκλας σε ήρωα το ζωντάνεμα και η ανάδειξη της προσω-πικότητάς της πραγματοποιούνται μέσα από την laquoεμψύχωσηηθοποιίαraquo της μαριονέτας (κίνηση) την laquoερμηνείαηθοποιίαraquo του χειριστή (εκφορά λόγου) καθώς και τον συντονισμό τους
Τα παραπάνω γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η δραματουργία επηρεάζει την κατασκευή του ήρωα και τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου Η κατασκευή του ήρωα σχετίζεται με την κίνησή του Και όταν η κίνηση και ο λόγος συντονιστούν και οδηγήσουν στην εμψύχωση της κούκλας η σχέση με το χειριστή δια-μορφώνεται έτσι ώστε η δραματουργία μπορεί ακόμα και να αρχίσει να μεταβάλλεται
Κίνηση στο κουκλοθέατρο σημαίνει τη δραστηριότητα του χειριστήηθοποιού στη σκηνή Προσεγγίζοντας την κίνηση του χειριστή και αναλύοντάς την θίγουμε σημαντικά ζητήματα όπως αυτά του σώματος του χειρι-στή και της σχέσης του με το κινήσιμο αντικείμενο της χειρονομίας και της υπόκρισης Η κούκλα του κουκλο-θέατρου μαριονέτα ή προβαλλόμενη φιγούρα είναι ταυτόχρονα ένα άψυχο αντικείμενο Δίνοντάς της κίνηση ο χειριστής φέρνει στη σκηνή συμβατικά αλλά αναγκαστικά την έννοια της ζωής Η κίνηση είναι κάτι που μαθαίνεται Όταν μαθαίνει κανείς τις τεχνικές ανακαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κάθε ξεχω-ριστή κίνηση της κούκλας Όμως η τελειότητα της κίνησης μιας κούκλας δεν σημαίνει απαραίτητα και καλή ερμηνεία
Το κουκλοθέατρο βασίζεται στην εμψύχωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου Είναι το αποτέλεσμα της σχέσης χειριστή και αντικειμένου μια σχέση αμφίδρομη η οποία είναι ουσιαστική και ισχυρή και διαφέρει από την τελειότητα του χειρισμού ενός άψυχου αντικειμένου που μαθαίνεται μέσα από την άσκηση Αυτή η σχέση είναι μια κατάσταση πολύ προσωπική μπορεί να έχει ένα βαθύ και μυστικό νόημα οδηγώντας την κού-κλα από κινήσιμο αντικείμενο μιας αναπαράστασης στη μεταμόρφωσή της σε ζωντανό ήρωα
Ανάπτυξη μιας διδακτικής ακολουθίας
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος επιλογής
Πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική παρουσίαση της διαδικασίας που καταλήγει στη σύνθεση θεάτρου και επιστήμης σκόπιμο είναι να εξετάσουμε το θεατρικό είδος που επιλέγουμε και να παρουσιάσουμε τους λόγους για τους οποίους το επιλέγουμε Το κουκλοθέατρο ως θεατρικό είδος είναι σύνθεση πολλών τεχνών μαζί γιατί ο κουκλοπαίχτης είναι ταυτόχρονα δημιουργός του ήρωά του της θεατρικής κούκλας και εμψυχωτής της ενώ συνήθως είναι ο ίδιος που γράφει το σενάριο σκηνοθετεί κατασκευάζει τα σκηνικά επιλέγει τη μουσική και τον φωτισμό και τέλος παρουσιάζει την παράσταση στο κοινό Το έργο ολοκληρώνεται μόνο όταν όλα τα στά-δια της διαδικασίας του ολοκληρωθούν και αυτό σημαίνει ότι ο κουκλοπαίχτης θα αξιοποιεί τα μέσα του και θα πειθαρχεί στις αρχές του κουκλοθέατρου από την αρχική σύλληψη της ιδέας μέχρι το τέλος της παράστασης
Επιλέγουμε επομένως το κουκλοθέατρο για τη σύνθεση όλων των επιμέρους πειθαρχιών το επιλέγουμε όμως και ίσως αποτελεί και τον κύριο λόγο για τον ξεχωριστό ρόλο που επιφυλάσσει στον εκπαιδευόμενο η κορυφαία ιδιαιτερότητα του κουκλοθέατρου η θεατρική κούκλα Η κούκλα επιτρέπει στον ηθοποιόχειριστή της να κρυφτεί πίσω της αναλαμβάνοντας η ίδια τον ρόλο του ηθοποιού Καθώς αυτός κρύβεται εκείνη αναδεικνύεται και συγκεντρώνει πάνω της τα φώτα της σκηνής Θα ζωντανέψει όμως μόνο όταν ο χειριστής θα της δώσει κίνηση και ομιλία
Έτσι ο χειριστής δεν φαίνεται δεν κινείται και δεν μιλάει ο ίδιος δεν ενσαρκώνει τον χαρακτήρα Αφήνει τη δουλειά αυτή στην κούκλα η οποία μπορεί να προχωρήσει στην ενσάρκωση μόνο όταν την εμψυχώσει ο χειριστής της Αλλά και η ίδια η διαδικασία της εμψύχωσης έχει αρχίσει πολύ πριν η κούκλα και ο χειριστής της βρεθούν στη σκηνή Ξεκινάει στο εργαστήριο όταν ο χειριστής ως κατασκευαστής βρίσκεται για πρώτη φορά μπροστά στο υλικό που θα μεταπλάσει σε θεατρική κούκλα Χαρτί πηλός ύφασμα πλαστικό ακόμη και αντικείμενα που μέχρι τότε είχαν μια διαφορετική ζωή καιή χρήση γίνονται η πρώτη ύλη για να δημιουργη-θεί αυτός ο καθρέφτης του κατασκευαστή η θεατρική κούκλα που θα μιλήσει με τη φωνή του θα κινηθεί με την κίνησή του θα εκφράσει τα συναισθήματα και τις ιδέες του Η κατασκευή είναι η πρώτη φάση αυτής της διαδικασίας η οποία θα οδηγήσει στην απόλυτη ταύτιση του δημιουργού με το δημιούργημά του Στην πρώτη αυτή φάση ο κατασκευαστής με βάση το σενάριο διαμορφώνει τη θεατρική κούκλα της δίνει μορφή και χαρακτήρα ενώ παράλληλα τη γνωρίζει Μελετάει τις ιδιότητες του υλικού που χρησιμοποιεί και διερευνά τις δυνατότητες της τεχνικής που θα επιλέξει δεν είναι όλες οι κούκλες κατάλληλες για όλους τους ρόλους
Οι τύποι του κλασικού κουκλοθέατρου σε όλον τον κόσμο είναι κυρίως τέσσερις η κούκλα γάντι η κούκλα με στέλεχος η μαριονέτα και η φιγούρα του θεάτρου σκιών Καθώς οι κούκλες είναι διαφορετικές σε κάθε τύπο απαιτείται διαφορετική τεχνική για την κίνηση της κούκλας ενώ διαφορετικό είδος σκηνής (παραβάν) είναι καταλληλότερο για κάθε τεχνική Με την εμφάνισή της στη σκηνή η θεατρική κούκλα περνάει σε έναν χώρο του φανταστικού επιτρέποντας στον χειριστή να προβάλει πάνω της σκέψεις συναισθήματα χαρές και φόβους που ίσως διαφορετικά θα του ήταν δύσκολο να εκφράσει Τοποθετώντας τα στον φανταστικό κόσμο όμως μπορεί ευκολότερα να τα δει ξεκάθαρα να τα κατανοήσει και να τα επεξεργαστεί Έτσι το κουκλοθέα-τρο δίνει στον χειριστή τη δυνατότητα της απόλυτης έκφρασης Η ελευθερία αυτή καθιστά το κουκλοθέατρο κατάλληλο για ερασιτέχνες του θεάτρου οι οποίοι χάρη στη διαμεσολάβηση της κούκλας μπορούν να ξεπε-ράσουν τους φόβους τους και την αγωνία της έκθεσης τους σε κοινό ακόμα και στο προστατευμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου και έτσι να αναπτύξουν τις βασικές αρχές της επικοινωνίας με τον θεατή μαθαίνοντας να χρησιμοποιούν όσο πιο σωστά γίνεται στο πλαίσιο του ερασιτεχνικού τους χαρακτήρα αλλά και του περιορι-σμένου χρόνου τους κώδικες του θεάτρου
Το κουκλοθέατρο έχει μακρά παράδοση σχεδόν σε όλους τους λαούς και πλούτο ιστορίας και διαφορετικών τεχνικών Με την πάροδο των χρόνων έγιναν γνωστές στην Ευρώπη πολλές παραδοσιακές τεχνικές ιδιαίτερα από χώρες της Ανατολής που μετασχηματίστηκαν ενσωματώθηκαν σε διαφορετικά είδη και διαμόρφωσαν ανάμεικτες φόρμες με απλές ή πιο πολύπλοκες τεχνικές κούκλες χωρίς αρθρώσεις κούκλες-μανεκέν κούκλες που φοριούνται στο κεφάλι του κουκλοπαίκτη κούκλες-μάσκες φιγούρες με αυτόματη ή μηχανική κίνηση
συνδυασμοί με στελέχη και νήματα και πολλά άλλα Από τις παραδοσιακές τεχνικές (όπως ο ΚαραγκιόζηςΘέατρο Σκιών) ή τις πιο σύγχρονες μορφές του (το θέατρο αντικειμένωντο μαύρο θέατρο) επιλέγουμε σε κάθε εργαστήρι την κατάλληλη τεχνική εκείνη δηλαδή που θα εκφράσει καλύτερα την ιδέα που σκοπεύουμε να επεξεργαστούμε
Οι φοιτητές ασκούνται πάνω στη τεχνική και μαθαίνουν για αυτή μέσα από την ιστορία του κουκλοθέα-τρου Τελικά μετασχηματίζουν την τεχνική ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε σπουδής που καλούνται να παράγουν
Για την πραγματοποίηση μιας παράστασης
Η πρώτη μέριμνα όταν ξεκινάμε τη δημιουργία μιας παράστασης είναι να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης παραγωγής γιατί θέλουμε να ανεβάσουμε μια παράσταση χρησιμοποιώντας τε-χνικές από τον ευρύτερο χώρο του κουκλοθέατρου Σε κάθε δημιουργική δουλειά το γιατί σημαίνει τη στάση του δημιουργού και την τοποθέτηση του δημιουργήματος (της παραγωγής) στον πνευματικό και κοινωνικό περίγυρό του Στην ερώτηση τι συνήθως η απάντηση δίνεται από τα έργα του δραματολογίου δηλαδή από την επιλογή του έργου μας Στη δική μας περίπτωση η συγγραφή του σεναρίου είναι πρωτότυπη δουλειά των φοιτητών που εκτυλίσσεται στα ανάλογα στάδια
Ακολουθεί το πώς στο οποίο επεξεργαζόμαστε θέματα φόρμας και αισθητικής Η απάντηση στις τρεις αυτές ερωτήσεις (γιατί τι και πώς) συνθέτει σχηματικά τον τρόπο πραγματοποίησης μιας παραγωγής γιατί αιτιολογεί και υποστηρίζει την ανάγκη του καλλιτέχνη να υλοποιήσει όνειρα και οράματα Ακόμη και όταν αυτό μοιάζει να είναι ανέφικτο η πεποίθηση του καλλιτέχνη είναι ότι μέσω της τέχνης του θα προχωρήσει στη διατύπωση ήκαι στην υλοποίηση αυτών των ονείρων Έτσι η Τέχνη τρόπος έκφρασης και προσωπικής δημιουργίας γίνεται το εργαλείο για την επικοινωνία του καλλιτέχνη με το κοινό του Είναι σημαντικό ο καλλιτέχνης να εμβαθύνει στην τέχνη του να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων και των περιορισμών της να αναγνωρίζει και να υποστη-ρίζει τα κριτήρια των επιλογών του
Πριν ξεκινήσουμε να δουλεύουμε με κούκλες θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουμε με ποια τεχνική του κουκλοθέατρου θα ασχοληθούμε Θα μελετήσουμε τη συγκεκριμένη τεχνική ώστε να αποκτήσουμε την απα-ραίτητη γνώση για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της την ιστορία την εξέλιξη την πολυμορφία της τις δυνα-τότητές της
Σκιαγραφώντας βήμα-βήμα τις κινήσεις για τη δημιουργία μιας παράστασης αφού επιλέξουμε το είδος της τεχνικής της κούκλας που θα χρησιμοποιήσουμε αποφασίζουμε τον τρόπο με τον οποίο θα στηθεί η παράστα-ση Η τεχνική της κίνησης της κούκλας θα πρέπει να έχει επιλεγεί με τέτοιο κριτήριο ώστε να μπορεί να εκτε-λέσει τη δράση του έργου να αποδώσει τους ήρωες με ευκολία καθώς είναι μέρος του εικαστικού σχεδιασμού και υπηρετεί το όραμα του εκάστοτε δημιουργού
Η τέχνη του κουκλοθέατρου είναι μια ολοκληρωμένη θεατρική δημιουργία που συνδυάζει
bull τη δραματουργία (Pavis 2006) την τεχνική της δραματικής τέχνης που επιδιώκει να εγκαθιδρύσει τις αρχές δημιουργίας ενός θεατρικού έργου τη σύλληψη μιας ιδέας και τη διαμόρφωση ενός σχετικού με την ιδέα σεναρίου μιας ιστορίας με υπόθεση που οδεύει στη λύση της Προϋπόθεση είναι η χρήση συγκεκριμένων θεατρικών κανόνων των οποίων η γνώση είναι απαραίτητη για να γραφτεί ένα έργο ή και για να γίνει η ανάλυσή του
bull την κατασκευή των ηρώων Σε αντίθεση με το θέατρο με ζωντανούς ηθοποιούς στο θέατρο μαριονέ-
τας οι ηθοποιοί είναι κούκλες που εμψυχώνονται από τον χειριστή τους μέσα από μια αμφίδρομη και πολυσύνθετη σχέση Ο κάθε ήρωας αποκτά τα χαρακτηριστικά που απαιτεί η ιστορία Η κατασκευή του προϋποθέτει γνώση των υλικών και των τεχνικών καθώς και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής κίνησης που θα του προσδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά
bull τη διαμόρφωση του χώρου της σκηνής Είτε πρόκειται για τη μικρή κλασική σκηνή του κουκλοθέατρου είτε για μια μεγάλη κανονική σκηνή θεάτρου είτε για την παντελή απουσία σκηνής (Meschke 2004) ο χώρος διαμορφώνεται θεατρικά αναπαριστάνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο μύθος και περιλαμβάνει σκηνικά φωτισμούς μουσική που υποστηρίζουν αυτή του τη μεταμόρφωση
bull την κίνηση και τον λόγο Η μετατροπή της κούκλας σε ήρωα το ζωντάνεμα και η ανάδειξη της προσω-πικότητάς της πραγματοποιούνται μέσα από την laquoεμψύχωσηηθοποιίαraquo της μαριονέτας (κίνηση) την laquoερμηνείαηθοποιίαraquo του χειριστή (εκφορά λόγου) καθώς και τον συντονισμό τους
Τα παραπάνω γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η δραματουργία επηρεάζει την κατασκευή του ήρωα και τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου Η κατασκευή του ήρωα σχετίζεται με την κίνησή του Και όταν η κίνηση και ο λόγος συντονιστούν και οδηγήσουν στην εμψύχωση της κούκλας η σχέση με το χειριστή δια-μορφώνεται έτσι ώστε η δραματουργία μπορεί ακόμα και να αρχίσει να μεταβάλλεται
Κίνηση στο κουκλοθέατρο σημαίνει τη δραστηριότητα του χειριστήηθοποιού στη σκηνή Προσεγγίζοντας την κίνηση του χειριστή και αναλύοντάς την θίγουμε σημαντικά ζητήματα όπως αυτά του σώματος του χειρι-στή και της σχέσης του με το κινήσιμο αντικείμενο της χειρονομίας και της υπόκρισης Η κούκλα του κουκλο-θέατρου μαριονέτα ή προβαλλόμενη φιγούρα είναι ταυτόχρονα ένα άψυχο αντικείμενο Δίνοντάς της κίνηση ο χειριστής φέρνει στη σκηνή συμβατικά αλλά αναγκαστικά την έννοια της ζωής Η κίνηση είναι κάτι που μαθαίνεται Όταν μαθαίνει κανείς τις τεχνικές ανακαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κάθε ξεχω-ριστή κίνηση της κούκλας Όμως η τελειότητα της κίνησης μιας κούκλας δεν σημαίνει απαραίτητα και καλή ερμηνεία
Το κουκλοθέατρο βασίζεται στην εμψύχωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου Είναι το αποτέλεσμα της σχέσης χειριστή και αντικειμένου μια σχέση αμφίδρομη η οποία είναι ουσιαστική και ισχυρή και διαφέρει από την τελειότητα του χειρισμού ενός άψυχου αντικειμένου που μαθαίνεται μέσα από την άσκηση Αυτή η σχέση είναι μια κατάσταση πολύ προσωπική μπορεί να έχει ένα βαθύ και μυστικό νόημα οδηγώντας την κού-κλα από κινήσιμο αντικείμενο μιας αναπαράστασης στη μεταμόρφωσή της σε ζωντανό ήρωα
Ανάπτυξη μιας διδακτικής ακολουθίας
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
συνδυασμοί με στελέχη και νήματα και πολλά άλλα Από τις παραδοσιακές τεχνικές (όπως ο ΚαραγκιόζηςΘέατρο Σκιών) ή τις πιο σύγχρονες μορφές του (το θέατρο αντικειμένωντο μαύρο θέατρο) επιλέγουμε σε κάθε εργαστήρι την κατάλληλη τεχνική εκείνη δηλαδή που θα εκφράσει καλύτερα την ιδέα που σκοπεύουμε να επεξεργαστούμε
Οι φοιτητές ασκούνται πάνω στη τεχνική και μαθαίνουν για αυτή μέσα από την ιστορία του κουκλοθέα-τρου Τελικά μετασχηματίζουν την τεχνική ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε σπουδής που καλούνται να παράγουν
Για την πραγματοποίηση μιας παράστασης
Η πρώτη μέριμνα όταν ξεκινάμε τη δημιουργία μιας παράστασης είναι να αναρωτηθούμε ποιος είναι ο σκοπός της συγκεκριμένης παραγωγής γιατί θέλουμε να ανεβάσουμε μια παράσταση χρησιμοποιώντας τε-χνικές από τον ευρύτερο χώρο του κουκλοθέατρου Σε κάθε δημιουργική δουλειά το γιατί σημαίνει τη στάση του δημιουργού και την τοποθέτηση του δημιουργήματος (της παραγωγής) στον πνευματικό και κοινωνικό περίγυρό του Στην ερώτηση τι συνήθως η απάντηση δίνεται από τα έργα του δραματολογίου δηλαδή από την επιλογή του έργου μας Στη δική μας περίπτωση η συγγραφή του σεναρίου είναι πρωτότυπη δουλειά των φοιτητών που εκτυλίσσεται στα ανάλογα στάδια
Ακολουθεί το πώς στο οποίο επεξεργαζόμαστε θέματα φόρμας και αισθητικής Η απάντηση στις τρεις αυτές ερωτήσεις (γιατί τι και πώς) συνθέτει σχηματικά τον τρόπο πραγματοποίησης μιας παραγωγής γιατί αιτιολογεί και υποστηρίζει την ανάγκη του καλλιτέχνη να υλοποιήσει όνειρα και οράματα Ακόμη και όταν αυτό μοιάζει να είναι ανέφικτο η πεποίθηση του καλλιτέχνη είναι ότι μέσω της τέχνης του θα προχωρήσει στη διατύπωση ήκαι στην υλοποίηση αυτών των ονείρων Έτσι η Τέχνη τρόπος έκφρασης και προσωπικής δημιουργίας γίνεται το εργαλείο για την επικοινωνία του καλλιτέχνη με το κοινό του Είναι σημαντικό ο καλλιτέχνης να εμβαθύνει στην τέχνη του να έχει επίγνωση των δυνατοτήτων και των περιορισμών της να αναγνωρίζει και να υποστη-ρίζει τα κριτήρια των επιλογών του
Πριν ξεκινήσουμε να δουλεύουμε με κούκλες θα πρέπει επίσης να προσδιορίσουμε με ποια τεχνική του κουκλοθέατρου θα ασχοληθούμε Θα μελετήσουμε τη συγκεκριμένη τεχνική ώστε να αποκτήσουμε την απα-ραίτητη γνώση για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της την ιστορία την εξέλιξη την πολυμορφία της τις δυνα-τότητές της
Σκιαγραφώντας βήμα-βήμα τις κινήσεις για τη δημιουργία μιας παράστασης αφού επιλέξουμε το είδος της τεχνικής της κούκλας που θα χρησιμοποιήσουμε αποφασίζουμε τον τρόπο με τον οποίο θα στηθεί η παράστα-ση Η τεχνική της κίνησης της κούκλας θα πρέπει να έχει επιλεγεί με τέτοιο κριτήριο ώστε να μπορεί να εκτε-λέσει τη δράση του έργου να αποδώσει τους ήρωες με ευκολία καθώς είναι μέρος του εικαστικού σχεδιασμού και υπηρετεί το όραμα του εκάστοτε δημιουργού
Η τέχνη του κουκλοθέατρου είναι μια ολοκληρωμένη θεατρική δημιουργία που συνδυάζει
bull τη δραματουργία (Pavis 2006) την τεχνική της δραματικής τέχνης που επιδιώκει να εγκαθιδρύσει τις αρχές δημιουργίας ενός θεατρικού έργου τη σύλληψη μιας ιδέας και τη διαμόρφωση ενός σχετικού με την ιδέα σεναρίου μιας ιστορίας με υπόθεση που οδεύει στη λύση της Προϋπόθεση είναι η χρήση συγκεκριμένων θεατρικών κανόνων των οποίων η γνώση είναι απαραίτητη για να γραφτεί ένα έργο ή και για να γίνει η ανάλυσή του
bull την κατασκευή των ηρώων Σε αντίθεση με το θέατρο με ζωντανούς ηθοποιούς στο θέατρο μαριονέ-
τας οι ηθοποιοί είναι κούκλες που εμψυχώνονται από τον χειριστή τους μέσα από μια αμφίδρομη και πολυσύνθετη σχέση Ο κάθε ήρωας αποκτά τα χαρακτηριστικά που απαιτεί η ιστορία Η κατασκευή του προϋποθέτει γνώση των υλικών και των τεχνικών καθώς και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής κίνησης που θα του προσδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά
bull τη διαμόρφωση του χώρου της σκηνής Είτε πρόκειται για τη μικρή κλασική σκηνή του κουκλοθέατρου είτε για μια μεγάλη κανονική σκηνή θεάτρου είτε για την παντελή απουσία σκηνής (Meschke 2004) ο χώρος διαμορφώνεται θεατρικά αναπαριστάνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο μύθος και περιλαμβάνει σκηνικά φωτισμούς μουσική που υποστηρίζουν αυτή του τη μεταμόρφωση
bull την κίνηση και τον λόγο Η μετατροπή της κούκλας σε ήρωα το ζωντάνεμα και η ανάδειξη της προσω-πικότητάς της πραγματοποιούνται μέσα από την laquoεμψύχωσηηθοποιίαraquo της μαριονέτας (κίνηση) την laquoερμηνείαηθοποιίαraquo του χειριστή (εκφορά λόγου) καθώς και τον συντονισμό τους
Τα παραπάνω γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η δραματουργία επηρεάζει την κατασκευή του ήρωα και τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου Η κατασκευή του ήρωα σχετίζεται με την κίνησή του Και όταν η κίνηση και ο λόγος συντονιστούν και οδηγήσουν στην εμψύχωση της κούκλας η σχέση με το χειριστή δια-μορφώνεται έτσι ώστε η δραματουργία μπορεί ακόμα και να αρχίσει να μεταβάλλεται
Κίνηση στο κουκλοθέατρο σημαίνει τη δραστηριότητα του χειριστήηθοποιού στη σκηνή Προσεγγίζοντας την κίνηση του χειριστή και αναλύοντάς την θίγουμε σημαντικά ζητήματα όπως αυτά του σώματος του χειρι-στή και της σχέσης του με το κινήσιμο αντικείμενο της χειρονομίας και της υπόκρισης Η κούκλα του κουκλο-θέατρου μαριονέτα ή προβαλλόμενη φιγούρα είναι ταυτόχρονα ένα άψυχο αντικείμενο Δίνοντάς της κίνηση ο χειριστής φέρνει στη σκηνή συμβατικά αλλά αναγκαστικά την έννοια της ζωής Η κίνηση είναι κάτι που μαθαίνεται Όταν μαθαίνει κανείς τις τεχνικές ανακαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κάθε ξεχω-ριστή κίνηση της κούκλας Όμως η τελειότητα της κίνησης μιας κούκλας δεν σημαίνει απαραίτητα και καλή ερμηνεία
Το κουκλοθέατρο βασίζεται στην εμψύχωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου Είναι το αποτέλεσμα της σχέσης χειριστή και αντικειμένου μια σχέση αμφίδρομη η οποία είναι ουσιαστική και ισχυρή και διαφέρει από την τελειότητα του χειρισμού ενός άψυχου αντικειμένου που μαθαίνεται μέσα από την άσκηση Αυτή η σχέση είναι μια κατάσταση πολύ προσωπική μπορεί να έχει ένα βαθύ και μυστικό νόημα οδηγώντας την κού-κλα από κινήσιμο αντικείμενο μιας αναπαράστασης στη μεταμόρφωσή της σε ζωντανό ήρωα
Ανάπτυξη μιας διδακτικής ακολουθίας
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
τας οι ηθοποιοί είναι κούκλες που εμψυχώνονται από τον χειριστή τους μέσα από μια αμφίδρομη και πολυσύνθετη σχέση Ο κάθε ήρωας αποκτά τα χαρακτηριστικά που απαιτεί η ιστορία Η κατασκευή του προϋποθέτει γνώση των υλικών και των τεχνικών καθώς και την επιλογή της κατάλληλης τεχνικής κίνησης που θα του προσδώσει αυτά τα χαρακτηριστικά
bull τη διαμόρφωση του χώρου της σκηνής Είτε πρόκειται για τη μικρή κλασική σκηνή του κουκλοθέατρου είτε για μια μεγάλη κανονική σκηνή θεάτρου είτε για την παντελή απουσία σκηνής (Meschke 2004) ο χώρος διαμορφώνεται θεατρικά αναπαριστάνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο εξελίσσεται ο μύθος και περιλαμβάνει σκηνικά φωτισμούς μουσική που υποστηρίζουν αυτή του τη μεταμόρφωση
bull την κίνηση και τον λόγο Η μετατροπή της κούκλας σε ήρωα το ζωντάνεμα και η ανάδειξη της προσω-πικότητάς της πραγματοποιούνται μέσα από την laquoεμψύχωσηηθοποιίαraquo της μαριονέτας (κίνηση) την laquoερμηνείαηθοποιίαraquo του χειριστή (εκφορά λόγου) καθώς και τον συντονισμό τους
Τα παραπάνω γνωρίσματα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους Η δραματουργία επηρεάζει την κατασκευή του ήρωα και τη διαμόρφωση του σκηνικού χώρου Η κατασκευή του ήρωα σχετίζεται με την κίνησή του Και όταν η κίνηση και ο λόγος συντονιστούν και οδηγήσουν στην εμψύχωση της κούκλας η σχέση με το χειριστή δια-μορφώνεται έτσι ώστε η δραματουργία μπορεί ακόμα και να αρχίσει να μεταβάλλεται
Κίνηση στο κουκλοθέατρο σημαίνει τη δραστηριότητα του χειριστήηθοποιού στη σκηνή Προσεγγίζοντας την κίνηση του χειριστή και αναλύοντάς την θίγουμε σημαντικά ζητήματα όπως αυτά του σώματος του χειρι-στή και της σχέσης του με το κινήσιμο αντικείμενο της χειρονομίας και της υπόκρισης Η κούκλα του κουκλο-θέατρου μαριονέτα ή προβαλλόμενη φιγούρα είναι ταυτόχρονα ένα άψυχο αντικείμενο Δίνοντάς της κίνηση ο χειριστής φέρνει στη σκηνή συμβατικά αλλά αναγκαστικά την έννοια της ζωής Η κίνηση είναι κάτι που μαθαίνεται Όταν μαθαίνει κανείς τις τεχνικές ανακαλύπτει τον τρόπο με τον οποίο αποδίδεται η κάθε ξεχω-ριστή κίνηση της κούκλας Όμως η τελειότητα της κίνησης μιας κούκλας δεν σημαίνει απαραίτητα και καλή ερμηνεία
Το κουκλοθέατρο βασίζεται στην εμψύχωση με την κυριολεκτική σημασία του όρου Είναι το αποτέλεσμα της σχέσης χειριστή και αντικειμένου μια σχέση αμφίδρομη η οποία είναι ουσιαστική και ισχυρή και διαφέρει από την τελειότητα του χειρισμού ενός άψυχου αντικειμένου που μαθαίνεται μέσα από την άσκηση Αυτή η σχέση είναι μια κατάσταση πολύ προσωπική μπορεί να έχει ένα βαθύ και μυστικό νόημα οδηγώντας την κού-κλα από κινήσιμο αντικείμενο μιας αναπαράστασης στη μεταμόρφωσή της σε ζωντανό ήρωα
Ανάπτυξη μιας διδακτικής ακολουθίας
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Εισαγωγικό πληροφοριακό υλικό
Οι εισαγωγικές πληροφορίες περιλαμβάνουν λεπτομερή ενημέρωση σχετικά με τη συγκεκριμένη τεχνική που επιλέγεται κάθε φορά Ανάλογα με την τεχνική ή τον σχεδιασμό του εργαστηρίου η έρευνα γίνεται και από τις δύο πλευρές του δάσκαλου και των εκπαιδευόμενων Συνήθως το εργαστήριο αρχίζει με μια ιστορική αναφορά η οποία συμπληρώνεται με άρθρα φωτογραφίες ή βιντεοταινίες που προβάλλονται στη διάρκεια των εργαστηρίων ενώ οι εκπαιδευόμενοι ενθαρρύνονται να παρακολουθήσουν σχετικές επαγγελματικές παραστά-σεις
Η τεχνική
Η κάθε τεχνική έχει τις ιδιαιτερότητές της Τα εργαστήρια ξεκινούν συνήθως με μια σειρά θεατρικών ασκήσεων ή παιχνιδιών που εξυπηρετούν την καλύτερη κατανόηση του τρόπου προσέγγισης της ανάλογης τεχνικής Τα παιχνίδια αυτά λειτουργούν παράλληλα ως παιχνίδια προετοιμασίας ενεργοποίησης γνωριμίας των μελών του κάθε εργαστηρίου Είναι ασκήσεις για τη βελτίωση της μεταξύ τους συνοχής και επικοινωνίας με στόχο την ανάπτυξη της ομαδικότητας
Ένας πρώτος τρόπος προσέγγισης του θέματος και της τεχνικής είναι ο αυτοσχεδιασμός Οι αυτοσχεδια-σμοί ανάλογα με την ηλικία τον χρόνο γνωριμίας των εκπαιδευόμενων μεταξύ τους και των εκπαιδευόμενων με τον δάσκαλο μπορεί να είναι σύντομοι ή μεγάλης διάρκειας εμπνευσμένοι από θέματα που επιλέγουν οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι ή από θέματα που τους δίνει ο εκπαιδευτής ατομικοί ή ομαδικοί Όταν μια ομάδα εκτε-λεί έναν αυτοσχεδιασμό οι υπόλοιπες ομάδες συμμετέχουν ως ενεργοί θεατές και συμβάλλουν με παρατηρή-σεις σχόλια και συζητήσεις Με τον αυτοσχεδιασμό οι συμμετέχοντες ζωντανεύουν στον χώρο μια ορισμένη κίνηση πράξη συναίσθημα συμπεριφορά ή ιστορία Παράλληλα αναπτύσσεται η προσωπική αντίληψη η σωματική πειθαρχία η φαντασία η εξάσκηση της συγκέντρωσης και της προσοχής η παρατηρητικότητα η δεξιοτεχνία της κίνησης
Βοηθητικό ρόλο στον αυτοσχεδιασμό παίζουν οι κινητικές ασκήσεις και τα παιχνίδια Στα παραδοσιακά ομαδικά παιχνίδια ανακαλύπτει κανείς έντονα στοιχεία αυτοσχεδιασμού και θεατρικότητας Μέσα από αυτά οι συμμετέχοντες γνωρίζουν το σώμα τους και τις δυνατότητές τους μαθαίνουν να κινούνται ελεύθερα χωρίς αναστολές και αποκτούν εμπιστοσύνη στον εαυτό τους
Οι θεατρικές ασκήσεις είναι συχνά μια προπαρασκευή για τις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε τεχνικής μια πρώτη δοκιμή της Ακολουθούνται μια σειρά από βήματα με στόχο την εξοικείωση με την τεχνική την έρευνα σε σχέση με τα υλικά και τις δυνατότητές τους Οι θεατρικές ασκήσεις και οι αυτοσχεδιασμοί έχουν σύντομο χρόνο προετοιμασίας Πολύ συχνά κάποιες καλές ιδέες τελειοποιούνται και δουλεύονται ως τελική σπουδή
Οι περιορισμοί
Οι εκπαιδευόμενοι αναλαμβάνουν να δουλέψουν σε ομάδες της επιλογής τους μια ιδέα και να στήσουν μια μικρή σπουδή Το κάθε εργαστήρι έχει συγκεκριμένους περιορισμούς κάποιες φορές είναι το θέμα κοινό για όλους τους συμμετέχοντες άλλοτε είναι κοινός ο σκηνικός χώρος κτλ
Συνήθως σε όλα τα εργαστήρια γίνεται προσπάθεια ώστε η σπουδή να είναι μετακινήσιμη με εξοπλισμό κατάλληλο προκειμένου να μπορεί να παρουσιαστεί κάποια στιγμή σε άλλον χώρο (αυτό εξυπηρετεί συνήθως
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
και τις ανάγκες των συμμετεχόντων)
Η διάρκεια της παρουσίασης της ομαδικής δουλειάς δεν πρέπει να ξεπερνάει τα δέκα λεπτά και συνήθως η σπουδή δεν περιλαμβάνει λόγο μόνο κίνηση ή ήχους Αυτό επιβάλλεται για τους αρχάριους γιατί στο κουκλο-θέατρο δίνεται έμφαση στην κίνηση ενώ ο λόγος έπεται
Η παράσταση πρέπει να απευθύνεται σε όλες τις ηλικίες και όχι αποκλειστικά σε παιδιά
Η κάθε ομάδα είναι ελεύθερη να χρησιμοποιήσει την τεχνική που ερευνά το εργαστήριο με όποιον τρόπο θέλει χρησιμοποιώντας όσο το δυνατόν πιο απλά υλικά που θα μπορέσει εύκολα να χρησιμοποιήσει στη μελ-λοντική δουλειά στο σχολείο
Η σπουδή κάθε ομάδας παρουσιάζεται σε κοινό στο τέλος των εργαστηρίων
Η ιδέα καλλιέργεια μιας δημιουργικής σκέψης
Η ιδέα στην περίπτωσή μας προέρχεται από το χώρο της Επιστήμης Μετά την παρουσίασή της από τους διδάσκοντες η κάθε ομάδα επιλέγει ένα επιμέρους θέμα που την ενδιαφέρει να το ερευνήσει καλύτερα και να το παρουσιάσει θεωρητικά στους υπόλοιπους Συνήθως πρόκειται για μια παρουσίαση (με χρήση PowerPoint) διάρκειας 15 λεπτών με στόχο να υπάρξει συζήτηση πάνω στο θέμα στα ερωτήματα που προκύπτουν στην κατανόησή του και στη συγκέντρωση του σχετικού υλικού
Στο επόμενο βήμα κάθε ομάδα αρχίζει να σκέφτεται θεατρικά το υλικό που έχει συγκεντρώσει Βρίσκει την κεντρική ιδέα της παρουσίασής της Αρχίζει να φαντάζεται πώς θα μπορούσε αυτή η ιδέα να παρουσιαστεί στον χώρο Η ιδέα αρχίζει να γίνεται πράξη η κάθε ομάδα περνάει στη γραφή του σεναρίου της λαμβάνοντας υπόψη το υλικό της έρευνας και όσες από τις παρατηρήσεις της συζήτησης θεωρεί σημαντικές Οι συμμετέχο-ντες διαμορφώνουν μια μικρή ιστορία ή ένα στιγμιότυπο με απλή δομή αλλά με αρχή μέση και τέλος Οι ιδέες όλων των ομάδων συζητιούνται στο εργαστήριο Κάποιες από τις ιδέες αυτές προέρχονται από επιτυχημένους αυτοσχεδιασμούς ή από μορφές που πέτυχαν στη διάρκεια της δοκιμής μιας τεχνικής
Μέσα από το διάλογο προτείνονται εναλλακτικές λύσεις αναδύονται οι ασάφειες ξεκαθαρίζονται οι ιδέες αναιρούνται ή αποφασίζεται η επεξεργασία τους
Ερωτήματα που συνήθως συζητιούνται είναι το κατά πόσον η ιδέα έχει να προσφέρει κάτι στον θεατή αν έχει πλοκή η ιστορία ή πώς θα μπορούσε να παρουσιαστεί διαφορετικά
Όλες οι ιδέες χρειάζονται επεξεργασία
Η κάθε ομάδα φτιάχνει ένα διάγραμμα της ροής της ιστορίας με εικόνες (story board) Σε κάθε εικόνα σημειώνεται τι θα χρειαστεί για την αναπαράστασή της Ξεχωρίζουν οι ήρωες Στήνεται και αναλύεται η προ-σωπικότητά τους Εντοπίζεται και σημειώνεται τι πρέπει να κάνει ο κάθε ήρωας στοιχείο απαραίτητο για τη δημιουργία της μορφής και την επιλογή του τρόπου κίνησής του
Οι ερωτήσεις που θα απασχολήσουν την ομάδα είναι αναγνωριστικές ως προς την πραγματοποίηση της σπουδής
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
bull Ποιοι παίζουν Είμαστε επαρκείς ως ομάδα (φτάνουν τα χέρια για να κινηθούν οι μορφές που οργανώ-νουμε) Τι κάνει ο καθένας
bull Χρειάζεται μουσική ή θα χρησιμοποιήσουμε ήχους Τι χρειάζεται να κατασκευαστεί
bull Σε ποιο σκηνικό περιβάλλον θα παίξουμε και πώς (κρυμμένοι πίσω από τη σκηνή σε τραπέζι κλπ)
Σε αυτή τη φάση ο υπεύθυνος του εργαστηρίου προτείνει λύσεις υποδεικνύει κατασκευές προτείνει βιβλία σχέδια εικόνες δίνει εναλλακτικές μέχρι η ομάδα να συγκεκριμενοποιήσει την πορεία που θα ακολουθήσει Το κάθε αρχικό στιγμιότυπο είναι μια παράσταση σε μικρογραφία και ακολουθεί τις ίδιες αρχές
Το κάθε στιγμιότυπο όμως έχει τη διαφορετικότητά του τις ιδιαίτερες ανάγκες του Ο υπεύθυνος αναλαμ-βάνει να καθοδηγήσει την κάθε ομάδα ξεχωριστά
Οι ομαδικές συζητήσεις έχουν ως όφελος την παρατήρηση τη γνώμη του άλλου την άποψη του θεατή και τη σύλληψη της συνολικής εικόνας των ιδεών που πρόκειται να αναπαρασταθούν Η κάθε ομάδα στήνει μια δουλειά όμως είναι ενήμερη και για τις υπόλοιπες ιδέες τις οποίες μπορεί να επεξεργαστεί και να δουλέψει στο μέλλον
Η κάθε ομάδα δουλεύει μόνη της Τα μέλη της ομάδας αναλαμβάνουν συγκεκριμένο έργο ο καθένας Προ-τεραιότητα έχουν συνήθως οι κατασκευές αν υπάρχουν ή η αναζήτηση αντικειμένων για να ξεκινήσουν οι πρώτες δοκιμές
Πρόβες
Από το χαρτί στην πραγματοποίηση Οι πρώτες έτοιμες δουλειές αρχίζουν να παρουσιάζονται Η βιντεοσκό-πηση στις πρόβες αποδεικνύεται σημαντική γιατί με τον τρόπο αυτό οι εκπαιδευόμενοι μπορούν να εντοπίσουν τα λάθη και τις ατέλειες της παραγωγής τους Αρχίζουν οι αλλαγές οι συζητήσεις η διόρθωση της κίνησης η προσπάθεια της εμψύχωσης Στις πρώτες προσπάθειες αφαιρούμε τον λόγο έτσι ώστε οι μαθητευόμενοι να συνειδητοποιήσουν τη δύναμη και τη σημασία που έχει η εικόνα και να εστιάσουν στην τελειοποίησή της Η κίνηση της κούκλας είναι αυτή που έχει τη δύναμη να αφηγηθεί
Και το πιο άπειρο μάτι μπορεί να δει αν κάτι πάει καλά σε μια εικόνα ή όχι Όλοι συμμετέχουν βλέπουν προτείνουν Δεν είναι λίγες οι φορές που μια παράσταση μετά από τις πρόβες διαφοροποιείται ακόμα και από την αρχική ιδέα
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Η παρουσίαση των σπουδών
Εικόνα 22 Πίσω από τη σκηνή
Η παρουσίαση των σπουδών γίνεται στο τέλος των εργαστηρίων και συμμετέχουν όλοι Είναι η σημαντική στιγμή όπου οι ιδέες θα εκτεθούν στο κοινό Αυτό θα κρίνει την επιτυχία ή την αποτυχία μιας δουλειάς Μοι-ράζονται οι ευθύνες για την οργάνωση της παρουσίασης φτιάχνονται η αφίσα το πρόγραμμα οι προσκλήσεις Επιπλέον ανατίθενται καθήκοντα για την ημέρα της παρουσίασης από την καθαριότητα και την προετοιμασία του χώρου (με τις ανάλογες καρέκλες) μέχρι το laquoφροντιστήριοraquo και το μοίρασμα των προγραμμάτων Είναι όλα μέρος μιας διαδικασίας ανεξάρτητα από το ποιο θα είναι το κοινό Ο σεβασμός στο θεατή σχετίζεται με την πειθαρχία που χρειάζεται την ημέρα των παρουσιάσεων Η συνολική εικόνα είναι ευθύνη όλων Όταν τα άτομα είναι πολλά όπως συνήθως είναι η μέρα της παρουσίασης αποτελεί άσκηση ετοιμότητας Η κάθε ομάδα είναι υπεύθυνη για την πραγματοποίηση της σπουδής της αλλά και για την επιτυχία του συνόλου Οι παρουσιάσεις βιντεοσκοπούνται γίνεται μια καταγραφή του αποτελέσματος Το υλικό αυτό επιτρέπει να πραγματοποιηθεί μια καλή αξιολόγηση Μελετώντας το υλικό μπορούμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα Η παρουσίαση της δου-λειάς δεν σηματοδοτεί το τέλος της αλλά το καλωσόρισμα και το ξεκίνημά της
Η αξιολόγηση
Ένα ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης έχει ήδη πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια της δουλειάς καθώς
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
και σε κάθε βήμα της Αυτό το μέρος της αξιολόγησης είναι διαμορφωτικό (παρεμβαίνει κάθε στιγμή και laquoπρο-στατεύειraquo τους εκπαιδευόμενους από όσα θα ήταν καλό να αποφύγουν) Η επιτυχία του φαίνεται στο αποτέλε-σμα στην παράσταση
Το δεύτερο και εξίσου ουσιαστικό μέρος της αξιολόγησης γίνεται μετά την παράσταση Είναι αυτό που στηρίζεται στο σύνολο των δεδομένων (και αυτών της διαμορφωτικής αξιολόγησης) και θα πάει ένα βήμα παραπέρα τόσο τους συμμετέχοντες όσο και τον διδάσκοντα
Η μύηση στις εκπαιδευτικές της διαστάσεις έχει την έννοια της αναπαραγωγής με παιδαγωγικούς στόχους κάποιων θεμελιωδών χαρακτηριστικών της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου μέσω τοπικών μικρών παραγωγών των εκπαιδευομένων Έχει δηλαδή το χαρακτήρα μιας δημιουργικής δραστηριότητας (παραγωγή θεατρικών σπουδών από ομάδες εκπαιδευόμενων) υπό την πίεση της παράδοσης και της θεωρίας που συνοδεύ-ει την τέχνη του κουκλοθέατρου στη σημερινή της εκδοχή Ταυτόχρονα η δημιουργική αυτή θεατρική δραστη-ριότητα δεν θα πρέπει να παραβλέπει τις παιδαγωγικές της στοχεύσεις
Η αξιολόγηση μιας τέτοιας εκπαιδευτικής διαδικασίας στηρίζεται αφενός στα θεατρικά και παιδαγωγικά χαρακτηριστικά των αναπαραγωγών που επιλέγει και επιδιώκει ο διδάσκων και αφετέρου στις καινοτομίες των επιμέρους τοπικών παραγωγών που πραγματοποιούν οι εκπαιδευόμενοι (Τσελφές amp Παρούση 2010)
Η συγκεκριμένη διδακτική επιλογή έχει ως βασικό στόχο να μάθειδεσμεύσει τους εκπαιδευόμενους να ισορροπούν (καθώς προχωρούν στις παραγωγές τους) ανάμεσα στις τρεις διαστάσεις της θεατρικής έκφρασης του κουκλοθέατρου (αλλά και του θεάτρου γενικότερα) τη δραματουργική τη σημειωτική και την αισθητική Η κυρίαρχη αυτή δέσμευση τους δίνει τη δυνατότητα και την πληροφορία τη συνδεδεμένη με μερικές από τις πολλές καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του συγκεκριμένου θεατρικού είδους για να δημιουργήσουν τις δικές τους παραγωγές και να μάθουν μέσα από τις δημιουργικές τους προσπάθειες σημαντικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων καλλιτεχνικώντεχνικών παραδόσεων συνειδητοποιώντας ταυτόχρονα ότι η Τέχνη δεν νο-είται ως απλή αναπαραγωγή αλλά ως δημιουργική παραγωγή
Για παράδειγμα μια από τις πιο πρόσφατες καλλιτεχνικέςτεχνικές παραδόσεις του κουκλοθέατρου είναι το μαύρο θέατρο Στις τεχνικές αυτές είναι δυνατόν να ασκηθούν στοιχειωδώς και σε ένα πρώτο επίπεδο οι εκπαι-δευόμενοι laquoπαίζονταςraquo και δοκιμάζοντας διάφορες αναπαραστάσεις θεατρικών στιγμιότυπων (πχ να δουν πώς φαίνεται η εικόνα ενός αντικειμένου που φωτίζεται από μια UV φωτεινή πηγή να δουν πώς δείχνει η κίνησή του να δουν αν και πώς μπορεί να laquoμεταμορφωθείraquo κτλ) Η άσκηση αυτή φυσικά δεν θεωρούμε ότι μυεί τους εκπαιδευόμενους στο μαύρο θέατρο έστω κι αν στο περιορισμένο πλαίσιο ενός εργαστηρίου καταλήξουν σε μια παραγωγή Ένα εργαστήριο δίνει κάποια στοιχεία και ερεθίσματα για περαιτέρω ενασχόληση με το είδος Το μαύρο θέατρο είναι κατrsquo αρχήν θέατρο και δεν ορίζεται μόνο από τις επιμέρους τεχνικές του (που προσδι-ορίζονται από τον ιδιαίτερο φωτισμό) Αποτελεί μια ολοκληρωμένη θεατρική τέχνη επομένως η γνωριμία μαζί του δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει μια συνολική προσπάθεια θεατρικής παραγωγής που θα αναπαράγει με επιτυχία τουλάχιστον την ισορροπία του δραματουργικού του σημειωτικού και του αισθητικού της σκέλους (εκτός από τις ιδιαίτερες τεχνικές που θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν - ή να μη χρησιμοποιηθούν - ως μέσα για την αποκατάσταση της θεατρικά ισορροπημένης έκφρασης και όχι ως αυτοσκοπός)
Αυτή η ισορροπία συμβαδίζει με την παιδαγωγική αποτελεσματικότητα της ιδέας που αναδεικνύει η θε-ατρική παραγωγή Κατά κάποιον τρόπο η θεατρική ποιότητα προστατεύει τα διδακτικά μηνύματα από τον laquoεκφυλισμόraquo του διδακτισμού και της σχολικής ρουτίνας μια παιδαγωγικά αφελής ιδέα (που στηρίζεται για παράδειγμα στα γνωστά στον χώρο της Εκπαίδευσης κλισέ) δεν μπορεί να οδηγήσει σε καλή θεατρική ανα-παράστασή της μια αφελής ιδέα είναι εξαιρετικά απίθανο να τροφοδοτήσει ένα ικανοποιητικό σενάριο και να πυροδοτήσει ένα θεατρικό πλαίσιο που θα την ερμηνεύει θετικά Το αναφερόμενο πλαίσιο θα την παγιδεύσει και θα την υποβαθμίσει στα μάτια των θεατών Αντιθέτως κάθε προσπάθεια θετικής στήριξής της μάλλον θα αποδιοργανώσει τη θεατρική παραγωγή
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Με βάση τα παραπάνω η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων που περι-γράφονται στο βιβλίο έχει ουσιαστικά προκύψει από τη διαμορφωτική της φάση και εστιάζει στη σχέση των χαρακτηριστικών των θεατρικών παραγωγών των συμμετεχόντων με τις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις που τις πυ-ροδοτούν Κάποιες από τις εκπαιδευτικές αυτές δεσμεύσεις είναι σχεδόν πάντα παρούσεςmiddot για παράδειγμα η υποχρέωση παραγωγής μιας πρωτότυπης θεατρικής σπουδής η ομαδική δουλειά ή η υποχρέωση ολοκλήρωσης και παρουσίασης της σπουδής Κάποιες άλλες εφαρμόζονται περιστασιακά όπως η χρήση συγκεκριμένων τε-χνικών η συγκρότηση μιας συνολικής παράστασης που θα παρουσιαστεί σε κοινό κτλ Στην αξιολόγηση θεω-ρούμε ότι οι σχέσεις ανάμεσα στις εκπαιδευτικές δεσμεύσεις και στα θεατρικά χαρακτηριστικά των εφαρμογών δημιουργούν υποθέσεις εργασίας τις οποίες και διερευνούμε Για παράδειγμα θεωρούμε ότι η χρήση του λόγου στις φοιτητικές θεατρικές σπουδές απειλεί την αισθητική τους διότι περιμένουμε ότι θα αποδυναμώσει την κί-νηση Επιβεβαιώνεται ή όχι η υπόθεσή μας στην πράξη Και κυρίως στις περιπτώσεις που δεν επιβεβαιώνεται τι έχει συμβεί
Για να πετύχει αυτού του είδους η αξιολόγηση χρειάζονται λειτουργικά μοντέλα περιγραφής των χαρακτη-ριστικών των θεατρικών δραστηριοτήτων
Από την πλευρά του θεάτρου (και του κουκλοθέατρου) έχουμε τρεις θεωρητικές παραδόσεις που στην ουσία εστιάζουν σε τρία διαφορετικά σχετιζόμενα και σημαντικά χαρακτηριστικά της θεατρικότητας Αυτές ακριβώς τις τρεις παραδόσεις χρησιμοποιούμε για να κατασκευάσουμε και τους άξονες της αξιολόγησής μας
α) Η θεατρική δραματουργία εστιάζει στη μυθοπλασία του θεάματος laquoαποκαθιστά τη μυθοπλαστική υπό-σταση και το επίπεδο πραγματικότητας των δραματικών προσώπων και πράξεων εικονίζει το δραματικό σύ-μπαν [] αποφασίζει τι θα παρουσιαστεί στο κοινό ως πραγματικόraquo (Pavis 2006 σ113) Στην περίπτωση της Εκπαίδευσης ενδιαφερόμαστε ιδιαίτερα και για την παιδαγωγική laquoπραγματικότηταraquo του μύθου Ως εκ τούτου η δραματουργική ανάλυση της παιδαγωγικήςθεατρικής δραστηριότητας ενδιαφέρεται για την αρτιότητα της αφηγηματικής δομής του μύθου που συγκροτεί την εικόνα του laquoδραματικού σύμπαντοςraquo Η αρτιότητα αυτή δεν είναι αυτονόητο ότι μπορεί να επιτευχθεί από τους εκπαιδευόμενους σε καμία από τις εκδοχές της (λογοτε-χνική θεατρική κινηματογραφική κλπ) Έτσι κάθε φορά - και σε κάθε παραγωγή - η αρτιότητα της αφήγησης πρέπει να κατακτηθεί από την αρχή
Για να διευκολυνθεί η συγκεκριμένη εκπαιδευτική πράξη χρησιμοποιούμε μια σειρά από κριτήρια καλής αφήγησης με ευέλικτο όμως και σχετικά χαλαρό τρόπο Για παράδειγμα τείνουμε να απαιτούμε η παράθεση των γεγονότων στην αφήγηση να μην είναι γραμμική (δηλαδή κάθε προηγούμενο γεγονός να μην ακολουθείται από ένα απολύτως αναμενόμενο) με τον τρόπο αυτό κεντρίζονται οι προσδοκίες του θεατή και προκαλείται το ενδιαφέρον και η laquoόρεξη για αφήγησηraquo την ίδια στιγμή που τα μη αναμενόμενα γεγονότα δεν διασπούν την ενότητά της και προβάλλουν την κεντρική της ιδέα (Lodge 1986) Δεν τείνουμε να απαιτούμε ΄αν και δεν αποκλείουμε - την ύπαρξη αφηγητή που αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο των λογοτεχνικών αφηγήσεων Ο λόγος είναι ότι στο κουκλοθέατρο ο χειριστής αναλαμβάνει με ευκολία στα μάτια των θεατών αυτόν τον ρόλο Επιδιώκουμε τις διπλές χρονικές δομές (flash-backs flash-forwards laquoκενάraquo μετατοπίσεις κτλ) που αυξάνουν τα ενδεχόμενα διεγείρουν τη φαντασία και προκαλούν το ενδιαφέρον ενώ ταυτόχρονα πολλαπλασιάζουν τις πιθανές ερμηνείες από την πλευρά του θεατή (Chatman 1981) Προστατεύουμε τα αφηγηματικά πρότυπαχα-ρακτήρες από τη φθορά των τετριμμένων Προσπαθούμε να έχουμε διαρκώς κατά νου τον σκοπό της θεατρικής αφήγησης που στο γενικό της μέρος δεν μπορεί παρά να αφορά κάθε φορά τη σύνδεση των συναισθημάτων με τις πληροφορίεςγνώσεις Και ασφαλώς επαναφέρουμε με κάθε ευκαιρία το ζήτημα του απόλυτου σεβασμού προς τον θεατή οποιασδήποτε ηλικίας
β) Η σημειολογία εστιάζει στον θεατρικό τρόπο παραγωγής των σημείων Από τα δύο θεωρητικά ρεύματα αυτό της σημειολογίας του Saussure - που εντοπίζει το σημείο στο δεσμό σημαίνοντος και σημαινόμενου - και αυτό της σημειωτικής του Pierce - που αντιλαμβάνεται το σημείο ως δεσμό ανάμεσα στο αντιπροσωπεύον
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
(σημαίνον) το διερμηνεύον (σημαινόμενο) και το αναφερόμενο (καταδηλούμενη από το σημείο πραγματικό-τητα) - επιλέγουμε το δεύτερο Διότι αποδεχόμαστε την πολυσημία των μέσων που θα πρέπει να λειτουργούν ταυτόχρονα τόσο στο δραματικό όσο και στο παιδαγωγικό laquoσύμπανraquo Το χαρακτηριστικό αυτό καθίσταται σαφές από τη δυναμική των σημείων του Pierce που επιτρέπει τη διαυγή και δημιουργική σύνδεση ενός μόνον αντιπροσωπεύοντος (σημαίνοντος) με διαφορετικά διερμηνεύοντα (σημαινόμενα) ανάλογα με το αναφερόμε-νο που υποβάλλεται από το πλαίσιο (εκπαιδευτικό παιδαγωγικό κοινωνικό κοκ) ενώ επιτρέπει και επιπλέον συνδέσεις που θα μπορούσε να πραγματοποιήσει ο θεατής (Pierce 1964)
γ) Η αισθητική εστιάζει στις laquoπηγές της ηδονήςraquo που αφορούν τόσο στην παραγωγή όσο και στην πρόσλη-ψη του θεάματος Δηλαδή ενδιαφέρεται τόσο για την καλλιτεχνική ποιότητα της δραματουργίας όσο και για τους τρόπους με τους οποίους αυτή προσλαμβάνεται από τους θεατές Με άλλα λόγια εστιάζει στο μάλλον ασαφές αλλά εξαιρετικά σημαντικό στον χώρο της Εκπαίδευσης ερώτημα πώς είναι δυνατόν όσα laquoωραίαraquo πράγματα συγκινούν και ευχαριστούν έναν εκπαιδευτικό να αναπαρασταθούν έτσι ώστε να συγκινούν και να ευχαριστούν τον αμύητο θεατήμαθητή Η θεατρική παράδοση και θεωρία λέει ότι το καλό αισθητικό αποτέ-λεσμα (που διαμορφώνει τον laquoρυθμόraquo του θεάματος) στην περίπτωση του κουκλοθέατρου προκύπτει από την αρμονική σύνδεση του εικαστικού σχεδιασμού της κίνησης και του ήχου (Tillis 1992) και ασφαλώς όχι από την ασύνδετη παρουσίαση κακοσχεδιασμένων αντικειμένων που κινούνται ή μεταβάλλονται ανεξέλεγκτα συ-νοδευόμενα από έναν μονότονο περιγραφικό λόγο (όπως για παράδειγμα είναι πολλές από τις καθημερινές διδακτικές παρουσιάσεις των εκπαιδευτικών στα σχολεία) πολύ περισσότερο μάλιστα όταν αυτός ο συνδυα-σμός αντιγράφει με επιτυχία τον αντίστοιχο μιας αυθόρμητης φυσικής λειτουργίας
Εφαρμογές θεατρικών τεχνικών
Εικόνα 23 Σκιές με σώματα
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Τα εργαστήρια έχουν στόχο την ευαισθητοποίηση των εκπαιδευόμενων στις θεατρικές τεχνικές του κουκλο-θέατρου δίνοντας βάρος στον παιδαγωγικό προσανατολισμό Όπως ήδη έχουμε αναφέρει το κουκλοθέατρο ως εξελισσόμενη μορφή τέχνης καλύπτει ευρύ φάσμα τύπων και τεχνικών κίνησης και κατασκευής της κού-κλας Αυτό που εμείς επιδιώκουμε στην εκπαιδευτική του χρήση είναι αφενός η μάθηση μέσω της τέχνης του κουκλοθέατρου και αφετέρου η μάθηση της ίδιας της τέχνης του κουκλοθέατρου Κάθε εργαστήρι πραγματεύ-εται και μια διαφορετική τεχνική Ο στόχος είναι οι εκπαιδευόμενοι μετά από εισαγωγικές πληροφορίες να περάσουν στην κουκλοθεατρική πράξη ανακαλύπτοντας τόσο την τεχνική όσο και τρόπους χρήσης της στην τάξη
Η προσέγγιση αυτή θεωρούμε επιπλέον ότι μυεί τον εκπαιδευόμενο εκπαιδευτικό στον ρόλο του laquoπαίζοντα εκπαιδευτικούraquo (Lenakakis 2004) Όπως προαναφέραμε η αποτελεσματικότητα ενός εκπαιδευτικού ωφελείται από την ικανότητά του να προστατεύει θεατρικά την ποιότητα των παιδαγωγικών του αποτελεσμάτων Επι-πλέον το γεγονός ότι η ίδια η διαδικασία των εργαστηρίων στηρίζεται στην προώθηση της δημιουργικότητας των φοιτητών προκρίνοντας την καινοτόμο παραγωγή τους έναντι της αναπαραγωγής της θεατρικής γνώσης (Τσελφές amp Παρούση 2010) φαίνεται να έχει καλά μαθησιακά αποτελέσματα Σrsquo αυτό το πλαίσιο παρατηρείται διατήρηση των κινήτρων των εκπαιδευόμενων σε υψηλά επίπεδα καθώς αυξάνεται η συναισθηματική τους εμπλοκή με το θέμα τους παρέχεται η δυνατότητα ουσιαστικής συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων και στη διαμόρφωση του χρονοδιαγράμματος της εργασίας τους και τους ανατίθεται μεγάλο μέρος της ευθύνης για το τελικό αποτέλεσμα (Schunk Pintrich ampMeece 2008)
Στην πράξη οι παράγοντες αυτοί και τα καλά αποτελέσματα διατηρήθηκαν είτε όταν το εργαστήρι λειτούρ-γησε ως θεατρικό είτε όταν βασίστηκε στον συνδυασμό με τη Διδακτική της Φυσικής Μάλιστα απέδειξε ότι η συγκεκριμένη προσέγγιση λειτουργεί αποδοτικά στην ευρύτερη στόχευση για ικανότερους εκπαιδευτικούς
Δυνατότητες και περιορισμοί
Επειδή το κουκλοθέατρο σε όλα τα στάδια της παραγωγής του είναι και παιχνίδι έχει παρατηρηθεί μια τάση των εκπαιδευομένων να ενδιαφέρονται ιδιαίτερα γιrsquo αυτό Σε αντίθεση με άλλα γνωστικά αντικείμενα οι εκπαι-δευόμενοι δεν χρειάζεται να αναπαράγουν αποθηκευμένες γνώσεις αλλά παράγουν μόνοι τους τον τρόπο που επιλέγουν για να χρησιμοποιήσουν το μέσο έτσι ώστε να laquoδείξουνraquo στους θεατές τους (αρχικά σε διδάσκοντες γονείς και φίλους μελλοντικά στους μαθητές τους) δρόμους για να επεξεργαστούν σε βάθος ένα θέμα Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι εκπαιδευόμενοι επενδύουν συνήθως μεγάλο μέρος του ελεύθερου χρόνου τους σε κατrsquo ιδίαν συναντήσεις προκειμένου να επεξεργαστούν το θέμα τους να προχωρήσουν στις κατασκευ-ές ή στο laquoστήσιμοraquo της παράστασης ή απλά να γνωριστούν να συζητήσουν τις διαφορετικές προσεγγίσεις και να καταλήξουν σε τομές Με τη συμμετοχή σε ομάδες δίνεται η ευκαιρία για πολύπλευρη συνεργασία και συχνά για φιλίες που διατηρούνται και μετά το πέρας των εργαστηρίων
Ο ρόλος του δασκάλου είναι να παρουσιάσει πληροφορίες ή να υποδείξει τρόπους πρόσβασης σε αυτές και να κατευθύνει τις ομάδες στον τελικό στόχο Στην περίπτωση των εργαστηρίων στόχος είναι η εκμάθηση της συγκεκριμένης τεχνικής και των δυνατοτήτων της ενώ αποτέλεσμα της διαδικασίας είναι μια ολιγόλεπτη δράση (σπουδή) που παρουσιάζει η κάθε ομάδα σε κοινό στο τέλος του κύκλου των εργαστηρίων Το κίνητρο της laquoπαράστασηςraquo φαίνεται πως είναι αρκετά ισχυρό ώστε να επηρεάζει σημαντικά την εμπλοκή των εκπαι-δευόμενων Φαίνεται επίσης από σχετική έρευνα (Παρούση amp Τσελφές 2010) πως η έλλειψη δεξιοτήτων (πχ κατασκευαστικών) δεν αξιολογείται από τους εκπαιδευόμενους ως σημαντικός ανασταλτικός παράγοντας για την ανάληψη επιμέρους έργων Αντίθετα αποτελούν σημαντικό περιορισμό τα laquoκλισέraquo που παρεμβαίνουν σε όλες τις φάσεις της διαδικασίας από την πρόσληψη του θέματος ως τις προσδοκίες από τον διδάσκοντα Οι προκατασκευασμένες απόψεις μπορεί να είναι ιδεολογικές αισθητικές ή γνωστικές ενώ οι προσδοκίες των εκπαιδευόμενων από τον εκπαιδευτή ορίζονται από την προηγούμενη εμπειρία τους (πχ περιμένουν να τους πει τι να κάνουν και πώς) Η ανασκευή των laquoκλισέraquo μπορεί να θυμίζει laquoβουτιά στα βαθιά νεράraquo αλλά αυξάνει
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
το επίπεδο της πρόκλησης που συνιστά το έργο Η διαρκής επανατροφοδότηση για την προσπάθεια και για την επιτυχία σε κάθε επιμέρους έργο οδηγεί στην αύξηση της αντιληπτής επάρκειας και τελικά στην αύξηση της laquoαυτο-αξίαςraquo των συμμετεχόντων (Hartrer amp Connell 1984) Στη σχολική τάξη το κίνητρο της παράστασης είναι εξίσου ισχυρό ενώ η έλλειψη δεξιοτήτων δεν απασχολεί τα μικρά παιδιά ούτε καν ως ενδεχόμενο Από την άλλη σε παιδιά νηπιακής ηλικίας τα κλισέ δεν είναι ακόμα ισχυρά και εναπόκειται στον εκπαιδευτικό να εμποδίσει την παγίωσή τους
Οι εφαρμογές των εργαστηρίων
Τα κριτήρια για να επιλεγεί μια τεχνική κουκλοθέατρου για θεατρική έκφραση στην τάξη τίθενται στη βάση δύο προϋποθέσεων
α) Ο εκπαιδευόμενος δεν είναι (και δεν θέλει να γίνει) καλλιτέχνης Είναι ένας μελλοντικός εκπαιδευτικός λειτουργός και το θέατρο είναι μία από τις βασικές γνώσεις που θα του επιτρέψουν να ασκήσει καλά το επάγγελμά του
β) Η αισθητική αγωγή έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διαμόρφωση του μελλοντικού δασκάλου επομένως η αισθητική αρτιότητα των εφαρμογών έχει μείζονα σημασία
Στη βάση αυτή μια τεχνική κρίνεται κατάλληλη όταν ο μαθητευόμενος μπορεί να τη φανταστεί και να δη-μιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες για να την υλοποιήσει
Ο μαθητευόμενος μπορεί να βρει επαρκές πληροφοριακό υλικό γιrsquo αυτήν να παρακολουθήσει παραστάσεις να διαμορφώσει μια σαφή εικόνα πριν τη χρησιμοποιήσει Οι τεχνικές του κουκλοθέατρου είναι πάρα πολλές Πηγή είναι η ίδια η ιστορία του και οι παραδόσεις ανά τον κόσμο Οι απαιτήσεις (πχ κατασκευών χειρισμού) μπορούν να απλοποιηθούν και να μετασχηματιστούν ικανοποιητικά και από μη ειδικούς Για παράδειγμα οι γνωστές μαριονέτες εμψυχώνονται με απλά ή σύνθετα χειριστήριανήματα μια τεχνική αρκετά πολύπλοκη στον χειρισμό ώστε να είναι αμφίβολο αν μπορεί κάποιος να μάθει να τις κινεί στοιχειωδώς πειστικά στον πε-ριορισμένο χρόνο ενός εργαστηρίου Μπορεί όμως να χρησιμοποιήσει στοιχεία της τεχνικής της μαριονέτας (κίνηση από πάνω προς τα κάτω) με έναν πιο απλό χειρισμό
Οι κατασκευές που απαιτούνται (κούκλες σκηνικά) συνήθως είναι σχετικά λιτές και κυρίως εύκολες στη μετακίνηση Επιδιώκεται επίσης να είναι εφικτές ως κατασκευές και να μπορούν να τις χειριστούν οι εκπαι-δευόμενοι αλλά και τα παιδιά
Στα βήματα που ακολουθούνται όπως περιγράφηκαν παραπάνω από την αρχική ιδέα μέχρι την τελική αξιολόγηση του αποτελέσματος δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ομαδική δουλειά και ιδιαίτερα στη διαρκή αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών κάθε ομάδας μεταξύ των ομάδων αλλά και μεταξύ διδάσκοντος και εκπαι-δευόμενων Η ανταλλαγή απόψεων είναι σημαντική για το σταδιακό χτίσιμο της παράστασης ενώ ακόμη και η αρχική ιδέα εξελίσσεται δυναμικά καθώς βρίσκεται διαρκώς εκτεθειμένη στον έλεγχο την κρίση την επιδο-κιμασία ή ακόμη και την αποδοκιμασία από τους άλλους Αυτό ενθαρρύνεται ιδιαίτερα από τον τελικό στόχο της δημιουργίας μιας laquoενιαίαςraquo παράστασης που συντίθεται από τα laquoστιγμιότυπαraquo τα οποία παράγονται από τις ομάδες Η τελική ιδέα που προκύπτει από την παράσταση είναι προϊόν όλων και έχει αντίκτυπο σε όλους
Για όλους αυτούς τους λόγους πιστεύουμε ότι η προσέγγιση που παρουσιάστηκε ικανοποιεί σε μικρό ή σε μεγαλύτερο βαθμό τους στόχους του Θεάτρου στην Εκπαίδευση αφήνοντας ανοιχτά τα περιθώρια για τη διεύ-ρυνσή τους
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Για τον προσεκτικό αναγνώστη
Η μετάβαση στη συγκεκριμένη θεατρικήεκπαιδευτική διαχείριση από τις μορφές θεάτρου που έχουν χρησι-μοποιηθεί ή και εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται για το ανέβασμα σχολικών παραστάσεων μετατοπίζει μια σειρά από προτεραιότητες τόσο εκπαιδευτικές όσο και θεατρικές Μπορείτε να τις εντοπίσετε Για τις σχολικές παραστάσεις δείτε στο Θ Γραμματάς amp Τ Μουδατσάκης (2008)
Επιπλέον η σύγχρονη εκπαιδευτική χρήση του θεατρικού δράματος διαφοροποιείται και αυτή αισθητά σε σχέση με τη συγκεκριμένη διαθεματικήδιεπιστημονική προσέγγιση Μπορείτε να κάνετε συγκεκριμένες κά-ποιες από τις διαφορές αυτές τόσο σε θεατρικό όσο και σε εκπαιδευτικό επίπεδο Για το εκπαιδευτικό δράμα δείτε στο Neelands (2002)
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Βιβλιογραφία
Bruner J (1986) Actual minds possible words London Cambridge Harvard University Press
Chatman S (1981) What novels can do that films canrsquot (and visa versa) In W Mitchell (ed) On narrative Chicago IL University of Chicago Press 117-136
Γιαννούλη Μ (2011) Η Πανευρωπαϊκή Συνάντηση του IDEA Europe 2010 αναφορά και βασικά σημεία για την προάσπιση της θέσης του θεάτρου στην εκπαίδευση Εκπαίδευση amp Θέατρο τ12
Γραμματάς Θ amp Μουδατσάκης Τ (2008) Θέατρο και Πολιτισμός στο Σχολείο Για την επιμόρφωση Εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ρέθυμνο ΕΔΙΑΜΜΕ
DEECD (Department of Education and Early Childhood Department) amp Arts Victoria (2009) Partnerships between schools and the professional arts sector Paper No 19 Melbourne
Harter S amp Connell J (1984) A model of the relationships among childrenrsquos academic achievement and their self-perceptions of competence control and motivational orientation In JG Nichols (Ed) The develop-ment of achievement motivation Advances in motivation and achievement Vol 3 JAI Press Greenwich CT (1984) pp 219ndash250
Lenakakis Α (2004) Paedagogus ludens Erweiterte Handlungskompetenz von Lehrer(inne)n durch Spiel- und Theaterpaedagogik Berlin Schibri-Verlag
Lodge D (1986) Narration with words Στο H Barlow C Blakemore amp M Weston-Smith (eds) Images and understanding Cambridge Cambridge University Press 141-153
Meschke M (2004) Το θέατρο στ΄ ακροδάχτυλα Αθήνα Τυπωθήτω
Neelands J (2002) Making sense of Drama A guide to classroom practice Oxford Heinemann Educa-tional Publishers
Παρούση Α (2012) Εκπαίδευση στο κουκλοθέατρο - Κουκλοθέατρο στην εκπαίδευση Αθήνα Πλέθρο
Pavis P (2006) Λεξικό του Θεάτρου Αθήνα Gutenberg
Peirce C (1964) Collected papers C Hartshorne amp P Weiss (eds) Cambridge Belkan Press
Schunk D Pintrich P amp Meece J (2008) Motivation in Education Theory research and applications NJ Pearson Education
Tillis S (1992) Towards an Aesthetics of the Puppet Westport CT Greenwood Press
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815
Τσελφές Β amp Παρούση Α (2010) laquoΗ lsquoεικονικότητα του σχολικού περιβάλλοντος και η διδασκαλία-μάθηση των Φυσικών Επιστημώνraquo Στο Πρακτικά 7ου Πανελληνίου Συνεδρίου Διδακτικής Φυσικών Επιστημών και Νέων Τεχνολογιών στην Εκπαίδευση Αλεξανδρούπολη ΠΤΔΕ ΔΠΘ 808-815