1

1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ.

Το οικονομικό σύστημα που βασίζεται στην παραγωγή και την ανταλλαγή εμπορευμάτων

συχνά αντιμετωπίζει προβλήματα που επηρεάζουν σημαντικά την οικονομική κατάσταση

και τη ζωή πολυπληθών μερίδων του πληθυσμού.

Μιλούμε για κρίση του συστήματος, όταν ο ομαλός μέχρι τη στιγμή εκείνη τρόπος

λειτουργίας του διακόπτεται ή γίνεται υποτονικός, με δυσάρεστες συνέπειες στην

οικονομική ζωή και στη ζωή των ανθρώπων.

Στην ερευνητική εργασία που ακολουθεί επιχειρήσαμε να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή

σε σημαντικές οικονομικές κρίσεις που έπληξαν την ανθρωπότητα από την αρχαιότητα έως

σήμερα.

Προτού ξεκινήσουμε το ταξίδι μας θεωρούμε πως πρέπει να κάνουμε μια αναφορά στην

τυπολογία των κρίσεων. Οι οικονομικές κρίσεις διακρίνονται σε α) κρίσεις παραγωγής και

β) κρίσεις ζήτησης.

Οι κρίσεις παραγωγής έχουν ως χαρακτηριστικό τη μαζική και απότομη πτώση της

παραγωγής και προσφοράς αγαθών που πρόκειται να καλύψουν τις ανάγκες του

κοινωνικού συνόλου.

Οι κρίσεις ζήτησης προκαλούνται όταν σημειωθεί μαζική και απότομη πτώση στα

χρηματικά διαθέσιμα ή τα περιουσιακά στοιχεία με τα οποία χρηματοδοτείται η απόκτηση

καταναλωτικών αγαθών.

2

2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ 5ου ΑΙΩΝΑ Π.Χ

Α.ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ.

Η «οικονομία « αφορά τη σωστή λειτουργία του οίκου και τη διαχείριση της αγροτικής

περιουσίας.

Β. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ.

Αρχικά ο Αριστοτέλης διαχώρισε την οικονομική δραστηριότητα σε δύο τομείς : ο ένας

ασχολείτο με την παραγωγή και τη διαχείρισή της και ονομαζόταν οικονομία και ο άλλος

με το κέρδος και το εμπόριο , και το ονόμασε χρηματιστική. Επιπλέον, διατύπωσε πολλές

θεωρίες μία εκ των οποίων ήταν η αρχή της φθίνουσας χρησιμότητας, σύμφωνα με την

οποία η αυξανόμενη ζήτηση για ένα αγαθό, τελικά, περιορίζεται. Μια άλλη ήταν η

αλληλεγγύη των γενεών, δηλαδή η διασφάλιση οικονομικών πόρων για την επόμενη γενιά

από τα πιο ηλικιωμένα μέλη της κοινωνίας και αντίστροφα .Ακόμη ανέφερε τη σημασία του

σωστού προγραμματισμού και της συλλογικότητας για την επίτευξη μιας συγκεκριμένης

προσπάθειας, που πρέπει να αποτελεί χαρακτηριστικό της κοινωνίας, τη λεγόμενη

μεσότητα. Επιπρόσθετα, κατά τον Αριστοτέλη η διόρθωση μιας οικονομικής αδικίας πρέπει

να γίνεται με τέτοιο τρόπο που να επανέρχεται η ισορροπία. Τέλος, χρησιμοποίησε τις

ιδιαίτερες μαθηματικές του ικανότητες για να επαληθεύσει τις οικονομικές του θεωρίες.

Γ. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΞΕΝΟΦΩΝΤΑ.

"Τα βασικά σημεία της σκέψης του Ξενοφώντα για την οικονομία της Ελλάδας"

Ο Ξενοφώντας συνοδεύοντας τον Κύρο στις εκστρατείες του είχε την ευκαιρία να

παρατηρήσει και να συγκρίνει τις οικονομικές συμπεριφορές διαφόρων λαών. Όταν

επέστρεψε στην Αθήνα τις συμπεριέλαβε στα έργα του. Είναι γεγονός ότι πολλές από αυτές

μπορούν να θεωρηθούν ως πρώτες προσπάθειες οικονομικής σκέψης. Ειδικότερα,

3

αναφέρει ότι η επαγγελματική εξειδίκευση έχει ως απόρροια τη μεγαλύτερη

αποτελεσματικότητα ενός ατόμου σ' ένα συγκεκριμένο τομέα. Επιπροσθέτως, πίστευε ότι

για να ενισχυθεί η ευμάρεια μιας κοινωνίας επιβάλλεται να επιβραβεύονται οι εφευρέτες

χρήσιμων πραγμάτων και ακόμα επισημαίνει ότι η ανταλλαγή υπό συνθήκες γίνεται προς

αμοιβαίο συμφέρον. Ο Ξενοφών διατύπωσε την άποψη, ότι η αξία ενός αγαθού δεν

καθορίζεται μόνο στην παραγωγή, αλλά μπορεί να μεταβάλλεται στη διαδρομή μέχρι τον

καταναλωτή και μπορεί να διαφέρει ανάλογα με το ποιος θέλει το αγαθό. Διαχώρισε την

αξία χρήσης από την αξία ανταλλαγής και ουσιαστικά διέκρινε τη διαφορά ανάμεσα στη

προσφορά και στη ζήτηση. Μάλιστα, υπογραμμίζει ότι το εμπόριο μιας πόλης είναι βασικός

παράγοντας και για την οικονομική ανάπτυξη άλλων πόλεων. Στο βιβλίο του "Πόροι ή περί

προσόδων" αναλύει τρόπους αξιοποίησης των προϊόντων της πόλης και εκμετάλλευσης των

ορυχείων με σκοπό την αύξηση των κρατικών εσόδων. Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά της

πρότασης του, να συμμετέχει το δημόσιο στις έρευνες νέων μεταλλείων από κοινού με

ιδιώτες, ώστε να υφίσταται διασπορά επιχειρηματικού κινδύνου. Ο Ξενοφώντας,

επιθυμώντας να αποφύγει τυχόν αποδοκιμασίες για την παραπάνω του άποψη,

καθησυχάζει το πλήθος, λέγοντας πως η σύμπραξη όχι μόνο δεν θα βλάψει το δημόσιο και

τους ιδιώτες, άλλα θα ενισχύσει ιδιαιτέρως και τις δύο πλευρές.

Δ. ΗΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΑ.

Όσον αφορά την οικονομική προσέγγιση του Πλάτωνα βρίσκεται σε μια πρόταση που

διαμόρφωσε για την ιδανική Πολιτεία στο ομώνυμο έργο του. Σαφώς κατανοεί ότι η

μοιρασιά του πλούτου θα ευνοήσει την ανάκαμψη της πόλης και γι αυτό πρότεινε όρια

στην ανισότητα των περιουσιών. Τέλος, είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ο Πλάτωνας ως

συντηρητικός με το εμπόριο και τα εμπορεύματα ,όπως ο ίδιος τονίζει, έτρεφε

περιφρόνηση προς αυτούς. Γι’ αυτό το λόγο ο Πλάτωνας ήταν υπέρ του καταμερισμού

εργασίας με βάση την κοινωνική θέση και όχι την ειδίκευση.

Ε. ΝΟΜΙΣΜΑ, ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΕΙΣ ΧΡΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ.

4

Έκδοση του χρήματος στην αρχαιότητα. Στην αρχαιότητα κάθε πόλη έκοβε το δικό της

νόμισμα με βάση τα μέταλλα που είχε στην κατοχή της. Η ανταλλακτική αξία τους

καθοριζόταν από το βάρος τους και την ποιότητα των μετάλλων που περιείχαν. Έτσι η

κατοχή κοιτασμάτων χρυσού και αργύρου μπορούσε να αναδείξει μια πόλη η ένα κράτος σε

μεγάλη οικονομική δύναμη. Σε άλλες περιπτώσεις η κοπή νομίσματος γινόταν με τη

μετατροπή του χρυσού που ήταν αποθηκευμένος σε νομίσματα έτσι ώστε να υπάρξει

κυκλοφορία. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Μ. Αλεξάνδρου ο οποίος προχώρησε

με αυτό τον τρόπο στην κοπή του πρώτου καταγεγραμμένου διεθνούς νομίσματος.

Νόθευση νομισμάτων. Στην Αρχαία Ελλάδα η πρώτη μέθοδος νοθείας του νομίσματος

ήταν το ξάκρισμα. Το ξάκρισμα εφαρμοζόταν σε μεγάλη έκταση και χρησίμευε όταν οι

πόλεις ήθελαν να καλύψουν μεγάλα έξοδα όπως εκστρατείες. Στην ουσία το ξάκρισμα είναι

η ανάμειξη ρινιδίων μετάλλων, κάποιων χωρίς αξία, που τα χύτευαν και έκοβαν νέο

νόμισμα με φαινομενικά την ίδια αξία.

Δανεισμός. Ο έντονος δανεισμός γινόταν εκτεταμένα στην αρχαιότητα κυρίως από

πλουσίους εμπόρους και ναούς οι οποίοι εισέπρατταν εισφορές από τους πιστούς και

αναλάμβαναν τη φύλαξη των χρημάτων τους. Ο έντονος δανεισμός οδήγησε σε απλήρωτα

χρέη, τα οποία μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα την υποδούλωση των οφειλετών ή την

κατάσχεση της γης τους. Έτσι πολλοί Αθηναίοι έχασαν τη γη τους και αποκλείστηκαν από τη

συμμετοχή στα κοινά

Αντιμετώπιση των χρεών. Για να αντιμετωπιστούν τα χρέη και να αποφευχθεί η πολιτική

κρίση ο Σόλων εφάρμοσε ένα μέτρο, τη σεισάχθεια. Αυτό το μέτρο απάλλαξε τους

οφειλέτες απ’ τα χρέη και τους επέτρεψε να κρατήσουν τα κτήματά τους. Στην περίπτωση

των Συρακουσών ο ηγεμόνας Διονύσιος για να αντιμετωπίσει το υψηλό κρατικό χρέος

διπλασίασε την αξία των νομισμάτων των υπηκόων του και τους πήρε τα μισά για να

ξεπληρώσει τους δανειστές επιφέροντας ένα κούρεμα της τάξης του50%.

ΣΤ. ΠΩΣ ΑΠΕΦΥΓΕ ΤΟΥΣ ΛΙΜΟΥΣ Η ΑΘΗΝΑ

Η Αθήνα πήρε δραστικά μέτρα για να αποφύγει την οικονομική κρίση αλλά και την

έλλειψη σιτηρών. Αρχικά δημιούργησε ένα σύστημα παραγωγής με σκοπό την διασφάλιση

της τροφοδοσίας και την αναπλήρωση της αγοράς σιτηρών σε περιόδους σιτοδείας. Αυτό

είχε ως αποτέλεσμα να μην καταστραφούν από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες και τις

εισβολές κυρίως από πειρατές. Στη συνέχεια μετέφεραν τα σιτηρά σε αποθήκες που τους

έλεγαν σιτώνες . Από τις αποθήκες τα προμηθεύονταν οι έμποροι ,τα μετέφεραν στην

Αθήνα και τα μεταπωλούσαν στους σιτοπώλες και αυτοί με τη σειρά τους τα διέθεταν

στους καταναλωτές. Επειδή όμως αυτό κάποιες φορές το εκμεταλλεύονταν αυτοί που

είχαν μονοπώλιο η Αθήνα απαγόρευσε στους σιτοπώλες να διακινούν πάνω από 50

καλάθια καθημερινά. Σκοπός αυτού του μέτρου ήταν η ρύθμιση της προσφοράς με κανόνες

ποσοτήτων και όχι οροφές τιμών. Τους κανόνες αυτούς έπρεπε να τους εφαρμόζουν οι

σιτοφύλακες. Επίσης ένα μέτρο που πάρθηκε από την πολιτεία ήταν η αύξηση των

σιτοφυλάκων από 25 σε 50 και η επέκταση τον αρμοδιοτήτων τους. Επιπρόσθετα, η βουλή

5

διόρισε τους αγορανόμους ως φύλακες και η επιλογή των φυλάκων γινόταν πλέον με κλήρο

για να μην υπάρξουν φαινόμενα συνεννόησης και εξαγοράς.

Ζ.ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 5ου αιώνα π.Χ

Από τις πλέον χαρακτηριστικές οικονομικές κρίσεις στην ελληνική αρχαιότητα είναι η

οικονομική κρίση που γνώρισε η Αθήνα κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431-404 π.Χ.).

Τα αίτια της κρίσης αυτής είναι ποικίλα και προκάλεσαν μεγάλο πλήγμα στην Αθηναϊκή

πολιτεία. Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι τα εξής :

1. Η Αθήνα έκοψε μεγάλη ποσότητα νομισμάτων για τα έξοδα των πολεμικών

επιχειρήσεων.

2. Σταδιακά η Αθήνα άρχισε να εξαντλεί τους πόρους της και οι Σπαρτιάτες έλεγχαν την

ύπαιθρο με αποτέλεσμα να αποκοπεί η πρόσβαση της Αθήνας στα μεταλλεία του Λαυρίου.

3. Η καταστροφή του εκστρατευτικού σώματος της Αθηνάς είχε μεγάλο κόστος για την

αναδιάρθρωση των πλοίων και του στρατού.

4. Τα μέλη της Αθηναϊκής συμμαχίας σταμάτησαν να πληρώνουν φόρο υποτελείας.

Η Αθήνα στήριξε την οικονομία της στις εισφορές που κατέβαλλαν οι Σύμμαχοί της για

μεγάλο διάστημα. Τα πράγματα δυσκόλεψαν όταν οι Σύμμαχοι σταμάτησαν να πληρώνουν

τους φόρους. Βέβαια συνέβαλλαν κι άλλοι παράγοντες στην όξυνση της οικονομικής

κρίσης. Αυτοί ήταν τα έξοδα των πολεμικών επιχειρήσεων που έπρεπε να αντιμετωπιστούν

άμεσα. Οι δαπάνες που είχε κάνει ο Περικλής για το οικονομικό πρόγραμμα και για την

εξόφληση των μισθών για υπηρεσία σε διάφορες δημόσιες θέσεις. Γι' αυτό το λόγο η Αθήνα

έκοψε μεγάλη ποσότητα αργυρών νομισμάτων.

Ο Περικλής με τις πράξεις του, οδήγησε την Αθήνα στην οικονομική κρίση αφού, ναι μεν

κατασκεύασε μνημεία που κοσμούσαν τη αρχαία Αθήνα, αλλά για την δημιουργία αυτών

απαιτήθηκαν θυσίες. Αρχικά ο Περικλής είχε προκαλέσει τις αντιδράσεις στη βουλή των

500, οι οποίοι για πρώτη φορά έλεγχαν σε τόσο μεγάλο βαθμό τα φορολογικά θέματα. Οι

αντιδράσεις οφείλονται στο ότι ο Περικλής ήθελε να επιβάλλει φόρους, με σκοπό την

χρηματοδότηση της ναυπήγησης στόλου. Επιπλέον, για να περιορίσει την εξουσία του

Αρείου Πάγου, χορήγησε επιμίσθια στους οικονομικά ασθενέστερους, ώστε να μπορούν να

συμμετέχουν. Αυτό προκάλεσε επικρίσεις, επειδή χειροτέρεψαν τα δημοσιονομικά και

αλλοίωσε την ουσιαστική συμμετοχή στα κοινά. Και τέλος, λόγω της τάσης του Περικλή για

δαπάνες τον οδήγησε στην εξάντληση των αποθεμάτων χρυσού, που είχαν αποταμιεύσει

για περίπτωση ανάγκης, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει πόλεμος και η πόλη να υποκύψει στην

Σπάρτη. Όλα αυτά οδήγησαν στην οικονομική κρίση της Αθήνας στα τέλη του 5ου αιώνα.

Ζ. ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΕΛΗΦΘΗΣΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ.

Για να αντιμετωπιστεί η κρίση οι Αθηναίοι έλαβαν δυο μέτρα:

6

1.Χρησιμοποιησαν το περίβλημα από τα χρυσά αγάλματα νικών για να εκδώσουν χρυσά

νομίσματα .Όλα αυτά τα τάλαντα είχαν σκοπό να χρησιμοποιηθούν σε διαφορετικές

αναλογίες στην Αθήνα.

2.Τα τετράδραχμα τέθηκαν σε κυκλοφορία και είχαν την αξία των αργυρών. Δηλαδή οι

Αθηναίοι για την αντιμετώπιση της κρίσης νόθευσαν νομίσματα επειδή είχαν χαμηλότερο

κόστος. Νόθευση σήμαινε ότι ισορρόπησαν την αξία του χαλκού με του αργυρού αν και ο

χαλκός μέχρι τότε είχε μικρότερη αξία.

3. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Α. ΘΕΩΡΙΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΩΜΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία κύρια βάση εργασίας ήταν η δουλεία. Κατασκευάστηκαν

λαμπρά δημόσια έργα , όμως λόγω της δουλοκρατίας δεν υπήρχε ενδιαφέρον για

τεχνολογική εξέλιξη στην παραγωγική διαδικασία. Ωστόσο, το εμπόριο αναπτύχθηκε, ενώ

ταυτόχρονα ενισχύθηκε και η επιχειρηματική δραστηριότητα και η ιδιοκτησία.

7

Δανεισμός και φόροι. Το ζήτημα που απασχολεί την οικονομία στο Βυζάντιο, είναι ο

έντοκος δανεισμός. Ο χριστιανισμός, από νωρίς, υιοθετεί μια εχθρική στάση απέναντί του,

αλλά στην αυτοκρατορία ,ο τόκος θεωρείται θεμιτός αρκεί να παραμένει χαμηλός. Το

επιτόκιο αποφασιζόταν από την εξουσία . Αν η δραστηριότητα που χρηματοδοτούσε ήταν

επισφαλής ,όπως τα θαλασσοδάνεια, επιτρεπόταν να ξεπεραστεί. Με τους φόρους το

κράτος χρηματοδοτεί το στρατό και τη διοίκηση, κατασκευάζει έργα και φροντίζει τους

φτωχούς. Οι μορφές φορολογίας είναι διαφορετικές ανά εποχή, ανάλογα με την κατάσταση

της οικονομίας και τις πιέσεις που ασκούν τα κοινωνικά στρώματα. Αρχικά, οι αγρότες

φορολογούνται σε είδος και αργότερα επιβάλλεται "φορολογία χωρίου" σ' όλη την

κοινότητα. Οι έμποροι πληρώνουν τις εισφορές σε νομίσματα (χρυσάργυρον), αργότερα

όμως απαλλάσσονται για να ενισχυθεί το εμπόριο. Δασμός επιβάλλεται και στα εισαγόμενα

προϊόντα.

Δανεισμός και κρίσεις. Τη συγκεκριμένη περίοδο επιτρέπονται τα δάνεια και ο τοκισμός.

Ωστόσο, ο αυτοκράτορας όταν παρατήρησε πως οι πολίτες δεν είχαν τη δυνατότητα να

αποπληρώσουν τα χρέη τους, γεγονός που θα οδηγούσε στη χρεοκοπία των τραπεζών,

αποφάσισε να τους δανείσει για να ξεπληρώσουν τις οφειλές τους. Στη συνέχεια, όταν

αυτοκράτορας της Ρώμης έγινε ο Αύγουστος, ο ίδιος για να μειώσει το δημόσιο χρέος και

να αυξήσει την αγορά των ακινήτων, αρχίζει να δανείζει άτοκα σε όσους μπορούσαν να του

εγγυηθούν ότι στη συνέχεια θα επέστρεφαν το διπλάσιο ποσό. Όταν τον 6ο αι. μΧ. επήλθε

8

δριμύς λιμός στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο Αύγουστος προμηθεύει δωρεάν τα φτωχότερα

στρώματα με σιτηρά. Όταν όμως μειώθηκε η παραγωγή, αποφασίζει να παρέχει σιτηρά σε

λιγότερους φτωχούς πολίτες. Μάλιστα, είχε αποφασίσει μετά το τέλος του λιμού να

διακόψει οριστικά τις χορηγίες, μια σκέψη που ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε αφού η

παροχή σιτηρών ήταν ένας τρόπος για να γίνονται οι ηγέτες ακόμα πιο ισχυροί ανάμεσα

στο λαό. Τέλος, δίνει έμφαση στην διατήρηση αλλά και την ανάπτυξη του εμπορίου, αφού

είναι εκείνο που διασφαλίζει υψηλά κέρδη στην αυτοκρατορία. Έτσι, κύριο μέλημα του

είναι η κατασκευή κατάλληλου οδικού δικτύου και η δημιουργία υποδομής, έτσι ώστε το

εμπόριο να μπορέσει να ανθίσει.

Β. Η ΚΡΙΣΗ ΕΠΙ ΔΙΟΚΛΗΤΙΑΝΟΥ

Η κρίση επί Διοκλητιανού εκδηλώθηκε στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα τέλη του 3ου μ.Χ.

αιώνα. Τα αίτια αυτής της κρίσης ήταν κυρίως θρησκευτικά και στρατιωτικά. Εκείνη την

εποχή ο Διοκλητιανός προσπάθησε να αποκρούσει τις επιδρομές των βαρβάρων και να

αναστηλώσει το ρωμαϊκό τρόπο ζωής που απειλούνταν από το χριστιανισμό. Για να πετύχει

αυτά απαιτούνταν οικονομικοί πόροι, ώστε να καλυφθούν τα έξοδα του στρατού και των

θρησκευτικών τελετών που οργανώνονταν. Όμως η ποσότητα του χρυσού στο

αυτοκρατορικό ταμείο ήταν μειωμένη εξαιτίας των διαρπαγών, ενώ το εμπόριο που

αποτελούσε σημαντική πηγή εσόδων είχε περιοριστεί εξαιτίας των επιδρομών. Ο

Διοκλητιανός για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα νόθευσε τα χρυσά νομίσματα και

κυκλοφόρησε κίβδηλα με την ίδια ονομαστική αξία. Όμως έτσι αυξήθηκαν οι τιμές των

προϊόντων και μειώθηκε η αξία του χρήματος. Επίσης για να αντιμετωπίσει την

κερδοσκοπία στα αγαθά έκδωσε το Διάταγμα Ανωτάτων Τιμών σε όλα τα προϊόντα,

σύμφωνα με το οποίο κάθε αγαθό είχε μια ανώτατη τιμή η οποία δεν έπρεπε να

ξεπεραστεί. Όμως αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση του λαθρεμπορίου. Οι

λαθρέμποροι διακινούσαν προϊόντα τα οποία προηγουμένως πωλούνταν σε πολύ υψηλές

τιμές. Ταυτόχρονα αυξήθηκαν οι τιμές των σχετικά φθηνών προϊόντων όπως ήταν τα

σιτηρά. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί η ζήτησή τους, και κατά συνέπεια η

καλλιέργεια και το εμπόριό τους και επήλθε ο λιμός. Η κατάσταση έγινε ακόμα χειρότερη

όταν ο Διοκλητιανός επέκτεινε και άλλο την κιβδηλεία προκειμένου να βρει χρήματα. Όλα

αυτά επιτάχυναν την παρακμή της Αυτοκρατορίας.

9

Γ. ΑΚΜΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΗΣ ΠΑΛΜΥΡΑΣ

Η Παλμύρα ήταν μία από τις σημαντικότερες πόλεις της αρχαιότητας, χτισμένη στην

περιοχή της Μεσοποταμίας αφού αποτελούσε σταθμό εξυπηρέτησης του εμπορίου.

Αρχικά, όταν βρισκόταν υπό ρωμαϊκή κατάληψη, ο Αδριανός την απαλλάσσει από την

υποχρέωση καταβολής μέρους των εισόδων της στην αυτοκρατορία, γεγονός που

συμβάλλει στην περαιτέρω οικοδόμησή της. Σημαντικότερη όμως ήταν η συμβολή της

Ζηνοβίας η οποία, όταν ανήλθε στην εξουσία, την ανεξαρτητοποίησε, έκοψε νόμισμα και

εισέβαλε στην Αίγυπτο, παρόλο που στη συνέχεια υποδουλώθηκε ξανά από τους

Ρωμαίους. Η Παλμύρα αποτελούσε όχι μόνο επίκεντρο των εμπορικών συναλλαγών, αλλά

και σημείο συνάντησης των πολιτισμών. Η παρακμή της επήλθε όταν δημιουργήθηκαν και

άλλοι δυνατοί εμπορικοί δρόμοι μεταξύ Ανατολής και Δύσης, ενώ ταυτόχρονα απειλούνταν

από επιδρομείς, τους οποίους η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει.

Δ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ

Τον 8ο αιώνα, ο Λέων ο Γ' προωθεί πολλές οικονομικές αλλαγές.

• καταργεί τη δουλοπαροικία

• περιορίζει τη μεγάλη ιδιοκτησία

• κάνει ισότιμα περιουσιακά τις γυναίκες

• κυκλοφορεί νομίσματα με το σύμβολο του Χριστού και του Σταυρού

Τον 13ο αιώνα, μετά την άλωση από τους σταυροφόρους λεηλατείται ο χρυσός και τα

νομίσματα που κόβονται είναι από άργυρο. Το αντίθετο συμβαίνει στη Δύση και έτσι

αλλάζουν οι συσχετισμοί δυνάμεων στο διεθνές εμπόριο.

10

Ε. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΔΙΔΑΧΕΣ

Κατά τον 14ο αι. ξεκινά η παρακμή της αυτοκρατορίας, κύριες αιτίες της οποίας

αποτελούν κρίσεις, λιμοί, καθώς και η δυσαρέσκεια των εμπόρων και των ναυτικών για

τους δυσβάστακτους τόκους που πρέπει να καταβάλλουν στους γαιοκτήμονες. Μετά το

θάνατο του Ανδρόνικου Γ΄ εμφανίζεται ως διεκδικητής του θρόνου ο Ιωάννης

Καντακουζηνός, ο οποίος όντας σύμμαχος των γαιοκτημόνων και των συντηρητικών κύκλων

της Εκκλησίας, έπειτα από την εξέγερση των εμπόρων στη Θεσσαλονίκη, η οποία

καταπνίγηκε, την κυριεύει. Την περίοδο αυτή εμφανίζονται αρκετοί στοχαστές με πρακτικές

ιδέες για την οργάνωση του κράτους και της οικονομίας, ανάμεσα τους ο Βαρλαάμ και ο

Πλήθων. Ο Πλήθων έγραψε εκτενείς παραινέσεις για τα οικονομικά και κοινωνικά θέματα,

ενώ κατέληξε σε μια ενδιαφέρουσα πρόταση για τον τρόπο που θα πρέπει να κατανέμεται

το προϊόν στους αγρότες, στους τεχνίτες-εμπόρους και στους άρχοντες. Ως συντελεστές

παραγωγής ορίζει την εργασία, τα κεφαλαιουχικά μέσα, καθώς και τους θεσμούς που

παρέχουν ασφάλεια, όπως το στρατό και τη διοίκηση. Θεωρεί πως ένα μέρος του προϊόντος

πρέπει να διατίθεται στην αναπαραγωγή του κεφαλαίου, με αποτέλεσμα να επινοήσει την

έννοια της <<καθαρής σοδειάς>>, η οποία μπορεί να προκύψει από την αφαίρεση της

ανάγκης διατροφής των ζώων. Έπειτα, εκφράζει την ιδέα να μοιραστεί στα τρία, ως αμοιβή

στους καλλιεργητές, ως ενοίκιο γης στους γαιοκτήμονες και για την καταβολή φόρου στη

διοίκηση. Επιπλέον, υποστηρίζει το εξωτερικό εμπόριο μόνο ως ανταλλακτική βάση, καθώς

ισχυρίζεται πως η κυκλοφορία χρήματος οδηγεί στον υπερβολικό πλούτο. Γενικά, οι

απόψεις του παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες με τις θεωρίες του Μερκαντιλισμού.

4. Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΑ.

Α. 14ος-15ος αιώνας

Η τελευταία φάση του Μεσαίωνα χρονολογείται περίπου από τις αρχές του 14ου μέχρι τα

το τέλος του 15ου αιώνα και αποτελεί σταθμό στην ιστορία της Ευρώπης λήγω των

γεγονότων που διαδραματιστήκαν εκείνη την εποχή και της μεγάλης κρίσης που

εκδηλώθηκε . Το γενικότερο οικοδόμημα της Ευρώπης καταρρέει. Η Εκκλησία εξασθενεί οι

μεγάλες αυτοκρατορίες Βυζαντινή και Αγία Ρωμαϊκή-κληρονόμοι του ρωμαϊκού

παρελθόντος-σταδιακά διαλύονται και αιματηρές εξεγέρσεις των κατωτέρων τάξεων

συνταράσσουν όλα τα κράτη.

Β. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Η κρίση που έπληξε την Ευρώπη στις αρχές του 14ου αιώνα ήταν αποτέλεσμα ενός

γενικότερου συνόλου καταστροφών και αναταράξεων.

11

Πιο συγκεκριμένα η κρίση οφείλεται στην ερήμωση της γης από τις ασθένειες (μαύρη

πανώλη, λιμός, τύφος) από τις οποίες η Ευρώπη έχασε ανάμεσα στο ένα τρίτο και στο ένα

τέταρτο του πληθυσμού της και φυσικά στους πόλεμους ,κάτι συνηθισμένο την εποχή

εκείνη. Τα αποτελέσματα ήταν η σταδιακή εγκατάλειψη της γεωργίας και της

κτηνοτροφίας, η παρακμή του εμπορίου και η εγκατάλειψη της υπαίθρου. Στα τέλη του

Μεσαίωνα όμως ο ευρωπαϊκός κόσμος αρχίζει να εξέρχεται από την κρίση στηριζόμενος

στην ανάπτυξη των πόλεων .

Η πανώλη και ο λιμός είναι δυο ασθένειες συνδεμένες μεταξύ τους. Χρονολογικά πρώτα

ξεσπά η πανώλη και έπειτα ακόλουθη ο λιμός. Στις αρχές του 14ου αιώνα ξεσπά λιμός στην

Γερμάνια και από εκεί εξαπλώνεται στην υπόλοιπη Ευρώπη προκαλώντας ερήμωση της γης

και τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων . Πρώτα θύματα είναι οι φτωχοί οι όποιοι αδυνατώντας

να προμηθευτούν σιτάρι εξαιτίας της τεράστιας αύξησης της τιμής του. Οι παραλιακές

περιοχές και οι πόλεις με λιμάνια όπου γίνεται εισαγωγή σιτηρών επηρεάζονται λιγότερο. Η

«μαύρη πανώλη» εκδηλώνεται το 1347 και είναι καταστρεπτική. Την «εισάγουν» Ιταλοί

έμποροι από την Μαύρη Θάλασσα και η αρρώστια είναι ενδημική. Από την Ιταλία περνά

στην Γάλλια και κατόπιν στην Αγγλία και την Γερμάνια και πιο μετά στην Ισπανία και τις

σκανδιναβικές χώρες . Η ιατρική της εποχής αδυνατεί να την αντιμετωπίσει , έτσι η Ευρώπη

ζει κάτω από την απειλή της μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα. Παρόλο που δεν υπάρχουν

αξιόπιστες καταμετρήσεις, είναι γνωστό πως το βαρύτερο τίμημα το πληρώνουν η Αγγλία

και η Γάλλια ενώ η Ισπανία γλίτωσε σχετικά. Για έναν αιώνα η Ευρώπη ερημώνεται, χωριά

και πόλεις που έχουν μολυνθεί εγκαταλείπονται και οι κάτοικοι τους εξαπλώνουν την

ασθένεια σε άλλες περιοχές και οι αγροί και τα σπίτια λήγω έλλειψης συντήρησης

ερημώνουν. Επιπλέον στις απώλειες την πανώλης, ο πόλεμος προσθέτει κι άλλες .

Παρότι ο πόλεμος δεν ήταν κάτι νέο για την περίοδο που διένυε η Ευρώπη είχε

αναβαθμιστεί με αποτέλεσμα να είναι πιο σκληρός και να προκαλεί περισσότερες απώλειες

στους εμπλεκομένους. Στα τέλη του Μεσαίωνα η διεξαγωγή του πόλεμου είχε αλλάξει. Οι

τοπικές συγκρούσεις ανάμεσα σε φεουδάρχες και τους μικρού μεγέθους προσωπικούς τους

στρατούς αντικαθιστώνται από πολεμικές επιχειρήσεις ευρείας κλίμακας ανάμεσα σε

βασίλεια. Τα βασίλεια αυτά διαθέτουν οργανωμένους επαγγελματικούς στρατούς.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Εκατονταετής πόλεμος ανάμεσα σε Γάλλος και

Άγγλους (1337-1453), μια από της πιο μακροχρόνιες συγκρούσεις στην ιστορία. Οι απλοί

άνθρωποι λοιπόν ζουν μέσα στην ανησυχία με το φόβο της λεηλασίας. Ιδιαιτέρα οι

κάτοικοι των χωριών τα όποια είναι συνήθως απροστάτευτα. Επίσης οι νέοι στρατοί

αποτελούνται από μισθοφόρους και τυχοδιώκτες οι όποιοι ζουν εις βάρος του τόπου

λεηλατώντας τη γη του αντίπαλου αλλά μερικές φόρες και του ηγεμόνα τους αν αυτός δεν

τους πληρώσει. Ο πόλεμος εντείνει τη θνησιμότητα η οποία μειώνει τα εργατικά χέρια,

καταστρέφει την οικονομία και τις κοινωνικές δομές.

Γ. Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Περισσότερο από κάθε άλλο κοινωνικό στρώμα θα πληγεί αυτό των αγροτών . Επιδημίες

μαστίζουν την ύπαιθρο και οι κάτοικοι των χωριών χωρίς τις κατάλληλες συνθήκες υγιεινής

είναι τελείως εκτεθειμένοι στις ασθενείς όπως ο λιμός και η πανώλη. Επιπλέον λόγω της

12

τάση ερήμωσης της γης από τις λεηλασίες των στρατιωτών και της αδυναμία τους να

αμυνθούν, οι χωρικοί αναγκάζονται να τραπούν σε φυγή και αναζητούν ασφάλεια πίσω

από τα τύχη των πόλεων. Έτσι ολόκληρα χωριά εγκαταλείπονται και τα χωράφια μένουν

αφρόντιστα και παραμελημένα.

Αυτή οι εγκατάλειψη της υπαίθρου επιφέρει μείωση της παράγωγης. Η πτώση της

συγκομιδής φτάνει έως και το 70% σε ορισμένες περιοχές. Έτσι η τιμή των σιτηρών πέφτει

λήγω της εισαγωγής σιτηρών από την ανατολή σε χαμηλές τιμές και της ελάττωσης της

ζήτησης εξαιτίας της μείωσης του πληθυσμού.

Επιπλέον πλήττεται και ο θεσμός της χωροδεσποτείας. Ο χωροδεσπότης, δηλαδή ο

μεγάλος γαιοκτήμονας νοίκιαζε ένα μέρος της γης του στους χωρικούς παραμένοντας όμως

ο υπέρτατος κύριος της και κρατούσε για τον εαυτό του το μεγαλύτερο μέρος της γης το

όποιο καλλιεργούσαν οι χωρικοί για λογαριασμό του. Εξαιτίας των συνέχων πολέμων όμως

πολλές αγρεπαύλεις καταστρέφονταν ενώ οι χωρικοί τρέπονταν σε φυγή. Συνεπώς η

ανασυγκρότηση τους γινόταν με μεγάλο κόστος και σε δυσμενείς συνθήκες για τους

χωροδεσπότες, οι όποιοι προσπαθούσαν να αντισταθμίσουν την έλλειψη εργατικών χεριών

με καλλίτερες προσφορές ώστε να προσεγγίσουν τους χωρικούς. Τέτοιοι οροί ήταν η

ελευθέρωση των δουλοπάροικων, η αύξηση των μισθών και η μείωση των υποχρεώσεων

των χωρικών . Οι χωροδεσπότες λοιπόν έβλεπαν τις καταβολές τους να αυξάνονται ενώ τα

έσοδα τους μειώνονταν. Αυτή ήταν η κατάσταση των μεσαίων μεγαλοκτηματιών. Οι πολύ

μεγάλοι οι όποιοι διέθεταν τεραστία πλεονάσματα σοδειάς και οι μικροί που ζούσαν στο

πλαίσιο της αυτοδιατροφής και δεν πλήρωναν μισθούς , πλήττονταν ελάχιστα.

Η κρίση του 14ου και 15ου αιώνα έφερε στο φως την κοινωνική διαφοροποίηση και την

τύχη του αγροτικού κόσμου, επομένως παρακίνησε και αγροτικές εξεγέρσεις. Οι

χωροδεσπότες που προσπαθούν να εμποδίσουν την άνοδο των μισθών και να «δέσουν»

τους χωρικούς στη γη μετατρέποντας τους σε δουλοπάροικους ,συμβάλλουν στη διατήρηση

σημαντικών νησίδων ανέχειας. Οι πιο φτωχοί δεν μπορούν να νοικιάσουν γη και

στρέφονται στην περιθωριοποίηση, δηλαδή γίνονταν λύτες και σκιρτούν συμμορίες και

σκορπίζουν τον τρόμο στην ύπαιθρο. Άλλοι υποτάσσονται προσωρινά μέχρι η

εκμετάλλευση που υφίστανται να τους σπρώξει στην εξέγερση. Εξεγέρσεις όμως με

αιτήματα όπως η απόταξη του ζυγού , κατά τις κοινωνικής ανέχειας καταπνίγονται αφού

δεν έχουν αληθινό πρόγραμμα και οργάνωση.

Η κατάσταση είναι διαφορετική για τους αγρότες της μεσαίας τάξης οι όποιοι έχουν

αποσπάσει σημαντικά προνομία από τους χωροδεσπότες . Τα προνόμια αυτά είναι

αποφασισμένοι να τα υπερασπιστούν με νέους φόρους, επιτάξεις και προσπάθειες των

αριστοκρατών να τους επιβάλουν τον έλεγχο τους. Αυτή λοιπόν η μεσαία τάξη αγροτών

συνιστά τις ομάδες των μεγάλων αγροτικών ξεσηκωμών του 14ου και 15ου αιώνα. Οι

μεγαλύτερες εξεγέρσεις είναι αυτές που ξεσπούν στην Αγγλία και στη Γάλλια. Στην Αγγλία

οι χωρικοί αντιδρούν στις έκτακτες φορολογικές υποχρεώσεις που επιβάλλει ο βασιλιάς.

Συγκροτούν συμμορίες οι οποίους εισβάλλουν στο Λονδίνο και αναγκάζουν τον βασιλιά να

καταργήσει το θεσμό της δουλοπαροικίας. Στην Γάλλια η εξέγερση είχε παρόμοια αρχή και

το ίδιο τέλος. Ο βασιλιάς επειδή είχε αιχμαλωτιστεί σε μια μάχη απαίτησε την καταβολή

έκτακτων φόρων για την συγκέντρωση ενός μεγάλου ποσού για την απελευθέρωση του. Οι

13

χωρικοί αργότερα κατηγορούν τον βασιλιά για την εξαθλίωση στην όποια έχουν περιέλθει

και εξεγείρονται. Μέσα σε 15 μέρες όμως το κίνημα τελειώνει και οι στασιαστές

συντρίβονται από τον στρατό του βασιλιά της Ναβάρας που κατείχε εδάφη στην

Νορμανδία. Τέλος δίνονται εγγυήσεις στους χωρικούς για τη διατήρηση των δικαιωμάτων

τους.

Δ.ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ

Την εποχή αυτή ο πληθυσμός των πόλεων αυξάνεται, ενώ τα τείχη και η οικονομική τους

δραστηριότητα που ξεχωρίζει από την κατεστημένη αγροτική οικονομία αποτελεί πόλο

έλξης για αγροτικούς πληθυσμούς. Ωστόσο και οι πόλεις παίρνουν μια περίοδο κρίσης. Τα

τείχη τους δεν επαρκούν πάντα για να τις προστατεύουν και αρκετές φόρες λεηλατούνται

και οι κάτοικοι τους σφαγιάζονται. Επίσης ορισμένες πόλεις που ήταν κέντρα του εμπορίου

παλαιότερα, τώρα παρακμάζουν επειδή οι εμπορικοί τους δρόμοι δεν είναι πια ασφαλείς.

Οι θαλασσιοί δρόμοι είναι εξίσου επικίνδυνοι εξαιτίας των πειρατών. Τέλος τα κράτη της

εποχής με οικονομικά μέσα αναγκάζουν αυτόνομες περιοχές να επιλέξουν στρατόπεδο. Πχ

στον Εκατονταετή Πόλεμο ο βασιλιάς της Αγγλίας ανάγκασε τους Φλαμανδούς να πάνε με

το μέρος του, αλλιώς θα διέκοπτε τις εισαγωγές αγγλικού μαλλιού στις πόλεις που

παρασκεύαζαν τσόχα.

Οι πόλεις αναγκάζονται να επιβιώσουν σε μια περίοδο όπου οι ισορροπίες είναι πολύ

λεπτές. Προβλήματα εμφανίζονται συνεχώς τόσο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό τους

περιβάλλον. Ιδιαιτέρα από οικονομική άποψη, όπου οι πόλεις είναι αναγκασμένες να

συντηρούν το τείχη τους και τον στρατό που τις προστατεύει. Έτσι οι πόλεις

καταχρεώνονται και επικρατεί οικονομική αστάθεια. Αυτές οι δυσκολίες προκαλούν

κοινωνικές ταραχές .

Ήδη από τις αρχές του 13ου αιώνα το χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα διεκδικούν μερίδιο

στην διακυβέρνηση της πόλης. Οι συγκρούσεις συμφερόντων οξύνονται και τονίζονται οι

κοινωνικές αντιθέσεις. Τα διαφορά επαγγέλματα που τα συμφέροντα τους συνδέονται με

την πόλη, προσπαθούν να ελέγξουν τους μαθητευόμενους και βοηθούς ενώ παράλληλα

αγωνίζονται κατά των μεγαλοαστών. Αυτοί αποτελούνται κυρίως από μεγαλέμπορους και

τραπεζίτες και είναι οι κύριοι της πόλης στην ουσία. Με το πέρασμα λοιπόν του χρόνου

ανοίγει ο ορίζοντας για τα επαγγέλματα και επιτυγχάνεται η ανασύνθεση της

διακυβερνώσης. Η αυξανομένη συμμετοχή τους στην διακυβέρνηση οδηγεί σε

αυστηρότερους κανονισμούς σχετικά με την άσκηση των επαγγελμάτων και απαγορεύει

κάθε ανταγωνισμό προερχόμενο έξω από την πόλη.

Όμως τότε αρχίζουν νέες διαμάχες , αυτή τη φορά στο εσωτερικό των επαγγελμάτων

ανάμεσα σε αρχιτεχνίτες και βοηθούς. Οι πρωτομάστορες θέλουν τους βοηθούς πλήρως

εξαρτημένους και χωρίς δυνατότητα προαγωγής, έτσι ώστε να θέτουν μόνο αυτοί τους

όρους. Για να αντισταθούν οι βοηθοί οργανώνονται σε αδελφότητες και εξεγείρονται. Στις

εξεγέρσεις αυτές το μέρος των βοηθών παίρνουν και οι ανειδίκευτοι εργάτες οι όποιοι

ζητούν καλύτερες συνθήκες εργασίας.

14

Η κρίση στις πόλεις είναι το ίδιο σοβαρή με αυτή της υπαίθρου. Όμως οι πόλεις

καταφέρνουν να προσαρμοστούν πιο γρήγορα στις νέες συνθήκες.

Ε. Η ΑΝΑΚΑΜΨΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΑΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Σταδιακά από τα τέλη του 14ου αιώνα η κατάσταση αρχίζει να αλλάζει. Οι πόλεις

προσαρμόζονται στα νέα δεδομένα και κυρίως μέσω του εμπορίου αρχίζουν να

αναπτύσσονται.

Το εμπόριο εξελίσσεται με την εγκατάλειψη των παλιών εμπορικών δρόμων, οι όποιοι είναι

πλέων ανασφαλείς. Για παράδειγμα η νότια Ιταλία ήταν κέντρο του εμπορίου της εποχής,

εξαιτίας της ανασφάλειας που επικρατούσε σε ολόκληρη την Ιταλία την εποχή εκείνη. Οι

ηπειρωτικοί εμπορικοί δρόμοι μεταθετονται στην νότια Γερμάνια , της όποιας οι πόλεις

είναι οι μεγάλοι ευνοημένοι αυτής της αλλαγής.

Το θαλάσσιο εμπόριο παρά την πειρατεία δεν επηρεάζεται από τις ανακατατάξεις της

εποχής. Συνεπώς η Βόρεια Θάλασσα και η Μεσόγειος εξακολουθούν να είναι οι κύριοι

εμπορικοί δρόμοι.

Στη Βόρεια Θάλασσα και στη Βαλτική το εμπόριο ελέγχεται από την Γερμανική Χασά, ένα

συνασπισμό της αστικής τάξης περίπου εβδομήντα πόλεων γύρω από το Αμβούργο και την

Λίμπεκ. Η ισχύς της ένωσης αυτής εξασφαλίζει το μονοπώλιο στο εμπόριο ανάμεσα στην

Ανατολή και στη Δύση και με την εκτόπιση των Δανών ανταγωνιστών τους επεκτείνουν την

επιρροή τους από την Αγγλία μέχρι τη Ρωσία.

Στην Μεσόγειο κυριαρχούν η Βενετία και η Γένοβα οι οποίες μεταφέρουν τα σιτηρά και τα

μπαχαρικά της ανατολής στη Δύση. Και οι δυο αυτές πόλεις είχαν σαν κύριο σταθμό τους,

τη Μαύρη Θάλασσα. Με την κατάρρευση της μογγολικής αυτοκρατορίας τους,

αναγκάστηκαν να στραφούν στους μουσουλμάνους ως μεσολαβητές για το εμπόριο

Ανατολής-Δύσης. Έτσι οι Βενετοί παίρνουν τις προμήθειες από τα λιμάνια της Αιγύπτου

ενώ οι Γενουάτες στρέφονται στους Τούρκους της Μικρής Ασίας.

Από το μέσα του 15ου αιώνα αρχίζει να αναπτύσσεσαι και το εμπόριο στον Ατλαντικό, τα

Γαλλικά λιμάνια αρκούνται στην ακτοπλοϊκή διακίνηση ενώ τα λιμάνια της Ισπανίας και της

Πορτογαλίας αρχίζουν να παίζουν κεντρικό ρόλο στις ανταλλαγές Βορρά-Νότου.

Η εξέλιξη του θαλασσίου εμπορίου οδηγεί στην κατασκευή μεγαλυτέρων πλοίων που θα

μπορούν να μεταφέρουν περισσότερο φορτίο. Το κόστος της ναυπήγησης είναι μεγάλο και

ο κίνδυνος ναυαγίου ή πειρατείας ευνοεί την ανάπτυξη εταιριών οι οποίες μοιράζουν τα

πλοία σε εταιρικά μερίδια προκομμένου να τα ναυπηγήσουν. Επίσης τελειοποιούνται οι

τεχνικές της θαλασσιάς ασφάλισης. Παρά τους μεγάλους κινδύνους τα κέρδη που

πραγματοποιούνται αξίζουν τον κόπο.

Υπό την ώθηση των νέων συνθηκών εξελίσσονται οι οικονομικές τεχνικές του 13ου αιώνα.

Η λογιστική γίνεται απαραίτητη ενώ οι σχολές λογιστικής και διοίκησης πολλαπλασιάζονται.

15

Για να αντιμετωπιστεί η έλλειψη ρευστού και ο κίνδυνος μεταφοράς χρήματος σε αυτή την

ανασφαλή εποχή αναπτύσσεται η πρακτική της μεταφοράς ποσών ανάμεσα σε

λογαριασμούς και η πρακτική της συναλλαγματικής. Με αυτόν τον τρόπο μπορεί κάνεις να

κάνει πίστωση σε ξένο τόπο εφόσον κατέχει μια εντολή πληρωμής και μια πράξη

μετατροπής μεταξύ νομισμάτων. Με πρωτοπόρο την Ιταλία αναπτύσσεται αυτό το νέο

τραπεζικό σύστημα και ιδρύονται τράπεζες που δέχονται καταθέσεις, παρέχουν δάνεια και

διευκολύνουν τις δοσοληψίες σε μεγάλη απόσταση. Τέτοιες τράπεζες ήταν κυρίως στη

Φλωρεντία, στη Γένοβα και τη Βενετία. Εκεί γεννιούνται οι πρώτες εμπορικές εταιρίες ,οι

δραστηριότητες των όποιων συνοδεύονται από τραπεζικές πρακτικές.

Ανάλογη εξέλιξη έχουμε και στον τομέα της παράγωγης. Για παράδειγμα η υφαντουργία

περνά μια σοβαρή κρίση εξαιτίας της μεταβολής των εμπορικών δρομολογίων και της

πτώσης των εισοδημάτων. Μέχρι τότε η τσόχα κατασκευάζονταν στη Φλάνδρα με μαλλί

από την Αγγλία και πωλούταν στην Καμπανιά. Τώρα όμως αναπτύσσονται σε άλλες

περιοχές της Ευρώπης, όπως στην Ολλανδία σε εργαστήρια κατασκευής νέων υφασμάτων

που σταδιακά αντικαθιστούν την τσόχα. Το μονοπώλιο της φλαμανδικής τσόχας δεν

υπάρχει πια, στη θέση του κυριαρχεί ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα νέα υφάσματα ,ο

όποιος επιβάλλει την αναζήτηση της τεχνικής προόδου. Έτσι κάνουν την εμφάνιση τους οι

πρώτοι μηχανικοί αργαλειοί και τελειοποιείται η ποδοκίνητη ανέμη. Παροιμίες τεχνικές

πρόοδοι γίνονται και σε άλλους τομείς, όπως στη μεταλλουργία και την υαλουργία όπου

εμφανίζεται η υψικάμινος.

Συνοψίζοντας μετά την κατάρρευση της μεσαιωνικής κατάστασης τον 14ο αιώνα στο του

15ου αρχίζει να αναφαίνεται η νέα εποχή και το τέλος της κρίσης. Η ανόρθωση της

οικονομίας ξεκίνα από τις πόλεις οι οποίες καταφέρνουν να προσαρμοστούν γρήγορα στη

νέα κατάσταση.

16

5. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥΛΙΠΑΣ ΣΤΗΝ ΟΛΛΑΝΔΙΑ

Α. ΠΩΣ ΔΡΟΥΣΑΝ ΟΙ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΟΙ

Στην Ολλανδία του 17ου αιώνα η τουλίπα εξελίσσεται σε είδος πολυτελείας και η τιμή της

ανεβαίνει. Αυτά είχε ως αποτέλεσμα την είσοδο κερδοσκόπων στην αγορά ,οι οποίοι

διαπραγματεύονταν το χρόνο της συναλλαγής, τον τρόπο και τα χρήματα που δίνονταν στο

μεσάζοντα. Το χειμώνα του 1636-37, λοιπόν, αυξήθηκαν ραγδαία οι τιμές της τουλίπας.

Αυτό αποσκοπούσε στη μεταπώληση και αποκόμιση κέρδους χωρίς όμως να υπάρχει

προϊόν αγοραπωλησίας, στη συγκεκριμένη περίπτωση η τουλίπα. Με αποτέλεσμα η

κερδοσκοπία να φτάσει στα ύψη και οι βολβοί να αλλάζουν αρκετούς ιδιοκτήτες, στα

χαρτιά πάντα, μέσα σε μια ημέρα. Ήταν μια πρώιμη μορφή της φαινομενικής κερδοσκοπίας

που συναντάται στο σημερινό χρηματιστήριο, όπως το ξέσπασμα της κρίσης του Ελληνικού

χρηματιστηρίου το 1999.

Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

Η επικράτηση της ελεύθερης κοπής νομίσματος αποκλειστικά στην Ολλανδία προσέλκυσε

τους εύπορους της εποχής, οι οποίοι συνέρρεαν εκεί προκειμένου να αποφύγουν τους

αυστηρούς νομισματικούς περιορισμούς των υπολοίπων ευρωπαϊκών ηγεμόνων. Στη

συνέχεια, επένδυαν τα χρήματά τους στην αγορά της τουλίπας, η οποία αποτελούσε είδος

πολυτελείας της εποχής, πιστεύοντας ότι θα την πουλήσουν στο μέλλον σε υψηλότερη τιμή.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η τιμή της να αυξηθεί δραματικά. Ωστόσο, η ραγδαία αυτή

αύξησή της , σε συνδυασμό με τις δύσκολες κοινωνικές συγκυρίες, οδήγησε σε μηδενική

ζήτηση και κατά συνέπεια ακολούθησε απότομη πτώση της.

17

Γ. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

Το 1636-37 στην κοινωνία υπήρχε η τάση της κερδοσκοπίας, δηλαδή άνθρωποι πουλούσαν

ολόκληρες τις περιουσίες τους για να αγοράσουν βολβούς γνωρίζοντας ότι το κέρδος που

θα αποκτούσαν θα ήταν πολύ μεγαλύτερο από αυτό που ήδη είχαν. Ένας άλλος τρόπος

κέρδους ήταν οι απάτες που οργάνωναν μεταξύ τους οι άνθρωποι, δηλαδή ο ένας πούλαγε

τον βολβό στον άλλον στα ψέματα και κατέληγε σε έναν τελευταίο που τον αγόραζε σε

υψηλή τιμή. Ένα άλλο κοινωνικό αίτιο ήταν το ξέσπασμα της βουβωνικής πανώλης ,μιας

θανατηφόρας ασθένειας ,που είχε ως αποτέλεσμα την ακύρωση της δημοπρασίας στο

Χάρλεμ, που αργότερα οδήγησε στην πτώση της τιμής του βολβού της τουλίπας.

Επιπρόσθετα η Ολλανδική Βουλή ψήφισε νόμο που μετέτρεπε όλα τα συμβόλαια σε απλά

δικαιώματα. Αυτά λοιπόν τα αίτια, έδωσαν αφορμή να ξεσπάσει η κρίση της τουλίπας

Δ. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

Οι πολιτικές αιτίες της οικονομικής κρίσης της Τουλίπας το 1637 μπορούν να

εντοπιστούν έως και έναν αιώνα πριν. Την περίοδο εκείνη ο κάθε ευρωπαίος μονάρχης

έκοβε νόμισμα με το πρόσωπό του, δυσκολεύοντας την εκτίμηση της αξίας του νομίσματος

της κάθε χώρας. Επιπλέον πολλοί μονάρχες έκοβαν νέο νόμισμα υποτιμώντας το ήδη

υπάρχον, με σκοπό να γεμίσουν τα κρατικά ταμεία. Αυτή την τακτική ακολούθησε και ο

Κάρολος Ε΄ της Ολλανδίας προκαλώντας την δυσαρέσκεια των υπηκόων του. Ο λαός μετά

από επαναστάσεις κατέλαβε την εξουσία και στη συνέχεια εγκαθίδρυσε νέα πολιτική

επιτρέποντας την ελεύθερη κοπή νομίσματος. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο κάθε κάτοχος

μετάλλου να κόβει νόμισμα μέσω του κράτους δίνοντας σε αυτό ένα ποσοστό ως

ανταμοιβή. Το αποτέλεσμα της ακατάσχετης κοπής νομίσματος ήταν ραγδαία αύξηση του

χρήματος και συνεπώς η αύξηση των αγορών. Στη συνέχεια ιδρύθηκε η τράπεζα του

Άμστερνταμ, η οποία απέτρεπε την κυκλοφορία πλαστών νομισμάτων.

Αργότερα το 1636 - 1637 η κυβέρνηση ψήφισε νόμο με τον οποίο τα συμβόλαια

μελλοντικής εκπλήρωσης μετατράπηκαν σε απλά δικαιώματα και η ρήτρα ακύρωσης τους

μειώθηκε σημαντικά.

Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω ήταν η καθιέρωση μιας φιλελεύθερης

νομισματικής πολιτικής αντίθετα με τα υπόλοιπα κράτη της εποχής.

18

Ε. ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

Αναμφίβολα, πολλοί παράγοντες οδήγησαν στην κρίση της τουλίπας. Ένας από αυτούς,

ήταν ο ψυχολογικός. Η τουλίπα, εξαιτίας της απαράμιλλης ομορφιάς της προκάλεσε τρέλα

στους κατοίκους και όλο και μεγαλύτερο ποσοστό ανθρώπων άρχισε να την αγοράζει. Σε

αυτό το αποτέλεσμα οδήγησε και η έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου για μίμηση. Στην

προκειμένη περίπτωση, όμως, δεν επιστράτευσε την κριτική του ικανότητα για να

διαπιστώσει αν η τιμή της τουλίπας αντιστοιχούσε στην πραγματική της αξία,

μετατρεπόμενος έτσι σε έρμαιο της μάζας. Ως εκ τούτου, η τιμή της ανέβηκε και σταδιακά

εξελίχθηκε σε είδος πολυτελείας. Αρκετοί πολίτες, εκμεταλλευόμενοι την υπερεκτίμηση και

υπερτίμηση του φυτού αυτού προσπάθησαν, μέσω της αγοραπωλησίας του, να

αποκομίσουν κέρδος. Είναι γεγονός, λοιπόν ότι η απληστία και η φιλαργυρία τους είχαν

κυριεύσει. Επιπροσθέτως, οι κάτοικοι δεν δίσταζαν να λάβουν ρίσκα και συγκεκριμένα να

προβούν σε τόσο μεγάλες αγορές, διότι διένυαν μια περίοδο που κανείς δεν μπορούσε να

είναι βέβαιος ότι θα επιζήσει μετά από μερικές εβδομάδες, λόγω της εξάπλωσης της

επιδημίας της βουβωνικής πανώλης. Όλα τα παραπάνω, είχαν ως απόρροια τη δημιουργία

μιας «φούσκας» η οποία οδήγησε στην κρίση της τουλίπας και ευρύτερα στην οικονομική

κατάρρευση της Ολλανδίας.

ΣΤ. ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Η κρίση της τουλίπας το 1637 επέφερε αρνητικές συνέπειες σε ολόκληρη τη χώρα. Ο

κερδοσκοπικός τρόπος οργάνωσης του συστήματος οδήγησε στον υπερπληθωρισμό της

τουλίπας και λόγω των γεγονότων , τη μείωση της ζήτησης και της παραγωγής ,οι

άνθρωποι έχασαν τις δουλειές τους μένοντας άνεργοι. Παράλληλα δημιουργήθηκε

φτώχεια, εφόσον οι άνθρωποι δεν μπορούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους, μ’

αποτέλεσμα ο κόσμος να μεταναστεύει για μια καλύτερη και ποιοτική ζωή.

19

6. Ο ΛΙΜΟΣ ΤΗΣ ΙΡΛΑΝΔΙΑΣ

Α. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Το ζήτημα της κρίσης είναι ένα φλέγων θέμα, γιατί όταν επέλθει προκαλεί μεγάλο πλήγμα

στην οικονομία και οι συνέπειές της είναι καταστρεπτικές.

Συγκεκριμένα η κρίση της πατάτας στην Ιρλανδία το 1845 ανήκει στην κατηγορία

κρίσης της παραγωγής. Η κατακόρυφη πτώση της παραγωγής και της προσφοράς της

πατάτας, που θα μπορούσε να καλύψει ανάγκες ενός κοινωνικού συνόλου, οδήγησε σε

πολλές και επίπονες οικονομικές κρίσεις. Αυτό συνέβη, όταν μια ξαφνική φυσική

καταστροφή εκμηδένισε τόσους μήνες κόπου, προσβάλλοντας τις καλλιέργειες πατάτας,

μιας ολόκληρης χώρας. Η καταστροφή αυτή οφειλόταν σε ένα μύκητα, γνωστό ως

περονόσπορο, ο οποίος μεταφέρεται με τον αέρα και εξαπλώθηκε αστραπιαία από την μια

καλλιέργεια στην άλλη. Σε όλη την επικράτεια της χώρας είχε καλλιεργηθεί μια ποικιλία

πατάτας, γι' αυτό και είχε αυτά τα αποτελέσματα. Ο σπόρος της επόμενης χρονιάς ήταν ο

ίδιος με της χρονιάς της καταστροφής και έτσι επηρεάστηκαν και οι μελλοντικές σοδειές.

Ακόμα ένα χαρακτηριστικό της κρίσης της Ιρλανδίας ήταν οι άστοχες διοικητικές

κινήσεις της κυβέρνησης. Λόγω του ότι οι πολίτες της χώρας αυτής ήταν απλοί αγρότες και

δεν διέθεταν την κατάλληλη μόρφωση, δεν είχαν τη δυνατότητα να βελτιώσουν το

επίπεδο παραγωγής τους. Έτσι η κυβέρνηση θα έπρεπε να τους προσφέρει

ανθρωποκεντρική παιδεία.

20

Β. ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Ο θάνατος πολλών ανθρώπων και η μαζική μετανάστευση σημάδεψαν τα τραγικά χρόνια

από το 1845 ως το 1850 στη περιοχή της Ιρλανδίας. Η κρίση και η πείνα με την οποία ήρθε

αντιμέτωπος ο Ιρλανδικός πληθυσμός οφείλεται σε πολλούς παράγοντες. Ο βασικότερος

ωστόσο ήταν η συμπεριφορά των εγκατεστημένων στις πόλεις και στο εξωτερικό

γαιοκτημόνων της Ιρλανδίας απέναντι στους φτωχούς αγρότες, τους οποίους

εκμεταλλεύονταν. Ειδικότερα οι γαιοκτήμονες αυτοί απομυζούσαν και την τελευταία

δεκάρα από τις σοδειές των σιτηρών, αφήνοντας στους αγρότες τόσο λίγη γη ώστε αυτοί να

αναγκάζονται να καλλιεργούν ένα συγκεκριμένο προϊόν υψηλής απόδοσης, την πατάτα.

Επιπροσθέτως, εξαιτίας των μεγάλων ενοικίων που ήταν αναγκασμένοι να πληρώνουν και

των χαμηλών μισθών που έπαιρναν, οι αγρότες επέλεξαν να καλλιεργούν πατάτα, διότι

αυτή αποτελούσε το φθηνότερο προϊόν και εξάλλου δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα

να τραφούν με τίποτα άλλο. Όταν λοιπόν το 1845, 1846, 1848 ένας μύκητας, ο

περονόσπορος "εισχώρησε" στις σοδειές και τις κατέστρεψε, εκατομμύρια άνθρωποι

έχασαν τη δουλειά τους και υποσιτίζονταν καθώς η διατροφή τους εξαρτιόταν εξ'

ολοκλήρου από την πατάτα. Η Ιρλανδία διένυσε τότε μια περίοδο κρίσης την οποία

ενέτειναν οι γαιοκτήμονες που απαιτούσαν τα ενοίκια τους από τους καταχρεωμένους

αγρότες και η εμφάνιση θανατηφόρων ασθενειών όπως ο τύφος και η δυσεντερία. Ένα

ακόμη αίτιο της κρίσης αυτής ήταν η λαθεμένη τακτική που ακολούθησαν οι κάτοικοι το

1848, οι οποίοι, ενθαρρυμένοι από μια επιτυχημένη σοδειά το 1847 τριπλασίασαν την

καλλιεργήσιμη έκταση πατάτας. Αυτό το γεγονός είχε ατυχή έκβαση γι' αυτούς, αφού ο

περονόσπορος εξαφάνισε πάλι τη σοδειά. Το 1849 η επιδημία χολέρας όξυνε το πρόβλημα,

στοιχίζοντας τη ζωή πολλών ανθρώπων. Επομένως, είναι αλήθεια ότι την ευκαιρία στον

μικρομύκητα να επηρεάσει τόσο καθοριστικά τη ζωή των Ιρλανδών την έδωσε η άνιση

διανομή του πλούτου που ήθελε του αγρότες στη "βάση της πυραμίδας" και η αμέτοχη

κυβέρνηση που ενώ μπορούσε να μορφώσει τους δυστυχισμένους ανθρώπους, να τους

παρακινήσει να αλλάξουν τις συνήθειές τους, να τους ενθαρρύνει να βελτιωθούν και να

υιοθετήσουν νέες μεθόδους καλλιέργειας, εθελοτυφλούσε και έμενε αδρανής.

21

Γ. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΑΙΤΙΕΣ

Η αρχική αφετηρία της κρίσης το 1845, ήταν ένας μικροσκοπικός μύκητας που άρχισε να

καταστρέφει ανελέητα την Ιρλανδική πατάτα η οποία ήταν η κύρια πηγή διατροφής του

τοπικού πληθυσμού.

1. Οι απόντες γαιοκτήμονες που αποσπούσαν μεγάλα ενοίκια από τους Ιρλανδούς

ενοικιαστές ενώ τους πλήρωναν με χαμηλούς μισθούς για την εργασία του.

2. Χιλιάδες αγρότες που μίσθωναν μικρά κομμάτια γης ζούσαν βουτηγμένοι στην φτώχεια.

Μη μπορώντας να αγοράσουν κρέας ή πολλά άλλα τρόφιμα. Οι άνθρωποι καλλιεργούσαν

το φθηνότερο, ευκολότερο και ρευστότερο είδος που μπορούσαν υπό αυτές τις

περιστάσεις την <πατάτα>.

3. Οι γαιοκτήμονες αυτοί έκαναν κατάχρηση και την τελευταία δεκάρα από τις σοδειές των

σιτηρών, αφήνοντας στους φτωχούς αγρότες τόσο λίγη γη ώστε αυτοί να αναγκάζονται να

καλλιεργούν ένα συγκεκριμένο προϊόν υψηλής απόδοσης.

4. Οι ρακένδυτοι πένητες επέλεξαν τις πατάτες:

επειδή δεν είχαν την οικονομική δυνατότητα να τραφούν σχεδόν με τίποτα άλλο.

Δ. ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Η κρίση της πατάτας οδήγησε σε πολλές συνέπειες, κυρίως κοινωνικές .Αρχικά λόγω της

δεύτερης αποτυχημένης σοδιάς πολλοί αγρότες έχασαν την δουλειά τους και

αναγκάστηκαν να δέχονται βοήθεια, οικονομική, από την κυβέρνηση. Αλλά επειδή υπήρχαν

πολλοί άποροι ,οι πόροι που διέθετε η κυβέρνηση άρχισαν να εξαντλούνται, και η βοήθεια

ήταν ανεπαρκής .Συνεπώς, αυτοί οι άποροι άνθρωποι μετανάστευσαν σε άλλες χώρες,

μάλλον για να βρουν κάποια καλύτερη τύχη, και αυτό οδήγησε στην μείωση του

πληθυσμού .Ο αποδεκατισμένος πληθυσμός άρχιζε να αρρωσταίνει, με ασθένειες που

προκλήθηκαν έμμεσα από πολύσπορο της πατάτας. Επιπλέον η πείνα οδήγησε στο

ευάλωτο οργανισμό των ανθρώπων ,δηλαδή οι άνθρωποι αρρώσταιναν πολύ πιο εύκολα

με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας λοιμός που μείωσε και άλλο τον πληθυσμό. Από το

1845 έως το 1850 πέθαναν περίπου 1.500.000 κάτοικοι εξαιτίας της πείνας και 1.000.000

μετανάστευσαν.

22

Ε. Η «ΛΥΣΗ» ΠΟΥ ΔΟΘΗΚΕ

Η μεγάλη Ιρλανδική πείνα η οποία προκλήθηκε από τις αποτυχημένες σοδειές πατάτας σε

συνδυασμό με επιδημίες , είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια του ενός τετάρτου περίπου του

πληθυσμού της Ιρλανδίας. Η κυβέρνηση για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα οργάνωσε έργα

για την παροχή βοήθειας σε αυτούς που είχαν πληγεί από τις κατεστραμμένες σοδειές

προσφέροντας τους εργασία . Παράλληλα κυβερνητικές οργανώσεις διένειμαν δωρεάν

τρόφιμα. Αυτά τα μέτρα παρά την ανακούφιση που προσέφεραν αποδεδείχθηκαν

ανεπαρκή, λόγω της επιδείνωσης της κατάστασης και της μείωσης των πόρων της

κυβέρνησης. Έτσι για πολλούς η μόνη λύση είναι η μετανάστευση. Πολλοί Ιρλανδοί

μετανάστευσαν στην Αμερική τη Βρετανία και την Αυστραλία, κάτω από ιδιαίτερα αντίξοες

συνθήκες. Ένα μεγάλο μέρος των μεταναστών πέθαιναν εν πλω ή λίγο μετά την άφιξη τους.

Επίσης, η εξασφάλιση των χρημάτων για την κάλυψη των εξόδων της μετανάστευσης ήταν

ιδιαίτερα δύσκολη, ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι παρά την βοήθεια που σε ορισμένες

περιπτώσεις παρείχαν στους ‘’πάροικους’’ τους οι γαιοκτήμονες μόνο το πολύ δύο μέλη

μιας οικογένειας μπορούσαν να μεταναστεύσουν τις περισσότερες φορές.

23

ΣΤ. ΠΩΣ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΑΠΟΦΕΥΧΘΕΙ Ο ΛΙΜΟΣ

Στα μέσα του 19ου αιώνα, η Ιρλανδική οικονομία ήταν αποκλειστικά εξαρτημένη από την

καλλιέργεια της πατάτας. Οι κάτοικοι ήταν εγκλωβισμένοι στην αγροτική ζωή και επέλεγαν

την πατάτα ως μοναδική λύση για την επιβίωσή τους. Ύστερα, όμως, από μερικές, συνεχείς

αποτυχημένες σοδειές και επειδή οι πολίτες δεν μπορούσαν να καλύψουν με άλλο τρόπο

τις βιοτικές τους ανάγκες ,επήλθε δριμύς λιμός, ο οποίος δύσκολα μπορούσε να

αντιμετωπισθεί .Έτσι λοιπόν, για να αποφευχθεί αυτή η κατάσταση, το κράτος θα έπρεπε

να φροντίσει ώστε να μην εξαρτάται η οικονομία μόνο από την πατάτα. Για να το πετύχει

αυτό μπορούσε να:

• συγκροτήσει ομάδες έρευνας από ειδικούς επιστήμονες που θα μελετούσαν το

κλίμα και το έδαφος της χώρας για να προτείνουν καλλιέργειες νέων προϊόντων που

μπορούσαν να αναπτυχθούν εύκολα και να συμβάλλουν στην οικονομία της χώρας.

• φροντίσει για τη μόρφωση του λαού ,ώστε να τους παρακινήσει να αλλάξουν

συνήθειες και να υιοθετήσουν νέες μεθόδους καλλιέργειας. Το μέτρο, όμως αυτό,

μπορούσε να υλοποιηθεί μακροπρόθεσμα.

24

• επιδοτήσει τους αγρότες ώστε να καλλιεργήσουν και άλλα αγροτικά προϊόντα.

• οργανώσει ερευνητικές ομάδες για την παρασκευή φυτοφαρμάκων που θα

αντιμετώπιζαν πιθανούς εχθρούς των καλλιεργειών. Επίσης θα πρότειναν τρόπους

απολύμανσης του εδάφους πριν από κάθε καλλιεργητική περίοδο ή εμπλουτισμού του

κατά τη διάρκεια του χειμώνα, εφαρμόζοντας ακόμη και την αμειψισπορά.

• στρέψει ένα τμήμα του πληθυσμού στο εμπόριο των καλλιεργούμενων προϊόντων

ώστε να μη χρειάζεται η αποθήκευσή τους για μεγάλο χρονικό διάστημα , που πιθανώς

προκαλεί εκκόλαψη ασθενειών. Έτσι θα ενισχυθεί και η οικονομία. Επίσης θα μπορούσαν

να εισάγουν άλλα προϊόντα ακόμη και με ανταλλαγή.

7. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Α. ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

Την περίοδο την οποία εξετάζουμε η Ελλάδα είναι ένα νεοσύστατο κράτος αφού

ανεξαρτητοποιήθηκε από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1830.Την ίδια περίοδο στην

υπόλοιπη Ευρώπη είχε αναπτυχθεί ιδιαιτέρως η βιομηχανία, εξαιτίας της βιομηχανικής

επαναστάσεως του 17ου και 18ου αιώνα. Η Αγγλία, μία από τις Μεγάλες Δυνάμεις που

ήθελαν την Ελλάδα ανεξάρτητη και μία από τις κυρίες βιομηχανικές χώρες, σε συνδυασμό

με τον ανερχόμενο βιομηχανικό καπιταλισμό, άσκησαν μεγάλη επιρροή σ' όλο το κόσμο και

κατ' επέκταση και στην Ελλάδα, κάτι που είχε ως αποτέλεσμα το νέο καταμερισμό της

παραγωγής. Ωστόσο, αυτό όξυνε τον ανταγωνισμό και δημιούργησε μια εμβάθυνση των

ανισοτήτων. Επίσης, τη περίοδο αυτή παρατηρείται έντονη παρακμή της παραδοσιακής

βιοτεχνίας και ανάπτυξη της παραγωγής και εξαγωγής αγροτικών προϊόντων και πρώτων

υλών. Επιπροσθέτως, υπήρχε και έντονη εμπορικοναυτιλιακή ανάπτυξη καθώς οι Έλληνες

πλοιοκτήτες μονοπωλούσαν στη μεταφορά σιτηρών από τον Εύξεινο Πόντο στη Δυτική

Ευρώπη. Οι εξαγωγές διογκώνονται προς τις Δυτικές χώρες και παρουσιάζεται η αγροτική

κυριαρχία της σταφίδας, η οποία αποτελεί την κυριότερη εξειδίκευση. Προς το τέλος του

19ου αιώνα εμφανίζονται κοινωνικές ανισότητες, καθώς ενισχύονται οικονομικά οι

πλούσιοι έμποροι και εξαθλιώνονται οι φτωχοί. Σημαντικός τομέας της ελληνικής

οικονομίας υπήρξαν και οι αγροτικές βιοτεχνίες, οι οποίες αναπτύχθηκαν σ' όλη την

ελληνική ύπαιθρο. Ωστόσο, οι περισσότερες απ΄ αυτές ακολούθησαν πτωτική πορεία από

το 19ο αιώνα, καθώς δε μπορούσαν να ανταγωνιστούν τα αντίστοιχα βιομηχανικά

προϊόντα. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να εμφανιστούν νομαδικά επαγγέλματα και να

καθυστερήσει κι άλλο η εκβιομηχάνιση της χώρας.

25

Β. ΑΙΤΙΕΣ-ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΥΦΕΣΗΣ ( 1873-1895)

Γ. ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ

Η περίοδος από το 1873-1895 αποτελεί μια σημαντική καμπή στην εξέλιξη της

διεθνούς οικονομίας και μία από τις πρώτες κρίσεις της καπιταλιστικής οικονομίας. Σ' αυτή

την καμπή συνέβαλλαν αρκετοί παράγοντες. Αρχικά, οι σχέσεις ανάμεσα στη παραγωγή και

στη κατανάλωση βρίσκονταν σε σύγχυση, η ποικιλία της προσφοράς συμπίεζε τις τιμές και

η ευρωπαϊκή αγροτική παραγωγή επλήγη άμεσα από την εισαγωγή των φθηνών

αμερικανικών δημητριακών. Επίσης, οι εργοδότες δε μπορούσαν να εκμεταλλεύονται τους

εργαζόμενούς τους με χαμηλά ημερομίσθια, καθώς στις βιομηχανίες είχαν δημιουργηθεί

οργανωμένα εργατικά κινήματα που διασφάλιζαν τα δικαιώματα των εργατών. Αυτή η

διεθνής κρίση δε θα μπορούσε να μην επηρεάσει και την Ελλάδα, η οποία χτυπήθηκε

περισσότερο στον αγροτικό χώρο και στη βιομηχανία. Στη βιομηχανία, μάλιστα, τα

προβλήματα εκδηλώθηκαν σε δύο φάσεις. Στη πρώτη φάση, από το 1875-78, εξαιτίας της

διακοπής ανταλλαγών με τη Τουρκία υπήρξε αναστολή στις εξαγωγές των βιομηχανικών

προϊόντων και οι ρυθμοί ανάπτυξης σε κάποιες βιομηχανίες σταμάτησαν. Η δεύτερη φάση,

από το 1884-86, μπορεί να θεωρηθεί η πρώτη κρίση νέου τύπου καθώς έπληξε τη

βιομηχανία και ακολούθησε τη τυπική αλυσίδα: χρηματιστηριακός πανικός – αναστολή

πιστώσεων – πτώχευση επιχειρήσεων. Αυτές οι διαταραχές είχαν μακροπρόθεσμες

συνέπειες. Καταρχάς, οι εξαγωγές περιορίστηκαν για άλλη μια φορά και παρέμειναν

ασταθείς. Ακόμα, από τούδε και στο εξής η εκβιομηχάνιση θα εξαρτάται από την

κατάσταση της εγχώριας αγοράς. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένα

απαισιόδοξο κλίμα σχετικά με την εκβιομηχάνιση. Τέλος, τα νέα κοινωνικά στρώματα που

δημιουργούνται στις πόλεις ενισχύουν τα ρεύματα του σκεπτικισμού και της

παραδοσιολατρείας και αρκετοί άνθρωποι ασπάζονται την άποψη ότι η Ελλάδα δεν είναι

φτιαγμένη για τη βιομηχανία, αλλά για το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη γεωργία.

Στον αγροτικό χώρο η πτώση των τιμών οδήγησε στη συνεχόμενη παρακμή της

υπαίθρου και ο συνδυασμός αυτών των δύο είχε ως αποτέλεσμα τη μετανάστευση

εκατοντάδων ανθρώπων. Μια αχτίδα φωτός φάνηκε στο οικονομικό αδιέξοδο της γεωργίας

όταν η καταστροφή των γαλλικών αμπελώνων ενίσχυσε τη σταφιδοκαλλιέργεια και η

επέκταση της έφτασε σε υψηλά επίπεδα. Όταν, όμως, οι γαλλικοί αμπελώνες ανόρθωσαν,

οι εξαγωγές σταφίδας έφτασαν στο ναδίρ, οι παραγωγοί βρέθηκαν σε δύσκολη θέση και οι

οικονομικά εξαρτώμενοι εργάτες πύκνωσαν τις στρατιές μεταναστών. Προβλήματα

δημιουργήθηκαν και στη σιτοπαραγωγή της Θεσσαλίας καθώς παρά τις προσπάθειες των

τρικουπικών κυβερνήσεων η παραγωγή δεν αυξήθηκε για να δημιουργηθεί σιτάρκεια. Έτσι,

η Θεσσαλία και οι σταφιδικές ζώνες έγιναν χώροι κοινωνικής διαμαρτυρίας.

Παρόλη τη τεταμένη κρίση και τη κακή οικονομική κατάσταση της χώρας, προς το

τέλος του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου φαίνονται τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης. Η

εμφανέστερη ένδειξη της ανάκαμψης ήταν η βελτίωση των δημοσιονομικών κάτι που είχε

αντίκτυπο και στην άνοδο της δραχμής. Μετά το τέλος του 19ου αιώνα φαίνεται και η

ανάκαμψη της ναυτιλίας, καθώς δημιουργείται ο πρώτος ελληνόκτητος στόλος με τη

συμμετοχή επιχειρηματιών από τη Σύρο και το Πειραιά και τη προώθηση από Έλληνες του

Λονδίνου και της Οδησσού. Σχετικά με τον αγροτικό χώρο η έλλειψη από εργατικό

26

δυναμικό εξαιτίας της μετανάστευσης αντιμετωπίσθηκε με τους πρόσφυγες από την

ανατολική Ρωμυλία και τη Μακεδονία. Όσον αφορά το σταφιδικό ζήτημα η λύση δόθηκε με

την ίδρυση της Προνομιούχου Εταιρείας και είχε ως αποτέλεσμα να συμπυκνώσει την

κυριαρχία των τραπεζών και των βιομηχανιών στην αγροτική παραγωγή .Σημαντικές

αλλαγές υπήρξαν και στο χώρο της βιομηχανίας, αφού η δεύτερη εκβιομηχάνιση

βοηθήθηκε, από τη μια με την υποτίμηση της δραχμής και από την άλλη με την

επιταχυνόμενη αστικοποίηση, η οποία συνοδεύτηκε με μεγάλες ανισότητες, με την

αξιοποίηση του διαθέσιμου εργατικού δυναμικού και ολοκληρώθηκε με την εμφάνιση

μεγάλων βιομηχανιών σ' όλη την Ελλάδα.

8. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ- ΥΦΕΣΗ ΤΟΥ 1929

Α. Η ΔΟΜΗ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΠΙΝ ΤΟΝ Α’ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ

Πριν από τον πόλεμο ,το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα είχε την εξής δομή:

επικρατούσε φιλελεύθερη οικονομία μεταξύ των επενδυτικών σχέσεων των

ανεπτυγμένων χωρών. Δηλαδή, το κράτος μπορούσε να παρέμβει ελάχιστα στην

οικονομική ζωή.

οι ισχυρές χώρες με επικεφαλής την Αγγλία, κυρίευσαν τον κόσμο.

η παραγωγή αυξανόταν συνεχώς και με σταθερό ρυθμό.

η έκδοση νομισμάτων βασιζόταν στο απόθεμα χρυσού κάθε χώρας, γεγονός που

προώθησε τη σταθερότητα των τιμών, αλλά και οδήγησε σε αδιέξοδο, όταν η κοπή

νομίσματος για την κάλυψη των τότε αποτελούσε μοναδική λύση.

ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ: Η περαιτέρω ενδυνάμωση

των ισχυρών κρατών λόγω της αύξησης της βιομηχανικής παραγωγής.

Β. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ Α΄ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ

ΧΩΡΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ.

Τα χαρακτηριστικά του πρώτου Παγκοσμίου πολέμου(1914-1918) είναι τα εξής:

Αρχικά οι βιομηχανικές και οι οικονομικές δυνάμεις του, που βρίσκονταν σε εμπόλεμη

κατάσταση ήταν αντιμέτωπες με αποτέλεσμα να αγοράσουν την παραγωγή όλων των

ουδέτερων χωρών, δηλαδή των χωρών εκτός του πολέμου οι οποίες ασχολούνταν με το

εμπόριο. Όσοι μπόρεσαν να ταΐσουν και να οπλίσουν τους περισσότερους ανθρώπους,

δηλαδή να καλύψουν τις ανάγκες του πολέμου, πήραν τη νίκη επιφέροντας όμως πολιτικές

και οικονομικές αναστατώσεις.

27

Ένα δεύτερο και κύριο χαρακτηριστικό του πρώτου παγκοσμίου πολέμου ήταν το γεγονός,

ότι οι εμπόλεμες χώρες για να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τις πολεμικές δαπάνες και να

συνεχίσουν το πόλεμο αναγκάστηκαν να προβαίνουν σε συνεχή δανεισμό από ουδέτερες

χώρες με πρωταγωνίστρια τις ΗΠΑ. Όσον αφορά την οικονομική κατάσταση των χωρών

κατά τη διάρκεια του πολέμου, υπέστησαν πολλά οικονομικά προβλήματα οι χώρες που

συμμετείχαν με αποτέλεσμα η Γαλλία, Μ. Βρετανία, Βέλγιο, Ιταλία να έχουν χρέος

υπέρογκα ποσά, ενώ άλλες όπως η Ρωσία, Τσεχοσλοβακία, Ρουμανία, Σερβία, Ελλάδα

χρωστούσαν σχετικά λιγότερα αν αναλογιστούμε το χρέος των υπολοίπων. Στις παραμονές

του πολέμου το χρέος ξεπερνούσε τα 26 εκατομμύρια δολάρια. Μετά όμως, το σύνολο του

χρέους των εμπολέμων χωρίς τη Ρωσία έφτασε στα 225 εκατομμύρια δολάρια ,εφόσον

πέρα από τις ανάγκες του πολέμου προστέθηκε και ο δανεισμός για την ανασυγκρότηση.

Γ. ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Αρχικά, αυτό που παρατηρούμε είναι ότι το σύστημα διαταράχτηκε και αυτό οδήγησε είτε

στην πτώχευση κάποιων χωρών ,είτε στον πλούτο κάποιων άλλων .Οι εμπόλεμες χώρες

(εκτός της Ρωσίας) ανέπτυξαν μεγάλα χρέη λόγω των δανείων που είχαν πάρει, για τον ίδιο

τον πόλεμο και ακόμα περισσότερο για τις ανάγκες τους για ανασυγκρότηση. Οι χώρες που

ήταν ουδέτερες κατά την διάρκεια του πολέμου, όπως η Ελβετία, η Ολλανδία και άλλες,

απέκτησαν μεγάλο πλούτο αλλά ο περισσότερος από αυτόν συγκεντρώθηκε στις ΗΠΑ.Η

Αμερική ωφελήθηκε ιδιαίτερα αφού στο τέλος του πολέμου, λόγω του δανεισμού που

παρείχε στις εμπόλεμες χώρες, ήταν η χώρα η οποία κατείχε περίπου το μισό χρυσό του

κόσμου και υπήρχαν χώρες που ακόμα χρωστούσαν! Οι εμπόλεμες χώρες σταδιακά

άρχισαν να ανακτούν τους παραγωγικούς ρυθμούς τους, αλλά ταυτόχρονα εκδηλώθηκε και

υπερπαραγωγή , η οποία ελλόχευε πολλούς κινδύνους, που εκδηλώθηκαν στη Γερμανία

και οδήγησαν στην πρώτη οικονομική κρίση. Για αυτό αποφασίστηκε ανάμεσα στις χώρες

και σε μεγάλες επιχειρήσεις να γίνεται η σύναψη συμφωνιών για την μείωση της

παραγωγής αλλά δυστυχώς αυτό οδήγησε στο μονοπώλιο.

Δ. ΚΡΙΣΗ ΥΠΕΡΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ

Η οικονομική κρίση του 1929 ήταν συγχρόνως μια κρίση υπερπαραγωγής και μια

πιστωτική κρίση. Υπερπαραγωγή έχουμε όταν μια χώρα παράγει περισσότερα προϊόντα απ’

όσα έχει ανάγκη. Αυτό συνέβη κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν χώρες

που είχαν ήδη μεγάλη παραγωγή, όπως οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία την αύξησαν ακόμα

περισσότερο με σκοπό να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των εμπόλεμων. Επιπλέον, χώρες που

δημιουργήθηκαν με την έξοδο των Ευρωπαίων οι οποίες δεν παρήγαγαν προϊόντα, αλλά

πουλούσαν πρώτες ύλες στην Ευρώπη και αγόραζαν από αυτήν βιομηχανικά προϊόντα ,

υποχρεώθηκαν να δημιουργήσουν δικές τους βιομηχανίες, όπως βαμβακοβιομηχανίες και

μεταλλουργίες στη Λατινική Αμερική, στις Ινδίες και σε χώρες της Αφρικής και της εγγύς

Ανατολής. Έτσι, η παραγωγή των νέων εκβιομηχανιζόμενων χωρών και των ήδη

εκβιομηχανιζόμενων έφτασε στα ύψη ενώ οι ανάγκες παρέμειναν σταθερές, οδηγώντας σε

κρίση υπερπαραγωγής.

28

Η κρίση του 1929 χαρακτηρίζεται επίσης ως πιστωτική και χρηματιστηριακή κρίση

εξαιτίας της κατάρρευσης του χρηματιστηρίου και γενικότερα του συστήματος που είχε

ανεγερθεί γύρω από αυτό. Αυτό ήταν αποτέλεσμα του υπερβολικού δανεισμού. Λίγο μετά

τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, χώρες όπως η Αγγλία και η Γαλλία δανείζονταν για να καλύψουν

τις ανάγκες τους σε κεφάλαια. Ο δανεισμός γινόταν πολλές φορές δίχως την εγγύηση

επιστροφής χρημάτων, καθώς οι χώρες αυτές δεν είχαν τη δυνατότητα να εξοφλήσουν τα

δάνεια μέσω της παραγωγής τους. Στην Αμερική την περίοδο εκείνη, λόγω της έξαρσης της

χρηματιστηριακής δραστηριότητας συνάπτονταν δάνεια για την αγορά μετοχών. Ακόμα οι

Αμερικανικές τράπεζες δάνειζαν τεράστια ποσά στο εξωτερικό και ιδιαίτερα στις

ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες για να εξοφλήσουν τα αρχικά δάνεια σύναπταν νέα. Όλα αυτά

οδήγησαν στην πτώση των μετοχών, στις οποίες ήταν βασισμένη η κοινωνία και η

οικονομία. Έτσι, δημιουργήθηκε χρέος δεκαπλάσιο από τα κρατικά έσοδα.

Ε. ΤΟ ΚΡΑΧ ΣΤΟ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΙΡΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ

Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929 ήταν μια κατάσταση διεθνούς οικονομικής

ύφεσης που διήρκησε από 1 έως 10 χρόνια σε διάφορες χώρες του κόσμου. Επρόκειτο για

τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση της σύγχρονης ιστορίας και χρησιμοποιείται τον 21ο

αιώνα ως παράδειγμα για το πόσο οδυνηρή μπορεί να είναι μια οικονομική καταστροφή. Η

‘Μεγάλη Ύφεση’ στις ΗΠΑ, προκλήθηκε μετά το χρηματιστηριακό κραχ που ξεκίνησε στις 19

Οκτωβρίου του 1929 τη λεγόμενη Μαύρη Πέμπτη. Οι Αμερικανοί πολίτες δανείζονταν

αλόγιστα χρήματα για την απόκτηση μετοχών στο χρηματιστήριο και λόγω του πανικού που

επικρατούσε κατέληξαν να τις πωλούν σε εξευτελιστικές τιμές. Το τέρμα της κρίσης στις

ΗΠΑ ταυτίστηκε με το έναυσμα της πολεμικής οικονομίας του 2ου παγκοσμίου πολέμου,

γύρω στο 1939.

Οι συνέπειες του κραχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης, ήταν ποικίλες και είχαν

αντίκτυπο σε όλο τον κόσμο. Στις ΗΠΑ, οι οποίες ήταν η κύρια πηγή του κακού, τα

εργοστάσια αναγκάστηκαν να σταματήσουν και την παραγωγή. Σε μικρό χρονικό διάστημα

εκατομμύρια εργάτες έχασαν τις θέσεις εργασίας τους και μόνο οι «τυχεροί», εάν μπορούν

να χαρακτηριστούν έτσι, που εργάζονταν ακόμα αμείβονταν με μισθούς πείνας. Επομένως,

οι αγορές από το λιανικό εμπόριο σταμάτησαν.

Βέβαια και η οικονομία του υπόλοιπου κόσμου επηρεάστηκε και κατέρρευσε σαν ένας

πύργος από τραπουλόχαρτα. Η πιο σκληρά δοκιμαζόμενη χώρα ήταν η Γερμανία, η οποία

δε διέθετε δικά της κεφάλαια και φυτοζωούσε χάρη στα δάνεια τις ΗΠΑ και της Αγγλίας.

Έτσι, η οικονομική δραστηριότητα και το εθνικό εισόδημα έπεσαν κατακόρυφα και

μειώθηκε η παραγωγή της, Επιπλέον, η Αγγλία η οποία ήταν υπερδύναμη, προσβλήθηκε

από τον πόλεμο και την κρίση και βρέθηκε σε άθλια κατάσταση. Τέλος, η Γαλλία, με

μικρότερο δείκτη βιομηχανικής ανάπτυξης και μικρότερη χρήση της πίστωσης, ήταν η

λιγότερο δεινοπαθούσα χώρα.

29

ΣΤ. ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΕΛΗΦΘΗΣΑΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Για την αντιμετώπιση των τεράστιων επιπτώσεων της κρίσης ,οι κυβερνήσεις έλαβαν

ορισμένα μέτρα, τα οποία είχαν ως αναπόφευκτη συνέπεια την ενίσχυση του ρόλου τους.

Τα μέτρα που πήραν είτε επρόκειτο για το Λαϊκό Μέτωπο του 1936 στη Γαλλία ή για τις

κυβερνήσεις Εθνικής ενότητας στην Αγγλία, είτε επρόκειτο για τα αυταρχικά στη βάση τους

δικτατορικά καθεστώτα του Μουσολίνι και του Χίτλερ, οδηγούσαν όλα στην ίδια

κατεύθυνση: στην οργάνωση δηλαδή μίας διευθυνόμενης οικονομίας.

Αυτή ήταν μια πολιτική που απέβλεπε στην ώθηση της παραγωγής ,χωρίς μεγάλη αύξηση

των τιμών, που θα περιόριζε την κατανάλωση.

Επιβάλλεται να τονιστεί ότι την πολιτική αυτή τακτική έθεσε σε εφαρμογή ο Φραγκλίνος

Ντελάνο Ρούσβελτ κατά την περίοδο της διακυβέρνησης του στις Η.Π.Α.

Ο ίδιος ,επιθυμώντας να επουλώσει τις ανοιχτές πληγές του οικονομικού κραχ του

1929,προέβησε στη δημιουργία ενός σχεδίου, που έμεινε γνωστό στην ιστορία με τον όρο

"New Deal"

Έτσι, αναμόρφωσε την αμερικανική οικονομία με μια σειρά νόμων ,όπως την εφαρμογή

αυστηρότερου θεσμικού πλαισίου για το τραπεζικό σύστημα.

Παράλληλα ,έδωσε εντολή για προσωρινό κλείσιμο των τραπεζών και συγχωνεύσεις στο

χρηματοπιστωτικό τομέα. Κατάργησε τον κανόνα του χρυσού, μειώνοντας με αυτόν

τον τρόπο τα υψηλά αμερικανικά επιτόκια και κάνοντας ελκυστικότερο το δολάριο.

Επιπροσθέτως, υιοθέτησε νόμο για μείωση των μισθών των δημοσίων υπαλλήλων και των

συντάξεων των βετεράνων του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Ωστόσο, με αυτήν του την απόφαση ήρθε αντιμέτωπος με την λαϊκή οργή και γι'αυτό

θέσπισε άλλους 2 νόμους, τους "Βάγκνερ" και "Κοινωνικής Ασφάλισης", οι οποίοι

ενίσχυσαν τη δύναμη των συνδικάτων και καθιέρωσαν γενικό σύστημα συνταξιοδότησης,

προστασίας από την ανεργία και κοινωνικών παροχών προς τα αδύναμα κοινωνικά

στρώματα.

Ο Ρούσβελτ, τέλος, έκανε σημαντικά βήματα στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής,

ανοίγοντας δίαυλο επικοινωνίας με τη Σοβιετική Ένωση, και υπογράφοντας της πρώτες

εμπορικές συμφωνίες.

Συμπεραίνοντας , μπορούμε να πούμε ότι όλα τα παραπάνω μέτρα που ελήφθησαν

οδήγησαν στη μείωση της ανεργίας και ευρύτερα στην έξοδο των χωρών από την τεράστια

αυτή οικονομική κρίση.

30

Ζ. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ 1929 ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟΝ Α΄

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ.

Αρχικά πρέπει να επισημανθούν τα αποτελέσματα του Α’ Παγκόσμιου πολέμου. Όσον

αφορά την οικονομία η Μ. Βρετανία και η Γαλλία δανείστηκαν από τις ΗΠΑ. Επίσης στην

κοινωνία υπήρξαν μεγάλες μεταβολές μισθωτοί, μικρομεσαίοι επιχειρηματίες , ελεύθεροι

επαγγελματίες όλοι καταστράφηκαν οικονομικά. Σαφώς βέβαια ο πόλεμος βοήθησε στην

είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας. Οι γυναίκες απέκτησαν δικαίωμα ψήφου σε

Γερμανία ,Μ. Βρετανία και Σοβιετική Ένωση. Παράλληλα από πολιτική πλευρά η Ευρώπη ως

παγκόσμια δύναμη εξαρθρώθηκε.. Τα οικονομικά προβλήματα της Μ. Βρετανίας και της

Γαλλίας τις αποδυνάμωσαν και έπληξαν τη συνοχή του αποικιακού συστήματος. Πολλοί

στρατιώτες των αποικιών που συμμετείχαν στον πόλεμο γύρισαν πίσω φέρνοντας μαζί τους

ιδέες της Ευρώπης (δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λαών, αντιιμπεριαλιστικές ιδέες. Τέλος ο

πόλεμος έπληξε κυρίως το κύρος του φιλελεύθερου αστικού κράτους, το οποίο θα χτυπηθεί

εις διπλούν. Από την αριστερά (κομμουνισμός) και από την δεξιά (εθνικιστικά κινήματα).

Ωστόσο η κατάσταση που επικράτησε στην Ευρώπη κατά τη δεκαετία του 1920 ήταν

αμοιβαία καχυποψία και ανταγωνισμός Γαλλίας – Γερμανίας. Η αναθέρμανση της

ευρωπαϊκής οικονομίας και η ευφορία που την ακολούθησε έδειξαν ότι τέτοιοι

ανταγωνισμοί ήταν αδιέξοδοι . Το 1925 υπογράφεται η συνθήκη του Λοκάρνο (σεβασμός

των υφισταμένων συνόρων ) και το σύμφωνο Κέλογκ- Μπριάν ( καταδίκη του πολέμου). Η

χρυσή δεκαετία του 1920 όχι μόνο για την Αμερικάνικη οικονομία αλλά και για την

οικονομία πολλών ισχυρών χωρών οδήγησε πολύ κόσμο στο να επενδύσει τα χρήματά του

σε << καυτές>> μετοχές με την προσδοκία του γρήγορου πλουτισμού, γεγονός που ευνόησε

σε μεγάλο βαθμό κερδοσκόπους που εκμεταλλεύτηκαν την ψεύτικη ευημερία. Θα ήταν

δύσκολο να υποστηρίξει κανείς ότι ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος και τα επακόλουθα του ήταν

ο κύριος αιτιώδης παράγοντας της κρίσης που άρχισε στο τέλος της δεκαετίας του 1920.

Αναμφίβολα οι επιπτώσεις του πολέμου οδήγησαν σε εσφαλμένες προσαρμογές και

31

γέννησαν στοιχεία αστάθειας στην παγκόσμια οικονομία, τα οποία την κατέστησαν

περισσότερο τρωτή στις διαταραχές του ενός ή του άλλου είδους ωστόσο η καμπή του

οικονομικού κύκλου δεν μπορεί να αποδοθεί άμεσα στον πόλεμο αυτόν καθεαυτό

πράγματι , αν και ο πόλεμος έφερε ένα σοβαρό πλήγμα στον οικονομικό μηχανισμό δεν

ανέτρεψε το προηγούμενο πρότυπο του οικονομικού κύκλου, στρέβλωσε το οικονομικό

σύστημα με διάφορους τρόπους και το κατέστησε πιο ασταθές ενώ μεγάλωσε το εύρος των

επακόλουθων κυκλικών διακυμάνσεων .

Οι πραγματικές αιτίες της οικονομικής κρίσης πρέπει να βρίσκονται στις ΗΠΑ, τα γεγονότα

στις Ηνωμένες Πολιτείες μαζί με την επιρροή που η χώρα ασκούσε στην παγκόσμια

οικονομία ,καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό το χρόνο, τη σοβαρότητα και την διάρκεια της

οικονομικής κρίσης .Με λίγα λόγια οι Ηνωμένες πολιτείες προκάλεσαν μια σοβαρή

διαταραχή στο σύστημα της παγκόσμιας οικονομίας σε μια εποχή που ήταν περισσότερο

τρωτό και επομένως λιγότερο ικανό να αντέξει . Η διαταραχή ήρθε με τον περιορισμό του

εξωτερικού δανεισμού το 1928-1929. Πολλοί αναλυτές και οικονομολόγοι που αναζήτησαν

τα αίτια που οδήγησαν στην κατάρρευση του 1929, αποδίδουν ευθύνες και στην FED

(Κεντρική τράπεζα των ΗΠΑ).Η FED έχασε τον έλεγχο της αμερικάνικης οικονομίας η οποία

υπερθερμάνθηκε από περιττές επενδύσεις και χαρακτηρίστηκε από πιστωτική επέκταση

χωρίς να υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για τόσο μεγάλα ανοίγματα .Τον

Οκτώβριο του 1929 η FED αναγκάστηκε να αυξήσει τα επιτόκια δανεισμού ενισχύοντας με

αυτόν τον τρόπο την κατάρρευση των τιμών.

9. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ.

Α.ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΠΕΙΝΑΣ

Ο Μεγάλος Λιμός στην Ελλάδα (1941-1944) κατά τη διάρκεια της κατοχής των δυνάμεων

του 'Άξονα, υπήρξε το αποτέλεσμα κυρίως των αυθαιρεσιών των κατακτητών εις βάρος της

χώρας. Τα περισσότερα θύματα, που στο σύνολό τους υπήρξαν εκατοντάδες χιλιάδες,

σημειώθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα της χώρας. Ιδιαίτερα ο πρώτος κατοχικός χειμώνας

του 1941-1942 υπήρξε ο πιο πολύνεκρος.

Κατά τη διάρκεια του Παγκόσμιου Πολέμου, οι δυνάμεις του Άξονα, Γερμανία και Ιταλία

προχώρησαν σε συστηματική καταλήστευση των κατεχόμενων χωρών, καθώς τις

θεωρούσαν πηγή πρώτων υλών, τροφίμων και εργατικού δυναμικού. Η Ελλάδα βίωσε

ιδιαίτερα έντονα την άμετρη δραστηριότητα των κατακτητών με αποτέλεσμα να

υποστηριχθεί ότι βίωσε τον χειρότερο λιμό από τους αρχαίους χρόνους.

Με την κατάληψη της Ελλάδας τον Απρίλιο του 1941, το ναζιστικό διοικητικό σύστημα είχε

ως κύριο στόχο τη δημιουργία μιας στοιχειώδους κρατικής μηχανής στην Ελλάδα και την

ύπαρξη πολλών πόλων λίγες ημέρες αφού είχε υπογράψει την συνθηκολόγηση της χώρας

κατά την γερμανική εισβολή στην Ελλάδα.

Η Ελλάδα χωρίστηκε σε τρεις ζώνες κατοχής, οι Γερμανοί περιορίστηκαν σε περιοχές

στρατηγικές σημασίας: θύλακες στην Αττική, Θεσσαλονίκη και κεντρική Μακεδονία,

ορισμένα νησιά του Αιγαίου, το μεγαλύτερο μέρος της Κρήτης και την όχθη του Έβρου. Οι

32

Ιταλοί κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της ηπειρωτικής Ελλάδας, ενώ οι Βούλγαροι την

Ανατολική Η δωσίλογη κυβέρνηση του φυσικά αδύνατο να αμβλύνει τις συνέπειες της

κατοχικής πραγματικότητας, του υπερπληθωρισμού και των ανεξέλεγκτων επιτάξεων.

Χαρακτηριστικά, τα υπέρογκα έξοδα που "όφειλε" η Ελλάδα προς τους κατακτητές υπήρξαν

τα υψηλότερα κατά κεφαλήν της κατεχόμενης Ευρώπης, που έφτασαν στο 113,7% του

Εθνικού Εισοδήματος της χώρας. Επίσης η επιδρομή στα συναλλαγματικά αποθέματα των

τραπεζών κατάφερε και αυτή καίρια πλήγματα στα οικονομικά μεγέθη της Μακεδονία και

της Θράκης.

Ήδη από τα μέσα Μαΐου 1941 αξιωματούχοι του Γραφείου Πολεμικής Οικονομίας της

Βέρμαχτ κατέσχισαν ζωτικής σημασίας τα βιομηχανικά προϊόντα, προκειμένου να τα

αποστείλουν στη Ναζιστική Γερμανία. Επίσης, εξασφάλισαν μακράς διάρκειας παραδόσεις

για όλα τα σημαντικά ακατέργαστα υλικά και τα αγροτικά προϊόντα. Κατά παράβαση των

κανόνων περί επιτάξεων σε κατεχόμενη χώρα, σύμφωνα με τους Κανονισμούς της Χάγης

του 1907, οι γερμανικές και οι ιταλικές κατοχικές αρχές αντιμετώπισαν τα περισσότερα

προϊόντα ως λάφυρα πολέμου.

Ο λιμός έπληξε κυρίως τις μεγάλες πόλεις της χώρας: Αθήνα, Πειραιά, Θεσσαλονίκη, αλλά

και τη νησιωτική Ελλάδα και ιδιαίτερα τη Σύρο και τη Χίο. Τα κατώτερα κοινωνικά

στρώματα υπήρξαν τα πιο ευάλωτα, ενώ στις λίστες των θανάτων μεγάλο τμήμα ήταν

άνεργοι, συνταξιούχοι και δημόσιοι υπάλληλοι.

Β.ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΙΝΑΣ

Ο λιμός ήταν θανατηφόρος για όσους βρίσκονταν στη χαμηλότερη κοινωνική κλίμακα και

βρέθηκαν χωρίς κανένα περιουσιακό στοιχείο ή κοινωνική διασύνδεση που θα μπορούσε

να τους γλιτώσει από τα χειρότερα. Πολλά θύματα υπήρξαν ανάμεσα στους τραυματίες και

αρρώστους του στρατού της Αλβανίας που αφέθηκαν εν πολλής στην τύχη τους στα

νοσοκομεία. Αλλά και οι υγιείς επαρχιώτες πρώην συνάδελφοι τους δεν είχαν πολύ

καλύτερη τύχη. Μη μπορώντας να επιστρέψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, έγιναν

επαίτες στους δρόμους της Αθήνας και του Πειραιά και αποδεκατίστηκαν από την πείνα και

το κρύο. Χαρακτηριστική περίπτωση οι άνδρες της πρώην 5ης Μεραρχίας Κρήτης. Οι

πρόσφυγες του 1922 ήταν μια άλλη κατηγορία που δοκιμάστηκε σκληρά. Λίγα χρόνια μετά

την άφιξη τους, παρέμεναν σε παραπήγματα στις προσφυγικές γειτονιές όντας οι

περισσότεροι εργάτες σε βιομηχανίες ή κάνοντας δουλειές του ποδαριού. Με την

οικονομική κρίση που προκάλεσε η κατοχή έμειναν οι περισσότεροι χωρίς δουλειά και

εισόδημα ενώ επιπλέον δεν είχαν κοινωνικές διασυνδέσεις με άλλους σε καλύτερη τύχη

ούτε χωριά στην ύπαιθρο για να καταφύγουν και να επιβιώσουν. Γενικότερα δοκιμάστηκαν

από την πείνα όσοι στηρίζονταν στο μισθό ή τη σύνταξη τους για να τα βγάλουν πέρα, τα

εργατικά και δημοσιοϋπαλληλικά στρώματα, μιας και το χρήμα έχασε γρήγορα την αξία

του. Οι πρώτες διεκδικήσεις εργαζομένων, που προμηνύουν τους μεγάλους αγώνες της

κατοπινής αντιστασιακής περιόδου, αφορούν την πληρωμή τους σε είδος ενώ λίγο μετά

οργανωμένοι σε συνεταιρισμούς οι εργαζόμενοι διεκδικούν από το κατοχικό κράτος

μεγαλύτερο μέρος από τη διεθνή βοήθεια.

Μια από τις τραγικότερες συνέπειες της Κατοχής στην Ελλάδα ήταν ο λιμός του πρώτου

χειμώνα (1941-1942) που άφησε πίσω του χιλιάδες νεκρούς είτε άμεσα από την πείνα είτε

33

έμμεσα από τις κακουχίες και τις αρρώστιες που υπέβαλε τον υποσιτιζόμενο πληθυσμό. Η

τραγικότητα του φαινομένου και το δέος που προκαλεί, δεν βοήθησαν στην επιστημονική

προσέγγισή του. Αντίθετα μέχρι σήμερα ακόμη κυκλοφορούν αυθαίρετα νούμερα για τον

αριθμό των θυμάτων, μεγαλύτερα και από αυτά που για προφανείς λόγους έδινε η

συμμαχική προπαγάνδα της εποχής ενώ και τα αίτια, μικρά και μεγάλα, που οδήγησαν στο

λιμό συχνά καλύπτονται από την ατεκμηρίωτη κατηγορία κατά των κατοχικών δυνάμεων

ότι επεδίωκαν σκόπιμα μια γενοκτονία.

Πολλά θύματα υπήρξαν ανάμεσα στους τραυματίες και αρρώστους του στρατού της

Αλβανίας που αφέθηκαν εν πολλοίς στην τύχη τους στα νοσοκομεία. Αλλά και οι υγιείς

επαρχιώτες πρώην συνάδελφοι τους δεν είχαν πολύ καλύτερη τύχη. Μη μπορώντας να

επιστρέψουν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους, έγιναν επαίτες στους δρόμους της Αθήνας και

του Πειραιά και αποδεκατίστηκαν από την πείνα και το κρύο. Χαρακτηριστική περίπτωση οι

άνδρες της πρώην 5ης Μεραρχίας Κρήτης. Οι πρόσφυγες του 1922 ήταν μια άλλη

κατηγορία που δοκιμάστηκε σκληρά. Λίγα χρόνια μετά την άφιξη τους, παρέμεναν σε

παραπήγματα στις προσφυγικές γειτονιές όντας οι περισσότεροι εργάτες σε βιομηχανίες ή

κάνοντας δουλειές του ποδαριού. Με την οικονομική κρίση που προκάλεσε η κατοχή

έμειναν οι περισσότεροι χωρίς δουλειά και εισόδημα ενώ επιπλέον δεν είχαν κοινωνικές

διασυνδέσεις με άλλους σε καλύτερη τύχη ούτε χωριά στην ύπαιθρο για να καταφύγουν

και να επιβιώσουν. Γενικότερα δοκιμάστηκαν από την πείνα όσοι στηρίζονταν στο μισθό ή

τη σύνταξη τους για να τα βγάλουν πέρα, τα εργατικά και δημοσιοϋπαλληλικά στρώματα,

μιας και το χρήμα έχασε γρήγορα την αξία του. Οι πρώτες διεκδικήσεις εργαζομένων, που

προμηνύουν τους μεγάλους αγώνες της κατοπινής αντιστασιακής περιόδου, αφορούν την

πληρωμή τους σε είδος ενώ λίγο μετά οργανωμένοι σε συνεταιρισμούς οι εργαζόμενοι

διεκδικούν από το κατοχικό κράτος μεγαλύτερο μέρος από τη διεθνή βοήθεια.

10. ΟΙ ΠΤΩΧΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

ΑΝ ΕΞΑΙΡΕΣΕΙ κανείς την Κατοχή, στη διάρκεια της οποίας η χώρα υποχρεώθηκε για

υπέρτερους λόγους σε παύση πληρωμών, έχουν περάσει 77 χρόνια από την τελευταία

φορά που η λέξη «χρεοκοπία» ακούστηκε στην Ελλάδα τόσο πολύ όσο αυτές τις ημέρες.

Ήταν η χρονιά της τελευταίας από τις τέσσερις ελληνικές πτωχεύσεις των ετών 1827, 1843,

1893 και 1932. Πτωχεύσεις που οφείλονταν στην αδυναμία της χώρας να εξυπηρετήσει

έναν υπέρμετρο και πανάκριβο εξωτερικό δανεισμό και λύνονταν με ακόμη μεγαλύτερο και

επαχθέστερο δανεισμό δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο που έσπασε μόλις στα μέσα της

δεκαετίας του 1960.

Α. 1827: Τα δάνεια που δεν έφτασαν ποτέ

Ο αγώνας του 1821 υπήρξε μια καταπληκτική ευκαιρία για τις αγγλικές τράπεζες. Ενώ

δάνεισαν τους επαναστάτες με ονομαστικά δάνεια συνολικού ύψους 2.800.000 λιρών της

εποχής, τελικά μόνο το 20% του ποσού έφτασε στον σκοπό του. Έτσι η πρώτη πτώχευση

έρχεται νωρίτερα και από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους καθώς το 1827 δηλώνεται

αδυναμία εξυπηρέτησης των δανείων αφού δεν είχαν καν εισπραχθεί. Η πτώχευση ίσως

συνδέεται ακόμη και με τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου που έγινε την ίδια χρονιά έπειτα από

34

μυστική συμφωνία των Μεγάλων Δυνάμεων, που έτσι διέσωσαν την ελληνική επανάσταση

οδηγώντας τελικά στη δημιουργία κράτους, από το οποίο και θα μπορούσαν κάποτε να

εισπράξουν.

Β. 1843: Εξαγοράζοντας την Αττική με δάνειο

Και πράγματι εισέπραξαν. Εισέπραξαν μάλιστα τόσο πολύ που το 1843 οδήγησαν στη

δεύτερη πτώχευση. Αφού το Λονδίνο και το Παρίσι πρώτα αρνήθηκαν να δανείσουν τον

(κατ΄ αυτούς ρωσόφιλο) Ιωάννη Καποδίστρια, ο οποίος για να κάνει το κράτος να

λειτουργήσει, έβαλε χρήματα από την προσωπική του περιουσία και εξέδωσε τα πρώτα

ακάλυπτα ελληνικά χαρτονομίσματα, στη συνέχεια δάνεισαν τον Όθωνα με 60 εκατ.

φράγκα, από τα οποία τα 33 εκατ. πήγαν αμέσως για την αποπληρωμή των «Δανείων της

ανεξαρτησίας». Και τα υπόλοιπα; Όπως γράφει ο Άγγελος Αγγελόπουλος στο Δημόσιον

χρέος της Ελλάδος (εκδόσεις Ζαχαρόπουλου, Αθήναι, 1937), δόθηκαν «12,5 εκατομμύρια

διά την εξαγοράν από μέρους της Τουρκίας των επαρχιών Αττικής ,Ευβοίας και μέρους της

Φθιώτιδος και 7,5 εκατομμύρια διά την συντήρησαν των βαυαρικών στρατών». . Οι

Μεγάλες Δυνάμεις άλλαζαν σταδιακά τον χάρτη, η Ελλάδα αγόραζε, η Οθωμανική

Αυτοκρατορία πουλούσε και οι διεθνείς τραπεζίτες ήταν ευτυχείς...

Γ. Από το 1893 στο 1898: Όλα τόσο γνώριμα

Για μεγάλο διάστημα επικράτησε ο εσωτερικός δανεισμός και ο εξωτερικός υποχώρησε

αισθητά, μέχρι που από το 1879 ξεκινά μια δωδεκαετία ραγδαίας αύξησής του που

οδήγησε τη χώρα στα 1893 να χρωστά στο εξωτερικό 585,4 εκατ. φράγκα και να πτωχεύει

για τρίτη φορά διά στόματος (αλλά όχι εξαιτίας του) Χαριλάου Τρικούπη.

Τα χρήματα έχουν και πάλι χρησιμοποιηθεί για εξυπηρετήσεις παλαιών δανείων, έχουν

επενδυθεί σε μια ανάπτυξη υποδομών πρωτοφανών για τη χώρα, ενώ διάφορες δράσεις

«εθνικής αποκαταστάσεως», όπως εξαγορές και άλλων επαρχιών στη Θεσσαλία ή

χρηματοδότηση του «Κρητικού ζητήματος» και προμήθειες πολεμικού υλικού, απορροφούν

το μεγαλύτερο μέρος των δανείων από αυτό που έφτασε στη χώρα, καθώς το 35%

υπολογίζεται ότι δεν έφτασε ποτέ... Έτσι ο δανεισμός είναι τόσο επαχθής που η πτώχευση

είναι αναπόφευκτη. Και όχι μόνο ο εξωτερικός: από τα τέλη του 1868 η Εθνική Τράπεζα

βρίσκεται σε οξύτατη σύγκρουση με την κυβέρνηση για το θέμα της χρηματοδότησης του

Κρητικού αγώνα, καθώς οι όροι δανεισμού που προτείνει το κράτος κρίνονται απαράδεκτοι

από το Γενικό Συμβούλιο της Τράπεζας. Η χώρα άρχισε να νιώθει ισχυρή, αλλά την πιο

ακατάλληλη στιγμή περνά σε λάθος χέρια: από τον Τρικούπη της ανάπτυξης στον

Δηλιγιάννη του φαύλου δημαγωγικού εθνικισμού. Την ίδια εποχή αυξάνεται δραματικά και

ο πολύ ακριβός εξωτερικός καταναλωτικός δανεισμός που συμβάλλει κι αυτός στη

δημιουργία μιας ψυχολογίας ισχύος σε γυάλινα πόδια. Δυστυχώς, όλα μοιάζουν τόσο

γνώριμα... Έτσι το 1897 η χώρα νιώθει πια έτοιμη για πόλεμο. Το αποτέλεσμα είναι ότι οι

Τούρκοι φτάνουν περίπου έξω από τη Λαμία και οι Μεγάλες Δυνάμεις τούς ανακόπτουν την

πορεία. Την επόμενη του «Ατυχούς πολέμου», χωρίς να υπάρξει «τυπική» πτώχευση, οι

δυνάμεις εγκαθιστούν Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο στη χώρα. Η ειρήνη κοστίζει στην Ελλάδα,

μεταξύ άλλων, και 4 εκατ. λίρες ως πολεμικές αποζημιώσεις.

35

Δ. 1932: Η ήττα του ΄22 και το κραχ του ΄29

Τον Μάρτιο του 1910 συνάπτονται νέα δάνεια για νέα έργα. Ο νόμος περί «Διεθνούς

Οικονομικού Ελέγχου» που τηρείται ευλαβικά επί δύο δεκαετίες παραβιάζεται για πρώτη

φορά το 1920 με την έκδοση 600 εκατ. δρχ. που ακολουθούνται από άλλα 500 εκατ. το

1921 και από ακόμη 550 εκατ. το 1922- ήταν όλα για τις ανάγκες του πολέμου. Παρά την

ήττα όμως στη Μικρά Ασία, η πτώχευση έχει αποφευχθεί με το Α΄ Αναγκαστικό Δάνειο που

επιβάλλεται από τον υπουργό Οικονομικών, ο οποίος κόβει στη μέση τα χαρτονομίσματα,

κρατά το ένα μέρος στην κυκλοφορία και ανταλλάσσει το άλλο με τίτλους εσωτερικού

δανείου (κάπως έτσι σώζει την Ελλάδα από μια άλλη επικείμενη πτώχευση στη δεκαετία

του 1950 και ο Σπύρος Μαρκεζίνης με το «κόψιμο των τριών μηδενικών» και την εισαγωγή

της «νέας» δραχμής της σταθεροποίησης). Στην αποφυγή της πτώχευσης το ΄22 συμβάλλει

και το δάνειο υπό την αιγίδα της Κοινωνίας των Εθνών για τους πρόσφυγες. Μπορεί η ήττα

του ΄22 να μη φέρνει πτώχευση, αλλά οι ανάγκες αναδιοργάνωσης του στρατού και

περίθαλψης των προσφύγων οδηγούν σε νέο υπερβολικό εξωτερικό δανεισμό καθώς στην

Ελλάδα κεφάλαια δεν υπάρχουν. Το κρεσέντο του δανεισμού πηγαίνει ως το κραχ του 1929,

όταν το διαδέχεται η βίαιη διεθνής ύφεση, τον Μάρτιο του 1931, λίγο πριν από την

τελευταία πτώχευση του 1932, σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση προϋπολογισμού του

υπουργού Οικονομικών.

11. ΟΙ ΠΕΤΡΕΛΑΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ '70

Η ιστορία του πετρελαίου διαμορφώνεται στη Μέση Ανατολή από το αραβικό εμπάργκο

’72 και την ιρανική επανάσταση του ’78.

Α. 1η ΠΕΤΡΕΛΑΪΚΗ ΚΡΙΣΗ

Τη 17η Οκτωβρίου του ’73 τα μέλη του OAPEC (Οργανισμού Αραβικών Χωρών -Εξαγωγέων

Πετρελαίου Οργανισμού Αραβικών Πετρελαιοπαραγωγών Kρατών) ανακοίνωσαν ότι δεν

θα προμήθευαν πλέον με πετρέλαιο τις χώρες που τάχθηκαν με το μέρος του Ισραήλ στη

διαμάχη του με τη Συρία και την Αίγυπτο, μετά τον πόλεμο του Yom Kippur. Λόγω αυτού οι

τιμές του πετρελαίου αλλά και άλλων προϊόντων εκτινάχθηκαν στα ύψη. Πρώτα αυξήθηκαν

οι τιμές στις μεγάλες εταιρίες πετρελαιοειδών, οι οποίες μετακύλυσαν, μέσω διυλιστηρίων

και πρατηρίων, τις αυξήσεις αυτές στους τελικούς καταναλωτές. Συνέπεια αυτού ήταν να

μειωθεί η ζήτηση σε πολλά αγαθά και έτσι η παγκόσμια οικονομία βυθίστηκε σε ύφεση. Το

εμπάργκο είχε μεγαλύτερες επιπτώσεις στην Ευρώπη και στην Ιαπωνία, οι οποίες

εξαρτιόνταν κατά 75% και 80% αντίστοιχα από το Αραβικό πετρέλαιο. Η 1η πετρελαϊκή

κρίση οδήγησε σε τρομακτική άνοδο του πληθωρισμού και τη διεθνή οικονομία σε

μακροχρόνια ύφεση.

Οι δυτικές κυβερνήσεις αντιδρώντας σπασμωδικά εφήρμοσαν επεκτατικές,

δημοσιονομικές και νομισματικές πολιτικές. Με άλλα λόγια αύξησαν την ποσότητα

36

χρήματος και τις κρατικές δαπάνες, με σκοπό να τονώσουν τη ζήτηση. Τα μέτρα αυτά δεν

είχαν άμεσα αποτελέσματα ,συνέβαλαν έτσι ώστε η διεθνής οικονομική κοινότητα να

ανακάμψει σιγά-σιγά από την ύφεση, όμως δε μπόρεσε να αντιμετωπιστεί η υψηλή

ανεργία που είχε διαμορφωθεί.

Β. 2η ΠΕΤΡΕΛΑΪΚΗ ΚΡΙΣΗ

Το ’79, ακολούθησε η 2η πετρελαϊκή κρίση, λόγω των ανακατατάξεων και ταραχών της

επανάστασης στο Ιράν. Η πτώση του Σάχη του Ιράν το ’79 και η άνοδος στην εξουσία των

φανατικών μουσουλμάνων πυροδότησε την αρχή ενός δεύτερου ”γύρου” ανόδου των

τιμών του μαύρου χρυσού, λόγω της διακοπής των εξαγωγών πετρελαίου από την Περσία.

Χαρακτηριστικό ήταν ότι τα αποτελέσματα της 2ης κρίσης ήταν περίπου ίδια με εκείνα του

’73, αλλά με διαφορετική ένταση και διάρκεια για κάθε χώρα. Περισσότερο επλήγησαν οι

αναπτυσσόμενες μη πετρελαιοπαραγωγές χώρες, οι οποίες παρουσίασαν για άλλη μια

φορά έλλειμμα στο ισοζύγιό τους.

Τα κράτη, για να αποτρέψουν περαιτέρω κλιμάκωση των διεθνών καταστάσεων,

προέβησαν σε αποθεματοποίηση του πετρελαίου που είχαν υπό την κατοχή τους κι έτσι η

τιμή του αυξήθηκε κι άλλο. Ο πληθωρισμός και η ανεργία αυξήθηκαν επομένως οι

κυβερνήσεις υιοθέτησαν αντιπληθωριστικές πολιτικές.

Ακολούθησαν δηλαδή διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης της κρίσης απ’ότι το ’73. Οι

δυτικές οικονομίες πάντως, μάλλον άργησαν να ”βγουν” από την κρίση –παρ’ όλο που δεν

ήταν άγνωστο φαινόμενο γι’ αυτές- για να ξαναμπούν σε νέο αδιέξοδο 2 χρόνια αργότερα

το ’81.

37

12. ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΑΛΒΑΝΙΑΣ (1991)

Το 1991 ήρθαν οι πολυαναμενόμενες ημέρες στην Αλβανία, όταν καταστράφηκε το άγαλμα

του δικτάτορα (Ενβέρ Χότζα) και αφαιρέθηκε το σύμβολο με το κόκκινο αστέρι στη σημαία.

Μεταξύ των νεοσύστατων πλουραλιστικών κομμάτων που δημιουργήθηκαν, άρχισε η

απόρριψη του παλιού κρατικού μηχανισμού του κομμουνιστικού κράτους και η ανατροπή

της σοσιαλιστικής οικονομικής βάσης. Μέτα από πολλές πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις

το κράτος άρχισε να καταρρέει.

Το αποθεματικό στην τράπεζα της Αλβανίας ήταν 700.000 δολάρια και οι εισαγωγές

τροφίμων δεν μπορούσαν να γίνουν. Τον Μάρτιο του '91 έγιναν οι πρώτες λεηλασίες σε

καταστήματα τροφίμων και εμπορικές αμαξοστοιχίες. Το σιτάρι στις κρατικές αποθήκες

εξαντλήθηκε και ο φόβος του επικείμενου γενικευμένου λιμού εντάθηκε. Ακόμα ιδρύθηκαν

οι λεγόμενες αλβανικές "πυραμιδικές" παρατράπεζες. Οι παρατράπεζες λειτουργούσαν

παράνομα σε ολόκληρη την επικράτεια, υποσχόμενες τόκους μέχρι και 25%.Τότε όλοι είχαν

πουλήσει τα σπίτια τους και ότι άλλο είχαν για να μετατρέψουν την περιουσία τους σε

χρηματικό ποσό, ώστε κάποια μέρα να τα πάρουν πίσω με τόκο. Οι παρατράπεζες κήρυξαν

πτώχευση καταχρώμενες το σύνολο των χρημάτων. Οι ιδρυτές αυτών των τραπεζών

κατέφυγαν σε άλλες χώρες μαζί με τα χρήματα.

Στην Αυλώνα πραγματοποιήθηκε μαζική διαδήλωση, που απαίτησε από το κράτος να

επιστρέψει τα χρήματα στους πολίτες, καθώς πολλοί υποστήριζαν ότι οι παρατράπεζες

χρηματοδοτούσαν υπογείως τον προεκλογικό αγώνα του Μπερίσα, του οποίου στις 3

Μαρτίου 1997 το κοινοβούλιο είχε ανανεώσει τη θητεία, για άλλα πέντε χρόνια. Μέτα από

αυτά τα γεγονότα η φτώχεια κορυφώθηκε. Το σιτάρι στις κρατικές αποθήκες εξαντλήθηκε

και ο φόβος του επικείμενου γενικευμένου λιμού εντάθηκε. Ευτυχώς άμεσα παρενέβη η

διεθνής κοινότητα αποστέλλοντας ανθρωπιστική βοήθεια, όπως τρόφιμα, ρούχα και

εξομαλύνθηκε λίγο η κατάσταση.

Η δήλωση Μπερίσα ότι το κράτος δεν είχε καμία σχέση με το οικονομικό σκάνδαλο και

κατά συνέπεια δεν είχε καμία υποχρέωση να επιστρέψει χρήματα σε κανέναν,

ισοδυναμούσε με έκρηξη βόμβας. Χιλιάδες πολίτες βγήκαν στους δρόμους απαιτώντας την

επιστροφή των χρημάτων, ενώ η εξέγερση κατευθυνόταν και προς τις βόρειες επαρχίες της

Χώρας. Ο στρατός και η αστυνομία αιφνιδιάστηκαν και οι στασιαστές εισέβαλαν σε

στρατόπεδα, στρατιωτικές αποθήκες, αστυνομικούς σταθμούς και αφαίρεσαν όπλα,

πυρομαχικά, χειροβομβίδες, οχήματα μέχρι και τεθωρακισμένα άρματα, γεγονός που

οδήγησε στην εκδήλωση ενός νέου μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος των κατοίκων προς

την Ελλάδα και την Ιταλία. Στο εσωτερικό της Ελλάδας πέρασε μεγάλο μέρος των όπλων και

πυρομαχικών, υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την ενίσχυση των συμμοριών της αλβανικής

μαφίας, που σχηματίστηκαν για να δράσουν στο ελληνικό έδαφος.

Η κυβέρνηση είχε να αντιμετωπίσει τη διαρκώς αυξανόμενη απαίτηση, να επιστραφούν

στους πολίτες τα χρήματα που έχασαν από τις παρατράπεζες. Οι αλβανοί ψηφοφόροι

ψήφισαν το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Νάνο, μετά την υπόσχεση του τελευταίου ότι το

κράτος θα αποζημιώσει όσους έχασαν τα χρήματά τους, από το «σκάνδαλο με τις

πυραμίδες». Η κυβέρνηση Νάνο δεν έκανε όμως σχεδόν τίποτα. Σε λίγους πολίτες

επέστρεψαν το 15% - 20% του ποσού που είχαν σε αυτές τις τράπεζες. Ενώ οι πιο πολλοί

38

δεν κατάφεραν να πάρουν τίποτα. Μετά από μία αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος

το Σεπτέμβριο του 1998 και τη δολοφονία του Ακτζίμ Χαϊντάρι ενός εκ των ιδρυτικών

στελεχών του Δημοκρατικού Κόμματος, η αποκατάσταση του νόμου και της τάξης

αποτέλεσαν την κύρια προτεραιότητα της σοσιαλιστικής κυβέρνησης. Η κρατική εξουσία

είχε επανέλθει σε ένα μεγάλο τμήμα της Χώρας και η ασφάλεια είχε βελτιωθεί στην

κεντρική και νότιο Αλβανία. Ο πληθυσμός παρόλα αυτά παρέμεινε τραυματισμένος, ως

αποτέλεσμα της βίας του 1997 και 1998, ενώ η αίσθηση της ανασφάλειας παρέμεινε

έντονη. Τμήματα της βορείου Αλβανίας, που βρίσκονταν έξω από τις μεγάλες πόλεις,

υπέφεραν από το έγκλημα και τις ομάδες των ληστών. Η κατάσταση παρέμεινε ιδιαίτερα

προβληματική και η κυβέρνηση προσπαθούσε να αποκαταστήσει την αστυνομική δύναμη.

Πολλοί αξιωματικοί της αστυνομίας είχαν άμεση σύνδεση με εγκληματικές δραστηριότητες,

ενώ άλλοι παρουσιάζονταν απρόθυμοι να επέμβουν, φοβούμενοι αντίποινα.

Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα σε σχέση με τη δημόσια τάξη και την εσωτερική

ασφάλεια ήταν το γεγονός, ότι οι αστυνομικοί ήταν σε μεγάλο βαθμό με ανεπαρκή

εκπαίδευση και συχνά αναξιόπιστοι. Η αντιεπαγγελματική συμπεριφορά και η διαφθορά

παρέμειναν τα σημαντικότερα εμπόδια, για τη δημιουργία μίας αποτελεσματικής

αστυνομικής δύναμης.

39

13. Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΡΓΕΝΤΙΝΗΣ (2001)

Α. Εισαγωγή

Η Αργεντινή είναι η τρίτη μεγαλύτερη οικονομία της Λατινικής Αμερικής και γενικά μια

μεσαίου μεγέθους οικονομία. Είναι μια χώρα με πλούσιους φυσικούς πόρους, εξαγωγικό

40

αγροτικό τομέα, καθώς και οργανωμένο βιομηχανικό τομέα. Ο πληθυσμός της ανέρχεται

στους 41,8 εκατομμύρια κατοίκους σύμφωνα με έρευνα του 2011, ενώ η σύνθεση του ΑΕΠ

της βάσει στοιχείων για το 2010 αναλύεται ως εξής:

Παρά το ότι υπήρξε μία από τις πλουσιότερες χώρες του κόσμου κατά τον προηγούμενο

αιώνα, αντιμετώπισε κατά το μεγαλύτερο διάστημα του οικονομικές κρίσεις, υψηλό

πληθωρισμό, δημοσιονομικά ελλείμματα, αυξανόμενο εξωτερικό χρέος και φυγή

κεφαλαίων.

Η δημοκρατία στη χώρα αποκαταστάθηκε το 1983, ύστερα από την αποτυχία

προσάρτησης των νησιών Φώκλαντ που οδήγησε στην κατάρρευση του δικτατορικού

καθεστώτος, που εγκαταστάθηκε το 1976. Κατά τα πρώτα χρόνια της δημοκρατίας και έως

το 1990 υπήρξε οικονομική αστάθεια χαρακτηριζόμενη από υπερπληθωρισμό και ύφεση.

Για την αντιμετώπιση του προβλήματος, η Αργεντινή σε συνεργασία με το Διεθνές

Νομισματικό Ταμείο ξεκίνησε ένα πρόγραμμα, currency board, τον Απρίλιο του 1991, το

οποίο βασίστηκε στη σύνδεση του νομίσματος της χώρας πέσο με το δολάριο της Αμερικής,

ώστε να περιορίσει την ευχέρεια έκδοσης νέου χρήματος από την κεντρική τράπεζα και

επομένως τις όποιες πολιτικές παρεμβάσεις. Η ισοτιμία ορίστηκε στο ένα προς ένα.

Στα χρόνια που ακολούθησαν έως και το ξέσπασμα της κρίσης, η Αργεντινή επέδειξε

σημαντικές οικονομικές επιδώσεις σε σχέση με τις άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Σε

αυτό συνέβαλε το γενικότερο ευνοϊκό οικονομικό κλίμα διεθνώς ( παγκόσμια ανάπτυξη,

εμπόριο, κόστος χρήματος, κίνηση κεφαλαίων). Οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης ήταν

κατά μέσο όρο 6% το χρόνο μέχρι το 1998. Λίγο πριν την κρίση το ποσοστό της ανεργίας

ήταν 14,8% του εργατικού δυναμικού, ενώ ο πληθωρισμός μειώθηκε από 17,5% το 1992 σε

κάτω του 1% την τριετία 1996-1998.

41

Από το δεύτερο μισό του 1999 η Αργεντινή βυθίστηκε σε μια μεγάλη και παρατεταμένη

ύφεση, η οποία γέννησε αμφιβολίες για τη βιωσιμότητα του χρέους. Η χώρα στην

πραγματικότητα βίωσε τρεις διαδοχικές κρίσεις.

Μια οικονομική κρίση. Προκλήθηκε από εξωγενείς παράγοντες.

Μια κρίση εξωτερικού χρέους. Προκλήθηκε από την αδυναμία εξεύρεσης

κεφαλαίου.

Μια εσωτερική τραπεζική κρίση. Φαινόμενα τραπεζικού πανικού.

Β. ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΟ 2002.

• Δημοσιονομική πολιτική. Η δημοσιονομική πολιτική κατά τα χρόνια της ανάπτυξης

ήταν χαλαρή και δεν υπήρξε σε κανένα σημείο της αντικυκλική. Τα διαχρονικά και

αυξανόμενα ελλείμματα του προϋπολογισμού οδήγησαν στη συσσώρευση χρέους. Η

αδυναμία του κράτους να ελέγξει τις δαπάνες του, φαινόμενα διαφθοράς και

φοροδιαφυγής και λανθασμένες πολιτικές, όπως η χρηματοδότηση των ελλειμμάτων του

προϋπολογισμού από έσοδα αποκρατικοποιήσεων, ενέτειναν το πρόβλημα του χρέους.

Αποτέλεσμα ήταν με το ξέσπασμα της κρίσης το χρέος της χώρας ως ποσοστό του ΑΕΠ να

διαμορφωθεί σε 165% περίπου το 2001 από μόλις 37,6% τρία χρόνια νωρίτερα.

• Η Κλειδωμένη Ισοτιμία. Η πολιτική αυτή δεν επέτρεψε την υποτίμηση της

πραγματικής ισοτιμίας του νομίσματος όταν αυτό ήταν απαραίτητο. Το αντίθετο μάλιστα

συνέβη. Η σύνδεση του πέσο με το δολάριο, σε μια εποχή που το τελευταίο

ισχυροποιήθηκε σήμαινε και την ανατίμηση του εγχώριου νομίσματος. Το αυτό

αποτέλεσμα είχε και η επίδραση της υποτίμησης του γειτονικού βραζιλιάνικου νομίσματος.

Έτσι η Αργεντινή υπέστη σημαντικές απώλειες σε παραγωγή και εξαγωγές, ενώ η πολιτική

αυτή υποχρέωσε τη χώρα να εναρμονίσει τη νομισματική πολιτική της με αυτή των ΗΠΑ

παρά την διαφορετική φάση του οικονομικού κύκλου που οι δύο χώρες διένυαν.

• Μείωση πρόσβασης σε κεφάλαια. Η κρίση της Ρωσίας το 1998 σήμανε για τις

περισσότερες αναπτυσσόμενες χώρες μείωση της εμπιστοσύνης των αγορών. Αυτό

μεταφράζεται σαφώς σε υψηλότερα επιτόκια δανεισμού. Μετά το 1998 λοιπόν, το κόστος

δανεισμού αυξήθηκε σημαντικά για την Αργεντινή στις διεθνείς.

• Δομικές Μεταρρυθμίσεις. Η διατήρηση της πολιτικής της συνδεδεμένης με το

δολάριο ισοτιμίας απαιτεί η διόρθωση στην πραγματική ισοτιμία να συντελεστεί μέσω της

μείωσης μισθών και τιμών στην εγχώρια αγορά, το οποίο δεν είναι πάντα εφικτό. Η

ακαμψία των μεγεθών αυτών δεν επέτρεψε κάτι τέτοιο να πραγματοποιηθεί. Επίσης, η

Αργεντινή είναι μια σχετικά κλειστή οικονομία με αποτέλεσμα αυτό να περιορίζει τη

δυνατότητα της να εισπράττει συνάλλαγμα για να αποπληρώνει το χρέος της. Παρά τη

μικρή πρόοδο στον τομέα των εξαγωγών η χώρα παρέμενε σχετικά κλειστή στο διεθνές

εμπόριο.

• Πολιτικοί Παράγοντες. Οι πολιτικές ισορροπίες μεταξύ κεντρικής κυβέρνησης και

τοπικής αυτοδιοίκησης αναφορικά με τις περικοπές των εξόδων ειδικά σε ισχυρές πολιτικά

περιφέρειες υπονόμευσε την αποτελεσματικότητα της δημοσιονομικής πολιτικής.

42

Επιπλέον, η διαφθορά και η αδυναμία αντιμετώπισής της ήταν ένα επιπλέον σοβαρό

πρόβλημα.

• Εξωτερικοί παράγοντες. Η Αργεντινή ωφελήθηκε κατά τη διάρκεια της δεκαετίας

του 1990 από το διεθνές οικονομικό περιβάλλον. Η επιδείνωσή του προς το τέλος της

δεκαετίας είχε το ακριβώς ανάλογο αποτέλεσμα στη χώρα. Η προαναφερθείσα κρίση της

Ρωσίας, η υποτίμηση του νομίσματος της Βραζιλίας, η ισχυροποίηση του δολαρίου έναντι

των περισσότερων νομισμάτων και η επιβράδυνση της παγκόσμιας ανάπτυξης ήταν

παράγοντες που οδήγησαν στο ξέσπασμα της κρίσης.

• Τραπεζικό Σύστημα. Η στήριξη από την κεντρική τράπεζα στην πολιτική της

κλειδωμένης συναλλαγματικής ισοτιμίας περιόρισε τη δυνατότητα της να λειτουργεί ως

καταφύγιο δανεισμού για το εγχώριο τραπεζικό σύστημα. Επιπλέον, οι συσσωρευμένες

συνέπειες της χρόνιας ύφεσης και η φυγή κεφαλαίων από το τραπεζικό σύστημα οδήγησαν

στο τέλος του 2001 σε αποδυνάμωση του καις σε απώλεια εμπιστοσύνης σε αυτό.

Αμφιλεγόμενες πολιτικές για την αποφυγή των ανωτέρω ενέτειναν το πρόβλημα και το

2002 η Αργεντινή ήρθε αντιμέτωπη και με τραπεζική κρίση.

Γ. ΒΑΣΙΚΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΜΕΓΕΘΗ

ΜΕΓΕΘΟΣ 1999 2000 2001 2002

ΑΕΠ, σταθ.τιμες % μτβλ -3,4 -0,8 -4,4 -10,9

Συνολική Επένδυση % ΑΕΠ 17,9 17,5 15,7 10,8

Εθνική Αποταμίευση % ΑΕΠ 13,8 13,0 12,8 20,5

Πληθωρισμός % μτβλ -1,8 -0,7 -1,5 41,0

Εισαγωγές % μτβλ -13,9 -0.8 -16,6 -54,6

Εξαγωγές % μτβλ -0,8 2,7 4,3 0,8

Ποσοστό Ανεργίας % 16,1 17,1 19,2 22,5

Χρέος % ΑΕΠ 43,0 45,0 53,7 165,0

Αναμφίβολα όλοι οι πιο πάνω παράγοντες έπαιξαν ρόλο στην κρίση που αντιμετώπισε η

Αργεντινή στις αρχές της δεκαετίας του 2000. Πιο σημαντική όμως ήταν η επίδραση της

ακολουθούμενης πολιτικής σχετικά με το νόμισμα της χώρας. Η πολιτική αυτή οδήγησε σε

συνδυασμό με εξωγενείς παράγοντες στην ανατίμηση του νομίσματος και στη σταδιακή

απώλεια της ανταγωνιστικότητας της χώρας. Παρά το ότι υπήρξε ανέκαθεν κλειστή

43

οικονομία, το γεγονός ότι δεν μπόρεσε να ανακάμψει από την κρίση της Ρωσίας σε

συνδυασμό με την υποτίμηση του βραζιλιάνικου νομίσματος την οδήγησε σταδιακά στη

εμπιστοσύνης των αγορών και τελικά στον οριστικό αποκλεισμό της από αυτές.

Δ. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Το 1997 εκδηλώθηκε στη γειτονική Βραζιλία μια βαθιά κρίση, η οποία είχε σαν

αποτέλεσμα τη δραστική υποτίμηση του βραζιλιάνικου νομίσματος, το οποίο έχασε

περίπου το 50% της αρχικής του αξίας. Οι αντίκτυποι της κρίσης στην Αργεντινή δεν

άργησαν να φανούν, αφενός διότι η Βραζιλία αποτελούσε έναν σημαντικό οικονομικό

εταίρο της, οπότε πλήγηκαν οι εξαγωγές της, αφετέρου επειδή η Βραζιλία απέκτησε μέσω

της υποτίμησης του νομίσματος της σημαντικά πλεονεκτήματα έναντι της Αργεντινής.

Αυξήθηκε ο αριθμός των εισαγωγών της Αργεντινής από τη Βραζιλία, οι εξαγωγές της

προς τη Βραζιλία μειώθηκαν, τα προϊόντα της αντικαταστάθηκαν στη διεθνή αγορά από τα

αντίστοιχα της Βραζιλίας, οι επιχειρήσεις της μετέφεραν την παραγωγή τους στη γείτονα

χώρα και οι διεθνείς επενδύσεις σχεδόν μηδενίστηκαν σε ολόκληρη την περιοχή λόγω των

ζοφερών οικονομικών προοπτικών της.

Τελικά η Αργεντινή οδηγήθηκε το 1999 σε ύφεση ύψους -4%, που κατέληξε σε

στασιμότητα το 2000, παρά τον τεράστιο όγκο δανείων εκ μέρους του ΔΝΤ και των

ιδιωτικών τραπεζών.

Της αυξήσεως του ποσοστού της ανεργίας ακολούθησαν διαμαρτυρίες και μαζικές

διαδηλώσεις του πληθυσμού, οι οποίες γρήγορα εξελίχθηκαν σε έναν δυναμικό παράγοντα

της πολιτικής της χώρας. Επίσης, αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των υποαπασχολούμενων

και, μέσω αυτών, των απασχολούμενων στην << άτυπη>> οικονομία. Σε συνθήκες μεγάλης

ανεργίας, αρκετοί αναζητούν την επίλυση των προβλημάτων τους στην αυτοαπασχόληση,

δηλαδή στ η λειτουργία δικών τους μικρών επιχειρήσεων, συνήθως χωρίς τα νόμιμα

έγγραφα. Για παράδειγμα, στην Αργεντινή έκαναν την εμφάνισή τους οι Cartoneros, οι

οποίοι συνέλλεγαν ανακυκλώσιμα υλικά από τα σκουπίδια, κυρίως χαρτικά και

χαρτοκιβώτια, τα οποία στη συνέχεια πουλούσαν – προφανώς εκτός των νομίμων πλαισίων

της αγοράς.

Ένα χαρακτηριστικό << φαινόμενο >> αυτής της περιόδου ήταν η εισαγωγή των

χρεωστικών ομολόγων σε πολλούς δήμους της Αργεντινής. Με την έκδοση και την

κυκλοφορία αυτών των ομολόγων δημοσίου πληρώνονταν μέχρι και το 50% του μισθού

τους, οι απασχολούμενοι στους δήμους, όπως επίσης και οι δημόσιοι υπάλληλοι. Τα

ομόλογα αυτά είχαν την ισχύ χαρτονομισμάτων και γίνονταν αποδεκτά σαν τέτοια από

πολλά καταστήματα της χώρας.

Ένα επιπρόσθετο φαινόμενο ήταν η δημιουργία ανταλλακτικών ενώσεων, οι οποίες στην

πραγματικότητα ενίσχυαν τη φυσική ανταλλαγή τροφίμων και υπηρεσιών, με σκοπό την

εξισορρόπηση των απολεσθέντων χρημάτων, από την έλλειψη ή τη μη πληρωμή της

εργασίας. Μέσα σε αυτές τις συγκεκριμένες ενώσεις, ανταλλάσσονταν για παράδειγμα

τομάτες με αυγά, κρέας με λαχανικά και ουτω καθεξής – όπως ακριβώς συνέβαινε σε όλο

τον κόσμο πριν ακόμα εφευρεθούν τα χρήματα σαν ανταλλακτικό μέσο συναλλαγών. Το

44

2001 το φαινόμενο αυτό εξελίχθηκε σε μαζική κλίμακα, αφού η κάθε γειτονιά και η κάθε

πόλη είχε το δικό της <<ανταλλακτήριο προϊόντων>>. Η συλλογική δε εκπροσώπηση όλων

αυτών των ανταλλακτηρίων, εξέδωσε το 2001 το δικό της νόμισμα (Credito), το οποίο

χρησιμοποιούνταν ακόμα και για την αγορά ακινήτων.

Ε. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ – ΧΡΕΟΚΟΠΙΑ

Λόγω της αποτελμάτωσης της οικονομίας, καθώς επίσης και του διαρκούς αρνητικού

εμπορικού ισοζυγίου ζητήθηκε , από μία μεγάλη μερίδα του πληθυσμού, η υποτίμηση του

νομίσματος. Η κυβέρνηση όμως δεν συνομολόγησε με τη συγκεκριμένη απαίτηση,

φοβούμενη αφενός την περαιτέρω έξοδο των κεφαλαίων στο εξωτερικό και αφετέρου τις

επιθέσεις εκ μέρους των κερδοσκόπων (μία μεθοδική, προγραμματισμένη και σταδιακή

υποτίμηση, θα είχε «αμβλύνει» αναμφίβολα την κρίση).

Τελικά, αποφασίστηκε από την κυβέρνηση ένας αρκετά πολύπλοκος συναλλαγματικός

μηχανισμός και η σύνδεσή του επίσημου νομίσματος της Αργεντινής με ένα καλάθι

νομισμάτων, το οποίο αποτελούνταν κατά 50% από ευρώ και κατά 50% από δολάρια- κατ’

αρχήν για τις διεθνείς συναλλαγές της χώρας ( κάτι που σήμαινε μια μικρή υποτίμηση του

πέσο μεταξύ 5% και 8% ).

Στα μέσα του 2001 και παρά το γεγονός ότι η ανωτέρω πρακτική δεν θεωρήθηκε σωστή

από πολλούς οικονομολόγους ( το διεθνές εμπόριο διενεργούνταν κυρίως στο χώρο του

δολαρίου και όχι του ευρώ, ενώ στο << καλάθι >> έπρεπε να συμμετέχει και το βραζιλιάνικο

νόμισμα), η αργεντίνικη οικονομία παρουσίασε μικρούς ρυθμούς ανάπτυξης, δίνοντας

αισιοδοξία στην κυβέρνηση της. Δυστυχώς όμως, ακολούθησε μια ύφεση σε παγκόσμια

κλίμακα ( αν και ήταν μάλλον η αφορμή, παρά η αιτία της χειροτέρευσης, μιας και τα

προβλήματα της χώρας δεν είχαν επιλυθεί ), η οποία προκλήθηκε από το τρομοκρατικό

χτύπημα στη Νέα Υόρκη ( 11.09.2001 ).

Η ύφεση είχε ως συνέπεια να χάσουν οι επενδυτές την εμπιστοσύνη τους γενικά απέναντι

στις αγορές και πολύ περισσότερο απέναντι σε κλασικά και ιστορικά επίφοβες οικονομικά

περιοχές, όπως η Λατινική Αμερική. Μόλις η κυβέρνηση της Αργεντινής ομολόγησε

δημοσίως το Νοέμβριο του 2001, ότι δεν μπορούσε να εκπληρώσει τις συνήθεις αξιώσεις

του ΔΝΤ αναφορικά με τον περιορισμό του δημοσιονομικού ελλείμματος της χώρας, το ΔΝΤ

αρνήθηκε να εμβάσει ένα προγραμματισμένο δάνειο, ύψους 1,25 δις $.

Η είδηση αυτή για τις παγκόσμιες χρηματαγορές, είχε σαν αποτέλεσμα να χαθεί άμεσα η

εμπιστοσύνη των επενδυτών απέναντι στην Αργεντινή, γεγονός το οποίο σχετίζεται με την

ξαφνική, μαζική και ταχύτατη << απόσυρση >> των κεφαλαίων από τη χώρα, η οποία

προκάλεσε μια τεράστια κρίση σε ολόκληρο το τραπεζικό σύστημα. Η κυβέρνηση όντας

τρομοκρατημένη από τις εξελίξεις, για να αποφύγει το ολοκληρωτικό χάος που θα

επακολουθούσε, εισήγαγε μια νομοθετική διάταξη, η οποία έθετε όριο στην ανάληψη

μετρητών από τους τραπεζικούς λογαριασμούς. Πιο συγκεκριμένα επετράπη η ανάληψη

μέχρι 250 πέσος την εβδομάδα. Μέσω αυτού του μέτρου, η κυβέρνηση αποσκοπούσε

ουσιαστικά στο να εμποδίσει την ανταλλαγή των πέσο με δολάρια, επειδή το τραπεζικό

45

σύστημα δεν ήταν σε θέση να ανταπεξέλθει ( πρακτικά, δεν υπήρχαν στις τράπεζες τα

χρήματα, για να πληρωθούν οι καταθέσεις – όπως είναι ο κανόνας διεθνώς και όχι η

εξαίρεση ).

Όμως η πράξη αυτή επιδείνωσε την ήδη υπάρχουσα κρίση εμπιστοσύνης στην οικονομία

της Αργεντινής, τόσο στο εξωτερικό, όσο και στο εσωτερικό της χώρας. Η μεσαία τάξη

αντέδρασε έντονα με αποτέλεσμα μις γενική απεργία στις 13 Δεκεμβρίου η οποία κατέληξε

λίγες μέρες αργότερα σε μαζικές και βίαιες διαδηλώσεις κοστίζοντας τη ζωή συνολικά σε 28

ανθρώπους. Αμέσως μετά παραιτήθηκε η πολιτική ηγεσία της χώρας, ενώ η ανάληψη της

προεδρίας από τον Adolfo Saa, κυβερνήτη μιας επαρχίας διήρκεσε μόλις πέντε μέρες,

εξαιτίας της άρνησης εκ μέρους των κυβερνητών των άλλων επαρχιών της Αργεντινής, να

στηρίξουν τα οικονομικά μέτρα που πρότεινε, μεταξύ των οποίων έναν εξορθολογισμό της

χώρας, καθώς επίσης και την κοπή ενός νέου νομίσματος, το ποίο θα είχε ελεύθερη

διακύμανση απέναντι στο δολάριο.

Το σημαντικότερο γεγονός της σύντομης αυτής ανάληψης της εξουσίας εκ μέρους του

Adolfo Saa ήταν η επίσημη αναγγελία της χρεοκοπίας της χώρας ( αδυναμία και στάση

πληρωμών απέναντι στους δανειστές της ) – μια απόφαση που διατήρησε και ο διάδοχος

του.

ΣΤ. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Η αδυναμία τήρησης των δημοσιονομικών στόχων του προγράμματος στήριξης της

οικονομίας από το ΔΝΤ έκανε φανερή σε όλες τις πολιτικές δυνάμεις της χώρας την ανάγκη

αλλαγής στρατηγικής. Προτάσεις όπως η δολαριοποίηση, η υποτίμηση και μετά η

δολαριοποίηση ή η εγκατάλειψη της πολιτικής της συνδεδεμένης ισοτιμίας αποτέλεσαν

θέμα προς συζήτηση. Κανένα πολιτικό κόμμα όμως δεν ήταν διαθέσιμο να αναλάβει το

ρίσκο της αλλαγής πορείας.

Στην πραγματικότητα η Αργεντινή είχε να επιλέξει μεταξύ διατήρησης της σύνδεσης του

νομίσματος με το δολάριο και επιδίωξη εσωτερικής υποτίμησης, ή υποτίμησης του

νομίσματος και εθελοντικής αναδιάρθρωσης του χρέους. Καμία από τις δύο πολιτικές δεν

ήταν άνευ ρίσκου. Για την μεν πρώτη τα αποτελέσματα ήταν ήδη φανερά. Η χώρα δεν

μπορούσε να εξασφαλίσει την απαιτούμενη χρηματοδότηση για να στηρίξει την πολιτική

αυτή και επιπλέον είχε παγιδευτεί σε βαθιά ύφεση, τα αποτελέσματα της οποίας ήταν

φανερά και στο τραπεζικό σύστημα. Χαρακτηριστική ήταν η μείωση ων συναλλαγματικών

της αποθεμάτων σε δολάριο. Για τη δε δεύτερη, η αναδιάρθρωση του χρέους θα κλόνιζε

την εμπιστοσύνη στη χώρα ακόμα περισσότερο και οι απώλειες του τραπεζικού τομέα θα

ήταν σημαντικές. Ακόμα το νόμισμά της θα ήταν πλέον ευάλωτο σε κερδοσκοπικές

επιθέσεις.

Κατά τα τέλη του 2002 η οικονομία της Αργεντινής άρχισε να αναπτύσσεται δειλά αλλά

με σταθερούς ρυθμούς, αφού άρχισε να αποφέρει καρπούς η υποτίμηση του νομίσματος, η

οποία κατέστησε τα προϊόντα της Αργεντινής πιο ανταγωνιστικά πλέον στις διεθνείς

αγορές, αντίθετα με τα ξένα προϊόντα που ακρίβυναν κατά πολύ, με συνέπεια να μειωθούν

46

αισθητά οι εισαγωγές τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών παραγόντων ήταν ευνοϊκός για

το εμπορικό ισοζύγιο της χώρας όπως επίσης και για τον περιορισμό του εξωτερικού χρέους

της.

Επομένως άρχισαν να ανακαλούνται τα μέτρα στήριξης που είχαν ληφθεί, μια εξέλιξη

που έδωσε ξανά ώθηση και ενίσχυσε την ιδιωτική κατανάλωση. Ο ρυθμός ανάπτυξης άγγιξε

το 8.9% το 2003, αν και από τα τέλη του 2003 εκδηλώνονται πολύ συχνά ελλείψεις στον

τομέα της ενέργειας, εξαιτίας της σχετικά μεγάλης αύξησης των υψηλών τιμών του

πετρελαίου και των ελλειμματικών επενδύσεων της χώρας ( κυρίως λόγω της κρίσης του

1998 ) σε ενεργειακές υποδομές.

Το 2004 ετέθησαν συγκεκριμένες εισηγήσεις στους παλαιούς δανειστές της Αργεντινής,

οι οποίες προέβλεπαν την πληρωμή του 25% και αργότερα του 35% των χρεών που

υπήρχαν πριν από την ημερομηνία που η χώρα χρεοκόπησε. Οι εισηγήσεις αυτές

προκάλεσαν δριμείς αντιδράσεις από μέρους των διεθνών πιστωτών του κράτους, οι οποίοι

αντιπροσώπευαν το 55% περίπου των χρεών του, με αποτέλεσμα να επιδεινωθούν οι

σχέσεις της Αργεντινής με το ΔΝΤ. Μετά από πολλές διπλωματικές προσπάθειες, η

Αργεντινή κατάφερε να πείσει την πλειοψηφία των δανειστών της – με εξαίρεση τη

Γερμανία και την Ιταλία.

Η διαδικασία της αποπληρωμής των παλαιών χρεών, μέσω αναχρηματοδότησης

συνήγαγε τελικά, κατά μέσο όρο, την πληρωμή του 50% των δανειακών κεφαλαίων μέσω

της έκδοσης τριών νέων ομολόγων δημοσίου, ανάμεσα στα οποία θα μπορούσαν να

διαλέξουν οι δανειστές, με συγκεκριμένους όμως περιορισμούς. Οι τόκοι των

ληξιπρόθεσμων δανείων δεν αναγνωρίσθηκαν από την Αργεντινή, παρά το γεγονός ότι

αρχικά είχε αποδεχτεί να τους πληρώσει, με συνέπεια οι ζημιές των διεθνών δανειστών της

να είναι κατά πολύ μεγαλύτερες από αυτές που εμφανίζονται.

Κοινό στοιχείο και των τριών ομολόγων του δημοσίου ήταν ότι σε αντίθεση με τα

προηγούμενα ομόλογα, δεν αναγνωρίζουν τη δικαιοδοσία των ξένων δικαστηρίων. Εάν για

παράδειγμα δηλαδή η Αργεντινή κάποια στιγμή σταματήσει ξανά να πληρώνει τα χρέη της,

τότε οι πιστωτές της μπορούν να υποβάλουν αγωγές αποκλειστικά στα <<εθνικά>> της

δικαστήρια ακολουθώντας τις εγχώριες νομικές διαδικασίες.

Καταλήγοντας συμπεραίνουμε ότι αν η κρίση στη χώρα έχει τελειώσει, θα μπορούσε

κάλλιστα να κάνει την εμφάνισή της ξανά στο μέλλον. Το πιο ανησυχητικό στοιχείο είναι ο

πληθωρισμός, ο οποίος εξακολουθεί να παραμένει στο 12%, ενώ το πιο καίριο πρόβλημα

της Αργεντινής στις μέρες μας είναι η εξασφάλιση της απαραίτητης ενέργειας, μιας και η

συνέχιση των ρυθμών ανάπτυξης μεταξύ 6% και 9% ( ουσιαστικά οι ρυθμοί αυτοί

χρειάζονται για να καταφέρει η Αργεντινή να επανέλθει στο, προ της κρίσης, οικονομικό

επίπεδό της), σχετίζεται κυρίως με την επίλυση του ενεργειακού της προβλήματος.

47

14. Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΙΡΛΑΝΔΙΑΣ (2008)

Α. Εισαγωγή.

Η Ιρλανδική οικονομική κρίση (2008-2013), η οποία είναι απόρροια της οικονομικής

κρίσης του 2007-2008, αποτελεί σημαντική πολιτική και οικονομική κρίση της Ιρλανδίας

και είναι υπεύθυνη για την πτώση της χώρας σε ύφεση για πρώτη φορά από τη δεκαετία

του 1980.

Β. Η οικονομική κατάσταση της Ιρλανδίας πριν την κρίση- Αιτίες

Επί σχεδόν δύο δεκαετίες η Ιρλανδία υπήρξε παγκόσμιο υπόδειγμα του νεοφιλελεύθερου

τρόπου ανάπτυξης. Η Ιρλανδική οικονομία αναπτύχθηκε γρήγορα κατά τη διάρκεια των

χρόνων του Κέλτικου Τίγρη (1994-2007), κυρίως εξαιτίας του μικρού φορολογικού

συντελεστή για τις εταιρίες. Επί μία δεκαετία και μέχρι το 2001, η Ιρλανδία είχε γίνει ο

παράδεισος των αμερικανικών πολυεθνικών υψηλής τεχνολογίας. Οι ρυθμοί ανάπτυξης της

χώρας άγγιζαν μέχρι και το 8%. Ωστόσο, η μετέπειτα ύφεση της αμερικάνικης οικονομίας

και η αλληλεξάρτησή της με την ιρλανδική, θα έριχναν το ρυθμό ανάπτυξης , πράγμα

απολύτως φυσιολογικό. Η τότε κυβέρνηση της χώρας υπό την κυριαρχία του κόμματος

Φίνα Φάιλ, φοβούμενη πως αυτό θα οδηγούσε στην πτώση των εκλογικών της ποσοστών

48

και την απώλεια της εξουσίας ακολούθησε νέα πολιτική ενθαρρύνοντας ένα είδος

οικονομικής άνθησης, το οποίο βασιζόταν, σχεδόν εξ’ ολοκλήρου, στα ακίνητα και τις

τραπεζικές εργασίες. Σχεδόν όλη η ιρλανδική οικονομία βασίστηκε πάνω στην

κατασκευαστική βιομηχανία. Ένας στους έξι Ιρλανδούς εργαζόταν έμμεσα ή άμεσα σε

αυτήν.

Από το 2001 και μετά, η χώρα θύμιζε ένα απέραντο εργοτάξιο καθώς κατασκευάζονταν σε

όλη τη χώρα δρόμοι, σιδηρόδρομοι, κτίρια για πάσα χρήση ακόμα και ολόκληρες συνοικίες.

Πάρα πολλοί πολίτες βλέποντας τις τιμές των ακινήτων να αυξάνονται συνεχώς έπαιρναν

δάνεια προκειμένου να αγοράσουν ακίνητα και να τα πουλήσουν στη συνέχεια σε

υψηλότερες τιμές, αποσπώντας έτσι μεγάλο κέρδος. Παράλληλα, οι ιρλανδικές τράπεζες

δάνειζαν με χαρακτηριστική ευκολία και με χαμηλά επιτόκια κάθε είδους κατασκευαστή

που ζητούσε δάνειο για να χτίσει και κάθε καταναλωτή που θα ήθελε να αγοράσει σπίτι.

Οι ίδιες οι τράπεζες της Ιρλανδίας δανείζονταν από άλλες τράπεζες, κυρίως ευρωπαϊκές με

σκοπό να καλύψουν τα τεράστια ποσά που δάνειζαν στους πολίτες.

Γ. Εκδήλωση της κρίσης

Η Ιρλανδία ανακοίνωσε επίσημα πως βρίσκεται σε ύφεση το Σεπτέμβρη του 2008 όμως τα

πρώτα σημάδια της οικονομικής κρίσης εμφανίστηκαν στο τέλος του 2007, όταν έσκασε η

φούσκα των στεγαστικών δανείων στις ΗΠΑ. Η ιρλανδική αγορά ακινήτων αποδείχθηκε

εξίσου σαθρή με την αμερικανική. Οι τιμές άρχισαν να πέφτουν ραγδαία. Τα δάνεια που

δίνονταν απλόχερα κόπηκαν, οι καταναλωτές αποθαρρύνθηκαν, πολλές κατασκευαστικές

εταιρείες βρέθηκαν με τεράστια χρέη προς τις τράπεζες και άρχισαν να κλείνουν η μία μετά

την άλλη. Οι τράπεζες της Ιρλανδίας, οι οποίες ήταν αδύνατον να επιστρέψουν τα χρήματα

που είχαν δανειστεί από τις ευρωπαϊκές τράπεζες, ζήτησαν τη βοήθεια του κράτους. Η

κυβέρνηση έσπευσε να σώσει τις τράπεζες με τα χρήματα των φορολογουμένων. Τις

εθνικοποίησε το 2008, μεταφέροντας τα τεράστια χρέη τους σε όλους τους Ιρλανδούς

πολίτες. Για να καλύψει τα τεράστια χρέη των τραπεζών, που τώρα είχαν γίνει χρέη του

κράτους, η κυβέρνηση πήρε αμέσως σκληρά μέτρα λιτότητας. Έγιναν μεγάλες περικοπές σε

μισθούς και επιδόματα, που σε συνδυασμό με τη βαριά φορολογία είχαν καταστροφικές

49

επιπτώσεις για τους Ιρλανδούς πολίτες. Ένα μεγάλο μέρος των πολιτών αδυνατώντας να

πληρώσει τους φόρους έχασε τα ακίνητά του. Η ανεργία αυξήθηκε από 4,2% σε 14,6%

μέσα σε πέντε περίπου χρόνια, ενώ η οικονομική κατάσταση στην οποία βρέθηκε η

Ιρλανδία άλλαξε την πορεία της αγοράς με αποτέλεσμα να μην προσελκύει πια ξένους

επενδυτές. Η κρίση προχώρησε και στο χρηματοπιστωτικό τομέα σημειώνοντας μια

δραστική μείωση στις τιμές των μετοχών των Ιρλανδικών τραπεζών. Ακόμα πάρα πολλοί

Ιρλανδοί πολίτες εγκατέλειψαν τη χώρα τους προκειμένου να βρουν καλύτερη τύχη.

Συγκεκριμένα, υπολογίστηκε ότι 34,500 άνθρωποι έφυγαν από την Ιρλανδία από το 2009

έως το 2010, από τους οποίους 27,700 ήταν Ιρλανδοί.

Στην προσπάθεια να βρεθεί μια λύση στην οικονομική κατάσταση η Ιρλανδική κυβέρνηση

δημιούργησε το 2009 τη NAMA (National Asset Management Agency). Η ΝΑΜΑ είναι μια

εταιρεία που διαχειρίζεται χρηματοδοτικά, τραπεζικά εργαλεία χωρίς να έχει τις ιδιότητες

μιας τράπεζας καθώς δεν δέχεται καταθέσεις και δεν έχει ειδική άδεια. Αργότερα, η

ιρλανδική κυβέρνηση, αφότου είχε εγγυηθεί όλα τα δάνεια που είχαν δώσει οι τραπεζίτες

της, έφτασε στο χείλος της χρεοκοπίας και ζήτησε τη βοήθεια της Ευρωζώνης. Οι υπουργοί

Οικονομικών της ΕΕ ενέκριναν στις 21 Νοεμβρίου 2010 τριετές πρόγραμμα για οικονομική

στήριξη της Ιρλανδίας. Έτσι η Ιρλανδία πήρε 85 δις ευρώ από το ΔΝΤ και τον Ευρωπαϊκό

μηχανισμό βοήθειας.

Δ. Η κατάσταση που επικρατεί σήμερα

Σήμερα, επτά σχεδόν χρόνια μετά την πρωτοεμφάνιση της κρίσης τα δημοσιονομικά της

Ιρλανδίας έχουν ισορροπήσει. Μάλιστα η Ιρλανδία αναμένεται να βγει από το πρόγραμμα

βοήθειας της ΕΕ και του ΔΝΤ στις 15 Δεκεμβρίου 2013 χωρίς να λάβει προληπτικά επιπλέον

βοήθεια. Θα είναι η πρώτη χώρα της ευρωζώνης που έλαβε οικονομική βοήθεια και

καταφέρνει να ολοκληρώσει επιτυχώς το πρόγραμμα. Πρόσφατα ο υπουργός Οικονομικών

Μάικλ Νούναν ανέφερε ότι προβλέπονται οικονομίες που τελικά είναι χαμηλότερες από

αυτές που είχαν σχεδιαστεί αρχικά, πράγμα που σημαίνει πως θα χαλαρώσει το πρόγραμμα

λιτότητας.

50

15. Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΙΣΛΑΝΔΙΑΣ (2008)

Η κρίση της Ισλανδίας απασχολεί ακόμα και σήμερα αρκετούς οικονομολόγους διότι το

2007, ένα χρόνο πριν την οικονομική κατάρρευση, θεωρούνταν η ιδανική χώρα για να ζήσει

κανείς. Το 2008, όμως, έκανε ένα μεγάλο άλμα στο κενό! Παρόλα αυτά σήμερα ξεπερνά την

κρίση πολύ εύκολα σε σχέση με άλλες χώρες. Ας πάρουμε τα πράγματα, όμως, από την

αρχή. Ποια ήταν τα αίτια που οδήγησαν στην οικονομική ύφεση μια χώρα που στηριζόταν

καθαρά στην παραγωγή;

51

Η εφαρμογή μιας επικίνδυνης πολιτικής ήταν το βασικό αίτιο. Έριξαν τα επιτόκια των

δανείων πολύ χαμηλά θεωρώντας πως με αυτό τον τρόπο θα καταφέρουν να αυξήσουν τα

έσοδα του κράτους, αφού οι πολίτες θα έπαιρναν πολλά δάνεια γιατί θα το έβρισκαν

<<καλή ευκαιρία>>. Και πράγματι έτσι έγινε. Ο κόσμος δεν είχε αντιληφθεί την καταστροφή

που ερχόταν από την αλόγιστη συμπεριφορά τους. Αγόραζαν σπίτια, αυτοκίνητα,

συμπεριφέρονταν σαν εκατομμυριούχοι. Κατά αυτόν τον τρόπο επαναπαύτηκαν,

σταμάτησαν την παραγωγή, τις ιχθυοκαλλιέργειες, τις εκτροφές ζώων που ήταν οι κύριες

πηγές εσόδων τους, αφού δεν το θεωρούσαν απαραίτητο. Και οι τράπεζες, βέβαια που

πλέον έλεγχαν τα πάντα, αντί να εργάζονται για την ασφάλεια τους ανταγωνίζονταν μεταξύ

τους για το ποια θα έχει τα μεγαλύτερα κέρδη. Όλα, όμως, τελείωσαν το φθινόπωρο του

2008, όταν οι τράπεζες κατέρρευσαν και η κυβέρνηση προσπαθούσε μάταια να βρει

χρήματα, ώστε να τις σώσει. Στάθηκαν πολύ τυχεροί μιας και κανένας ξένος δανειστής δεν

προσφέρθηκε να τους βοηθήσει αφού όλα αυτά θα τα πλήρωναν οι Ισλανδοί πολίτες τώρα.

Για να αρχίσει, όμως, η άνοδος της οικονομίας έπρεπε να ληφθούν αυστηρά μέτρα.

Αρχίζει, λοιπόν, να μειώνεται η αξία της κορόνας με αποτέλεσμα το δάνειο να αυξάνεται

ραγδαία και η αξία του σπιτιού, για παράδειγμα, να μειώνεται. Κάπως έτσι σχεδόν όλοι οι

πολίτες μένουν στο δρόμο αφού τους έχουν κάνει έξωση και αρχίζουν τα κινήματα και τις

διαδηλώσεις. Η κατάσταση είναι πραγματικά δραματική. Η κρίση κορυφώνεται το 2009 και

η αστυνομία αναγκάζεται να κάνει χρήση δακρυγόνων μετά από πολλά χρόνια. Όλες αυτές

οι διαδηλώσεις, όμως, έφεραν αποτέλεσμα αφού η κυβέρνηση παραιτήθηκε και εκλέχθηκε

μια νέα.

Με τον πρόεδρο Γκρίμσον τα πράγματα αλλάζουν. Δίνει μια ψήφο στον κάθε πολίτη για να

τον κάνει να νιώσει ότι αξίζει. Τους καλεί 2 φορές σε δημοψήφισμα για να αποφασίσουν αν

είναι διατεθειμένοι να συμβάλλουν στην αποπληρωμή των χρεών των τραπεζών. Αυτοί

βέβαια απάντησαν όχι και με την ψήφο τους αυτή ενεργοποιήθηκαν και αντιστάθηκαν.

Αυτό οδήγησε στην ενδυνάμωση την κοινωνίας αλλά και της δημοκρατίας εφόσον το

πρόβλημα δεν ήταν μόνο η οικονομία αλλά και η ηθική και κοινωνική ανάκαμψη της χώρας.

Ο πρόεδρος της δημοκρατίας πίστευε στο λαό του και θέλοντας να τονώσει το ηθικό των

52

πολιτών, πήγε κόντρα σε κυβερνητικούς παράγοντες που ήθελαν η χώρα να δανειστεί από

το Δ.Ν.Τ, εκβιάζοντάς τον ότι θα μείνει εκτός Αγορών. Βέβαια, όλα αυτά ήρθαν μετά από

πολλές θυσίες όπως αναφέραμε παραπάνω, με φόρους και περικοπές. Η Ισλανδία, λοιπόν,

με τον δικό της μοναδικό τρόπο αντιμετωπίζει την κρίση. Φοιτητές από όλη τη χώρα

έφτιαξαν ιστοσελίδα στην οποία αναθεωρούσαν το σύνταγμα, πρόσθεταν τις δικές του

ιδέες και το αναρτούσαν δημόσια ώστε να δουν τις αντιδράσεις των πολιτών και τις

απόψεις τους και μετά τις έστελναν στον υπουργό. Επέβαλε ελέγχους κεφαλαίου, για να

σταματήσει την οικονομική ύφεση. Εισήγαγε εκατό νέους φόρους και περιέκοψε τις

δαπάνες. Επίσης, δανείστηκε χρήματα από τους Σκανδιναβούς γείτονές της και το Διεθνές

Νομισματικό ταμείο. Αλλά έχουμε και ένα καινούριο κόμμα με το όνομα <<Το καλύτερο

κόμμα>> το οποίο αποτελούνταν από ανθρώπους χωρίς πολιτικό παρελθόν και με αρχηγό

ένα διάσημο κωμικό της Ισλανδίας. Έτσι οι πολίτες αρχίζουν να νιώθουν την αισιοδοξία να

αιωρείται και τις <<καλύτερες μέρες>> να έρχονται. Το συναίσθημα αυτό κορυφώθηκε

όμως, όταν δικαιώθηκαν με την φυλάκιση των υπαίτιων της οικονομικής κρίσης και των

άστεγων. Αυτά ήταν τα σημαντικότερα βήματα της οικονομικής τους ανόδου.

Σήμερα η Ισλανδία έχει πολύ χαμηλό ποσοστό ανεργίας, ενώ σε όλο τον κόσμο η ανεργία

σαρώνει τα πάντα, και συνεχίζει την άνοδό της σταθερά. Η πρωθυπουργός τους πασχίζει

για το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα και την ένταξη της χώρας στην Ευρωζώνη αλλά και οι

πολίτες έχουν ανεβάσει την παραγωγή στα ύψη. Οι Βίκινγκς δίνουν ένα σημαντικό μάθημα

σε όλες τις χώρες του κόσμου. Σημασία έχει πάνω απ’ όλα η συλλογική προσπάθεια και η

συμβολή των πολιτικών στην αισιοδοξία των πολιτών. Γιατί μόνο έτσι θα κατορθωθεί το

ποθητό αποτέλεσμα.

53

16. Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΗΠΑ (2007)

Η χρηματοοικονομική κρίση, που ξεκίνησε στην αγορά στεγαστικών δανείων χαμηλής

εξασφάλισης (subprime mortgages) των ΗΠΑ το καλοκαίρι του 2007 μετατράπηκε ραγδαία

σε κρίση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος και μεταφέρθηκε στην

πραγματική οικονομία με ταχύ ρυθμό.

Η πρώτη φούσκα έσπασε στην αγορά κατοικιών στις ΗΠΑ το καλοκαίρι του 2007. Στη

συνέχεια, ακολούθησαν οι αγορές όπου διαπραγματεύονταν προϊόντα τα οποία

προέρχονταν από τιτλοποιήσεις στεγαστικών δανείων. Αργότερα ακολούθησαν φούσκες σε

αγορές πιο σύνθετων προϊόντων, όπως τα CDOs. H πρωτοφανής ανικανότητα των τραπεζών

να «απορροφήσουν» τους κινδύνους που επιφέρονται, είχε ως αποτέλεσμα την

κατάρρευση μεγάλων εταιριών (πτώχευση της Lehman Brothers), όπως και ασφαλιστικών ή

τραπεζικών οργανισμών αργότερα.

Ο άνευ προηγουμένου κλονισμός του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος οδήγησε

σε κρίση εμπιστοσύνης, η οποία στη συνέχεια εκδηλώθηκε ως κρίση ρευστότητας.

Η χρηματοοικονομική κρίση πέρασε στην πραγματική οικονομία με δύο τρόπους: Πρώτον,

μέσω της απροθυμίας των πιστωτικών ιδρυμάτων να χορηγήσουν δάνεια και δεύτερον,

μέσω της καταστροφής του πλούτου νοικοκυριών και των επιχειρήσεων από το σπάσιμο

στις φούσκες. Το εξωτερικό εμπόριο κατέρρευσε και σημαντικότερο, λόγω του σχετικού της

μεγέθους, για πρώτη φορά στα τελευταία τριάντα χρόνια, μειώθηκε η κατανάλωση.

Συνεπεία τούτων είχαμε την εντυπωσιακή μείωση του ΑΕΠ παγκοσμίως, την μείωση της

απασχόλησης και την αύξηση της ανεργίας. Mπορούμε, λοιπόν, να συμπεράνουμε ότι η

Κρίση του 2008 διαφέρει σε πολλά σημεία σε σχέση με τις προηγούμενες μέχρι τώρα.

Η χρηματοοικονομική κρίση δεν μπορεί να αποδοθεί σε μία και μόνον αιτία. Προήλθε από

συνδυασμό παραγόντων, πολλοί από τους οποίους επηρέαζαν και επέτειναν τη δυναμική

54

των υπολοίπων. Πολλοί αναλυτές ξεκινούν, αναζητώντας τα βαθύτερα αίτια της κρίσης

πέραν από τον περιορισμένο χρηματοοικονομικό χώρο, σε ανισορροπίες των παγκόσμιων

οικονομιών οι οποίες οδήγησαν σε στρεβλώσεις επιτοκίων. Ως πρώτος λοιπόν παράγοντας

αναφέρονται οι διεθνές ανισορροπίες μεταξύ των χωρών του πλανήτη όσον αφορά την

εσωτερική τους αποταμίευση και επένδυση. Οι ανισορροπίες εκδηλώθηκαν με υψηλά

ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών των Η.Π.Α. και υψηλά πλεονάσματα των χωρών της

Ασίας, ιδιαίτερα της Κίνας.

Οι ανισορροπίες αυτές οδήγησαν σε φτηνό χρήμα, μεγάλη ρευστότητα και χαμηλά

πραγματικά επιτόκια. Τα χαμηλά πραγματικά επιτόκια στη συνέχεια έδωσαν ώθηση σε

υπάρχουσες ανισορροπίες του χρηματοοικονομικού τομέα, όπως η φούσκα των ακινήτων

και το κυνήγι των υψηλών αποδόσεων με τη χρήση εξωτικών χρηματοοικονομικών

εργαλείων.

Ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας ήταν η φούσκα ακινήτων στις ΗΠΑ. Από το 2001 οι

τιμές των ακινήτων ξεκίνησαν μια ανοδική πορεία, η οποία αν και προβλημάτισε πολλούς

αναλυτές, αφέθηκε ελεύθερη να εξαπλωθεί. Η άνοδος των τιμών των κατοικιών σταμάτησε

στα μέσα του 2006 και, έκτοτε, οι τιμές άρχισαν να πέφτουν και να σταθεροποιούνται

περίπου τον Απρίλιο του 2009. Η πτώση αυτή, που διήρκεσε για 3 περίπου χρόνια,

απελευθέρωσε τις δυνάμεις της κρίσης.

Η πτώση των τιμών των κατοικιών οδήγησε σε καθυστερήσεις των δόσεων των νοικοκυριών

προς τις τράπεζες. Ορισμένα νοικοκυριά άρχισαν να αντιλαμβάνονται ότι η αξία του σπιτιού

που πρόσφατα αγόρασαν έπεσε κάτω από την αξία δανείου τους και ότι τους συνέφερε να

παραδώσουν τα κλειδιά στην τράπεζα και να φύγουν. Η χρεοκοπία των νοικοκυριών

οδήγησε και σε μειωμένες εισροές στα ταμεία των τιτλοποιημένων δανείων.

Πώς, όμως, μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την κρίση;

Αναλυτές προτείνουν διάφορα δραστικά μέτρα ως προς τον εμπορικό τομέα.

Πολιτικές επιτοκίων, καινοτόμες πολιτικές παροχής ρευστότητας, ακόμα και προτάσεις περί

σύστασης συστήματος εγγύησης των καταθέσεων, φαίνονται πλέον βιώσιμες λύσεις.

Ως συμπέρασμα, στο μέλλον, όταν η παγκόσμια οικονομία βρει τη νέα ισορροπία της, οι

ρυθμοί ανάπτυξης αναμένονται χαμηλότεροι σε σχέση με το προ κρίσης παρελθόν. Τα

πραγματικά επιτόκια θα είναι υψηλότερα, τα υπερχρεωμένα κράτη θα ακολουθούν

περιοριστική δημοσιονομική πολιτική, και οι Αμερικανοί καταναλωτές, που στο παρελθόν

τόνωναν τις εξαγωγές πολλών χωρών, θα αποταμιεύουν περισσότερο. Ο

χρηματοοικονομικός τομέας θα υποστεί μεγάλες πιέσεις, κυρίως από τους επόπτες, οι

οποίοι αναμένεται να κάνουν πιο αυστηρούς τους κανόνες κεφαλαιακής επάρκειας, να

επιβάλλουν μεγαλύτερη προστασία απέναντι στην έλλειψη ρευστότητας, να επιβάλλουν

55

μεγαλύτερο κόστος στο μέγεθος των τραπεζικών ομίλων. Περισσότερη διαφάνεια και

απλότητα και κοινοί λογιστικοί κανόνες διεθνώς είναι η τάση του μέλλοντος. Μεγαλύτερη

ευαισθησία στα μακροοικονομικά ενδογενή ρίσκα είναι επίσης η νέα τάση.

Μεγαλύτερη προσοχή στη σταθερότητα του χρηματοοικονομικού συστήματος και στις

φούσκες των τιμών των περιουσιακών στοιχείων είναι κάτι που θα δούμε τόσο στη θεωρία

των ακαδημαϊκών κύκλων όσο και στην πράξη των εποπτικών αρχών.

Η Ευρώπη ίσως είναι πιο έτοιμη για αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο. Στις Η.Π.Α. το εποπτικό

σύστημα είναι κατακερματισμένο και η Wall Street εξακολουθεί να μπορεί να ασκεί

τεράστια επιρροή στην ακολουθούμενη πολιτική.

Η εκεί διαμάχη ανάμεσα στους τραπεζίτες και τους επόπτες αναμένεται έντονη και

ενδιαφέρουσα.

56

17. ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΡΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

Α. Συμμετείχαν οι παρακάτω μαθητές και μαθήτριες της Β’ Τάξης του 2ου ΓΕΛ Σπάρτης

1. ΚΟΝΙΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ

2. ΚΟΥΜΠΑΡΗ ΜΑΡΙΑ

3. ΚΟΥΤΣΟΥΜΠΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

4. ΜΟΥΣΤΑΚΗΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ

5. ΜΠΑΚΟΓΙΩΡΓΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ

6. ΜΠΑΣΟ ΧΡΗΣΤΟΣ

7. ΠΑÏΑΙ ΑΛΓΚΕΡΤΑ

8. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ

9. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ

10. ΠΛΑΓΑΚΗ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ

11. ΠΛΑΓΑΚΗ ΙΩΑΝΝΑ

12. ΡΕΤΣΙΝΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ

13. ΣΑΧΑΜΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

14. ΣΤΟΥΜΠΟΥ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ

15. ΣΤΡΑΤΗΓΑΚΗ ΕΛΕΝΗ

16. ΤΑΜΠΑΚΗ ΔΗΜΗΤΡΑ

17. ΤΡΑΓΓΑΝΙΔΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ

18. ΤΣΑΤΟΥΜΑ ΓΕΩΡΓΙΑ

19. ΧΟΥΔΑΛΗ ΚΑΛΥΨΩ

Β. ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ : ΔΟΥΝΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΠΕ09.

57

18. ΠΗΓΕΣ ΑΝΤΛΗΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ

Α. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αρχές Οικονομίας Α’ Τάξη Γενικού Λυκείου.

2. Ιστορία του Νεότερου και του Σύγχρονου Κόσμου Γ’ Τάξη Γενικού Λυκείου.

3.Οικονομικές Θεωρίες και Κρίσεις. Συγγραφέας: Νίκος Χριστοδουλάκης. Εκδόσεις: Κριτική.

4. Εισαγωγή στην Οικονομική Ιστορία της Ευρώπης- Βασίλης Κρεμμυδάς- Εκδόσεις Γνώση

1996.

5 .Εισαγωγή στη Νεοελληνική Οικονομική Ιστορία- Εκδόσεις Τυπωθήτω- 1999

6. Ιστορία της Ευρώπης- Από τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα Ευρωπαϊκά Κράτη. 5ος- 18ος

αιώνας.S. Berstein- P. Mizza- Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Β. ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

1. http://www.archaiologia.gr/

Δρ Παναγιώτης Τσέλεκας. Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Θεσσαλονίκης.

2. http://oikonomica.com/2012/01/14/tulip_mania/

3. http://tomaganopigado.blogspot.gr/2010/06/blog-post_718.html

4. http://www.cup.gr/Downloads/Articles/MICROBS.pdf

5. http://el.wikipedia.org/wiki/

6. http://www.tovima.gr/politics/

7.http://news247.gr/eidiseis/afieromata/petrelaio_oi_kriseis_poy_sygklonisan_ton_planh

th.1653557.html

8. http://www.euro2day.gr/-/article-folder-item/4604/1973-1979-h-diethnhs-oikonomia-

se-sok.html

9. http://tribunashqiptare.net/?p=4736

10 http://digilib.lib.unipi.gr/dspace/bitstream/unipi/4818/1/Spiliopoulos.pdf

11.http://www.pspa.uoa.gr/fileadmin/pspa.uoa.gr/uploads/Undergraduate/42582S_Com

parative_Politics_II_Argent-Hellas_2012-13.pdf

12. https://dspace.lib.uom.gr/bitstream/2159/15189/3/SeretidouDimitraMsc2012.pdf

58

13. http://www.imf.org/external/index.htm

14. http://www.exandasdocumentaries.com/documentaries/chronologically/2011-

2012/286-mathimata-apo-tous-vikings

15. http://digilib.lib.unipi.gr/dspace/bitstream/unipi/3915/1/Mouchtari.pdf

16. http://www.exandasdocumentaries.com/documentaries/chronologically/2010-

2011/202-o-ypakouos-tigris

17. http://en.wikipedia.org/wiki/2008%E2%80%9313_Irish_financial_crisis\

18. http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathremote_1_08/11/2013_526766

19. http://www.naftemporiki.gr/finance/story/716155

20.http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CE%BA%CF%81%CE%B

1%CF%84%CE%AF%CE%B1_%CF%84%CE%B7%CF%82_%CE%99%CF%81%CE%BB%CE%B1%

CE%BD%CE%B4%CE%AF%CE%B1%CF%82

21.http://www.skai.gr/news/finance/article/247294/tin-teleutaia-dosi-daneiou-apo-tin-

eurozoni-elave-i-irlandia-/

22. Wikipedia.org

23. Eurobank Research: Οικονομία και Αγορές

ISSN: 1790-6881

59

19.ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΘΕΜΑ ΣΕΛΙΔΕΣ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1

2. ΚΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΘΗΝΑΣ 5ος ΑΙΩΝΑΣ Π.Χ 2-6

3. ΚΡΙΣΕΙΣ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ 6-10

4. ΚΡΙΣΕΙΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑ 10-15

5. ΚΡΙΣΗ ΤΟΥΛΙΠΑΣ ΣΤΗΝ ΟΛΛΑΝΔΙΑ 16-18

6. ΛΙΜΟΣ ΙΡΛΑΝΔΙΑΣ 19-24

7. Η ΥΦΕΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1875-1895 24-26

8. ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΥΦΕΣΗ 1929 26-31

9. Η ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΙΝΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 31-33

10. ΟΙ ΠΤΩΧΕΥΣΕΙΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 33-35

11. ΠΕΤΡΕΛΑЇΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ ’70 35-36

12. Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΛΒΑΝΙΑΣ 37-38

13. Η ΠΤΩΧΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΡΓΕΝΤΙΝΗΣ 39-46

14. Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΙΡΛΑΝΔΙΑΣ ΤΟ 2008 47-49

15. Η ΚΡΙΣΗ ΤΗΣ ΙΣΛΑΝΔΙΑΣ ΤΟ 2008 50-53

16. Η ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΗΠΑ 53-55

17. ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 56

18. ΠΗΓΕΣ ΑΝΤΛΗΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ 57-58

19. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 59