θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

11 Θεωρητικές έννοιες

Στις διαδικασίες της αναπαραγωγής οι οποίες είναι παντού και πάντοτε

κοινωνικά και τοπικά προσδιορισμένες (Jordan 199367-128) ο χώρος αλληλεπιδρά

με το σώμα τις μαιευτικές πρακτικές και τις κοινωνικές αντιλήψεις για τη μητρότητα

και το φύλο διαμορφώνεται από αυτές αλλά ταυτόχρονα τις (ανα)παράγει Ο τοκετός

είναι ένα έντονα χωρικό όπως και κοινωνικό φαινόμενο (Fannin 2003 Odent 1999

2003 Davis-Floyd 1992 Kitzinger 2000) και ως τέτοιο συνιστά αντικείμενο

διερεύνησης όχι μόνο της ιατρικής και των κοινωνικών επιστημών αλλά και των

επιστημών του χώρου (Abel amp Kearns 1991 Weisman 1981 1992 Franck amp Lepori

2007) Όπως όλα τα κοινωνικά φαινόμενα (Massey 1992) έτσι και ο τοκετός

αλληλεπιδρά με τους πραγματικούς και φαντασιακούς τόπους στους οποίους

εκτυλίσσεται περισσότερο ίσως από άλλες δραστηριότητες καθώς οι μαιευτικές

πρακτικές και οι λειτουργίες του γυναικείου σώματος επηρεάζονται άμεσα από αλλά

και καθορίζουν τη διαρρύθμιση και την ατμόσφαιρα του χώρου

Η εφαρμογή των εννοιών και των εργαλείων της κοινωνικής παραγωγής του

χώρου της χωρικότητας του σώματος και της συγκρότηση του φύλου μέσω του

χώρου μπορεί να προσφέρει έναν πληρέστερο τρόπο κατανόησης των κοινωνικών

αντιλήψεων και πρακτικών γύρω από τη γέννα και το ρόλο τους στη συγκρότηση του

φύλου και της μητρικής υποκειμενικότητας το lsquoκλειδίrsquo για την αποκρυπτογράφηση

των τελετουργιών και νοημάτων που περιβάλλουν τη γέννηση και κατrsquo επέκταση

των βασικών αξιών μιας κουλτούρας (Kitzinger 1980 Davis-Floyd 1992 Odent

2003)

111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου

Σε όλα τα κοινωνικά πλαίσια και σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες η διάσταση

του χώρου αποτελεί έναν ενεργό παράγοντα Είναι ταυτόχρονα αποτέλεσμα και

προϋπόθεση των κοινωνικών σχέσεων και της μορφής της κοινωνίας laquoΤο κοινωνικό

και το χωρικό είναι αδιαχώριστα ο χώρος συγκροτείται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και υλικών κοινωνικών πρακτικών hellip [και] το κοινωνικό κατασκευάζεται χωρικά

επίσηςraquo (Massey 1994254 255)

Η εννοιολόγηση του χώρου ως ένα ουδέτερο στοιχείο χαρακτηρίζει το λόγο γύρω

από τη διάσταση του χώρου ουσιαστικά από τον 18ο αιώνα όταν laquoο χώρος

αντιμετωπιζόταν ως το νεκρό το αμετάβλητο το μη-διαλεκτικό το αμετακίνητοraquo

(Foucault 198070) Στην καθημερινή πρακτική οι αρχιτέκτονες οι κατασκευαστές

7

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

και οι χρήστες του χώρου τον αντιμετωπίζουν ως ένα υλικό υπόβαθρο που

καθορίζεται από γεωμετρικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά ανεξάρτητη από

κοινωνικές σχέσεις και πολιτισμικά φαινόμενα ως ένα ουδέτερο lsquoδοχείοrsquo για τις

δραστηριότητες της καθημερινής ζωής Έτσι ο χώρος καθίσταται lsquoαόρατοςrsquo

θεωρείται δεδομένος και αδρανής και laquoαντιμετωπίζεται ως μια πραγματικότητα της

φύσηςraquo (Harvey 1989203) Το ζήτημα του χώρου έκανε πολύ καιρό laquoνα

εμφανιστεί ως ένα ιστορικό-πολιτικό πρόβλημαraquo (Foucault 1980149) Η διάσταση

του χώρου αποτελούσε ένα τεχνικό και όχι κοινωνικό ζήτημα και laquoήταν σχετικά

περιφερειακή σε σχέση με τις lsquoεπιστήμες του ανθρώπουrsquoraquo (Soja 19962)

Τα τελευταία χρόνια όμως η laquoσυγχρονικότητα και αλληλεξαρτώμενη

πολυπλοκότητα του κοινωνικού του ιστορικού και του χωρικούraquo (Soja 19962) η

lsquoκοινωνική παραγωγή του χώρουrsquo έχει αποτελέσει βασικό αντικείμενο ενασχόλησης

γεωγράφων (Harvey Soja Massey) ανθρωπολόγων (Rapoport Ardener Augeacute)

ιστορικών και φιλοσόφων (Foucault Lefebvre) και είναι ένα θέμα που απασχολεί και

την αρχιτεκτονική θεωρία με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (πχ η αρχιτεκτονική

ως μέσο για την αλλαγή της κοινωνίας στον μοντερνισμό η σχέση της μορφής της

πόλης με την κοινωνική οργάνωση) Η θέση ότι ο χώρος είναι αδιαχώριστος από τις

κοινωνικές διαδικασίες ότι η κοινωνία έχει χωρική μορφή laquoγίνεται τώρα αποδεκτό

ευρέωςraquo διαπιστώνει η Doreen Massey το 1992 (1994255)

Αυτή η παραδοχή γεννά δύο βασικά ερωτήματα περιεχομένου και μεθοδολογίας

τα οποία θα χρησιμεύσουν στην εξέταση της παραγωγής των χώρων του τοκετού

Πρώτον σε τι συνίσταται αυτή η αλληλεπίδραση χώρου και κοινωνίας Πως η

οργάνωση του χώρου δίνει υλική υπόσταση σε κοινωνικές αντιλήψεις και σχέσεις

εξουσίας τις παράγει και τις αναπαράγει πως σχετίζονται τα υλικά χαρακτηριστικά

των χώρων με τις πρακτικές κατοίκησης και τις κοινωνικές αντιλήψεις

Και δεύτερον πως μπορεί να διερευνηθεί η διαλεκτική σχέση χώρου και

κοινωνίας Με τι κριτήρια και εργαλεία μπορούμε να σκεφτούμε για τον χώρο πέρα

από τον lsquoπαραδοσιακόrsquo δυισμό της λειτουργίας και της μορφής

Η χρήση ως παραγωγή του χώρου Στην ανθρωπολογία του χώρου και τη γεωγραφία

καθώς πιο πρόσφατα στην αρχιτεκτονική θεωρία χρησιμοποιούνται οι έννοιες της

χρήσης και της αναπαράστασης των σχέσεων-μεταξύ (Massey 2001) ο χώρος

γίνεται αντιληπτός laquoόχι ως αντικείμενο αλλά ως σχέση ανάμεσα σε πράγματα

χώρους άτομα και ιδέεςraquo (Borden 199684) Οι χρήστες των κτιρίων ορίζονται

8

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

laquoόπως και οι αρχιτέκτονες και οι κατασκευαστές τους ως παραγωγοί του χώρου

Η αρχιτεκτονική συνεχώς ανα-παράγεται μέσα από την χρήση και την καθημερινή

ζωήraquo (Rendell 2000101102) αλλά και ο ίδιος ο χώρος επιδρά στον τρόπο χρήσης

του στη ζωή των ανθρώπων και στην κατασκευή ταυτοτήτων Ο χώρος δεν

θεωρείται laquoουδέτερος και αδρανής αλλά ένα αναπόσπαστο και μεταβαλλόμενο

τμήμα της καθημερινής ζωής στενά συνδεδεμένο με τις κοινωνικές και προσωπικές

τελετουργίες και δραστηριότητεςraquo (οπ)

Henri Lefebvre η εννοιολογική τριάδα Ο πολυγραφότατος μαρξιστής φιλόσοφος

Henri Lefebvre (1901-1991) έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή στους αρχιτέκτονες και

ιδιαίτερα στον τρόπο που σκέφτονται για τον αστικό χώρο και την καθημερινή ζωή

θέματα τα οποία διαπραγματεύεται σε πολλά από τα βιβλία του Στο κλασικό βιβλίο

του Η παραγωγή του χώρου (1991[1974]) ο Lefebvre μάς προσφέρει μια συστηματική

ανάλυση για το πως ο χώρος αποτελεί ένα προϊόν του πολιτισμού τον οποίο

ταυτόχρονα και παράγει Προτείνει μια laquoεννοιολογική τριάδαraquo (199133) που

αποτελείται από τρεις διαφορετικές αλλά αλληλένδετες διαδικασίες την πρακτική του

χώρου τις αναπαραστάσεις του χώρου και τους χώρους της αναπαράστασης1 Για

χάριν συντομίας θα υιοθετήσω εδώ μια συνοπτική παρουσίαση αυτής της τριάδας

όπως την ορίζει η αρχιτέκτων Jane Rendell (2000102103)

1 ο υλικός ή λειτουργικός χώρος

2ο χώρος ως κωδικοποιημένη γλώσσα ή οι συμβολικές (πολιτισμικές) σημασίες

(αναπαραστάσεις) του

3 η χρήση του χώρου η βιωμένη εμπειρία του χώρου

Σε αυτό το σχήμα η υλική κατασκευή του χώρου αποτελεί μόνο το ένα μέρος της

τριάδας συνιστά την υλική προϋπόθεση αλλά και το υλικό αποτέλεσμα της

συμβολικής σημασίας και της βιωμένης εμπειρίας του χώρου Σε αυτό το

1 Μια εννοιολογική τριάδα έχει τώρα εμφανιστεί hellip μια τριάδα στην οποία θα επιστρέφουμε ξανά και ξανά

1 Η πρακτική του χώρου που περιλαμβάνει την παραγωγή και την αναπαραγωγή και τις συγκεκριμένες θέσεις και χωρικά συστήματα χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνικής μορφής Η πρακτική του χώρου εξασφαλίζει την συνέχεια και έναν βαθμό συνοχής Με όρους κοινωνικού χώρου και τη σχέση του κάθε μέλους μιας δεδομένης κοινωνίας με αυτόν τον χώρο αυτή η συνοχή υπονοεί ένα εγγυημένο επίπεδο επάρκειαςαποτελεσματικότητας και ένα συγκεκριμένο επίπεδο απόδοσης

2 Αναπαραστάσεις του χώρου που είναι συνδεδεμένες με τις σχέσεις παραγωγής και με την lsquoτάξηrsquo που επιβάλλουν αυτές οι σχέσεις και έτσι με τη γνώση τα σήματα τους κώδικες και τις lsquoμετωπικέςrsquo σχέσεις

3 Αναπαραστατικοί χώροι-οι χώροι της αναπαράστασης που ενσωματώνουν πολύπλοκους συμβολισμούς άλλοτε κωδικοποιημένους άλλοτε όχι συνδεδεμένους με την κρυφή ή υπόγεια πλευρά της κοινωνικής ζωής όπως και με την τέχνη (199133)

9

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

εννοιολογικό σχήμα θα βασιστεί η ανάλυση της παραγωγής των χώρων για τον

τοκετό στο Βόλο

Ο χώρος ως προϊόν σχέσεων Στα πλαίσια της αντίληψης ότι ο χώρος παράγεται

κοινωνικά αλλά είναι και προϋπόθεση της κοινωνικής παραγωγής ο χώρος γίνεται

αντιληπτός όχι ως αυτόνομο υλικό κατασκεύασμα ως μία ανεξάρτητη οντότητα

αλλά αποτελεί προϊόν σχέσεων―σχέσεων μεταξύ ανθρώπων πραγμάτων τόπων

δραστηριοτήτων Ο χώρος ορίζεται ως αποτέλεσμα κοινωνικής παραγωγής ακριβώς

επειδή είναι προϊόν σχέσεων που δεν είναι στατικές και μονοδιάστατες αλλά

laquoδυναμικές από την ίδια τους τη φύσηraquo Συγκροτούν laquoένα πολύπλοκο δίχτυ από

σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίαςraquo (Massey 1994265

266)

Η θεωρία της κοινωνικής παραγωγής του χώρου μπορεί να συσχετιστεί με τη

θεωρία συστημάτων η οποία βασίζεται στην περιγραφή των σχέσεων των

αλληλεπιδράσεων μεταξύ υλικής πραγματικότητας δρώντων υποκειμένων και

κοινωνικών αντιλήψεων μια ανάλυση της αλληλοσυγκρότησης εντοπισμένων

ταυτοτήτων πολιτισμικών πρακτικών και χώρου―όπου ο χώρος παράγεται διαρκώς

μέσω μιας δυναμικής διαδικασίας Αποτελεί τη θεωρητική βάση της υπόθεσης

εργασίας ότι ο χώρος αλληλεπιδρά με το σώμα και τις ιατρικές-επιστημονικές

πρακτικές για να διαμορφώσει τις αντιλήψεις μας για τον τοκετό και το ρόλο της

γυναίκας σε αυτόν

Στη γεωγραφία (Massey 1994 2001 2003) και στη φιλοσοφία (Deleuze-Guat-

tari) εμφανίζονται και οι έννοιες του πεδίου της διασποράς του χωροχρόνου της

πολλαπλότητας του γίγνεσθαι του ανοιχτού συστήματος του χάους και του τυχαίου

ως προϋποθέσεις αλλά και αποτελέσματα του ορισμού της χωρικότητας ως προϊόντος

σχέσεων

Η έννοια του πεδίου προσφέρεται για την ανάλυση του χώρου στην επιτόπια

έρευνα καθώς ορίζεται από τις σχέσεις και τις δράσεις ανάμεσα στο υλικό υπόβαθρο

και τα δρώντα υποκείμενα ο κόσμος ολόκληρος τα φυσικά φαινόμενα αλλά και η

ίδια η κοινωνία δεν αποτελούνται από ανεξάρτητες οντότητες αλλά ορίζονται ως

πεδίο laquoένα χώρο διασποράς επιδράσεων Περιγράφει τοπικές σχέσεις διαφοράς

μέσα σε πεδία ταχύτητας μετάδοσης ή σημείων σε τροχιάraquo (Kwinter 200259)

10

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Για τη Massey η πολλαπλότητα (δραστηριοτήτων καταστάσεων αφηγήσεων

και άρα αντιλήψεων) θεωρείται θετικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας και η

διάσταση του χώρου αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη της

Μια πλήρης κατανόηση της χωρικότητας καθιστά αναγκαία την παραδοχή ότι

υπάρχουν σε εξέλιξη περισσότερες από μια ιστορίες στον κόσμο και πως αυτές οι

ιστορίες έχουν τουλάχιστον μια σχετική αυτονομία (Massey 200130)

Η ύπαρξη πολλαπλότητας επιτρέπει laquoνέες μικροπολιτικές και νέες μικροκοινωνικές

μορφές αλληλεγγύης και αισθητικής πρακτικήςraquo (Χατζησάββα 2009401) όπως και

την παραγωγή laquoνέων χώρων νέων ταυτοτήτων νέων σχέσεων και διαφορώνraquo

(Massey 200136) Ο χώρος παράγεται μέσω αυτών των διασταυρούμενων

κοινωνικών τροχιών και laquoτης ενδεχόμενης αντιπαράθεσης διαφορετικών αφηγήσεωνraquo

(Massey 200136) Οι πολλαπλές ιστορίες εξελίσσονται στη διάσταση του χωρο-

χρόνου Οι έννοιες της πολλαπλότητας το δυναμικό γίγνεσθαι στο χωρο-χρόνο το

στοιχείο του χάους που εμπεριέχονται στον ορισμό του χώρου ως προϊόν σχέσεων

σημαίνουν ότι ο χώρος laquoδιαμορφώνεται συνεχώς δεν τελειώνει ποτέ δεν κλείνει

ποτέ hellip είναι πάντα ατελήςraquo (Massey 200134) πάντοτε ανοιχτός

Ο ορισμός του χώρου ως laquoένα ανοιχτό lsquoσύστημαrsquo hellip που εμπεριέχει υπαρκτές

μεταβλητές και μελλοντικές σχέσειςraquo (Massey 200136) αναλαμβάνει μια πολιτική

διάσταση ο χώρος ο ίδιος οι χωρικές διευθετήσεις και μορφές μπορούν laquoνα

αλλάξουν τη μελλοντική πορεία των ίδιων των ιστοριών που τις έχουν παράγειraquo

(Massey 1994268) και να έχουν ευρύτερες κοινωνικές επιδράσεις

Σε μια μελέτη για την παραγωγή των χώρων του τοκετού η πολλαπότητα των

χώρων των τρόπων χρήσης τους και των αφηγήσεων συγκροτεί ένα πεδίο διαφορών

και αλληλεπιδράσεων σε συνεχές γίγνεσθαι έναν χώρο πάντοτε ανοιχτό

Ο χώρος σε αυτές τις εννοιολογήσεις δεν είναι βέβαια ένας αφηρημένος

γεωμετρικός χώρος αλλά συγκεκριμένοι αρχιτεκτονημένοι τόποι Είναι η

αρχιτεκτονική που δίνει υλική μορφή στις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις εξουσίας

αλλά και ισοτιμίας laquoΗ αρχιτεκτονική είναι ένα χειροπιαστό και ταξινομικό σύστημα

που συνεχώς εγχαράσσει και ενισχύει τις αρχές που διατρέχουν όλες τις αυθαίρετες

προβλέψεις μιας κουλτούραςraquo (Hills 20038)

Η τέχνη του χώρου είναι μια δραστηριότητα με κοινωνική σημασία Η

αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς ένα άθροισμα αντικειμένων στο χώρο laquoένα στοιχείο

υποστήριξης για να διασφαλίσει μια συγκεκριμένη τοποθέτηση των ανθρώπων στο

11

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χώρο ένα καναλιζάρισμα της κυκλοφορίας τουςraquo αλλά διαπλέκεται με τις κοινωνικές

σχέσεις και laquoτις κωδικοποιείraquo (Foucault 1982377)

Ένα κτίριο είναι ήδη μια κανονιστική δήλωση και θα ήταν συνετό να μην

προσποιούμαστε ότι είναι κάτι άλλο αυτές οι κανονιστικές μορφές ανισότητας

εισέρχονται στο ασυνείδητο μας παίρνοντας υλική μορφή στον πραγματικό κόσμο

(Hillier amp Hanson 1984194)

Οι αρχιτέκτονες Bill Hillier και Julienne Hanson (1984) θέτουν το ζήτημα της

αλληλεπίδρασης κατασκευασμένου χώρου και κοινωνικών σχέσεων laquoτης κοινωνικής

λογικής του χώρουraquo

Η χωρική δομή κάθε κτιρίου ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεων Είναι μέσω

αυτής της υλοποιημένης γνώσης που τα κτίρια δρουν ως συστήματα κανόνων και

λειτουργούν για να αναπαράγουν μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης (Hillier amp Hanson

1984184)

Οι σχέσεις των χώρων μεταξύ τους τα μεγέθη οι σχετικές θέσεις τους το βάθος και

η απόσταση από τον δημόσιο χώρο θεωρείται ότι καθορίζουν τον τρόπο χρήσης τους

τις κινήσεις την πρόσβαση τον έλεγχο και τις σχετικές θέσεις και σχέσεις ανάμεσα

στους χρήστες τους (198414 184 190)

Στο σχεδιασμό και τη χρήση των χώρων του τοκετού η αρχιτεκτονική

καθορίζεται από τον ρόλο της ως ταξινομικό σύστημα ίσως περισσότερο από ότι σε

άλλα κτίρια με μεγαλύτερη χρηστική αξία και μικρότερο συμβολικό ρόλο στην

έκφραση και τη διατήρηση των βασικών αξιών μιας κουλτούρας

Οι σχέσεις εξουσίας στο χώρο Εφόσον ο χώρος παράγεται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και ταυτόχρονα τις παράγει τότε οι σχέσεις εξουσίας (κυριαρχίας υποτέλειας

υποταγής) αλλά και σχέσεις ισοτιμίας (αλληλεγγύης αντίστασης συντροφικότητας)

θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με καθοριστικό τρόπο με το χώρο Σύμφωνα με τον

Michel Foucault laquoο χώρος είναι θεμελιακός σε κάθε άσκηση της εξουσίαςraquo

(1982376) Οι Hillier και Hanson επεξηγούν ότι laquoη χωρική δομή κάθε κτιρίου

ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεωνraquo άρα και σχέσεων εξουσίας Οι

αρχιτεκτονημένοι χώροι έτσι λειτουργούν laquoως συστήματα κανόνωνraquo (Hillier amp Han-

son 1984184) Για τη γεωγράφο Doreen Massey οι χώροι αποτελούν laquoχάρτες

εξουσίας μέσω των οποίων κατασκευάζονται οι ταυτότητεςraquo (200142)

Η αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το χώρο όμως δεν λειτουργεί

ντετερμινιστικά είναι διαλεκτική δυναμική απρόβλεπτη και γεμάτη αντιφάσεις

12

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

και οι χρήστες του χώρου τον αντιμετωπίζουν ως ένα υλικό υπόβαθρο που

καθορίζεται από γεωμετρικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά ανεξάρτητη από

κοινωνικές σχέσεις και πολιτισμικά φαινόμενα ως ένα ουδέτερο lsquoδοχείοrsquo για τις

δραστηριότητες της καθημερινής ζωής Έτσι ο χώρος καθίσταται lsquoαόρατοςrsquo

θεωρείται δεδομένος και αδρανής και laquoαντιμετωπίζεται ως μια πραγματικότητα της

φύσηςraquo (Harvey 1989203) Το ζήτημα του χώρου έκανε πολύ καιρό laquoνα

εμφανιστεί ως ένα ιστορικό-πολιτικό πρόβλημαraquo (Foucault 1980149) Η διάσταση

του χώρου αποτελούσε ένα τεχνικό και όχι κοινωνικό ζήτημα και laquoήταν σχετικά

περιφερειακή σε σχέση με τις lsquoεπιστήμες του ανθρώπουrsquoraquo (Soja 19962)

Τα τελευταία χρόνια όμως η laquoσυγχρονικότητα και αλληλεξαρτώμενη

πολυπλοκότητα του κοινωνικού του ιστορικού και του χωρικούraquo (Soja 19962) η

lsquoκοινωνική παραγωγή του χώρουrsquo έχει αποτελέσει βασικό αντικείμενο ενασχόλησης

γεωγράφων (Harvey Soja Massey) ανθρωπολόγων (Rapoport Ardener Augeacute)

ιστορικών και φιλοσόφων (Foucault Lefebvre) και είναι ένα θέμα που απασχολεί και

την αρχιτεκτονική θεωρία με πολλούς διαφορετικούς τρόπους (πχ η αρχιτεκτονική

ως μέσο για την αλλαγή της κοινωνίας στον μοντερνισμό η σχέση της μορφής της

πόλης με την κοινωνική οργάνωση) Η θέση ότι ο χώρος είναι αδιαχώριστος από τις

κοινωνικές διαδικασίες ότι η κοινωνία έχει χωρική μορφή laquoγίνεται τώρα αποδεκτό

ευρέωςraquo διαπιστώνει η Doreen Massey το 1992 (1994255)

Αυτή η παραδοχή γεννά δύο βασικά ερωτήματα περιεχομένου και μεθοδολογίας

τα οποία θα χρησιμεύσουν στην εξέταση της παραγωγής των χώρων του τοκετού

Πρώτον σε τι συνίσταται αυτή η αλληλεπίδραση χώρου και κοινωνίας Πως η

οργάνωση του χώρου δίνει υλική υπόσταση σε κοινωνικές αντιλήψεις και σχέσεις

εξουσίας τις παράγει και τις αναπαράγει πως σχετίζονται τα υλικά χαρακτηριστικά

των χώρων με τις πρακτικές κατοίκησης και τις κοινωνικές αντιλήψεις

Και δεύτερον πως μπορεί να διερευνηθεί η διαλεκτική σχέση χώρου και

κοινωνίας Με τι κριτήρια και εργαλεία μπορούμε να σκεφτούμε για τον χώρο πέρα

από τον lsquoπαραδοσιακόrsquo δυισμό της λειτουργίας και της μορφής

Η χρήση ως παραγωγή του χώρου Στην ανθρωπολογία του χώρου και τη γεωγραφία

καθώς πιο πρόσφατα στην αρχιτεκτονική θεωρία χρησιμοποιούνται οι έννοιες της

χρήσης και της αναπαράστασης των σχέσεων-μεταξύ (Massey 2001) ο χώρος

γίνεται αντιληπτός laquoόχι ως αντικείμενο αλλά ως σχέση ανάμεσα σε πράγματα

χώρους άτομα και ιδέεςraquo (Borden 199684) Οι χρήστες των κτιρίων ορίζονται

8

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

laquoόπως και οι αρχιτέκτονες και οι κατασκευαστές τους ως παραγωγοί του χώρου

Η αρχιτεκτονική συνεχώς ανα-παράγεται μέσα από την χρήση και την καθημερινή

ζωήraquo (Rendell 2000101102) αλλά και ο ίδιος ο χώρος επιδρά στον τρόπο χρήσης

του στη ζωή των ανθρώπων και στην κατασκευή ταυτοτήτων Ο χώρος δεν

θεωρείται laquoουδέτερος και αδρανής αλλά ένα αναπόσπαστο και μεταβαλλόμενο

τμήμα της καθημερινής ζωής στενά συνδεδεμένο με τις κοινωνικές και προσωπικές

τελετουργίες και δραστηριότητεςraquo (οπ)

Henri Lefebvre η εννοιολογική τριάδα Ο πολυγραφότατος μαρξιστής φιλόσοφος

Henri Lefebvre (1901-1991) έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή στους αρχιτέκτονες και

ιδιαίτερα στον τρόπο που σκέφτονται για τον αστικό χώρο και την καθημερινή ζωή

θέματα τα οποία διαπραγματεύεται σε πολλά από τα βιβλία του Στο κλασικό βιβλίο

του Η παραγωγή του χώρου (1991[1974]) ο Lefebvre μάς προσφέρει μια συστηματική

ανάλυση για το πως ο χώρος αποτελεί ένα προϊόν του πολιτισμού τον οποίο

ταυτόχρονα και παράγει Προτείνει μια laquoεννοιολογική τριάδαraquo (199133) που

αποτελείται από τρεις διαφορετικές αλλά αλληλένδετες διαδικασίες την πρακτική του

χώρου τις αναπαραστάσεις του χώρου και τους χώρους της αναπαράστασης1 Για

χάριν συντομίας θα υιοθετήσω εδώ μια συνοπτική παρουσίαση αυτής της τριάδας

όπως την ορίζει η αρχιτέκτων Jane Rendell (2000102103)

1 ο υλικός ή λειτουργικός χώρος

2ο χώρος ως κωδικοποιημένη γλώσσα ή οι συμβολικές (πολιτισμικές) σημασίες

(αναπαραστάσεις) του

3 η χρήση του χώρου η βιωμένη εμπειρία του χώρου

Σε αυτό το σχήμα η υλική κατασκευή του χώρου αποτελεί μόνο το ένα μέρος της

τριάδας συνιστά την υλική προϋπόθεση αλλά και το υλικό αποτέλεσμα της

συμβολικής σημασίας και της βιωμένης εμπειρίας του χώρου Σε αυτό το

1 Μια εννοιολογική τριάδα έχει τώρα εμφανιστεί hellip μια τριάδα στην οποία θα επιστρέφουμε ξανά και ξανά

1 Η πρακτική του χώρου που περιλαμβάνει την παραγωγή και την αναπαραγωγή και τις συγκεκριμένες θέσεις και χωρικά συστήματα χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνικής μορφής Η πρακτική του χώρου εξασφαλίζει την συνέχεια και έναν βαθμό συνοχής Με όρους κοινωνικού χώρου και τη σχέση του κάθε μέλους μιας δεδομένης κοινωνίας με αυτόν τον χώρο αυτή η συνοχή υπονοεί ένα εγγυημένο επίπεδο επάρκειαςαποτελεσματικότητας και ένα συγκεκριμένο επίπεδο απόδοσης

2 Αναπαραστάσεις του χώρου που είναι συνδεδεμένες με τις σχέσεις παραγωγής και με την lsquoτάξηrsquo που επιβάλλουν αυτές οι σχέσεις και έτσι με τη γνώση τα σήματα τους κώδικες και τις lsquoμετωπικέςrsquo σχέσεις

3 Αναπαραστατικοί χώροι-οι χώροι της αναπαράστασης που ενσωματώνουν πολύπλοκους συμβολισμούς άλλοτε κωδικοποιημένους άλλοτε όχι συνδεδεμένους με την κρυφή ή υπόγεια πλευρά της κοινωνικής ζωής όπως και με την τέχνη (199133)

9

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

εννοιολογικό σχήμα θα βασιστεί η ανάλυση της παραγωγής των χώρων για τον

τοκετό στο Βόλο

Ο χώρος ως προϊόν σχέσεων Στα πλαίσια της αντίληψης ότι ο χώρος παράγεται

κοινωνικά αλλά είναι και προϋπόθεση της κοινωνικής παραγωγής ο χώρος γίνεται

αντιληπτός όχι ως αυτόνομο υλικό κατασκεύασμα ως μία ανεξάρτητη οντότητα

αλλά αποτελεί προϊόν σχέσεων―σχέσεων μεταξύ ανθρώπων πραγμάτων τόπων

δραστηριοτήτων Ο χώρος ορίζεται ως αποτέλεσμα κοινωνικής παραγωγής ακριβώς

επειδή είναι προϊόν σχέσεων που δεν είναι στατικές και μονοδιάστατες αλλά

laquoδυναμικές από την ίδια τους τη φύσηraquo Συγκροτούν laquoένα πολύπλοκο δίχτυ από

σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίαςraquo (Massey 1994265

266)

Η θεωρία της κοινωνικής παραγωγής του χώρου μπορεί να συσχετιστεί με τη

θεωρία συστημάτων η οποία βασίζεται στην περιγραφή των σχέσεων των

αλληλεπιδράσεων μεταξύ υλικής πραγματικότητας δρώντων υποκειμένων και

κοινωνικών αντιλήψεων μια ανάλυση της αλληλοσυγκρότησης εντοπισμένων

ταυτοτήτων πολιτισμικών πρακτικών και χώρου―όπου ο χώρος παράγεται διαρκώς

μέσω μιας δυναμικής διαδικασίας Αποτελεί τη θεωρητική βάση της υπόθεσης

εργασίας ότι ο χώρος αλληλεπιδρά με το σώμα και τις ιατρικές-επιστημονικές

πρακτικές για να διαμορφώσει τις αντιλήψεις μας για τον τοκετό και το ρόλο της

γυναίκας σε αυτόν

Στη γεωγραφία (Massey 1994 2001 2003) και στη φιλοσοφία (Deleuze-Guat-

tari) εμφανίζονται και οι έννοιες του πεδίου της διασποράς του χωροχρόνου της

πολλαπλότητας του γίγνεσθαι του ανοιχτού συστήματος του χάους και του τυχαίου

ως προϋποθέσεις αλλά και αποτελέσματα του ορισμού της χωρικότητας ως προϊόντος

σχέσεων

Η έννοια του πεδίου προσφέρεται για την ανάλυση του χώρου στην επιτόπια

έρευνα καθώς ορίζεται από τις σχέσεις και τις δράσεις ανάμεσα στο υλικό υπόβαθρο

και τα δρώντα υποκείμενα ο κόσμος ολόκληρος τα φυσικά φαινόμενα αλλά και η

ίδια η κοινωνία δεν αποτελούνται από ανεξάρτητες οντότητες αλλά ορίζονται ως

πεδίο laquoένα χώρο διασποράς επιδράσεων Περιγράφει τοπικές σχέσεις διαφοράς

μέσα σε πεδία ταχύτητας μετάδοσης ή σημείων σε τροχιάraquo (Kwinter 200259)

10

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Για τη Massey η πολλαπλότητα (δραστηριοτήτων καταστάσεων αφηγήσεων

και άρα αντιλήψεων) θεωρείται θετικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας και η

διάσταση του χώρου αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη της

Μια πλήρης κατανόηση της χωρικότητας καθιστά αναγκαία την παραδοχή ότι

υπάρχουν σε εξέλιξη περισσότερες από μια ιστορίες στον κόσμο και πως αυτές οι

ιστορίες έχουν τουλάχιστον μια σχετική αυτονομία (Massey 200130)

Η ύπαρξη πολλαπλότητας επιτρέπει laquoνέες μικροπολιτικές και νέες μικροκοινωνικές

μορφές αλληλεγγύης και αισθητικής πρακτικήςraquo (Χατζησάββα 2009401) όπως και

την παραγωγή laquoνέων χώρων νέων ταυτοτήτων νέων σχέσεων και διαφορώνraquo

(Massey 200136) Ο χώρος παράγεται μέσω αυτών των διασταυρούμενων

κοινωνικών τροχιών και laquoτης ενδεχόμενης αντιπαράθεσης διαφορετικών αφηγήσεωνraquo

(Massey 200136) Οι πολλαπλές ιστορίες εξελίσσονται στη διάσταση του χωρο-

χρόνου Οι έννοιες της πολλαπλότητας το δυναμικό γίγνεσθαι στο χωρο-χρόνο το

στοιχείο του χάους που εμπεριέχονται στον ορισμό του χώρου ως προϊόν σχέσεων

σημαίνουν ότι ο χώρος laquoδιαμορφώνεται συνεχώς δεν τελειώνει ποτέ δεν κλείνει

ποτέ hellip είναι πάντα ατελήςraquo (Massey 200134) πάντοτε ανοιχτός

Ο ορισμός του χώρου ως laquoένα ανοιχτό lsquoσύστημαrsquo hellip που εμπεριέχει υπαρκτές

μεταβλητές και μελλοντικές σχέσειςraquo (Massey 200136) αναλαμβάνει μια πολιτική

διάσταση ο χώρος ο ίδιος οι χωρικές διευθετήσεις και μορφές μπορούν laquoνα

αλλάξουν τη μελλοντική πορεία των ίδιων των ιστοριών που τις έχουν παράγειraquo

(Massey 1994268) και να έχουν ευρύτερες κοινωνικές επιδράσεις

Σε μια μελέτη για την παραγωγή των χώρων του τοκετού η πολλαπότητα των

χώρων των τρόπων χρήσης τους και των αφηγήσεων συγκροτεί ένα πεδίο διαφορών

και αλληλεπιδράσεων σε συνεχές γίγνεσθαι έναν χώρο πάντοτε ανοιχτό

Ο χώρος σε αυτές τις εννοιολογήσεις δεν είναι βέβαια ένας αφηρημένος

γεωμετρικός χώρος αλλά συγκεκριμένοι αρχιτεκτονημένοι τόποι Είναι η

αρχιτεκτονική που δίνει υλική μορφή στις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις εξουσίας

αλλά και ισοτιμίας laquoΗ αρχιτεκτονική είναι ένα χειροπιαστό και ταξινομικό σύστημα

που συνεχώς εγχαράσσει και ενισχύει τις αρχές που διατρέχουν όλες τις αυθαίρετες

προβλέψεις μιας κουλτούραςraquo (Hills 20038)

Η τέχνη του χώρου είναι μια δραστηριότητα με κοινωνική σημασία Η

αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς ένα άθροισμα αντικειμένων στο χώρο laquoένα στοιχείο

υποστήριξης για να διασφαλίσει μια συγκεκριμένη τοποθέτηση των ανθρώπων στο

11

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χώρο ένα καναλιζάρισμα της κυκλοφορίας τουςraquo αλλά διαπλέκεται με τις κοινωνικές

σχέσεις και laquoτις κωδικοποιείraquo (Foucault 1982377)

Ένα κτίριο είναι ήδη μια κανονιστική δήλωση και θα ήταν συνετό να μην

προσποιούμαστε ότι είναι κάτι άλλο αυτές οι κανονιστικές μορφές ανισότητας

εισέρχονται στο ασυνείδητο μας παίρνοντας υλική μορφή στον πραγματικό κόσμο

(Hillier amp Hanson 1984194)

Οι αρχιτέκτονες Bill Hillier και Julienne Hanson (1984) θέτουν το ζήτημα της

αλληλεπίδρασης κατασκευασμένου χώρου και κοινωνικών σχέσεων laquoτης κοινωνικής

λογικής του χώρουraquo

Η χωρική δομή κάθε κτιρίου ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεων Είναι μέσω

αυτής της υλοποιημένης γνώσης που τα κτίρια δρουν ως συστήματα κανόνων και

λειτουργούν για να αναπαράγουν μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης (Hillier amp Hanson

1984184)

Οι σχέσεις των χώρων μεταξύ τους τα μεγέθη οι σχετικές θέσεις τους το βάθος και

η απόσταση από τον δημόσιο χώρο θεωρείται ότι καθορίζουν τον τρόπο χρήσης τους

τις κινήσεις την πρόσβαση τον έλεγχο και τις σχετικές θέσεις και σχέσεις ανάμεσα

στους χρήστες τους (198414 184 190)

Στο σχεδιασμό και τη χρήση των χώρων του τοκετού η αρχιτεκτονική

καθορίζεται από τον ρόλο της ως ταξινομικό σύστημα ίσως περισσότερο από ότι σε

άλλα κτίρια με μεγαλύτερη χρηστική αξία και μικρότερο συμβολικό ρόλο στην

έκφραση και τη διατήρηση των βασικών αξιών μιας κουλτούρας

Οι σχέσεις εξουσίας στο χώρο Εφόσον ο χώρος παράγεται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και ταυτόχρονα τις παράγει τότε οι σχέσεις εξουσίας (κυριαρχίας υποτέλειας

υποταγής) αλλά και σχέσεις ισοτιμίας (αλληλεγγύης αντίστασης συντροφικότητας)

θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με καθοριστικό τρόπο με το χώρο Σύμφωνα με τον

Michel Foucault laquoο χώρος είναι θεμελιακός σε κάθε άσκηση της εξουσίαςraquo

(1982376) Οι Hillier και Hanson επεξηγούν ότι laquoη χωρική δομή κάθε κτιρίου

ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεωνraquo άρα και σχέσεων εξουσίας Οι

αρχιτεκτονημένοι χώροι έτσι λειτουργούν laquoως συστήματα κανόνωνraquo (Hillier amp Han-

son 1984184) Για τη γεωγράφο Doreen Massey οι χώροι αποτελούν laquoχάρτες

εξουσίας μέσω των οποίων κατασκευάζονται οι ταυτότητεςraquo (200142)

Η αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το χώρο όμως δεν λειτουργεί

ντετερμινιστικά είναι διαλεκτική δυναμική απρόβλεπτη και γεμάτη αντιφάσεις

12

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

laquoόπως και οι αρχιτέκτονες και οι κατασκευαστές τους ως παραγωγοί του χώρου

Η αρχιτεκτονική συνεχώς ανα-παράγεται μέσα από την χρήση και την καθημερινή

ζωήraquo (Rendell 2000101102) αλλά και ο ίδιος ο χώρος επιδρά στον τρόπο χρήσης

του στη ζωή των ανθρώπων και στην κατασκευή ταυτοτήτων Ο χώρος δεν

θεωρείται laquoουδέτερος και αδρανής αλλά ένα αναπόσπαστο και μεταβαλλόμενο

τμήμα της καθημερινής ζωής στενά συνδεδεμένο με τις κοινωνικές και προσωπικές

τελετουργίες και δραστηριότητεςraquo (οπ)

Henri Lefebvre η εννοιολογική τριάδα Ο πολυγραφότατος μαρξιστής φιλόσοφος

Henri Lefebvre (1901-1991) έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή στους αρχιτέκτονες και

ιδιαίτερα στον τρόπο που σκέφτονται για τον αστικό χώρο και την καθημερινή ζωή

θέματα τα οποία διαπραγματεύεται σε πολλά από τα βιβλία του Στο κλασικό βιβλίο

του Η παραγωγή του χώρου (1991[1974]) ο Lefebvre μάς προσφέρει μια συστηματική

ανάλυση για το πως ο χώρος αποτελεί ένα προϊόν του πολιτισμού τον οποίο

ταυτόχρονα και παράγει Προτείνει μια laquoεννοιολογική τριάδαraquo (199133) που

αποτελείται από τρεις διαφορετικές αλλά αλληλένδετες διαδικασίες την πρακτική του

χώρου τις αναπαραστάσεις του χώρου και τους χώρους της αναπαράστασης1 Για

χάριν συντομίας θα υιοθετήσω εδώ μια συνοπτική παρουσίαση αυτής της τριάδας

όπως την ορίζει η αρχιτέκτων Jane Rendell (2000102103)

1 ο υλικός ή λειτουργικός χώρος

2ο χώρος ως κωδικοποιημένη γλώσσα ή οι συμβολικές (πολιτισμικές) σημασίες

(αναπαραστάσεις) του

3 η χρήση του χώρου η βιωμένη εμπειρία του χώρου

Σε αυτό το σχήμα η υλική κατασκευή του χώρου αποτελεί μόνο το ένα μέρος της

τριάδας συνιστά την υλική προϋπόθεση αλλά και το υλικό αποτέλεσμα της

συμβολικής σημασίας και της βιωμένης εμπειρίας του χώρου Σε αυτό το

1 Μια εννοιολογική τριάδα έχει τώρα εμφανιστεί hellip μια τριάδα στην οποία θα επιστρέφουμε ξανά και ξανά

1 Η πρακτική του χώρου που περιλαμβάνει την παραγωγή και την αναπαραγωγή και τις συγκεκριμένες θέσεις και χωρικά συστήματα χαρακτηριστικά της κάθε κοινωνικής μορφής Η πρακτική του χώρου εξασφαλίζει την συνέχεια και έναν βαθμό συνοχής Με όρους κοινωνικού χώρου και τη σχέση του κάθε μέλους μιας δεδομένης κοινωνίας με αυτόν τον χώρο αυτή η συνοχή υπονοεί ένα εγγυημένο επίπεδο επάρκειαςαποτελεσματικότητας και ένα συγκεκριμένο επίπεδο απόδοσης

2 Αναπαραστάσεις του χώρου που είναι συνδεδεμένες με τις σχέσεις παραγωγής και με την lsquoτάξηrsquo που επιβάλλουν αυτές οι σχέσεις και έτσι με τη γνώση τα σήματα τους κώδικες και τις lsquoμετωπικέςrsquo σχέσεις

3 Αναπαραστατικοί χώροι-οι χώροι της αναπαράστασης που ενσωματώνουν πολύπλοκους συμβολισμούς άλλοτε κωδικοποιημένους άλλοτε όχι συνδεδεμένους με την κρυφή ή υπόγεια πλευρά της κοινωνικής ζωής όπως και με την τέχνη (199133)

9

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

εννοιολογικό σχήμα θα βασιστεί η ανάλυση της παραγωγής των χώρων για τον

τοκετό στο Βόλο

Ο χώρος ως προϊόν σχέσεων Στα πλαίσια της αντίληψης ότι ο χώρος παράγεται

κοινωνικά αλλά είναι και προϋπόθεση της κοινωνικής παραγωγής ο χώρος γίνεται

αντιληπτός όχι ως αυτόνομο υλικό κατασκεύασμα ως μία ανεξάρτητη οντότητα

αλλά αποτελεί προϊόν σχέσεων―σχέσεων μεταξύ ανθρώπων πραγμάτων τόπων

δραστηριοτήτων Ο χώρος ορίζεται ως αποτέλεσμα κοινωνικής παραγωγής ακριβώς

επειδή είναι προϊόν σχέσεων που δεν είναι στατικές και μονοδιάστατες αλλά

laquoδυναμικές από την ίδια τους τη φύσηraquo Συγκροτούν laquoένα πολύπλοκο δίχτυ από

σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίαςraquo (Massey 1994265

266)

Η θεωρία της κοινωνικής παραγωγής του χώρου μπορεί να συσχετιστεί με τη

θεωρία συστημάτων η οποία βασίζεται στην περιγραφή των σχέσεων των

αλληλεπιδράσεων μεταξύ υλικής πραγματικότητας δρώντων υποκειμένων και

κοινωνικών αντιλήψεων μια ανάλυση της αλληλοσυγκρότησης εντοπισμένων

ταυτοτήτων πολιτισμικών πρακτικών και χώρου―όπου ο χώρος παράγεται διαρκώς

μέσω μιας δυναμικής διαδικασίας Αποτελεί τη θεωρητική βάση της υπόθεσης

εργασίας ότι ο χώρος αλληλεπιδρά με το σώμα και τις ιατρικές-επιστημονικές

πρακτικές για να διαμορφώσει τις αντιλήψεις μας για τον τοκετό και το ρόλο της

γυναίκας σε αυτόν

Στη γεωγραφία (Massey 1994 2001 2003) και στη φιλοσοφία (Deleuze-Guat-

tari) εμφανίζονται και οι έννοιες του πεδίου της διασποράς του χωροχρόνου της

πολλαπλότητας του γίγνεσθαι του ανοιχτού συστήματος του χάους και του τυχαίου

ως προϋποθέσεις αλλά και αποτελέσματα του ορισμού της χωρικότητας ως προϊόντος

σχέσεων

Η έννοια του πεδίου προσφέρεται για την ανάλυση του χώρου στην επιτόπια

έρευνα καθώς ορίζεται από τις σχέσεις και τις δράσεις ανάμεσα στο υλικό υπόβαθρο

και τα δρώντα υποκείμενα ο κόσμος ολόκληρος τα φυσικά φαινόμενα αλλά και η

ίδια η κοινωνία δεν αποτελούνται από ανεξάρτητες οντότητες αλλά ορίζονται ως

πεδίο laquoένα χώρο διασποράς επιδράσεων Περιγράφει τοπικές σχέσεις διαφοράς

μέσα σε πεδία ταχύτητας μετάδοσης ή σημείων σε τροχιάraquo (Kwinter 200259)

10

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Για τη Massey η πολλαπλότητα (δραστηριοτήτων καταστάσεων αφηγήσεων

και άρα αντιλήψεων) θεωρείται θετικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας και η

διάσταση του χώρου αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη της

Μια πλήρης κατανόηση της χωρικότητας καθιστά αναγκαία την παραδοχή ότι

υπάρχουν σε εξέλιξη περισσότερες από μια ιστορίες στον κόσμο και πως αυτές οι

ιστορίες έχουν τουλάχιστον μια σχετική αυτονομία (Massey 200130)

Η ύπαρξη πολλαπλότητας επιτρέπει laquoνέες μικροπολιτικές και νέες μικροκοινωνικές

μορφές αλληλεγγύης και αισθητικής πρακτικήςraquo (Χατζησάββα 2009401) όπως και

την παραγωγή laquoνέων χώρων νέων ταυτοτήτων νέων σχέσεων και διαφορώνraquo

(Massey 200136) Ο χώρος παράγεται μέσω αυτών των διασταυρούμενων

κοινωνικών τροχιών και laquoτης ενδεχόμενης αντιπαράθεσης διαφορετικών αφηγήσεωνraquo

(Massey 200136) Οι πολλαπλές ιστορίες εξελίσσονται στη διάσταση του χωρο-

χρόνου Οι έννοιες της πολλαπλότητας το δυναμικό γίγνεσθαι στο χωρο-χρόνο το

στοιχείο του χάους που εμπεριέχονται στον ορισμό του χώρου ως προϊόν σχέσεων

σημαίνουν ότι ο χώρος laquoδιαμορφώνεται συνεχώς δεν τελειώνει ποτέ δεν κλείνει

ποτέ hellip είναι πάντα ατελήςraquo (Massey 200134) πάντοτε ανοιχτός

Ο ορισμός του χώρου ως laquoένα ανοιχτό lsquoσύστημαrsquo hellip που εμπεριέχει υπαρκτές

μεταβλητές και μελλοντικές σχέσειςraquo (Massey 200136) αναλαμβάνει μια πολιτική

διάσταση ο χώρος ο ίδιος οι χωρικές διευθετήσεις και μορφές μπορούν laquoνα

αλλάξουν τη μελλοντική πορεία των ίδιων των ιστοριών που τις έχουν παράγειraquo

(Massey 1994268) και να έχουν ευρύτερες κοινωνικές επιδράσεις

Σε μια μελέτη για την παραγωγή των χώρων του τοκετού η πολλαπότητα των

χώρων των τρόπων χρήσης τους και των αφηγήσεων συγκροτεί ένα πεδίο διαφορών

και αλληλεπιδράσεων σε συνεχές γίγνεσθαι έναν χώρο πάντοτε ανοιχτό

Ο χώρος σε αυτές τις εννοιολογήσεις δεν είναι βέβαια ένας αφηρημένος

γεωμετρικός χώρος αλλά συγκεκριμένοι αρχιτεκτονημένοι τόποι Είναι η

αρχιτεκτονική που δίνει υλική μορφή στις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις εξουσίας

αλλά και ισοτιμίας laquoΗ αρχιτεκτονική είναι ένα χειροπιαστό και ταξινομικό σύστημα

που συνεχώς εγχαράσσει και ενισχύει τις αρχές που διατρέχουν όλες τις αυθαίρετες

προβλέψεις μιας κουλτούραςraquo (Hills 20038)

Η τέχνη του χώρου είναι μια δραστηριότητα με κοινωνική σημασία Η

αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς ένα άθροισμα αντικειμένων στο χώρο laquoένα στοιχείο

υποστήριξης για να διασφαλίσει μια συγκεκριμένη τοποθέτηση των ανθρώπων στο

11

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χώρο ένα καναλιζάρισμα της κυκλοφορίας τουςraquo αλλά διαπλέκεται με τις κοινωνικές

σχέσεις και laquoτις κωδικοποιείraquo (Foucault 1982377)

Ένα κτίριο είναι ήδη μια κανονιστική δήλωση και θα ήταν συνετό να μην

προσποιούμαστε ότι είναι κάτι άλλο αυτές οι κανονιστικές μορφές ανισότητας

εισέρχονται στο ασυνείδητο μας παίρνοντας υλική μορφή στον πραγματικό κόσμο

(Hillier amp Hanson 1984194)

Οι αρχιτέκτονες Bill Hillier και Julienne Hanson (1984) θέτουν το ζήτημα της

αλληλεπίδρασης κατασκευασμένου χώρου και κοινωνικών σχέσεων laquoτης κοινωνικής

λογικής του χώρουraquo

Η χωρική δομή κάθε κτιρίου ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεων Είναι μέσω

αυτής της υλοποιημένης γνώσης που τα κτίρια δρουν ως συστήματα κανόνων και

λειτουργούν για να αναπαράγουν μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης (Hillier amp Hanson

1984184)

Οι σχέσεις των χώρων μεταξύ τους τα μεγέθη οι σχετικές θέσεις τους το βάθος και

η απόσταση από τον δημόσιο χώρο θεωρείται ότι καθορίζουν τον τρόπο χρήσης τους

τις κινήσεις την πρόσβαση τον έλεγχο και τις σχετικές θέσεις και σχέσεις ανάμεσα

στους χρήστες τους (198414 184 190)

Στο σχεδιασμό και τη χρήση των χώρων του τοκετού η αρχιτεκτονική

καθορίζεται από τον ρόλο της ως ταξινομικό σύστημα ίσως περισσότερο από ότι σε

άλλα κτίρια με μεγαλύτερη χρηστική αξία και μικρότερο συμβολικό ρόλο στην

έκφραση και τη διατήρηση των βασικών αξιών μιας κουλτούρας

Οι σχέσεις εξουσίας στο χώρο Εφόσον ο χώρος παράγεται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και ταυτόχρονα τις παράγει τότε οι σχέσεις εξουσίας (κυριαρχίας υποτέλειας

υποταγής) αλλά και σχέσεις ισοτιμίας (αλληλεγγύης αντίστασης συντροφικότητας)

θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με καθοριστικό τρόπο με το χώρο Σύμφωνα με τον

Michel Foucault laquoο χώρος είναι θεμελιακός σε κάθε άσκηση της εξουσίαςraquo

(1982376) Οι Hillier και Hanson επεξηγούν ότι laquoη χωρική δομή κάθε κτιρίου

ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεωνraquo άρα και σχέσεων εξουσίας Οι

αρχιτεκτονημένοι χώροι έτσι λειτουργούν laquoως συστήματα κανόνωνraquo (Hillier amp Han-

son 1984184) Για τη γεωγράφο Doreen Massey οι χώροι αποτελούν laquoχάρτες

εξουσίας μέσω των οποίων κατασκευάζονται οι ταυτότητεςraquo (200142)

Η αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το χώρο όμως δεν λειτουργεί

ντετερμινιστικά είναι διαλεκτική δυναμική απρόβλεπτη και γεμάτη αντιφάσεις

12

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

εννοιολογικό σχήμα θα βασιστεί η ανάλυση της παραγωγής των χώρων για τον

τοκετό στο Βόλο

Ο χώρος ως προϊόν σχέσεων Στα πλαίσια της αντίληψης ότι ο χώρος παράγεται

κοινωνικά αλλά είναι και προϋπόθεση της κοινωνικής παραγωγής ο χώρος γίνεται

αντιληπτός όχι ως αυτόνομο υλικό κατασκεύασμα ως μία ανεξάρτητη οντότητα

αλλά αποτελεί προϊόν σχέσεων―σχέσεων μεταξύ ανθρώπων πραγμάτων τόπων

δραστηριοτήτων Ο χώρος ορίζεται ως αποτέλεσμα κοινωνικής παραγωγής ακριβώς

επειδή είναι προϊόν σχέσεων που δεν είναι στατικές και μονοδιάστατες αλλά

laquoδυναμικές από την ίδια τους τη φύσηraquo Συγκροτούν laquoένα πολύπλοκο δίχτυ από

σχέσεις κυριαρχίας και υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίαςraquo (Massey 1994265

266)

Η θεωρία της κοινωνικής παραγωγής του χώρου μπορεί να συσχετιστεί με τη

θεωρία συστημάτων η οποία βασίζεται στην περιγραφή των σχέσεων των

αλληλεπιδράσεων μεταξύ υλικής πραγματικότητας δρώντων υποκειμένων και

κοινωνικών αντιλήψεων μια ανάλυση της αλληλοσυγκρότησης εντοπισμένων

ταυτοτήτων πολιτισμικών πρακτικών και χώρου―όπου ο χώρος παράγεται διαρκώς

μέσω μιας δυναμικής διαδικασίας Αποτελεί τη θεωρητική βάση της υπόθεσης

εργασίας ότι ο χώρος αλληλεπιδρά με το σώμα και τις ιατρικές-επιστημονικές

πρακτικές για να διαμορφώσει τις αντιλήψεις μας για τον τοκετό και το ρόλο της

γυναίκας σε αυτόν

Στη γεωγραφία (Massey 1994 2001 2003) και στη φιλοσοφία (Deleuze-Guat-

tari) εμφανίζονται και οι έννοιες του πεδίου της διασποράς του χωροχρόνου της

πολλαπλότητας του γίγνεσθαι του ανοιχτού συστήματος του χάους και του τυχαίου

ως προϋποθέσεις αλλά και αποτελέσματα του ορισμού της χωρικότητας ως προϊόντος

σχέσεων

Η έννοια του πεδίου προσφέρεται για την ανάλυση του χώρου στην επιτόπια

έρευνα καθώς ορίζεται από τις σχέσεις και τις δράσεις ανάμεσα στο υλικό υπόβαθρο

και τα δρώντα υποκείμενα ο κόσμος ολόκληρος τα φυσικά φαινόμενα αλλά και η

ίδια η κοινωνία δεν αποτελούνται από ανεξάρτητες οντότητες αλλά ορίζονται ως

πεδίο laquoένα χώρο διασποράς επιδράσεων Περιγράφει τοπικές σχέσεις διαφοράς

μέσα σε πεδία ταχύτητας μετάδοσης ή σημείων σε τροχιάraquo (Kwinter 200259)

10

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Για τη Massey η πολλαπλότητα (δραστηριοτήτων καταστάσεων αφηγήσεων

και άρα αντιλήψεων) θεωρείται θετικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας και η

διάσταση του χώρου αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη της

Μια πλήρης κατανόηση της χωρικότητας καθιστά αναγκαία την παραδοχή ότι

υπάρχουν σε εξέλιξη περισσότερες από μια ιστορίες στον κόσμο και πως αυτές οι

ιστορίες έχουν τουλάχιστον μια σχετική αυτονομία (Massey 200130)

Η ύπαρξη πολλαπλότητας επιτρέπει laquoνέες μικροπολιτικές και νέες μικροκοινωνικές

μορφές αλληλεγγύης και αισθητικής πρακτικήςraquo (Χατζησάββα 2009401) όπως και

την παραγωγή laquoνέων χώρων νέων ταυτοτήτων νέων σχέσεων και διαφορώνraquo

(Massey 200136) Ο χώρος παράγεται μέσω αυτών των διασταυρούμενων

κοινωνικών τροχιών και laquoτης ενδεχόμενης αντιπαράθεσης διαφορετικών αφηγήσεωνraquo

(Massey 200136) Οι πολλαπλές ιστορίες εξελίσσονται στη διάσταση του χωρο-

χρόνου Οι έννοιες της πολλαπλότητας το δυναμικό γίγνεσθαι στο χωρο-χρόνο το

στοιχείο του χάους που εμπεριέχονται στον ορισμό του χώρου ως προϊόν σχέσεων

σημαίνουν ότι ο χώρος laquoδιαμορφώνεται συνεχώς δεν τελειώνει ποτέ δεν κλείνει

ποτέ hellip είναι πάντα ατελήςraquo (Massey 200134) πάντοτε ανοιχτός

Ο ορισμός του χώρου ως laquoένα ανοιχτό lsquoσύστημαrsquo hellip που εμπεριέχει υπαρκτές

μεταβλητές και μελλοντικές σχέσειςraquo (Massey 200136) αναλαμβάνει μια πολιτική

διάσταση ο χώρος ο ίδιος οι χωρικές διευθετήσεις και μορφές μπορούν laquoνα

αλλάξουν τη μελλοντική πορεία των ίδιων των ιστοριών που τις έχουν παράγειraquo

(Massey 1994268) και να έχουν ευρύτερες κοινωνικές επιδράσεις

Σε μια μελέτη για την παραγωγή των χώρων του τοκετού η πολλαπότητα των

χώρων των τρόπων χρήσης τους και των αφηγήσεων συγκροτεί ένα πεδίο διαφορών

και αλληλεπιδράσεων σε συνεχές γίγνεσθαι έναν χώρο πάντοτε ανοιχτό

Ο χώρος σε αυτές τις εννοιολογήσεις δεν είναι βέβαια ένας αφηρημένος

γεωμετρικός χώρος αλλά συγκεκριμένοι αρχιτεκτονημένοι τόποι Είναι η

αρχιτεκτονική που δίνει υλική μορφή στις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις εξουσίας

αλλά και ισοτιμίας laquoΗ αρχιτεκτονική είναι ένα χειροπιαστό και ταξινομικό σύστημα

που συνεχώς εγχαράσσει και ενισχύει τις αρχές που διατρέχουν όλες τις αυθαίρετες

προβλέψεις μιας κουλτούραςraquo (Hills 20038)

Η τέχνη του χώρου είναι μια δραστηριότητα με κοινωνική σημασία Η

αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς ένα άθροισμα αντικειμένων στο χώρο laquoένα στοιχείο

υποστήριξης για να διασφαλίσει μια συγκεκριμένη τοποθέτηση των ανθρώπων στο

11

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χώρο ένα καναλιζάρισμα της κυκλοφορίας τουςraquo αλλά διαπλέκεται με τις κοινωνικές

σχέσεις και laquoτις κωδικοποιείraquo (Foucault 1982377)

Ένα κτίριο είναι ήδη μια κανονιστική δήλωση και θα ήταν συνετό να μην

προσποιούμαστε ότι είναι κάτι άλλο αυτές οι κανονιστικές μορφές ανισότητας

εισέρχονται στο ασυνείδητο μας παίρνοντας υλική μορφή στον πραγματικό κόσμο

(Hillier amp Hanson 1984194)

Οι αρχιτέκτονες Bill Hillier και Julienne Hanson (1984) θέτουν το ζήτημα της

αλληλεπίδρασης κατασκευασμένου χώρου και κοινωνικών σχέσεων laquoτης κοινωνικής

λογικής του χώρουraquo

Η χωρική δομή κάθε κτιρίου ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεων Είναι μέσω

αυτής της υλοποιημένης γνώσης που τα κτίρια δρουν ως συστήματα κανόνων και

λειτουργούν για να αναπαράγουν μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης (Hillier amp Hanson

1984184)

Οι σχέσεις των χώρων μεταξύ τους τα μεγέθη οι σχετικές θέσεις τους το βάθος και

η απόσταση από τον δημόσιο χώρο θεωρείται ότι καθορίζουν τον τρόπο χρήσης τους

τις κινήσεις την πρόσβαση τον έλεγχο και τις σχετικές θέσεις και σχέσεις ανάμεσα

στους χρήστες τους (198414 184 190)

Στο σχεδιασμό και τη χρήση των χώρων του τοκετού η αρχιτεκτονική

καθορίζεται από τον ρόλο της ως ταξινομικό σύστημα ίσως περισσότερο από ότι σε

άλλα κτίρια με μεγαλύτερη χρηστική αξία και μικρότερο συμβολικό ρόλο στην

έκφραση και τη διατήρηση των βασικών αξιών μιας κουλτούρας

Οι σχέσεις εξουσίας στο χώρο Εφόσον ο χώρος παράγεται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και ταυτόχρονα τις παράγει τότε οι σχέσεις εξουσίας (κυριαρχίας υποτέλειας

υποταγής) αλλά και σχέσεις ισοτιμίας (αλληλεγγύης αντίστασης συντροφικότητας)

θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με καθοριστικό τρόπο με το χώρο Σύμφωνα με τον

Michel Foucault laquoο χώρος είναι θεμελιακός σε κάθε άσκηση της εξουσίαςraquo

(1982376) Οι Hillier και Hanson επεξηγούν ότι laquoη χωρική δομή κάθε κτιρίου

ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεωνraquo άρα και σχέσεων εξουσίας Οι

αρχιτεκτονημένοι χώροι έτσι λειτουργούν laquoως συστήματα κανόνωνraquo (Hillier amp Han-

son 1984184) Για τη γεωγράφο Doreen Massey οι χώροι αποτελούν laquoχάρτες

εξουσίας μέσω των οποίων κατασκευάζονται οι ταυτότητεςraquo (200142)

Η αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το χώρο όμως δεν λειτουργεί

ντετερμινιστικά είναι διαλεκτική δυναμική απρόβλεπτη και γεμάτη αντιφάσεις

12

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Για τη Massey η πολλαπλότητα (δραστηριοτήτων καταστάσεων αφηγήσεων

και άρα αντιλήψεων) θεωρείται θετικό χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας και η

διάσταση του χώρου αποτελεί προϋπόθεση για την ύπαρξη της

Μια πλήρης κατανόηση της χωρικότητας καθιστά αναγκαία την παραδοχή ότι

υπάρχουν σε εξέλιξη περισσότερες από μια ιστορίες στον κόσμο και πως αυτές οι

ιστορίες έχουν τουλάχιστον μια σχετική αυτονομία (Massey 200130)

Η ύπαρξη πολλαπλότητας επιτρέπει laquoνέες μικροπολιτικές και νέες μικροκοινωνικές

μορφές αλληλεγγύης και αισθητικής πρακτικήςraquo (Χατζησάββα 2009401) όπως και

την παραγωγή laquoνέων χώρων νέων ταυτοτήτων νέων σχέσεων και διαφορώνraquo

(Massey 200136) Ο χώρος παράγεται μέσω αυτών των διασταυρούμενων

κοινωνικών τροχιών και laquoτης ενδεχόμενης αντιπαράθεσης διαφορετικών αφηγήσεωνraquo

(Massey 200136) Οι πολλαπλές ιστορίες εξελίσσονται στη διάσταση του χωρο-

χρόνου Οι έννοιες της πολλαπλότητας το δυναμικό γίγνεσθαι στο χωρο-χρόνο το

στοιχείο του χάους που εμπεριέχονται στον ορισμό του χώρου ως προϊόν σχέσεων

σημαίνουν ότι ο χώρος laquoδιαμορφώνεται συνεχώς δεν τελειώνει ποτέ δεν κλείνει

ποτέ hellip είναι πάντα ατελήςraquo (Massey 200134) πάντοτε ανοιχτός

Ο ορισμός του χώρου ως laquoένα ανοιχτό lsquoσύστημαrsquo hellip που εμπεριέχει υπαρκτές

μεταβλητές και μελλοντικές σχέσειςraquo (Massey 200136) αναλαμβάνει μια πολιτική

διάσταση ο χώρος ο ίδιος οι χωρικές διευθετήσεις και μορφές μπορούν laquoνα

αλλάξουν τη μελλοντική πορεία των ίδιων των ιστοριών που τις έχουν παράγειraquo

(Massey 1994268) και να έχουν ευρύτερες κοινωνικές επιδράσεις

Σε μια μελέτη για την παραγωγή των χώρων του τοκετού η πολλαπότητα των

χώρων των τρόπων χρήσης τους και των αφηγήσεων συγκροτεί ένα πεδίο διαφορών

και αλληλεπιδράσεων σε συνεχές γίγνεσθαι έναν χώρο πάντοτε ανοιχτό

Ο χώρος σε αυτές τις εννοιολογήσεις δεν είναι βέβαια ένας αφηρημένος

γεωμετρικός χώρος αλλά συγκεκριμένοι αρχιτεκτονημένοι τόποι Είναι η

αρχιτεκτονική που δίνει υλική μορφή στις κοινωνικές σχέσεις τις σχέσεις εξουσίας

αλλά και ισοτιμίας laquoΗ αρχιτεκτονική είναι ένα χειροπιαστό και ταξινομικό σύστημα

που συνεχώς εγχαράσσει και ενισχύει τις αρχές που διατρέχουν όλες τις αυθαίρετες

προβλέψεις μιας κουλτούραςraquo (Hills 20038)

Η τέχνη του χώρου είναι μια δραστηριότητα με κοινωνική σημασία Η

αρχιτεκτονική δεν είναι απλώς ένα άθροισμα αντικειμένων στο χώρο laquoένα στοιχείο

υποστήριξης για να διασφαλίσει μια συγκεκριμένη τοποθέτηση των ανθρώπων στο

11

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χώρο ένα καναλιζάρισμα της κυκλοφορίας τουςraquo αλλά διαπλέκεται με τις κοινωνικές

σχέσεις και laquoτις κωδικοποιείraquo (Foucault 1982377)

Ένα κτίριο είναι ήδη μια κανονιστική δήλωση και θα ήταν συνετό να μην

προσποιούμαστε ότι είναι κάτι άλλο αυτές οι κανονιστικές μορφές ανισότητας

εισέρχονται στο ασυνείδητο μας παίρνοντας υλική μορφή στον πραγματικό κόσμο

(Hillier amp Hanson 1984194)

Οι αρχιτέκτονες Bill Hillier και Julienne Hanson (1984) θέτουν το ζήτημα της

αλληλεπίδρασης κατασκευασμένου χώρου και κοινωνικών σχέσεων laquoτης κοινωνικής

λογικής του χώρουraquo

Η χωρική δομή κάθε κτιρίου ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεων Είναι μέσω

αυτής της υλοποιημένης γνώσης που τα κτίρια δρουν ως συστήματα κανόνων και

λειτουργούν για να αναπαράγουν μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης (Hillier amp Hanson

1984184)

Οι σχέσεις των χώρων μεταξύ τους τα μεγέθη οι σχετικές θέσεις τους το βάθος και

η απόσταση από τον δημόσιο χώρο θεωρείται ότι καθορίζουν τον τρόπο χρήσης τους

τις κινήσεις την πρόσβαση τον έλεγχο και τις σχετικές θέσεις και σχέσεις ανάμεσα

στους χρήστες τους (198414 184 190)

Στο σχεδιασμό και τη χρήση των χώρων του τοκετού η αρχιτεκτονική

καθορίζεται από τον ρόλο της ως ταξινομικό σύστημα ίσως περισσότερο από ότι σε

άλλα κτίρια με μεγαλύτερη χρηστική αξία και μικρότερο συμβολικό ρόλο στην

έκφραση και τη διατήρηση των βασικών αξιών μιας κουλτούρας

Οι σχέσεις εξουσίας στο χώρο Εφόσον ο χώρος παράγεται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και ταυτόχρονα τις παράγει τότε οι σχέσεις εξουσίας (κυριαρχίας υποτέλειας

υποταγής) αλλά και σχέσεις ισοτιμίας (αλληλεγγύης αντίστασης συντροφικότητας)

θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με καθοριστικό τρόπο με το χώρο Σύμφωνα με τον

Michel Foucault laquoο χώρος είναι θεμελιακός σε κάθε άσκηση της εξουσίαςraquo

(1982376) Οι Hillier και Hanson επεξηγούν ότι laquoη χωρική δομή κάθε κτιρίου

ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεωνraquo άρα και σχέσεων εξουσίας Οι

αρχιτεκτονημένοι χώροι έτσι λειτουργούν laquoως συστήματα κανόνωνraquo (Hillier amp Han-

son 1984184) Για τη γεωγράφο Doreen Massey οι χώροι αποτελούν laquoχάρτες

εξουσίας μέσω των οποίων κατασκευάζονται οι ταυτότητεςraquo (200142)

Η αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το χώρο όμως δεν λειτουργεί

ντετερμινιστικά είναι διαλεκτική δυναμική απρόβλεπτη και γεμάτη αντιφάσεις

12

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χώρο ένα καναλιζάρισμα της κυκλοφορίας τουςraquo αλλά διαπλέκεται με τις κοινωνικές

σχέσεις και laquoτις κωδικοποιείraquo (Foucault 1982377)

Ένα κτίριο είναι ήδη μια κανονιστική δήλωση και θα ήταν συνετό να μην

προσποιούμαστε ότι είναι κάτι άλλο αυτές οι κανονιστικές μορφές ανισότητας

εισέρχονται στο ασυνείδητο μας παίρνοντας υλική μορφή στον πραγματικό κόσμο

(Hillier amp Hanson 1984194)

Οι αρχιτέκτονες Bill Hillier και Julienne Hanson (1984) θέτουν το ζήτημα της

αλληλεπίδρασης κατασκευασμένου χώρου και κοινωνικών σχέσεων laquoτης κοινωνικής

λογικής του χώρουraquo

Η χωρική δομή κάθε κτιρίου ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεων Είναι μέσω

αυτής της υλοποιημένης γνώσης που τα κτίρια δρουν ως συστήματα κανόνων και

λειτουργούν για να αναπαράγουν μορφές κοινωνικής αλληλεγγύης (Hillier amp Hanson

1984184)

Οι σχέσεις των χώρων μεταξύ τους τα μεγέθη οι σχετικές θέσεις τους το βάθος και

η απόσταση από τον δημόσιο χώρο θεωρείται ότι καθορίζουν τον τρόπο χρήσης τους

τις κινήσεις την πρόσβαση τον έλεγχο και τις σχετικές θέσεις και σχέσεις ανάμεσα

στους χρήστες τους (198414 184 190)

Στο σχεδιασμό και τη χρήση των χώρων του τοκετού η αρχιτεκτονική

καθορίζεται από τον ρόλο της ως ταξινομικό σύστημα ίσως περισσότερο από ότι σε

άλλα κτίρια με μεγαλύτερη χρηστική αξία και μικρότερο συμβολικό ρόλο στην

έκφραση και τη διατήρηση των βασικών αξιών μιας κουλτούρας

Οι σχέσεις εξουσίας στο χώρο Εφόσον ο χώρος παράγεται μέσω κοινωνικών σχέσεων

και ταυτόχρονα τις παράγει τότε οι σχέσεις εξουσίας (κυριαρχίας υποτέλειας

υποταγής) αλλά και σχέσεις ισοτιμίας (αλληλεγγύης αντίστασης συντροφικότητας)

θα πρέπει να αλληλεπιδρούν με καθοριστικό τρόπο με το χώρο Σύμφωνα με τον

Michel Foucault laquoο χώρος είναι θεμελιακός σε κάθε άσκηση της εξουσίαςraquo

(1982376) Οι Hillier και Hanson επεξηγούν ότι laquoη χωρική δομή κάθε κτιρίου

ενσωματώνει γνώση κοινωνικών σχέσεωνraquo άρα και σχέσεων εξουσίας Οι

αρχιτεκτονημένοι χώροι έτσι λειτουργούν laquoως συστήματα κανόνωνraquo (Hillier amp Han-

son 1984184) Για τη γεωγράφο Doreen Massey οι χώροι αποτελούν laquoχάρτες

εξουσίας μέσω των οποίων κατασκευάζονται οι ταυτότητεςraquo (200142)

Η αλληλεπίδραση της κοινωνίας με το χώρο όμως δεν λειτουργεί

ντετερμινιστικά είναι διαλεκτική δυναμική απρόβλεπτη και γεμάτη αντιφάσεις

12

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο χώρος δεν είναι μια lsquoεπίπεδηrsquo επιφάνεια hellip ο χώρος είναι από την ίδια του τη φύση

γεμάτος δύναμη και συμβολισμό ένα πολύπλοκο δίχτυ από σχέσεις κυριαρχίας και

υποταγής αλληλεγγύης και συνεργασίας ένα είδος laquoγεωμετρίας δυνάμεωνraquo

(Massey 1994265 266)

Ο χώρος δεν προκαθορίζει τις σχέσεις που θα αναπτυχθούν σε αυτόν Δεν μπορεί να

γίνει απελευθερωτικός ή καταπιεστικός αφrsquo εαυτού του σύμφωνα με το Michel Fou-

cault (Foucault 1982371)

Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι laquoη άσκηση της ελευθερίας είναι εντελώς αδιάφορη

στη χωρική διευθέτησηraquo (οπ372) Ο χώρος μπορεί να υποστηρίξει ή να

παρεμποδίσει την πρακτική της ελευθερίας laquoνα τροποποιήσει μερικούς

περιορισμούς να χαλαρώσει ή ακόμη και να τους διαλύσειraquo (οπ371) Ο χώρος

laquoμπορεί να έχει θετική επίδραση όταν οι προθέσεις του αρχιτέκτονα συμπίπτουν με

την πραγματική πρακτική των ανθρώπων στην εξάσκηση της ελευθερίας τουςraquo

(οπ372) Ίσως οι πιο πετυχημένες απόπειρες δημιουργίας περιβαλλόντων

lsquoαπελευθέρωσηςrsquo να είναι αυτές που αφήνουν ανοιχτές τις περισσότερες δυνατότητες

Σε απόπειρες σχεδιασμού νέων χώρων για τον τοκετό οι πιο επιτυχημένοι με την

έννοια των περιγεννητικών αποτελεσμάτων είναι αυτοί που αφήνουν ανοιχτές τις

περισσότερες δυνατότητες λειτουργώντας έτσι απελευθερωτικά για τις γυναίκες και

τις οικογένειες τους το σπίτι το κέντρο τοκετού οι αίθουσας φυσικού τοκετού σε

μαιευτήρια Ένα τυπικό μαιευτήριο προκαθορίζει σε μεγάλο βαθμό το τι θα συμβεί σε

αυτό και μία γυναίκα που θέλει να δράσει αυτοβούλως θα συναντήσει μεγάλα

εμπόδια και περιορισμούς από τον ίδιο το χώρο και τους τρόπους χρήσης του

Δεν είναι όμως μόνο τα νοσοκομειακά μαιευτήρια και τα άλλα μεγάλα ιδρύματα

του 18ου-19ου αιώνα τα εργοστάσια τα σχολεία οι φυλακές που αποτελούν

υλοποίηση των σχέσεων εξουσίας Σε αυτά στεγάζονταν οι θεσμοί που

εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της laquoκοινωνίας της πειθαρχίαςraquo ενός συγκεκριμένου

τύπου άσκησης της εξουσίας που ακολούθησε τις laquoκοινωνίες της κυριαρχίαςraquo Όμως

η εξουσία και ο τρόπος άσκησης της αλλάζει μορφή όμως και η σχέση της με το

χώρο επίσης Στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα περνάμε από τους

χώρους περιορισμού σε έναν γενικευμένο αλλά απροσδιόριστο έλεγχο (Deleuze

1995178) που βασίζεται ακόμη περισσότερο στην εσωτερίκευση των σχέσεων

εξουσίας Η ιδρυματική περίθαλψη και οι άμεσοι περιορισμοί που επιβάλλονταν στα

νοαοκομεία αντικαθίστανται από τη συναίνεση στον ιατροτεχνικό έλεγχο του

σώματος και τη χρηματοδότηση της ιδιωτικής περίθαλψης με προσωπική

13

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πρωτοβουλία (πχ πολλές γυναίκες επιλέγουν την ακινητοποίηση με επισκληρίδιο ή

την καισαρική τομή γιατί είναι πεπεισμένες ότι αυτές οι λύσεις είναι οι ιδανικές Δεν

χρειάζεται πλέον να τις περιορίσουν με λουριά στα κρεβάτια όπως στα μέσα του 20ου

αιώνα στο Βόλο) Η αλληλεπίδραση της εξουσίας με το χώρο γίνεται λιγότερο

εμφανής τα κτίρια πιο φιλικά προς το χρήστη Τα δίκτυα συχνά αντικαθιστούν τα

μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα στην εκπαίδευση στην εργασία στην περίθαλψη

112 Η χωρικότητα του σώματος

Ο τοκετός είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που διαδραματίζεται μέσω του γυναικείου

σώματος στην αλληλεπίδραση του με το χώρο και με τις πρακτικές διαχείρισης του

επηρεάζοντας την εξέλιξη του Οι μαιευτικές διαδικασίες και ο χώρος συναντώται

πάνω στο γυναικείο σώμα Η χωρικότητα του σώματος είναι λοιπόν καθοριστικής

σημασίας

Για να προσεγγίσει κανείς το θέμα της εμπειρίας του σώματος και του ελέγχου

του στους χώρους του τοκετού απαιτείται μια αντίληψη για την αρχιτεκτονική

μακριά από τον φονξιοναλισμό του μοντερνισμού και τον φορμαλισμό της

μεταμοντέρνας εποχής μια ανθρωπολογική προσέγγιση του χώρου που να εστιάζει

στην άμεση βιωμένη εμπειρία του σώματος

Η εμπειρία του σώματος με όλες τις αισθήσεις τις μνήμες τα συναισθήματα η

σωματική επαφή με τα αντικείμενα και τους άλλους ανθρώπους αποτελεί τον

σύνδεσμο ανάμεσα στις κοινωνικές σχέσεις τις έμφυλες σχέσεις τις σχέσεις

εξουσίας και τα κτίρια

Η εγγραφή των κοινωνικών σχέσεων πάνω στο σώμα Οι κοινωνικές δομές και

σχέσεις εγγράφονται στο σώμα μέσω της κατοίκησης του χώρουmiddot ο χώρος χρησιμεύει

ως εργαλείο για τον έλεγχο των σωμάτων ως μέσο για την εφαρμογή της

(βιο)εξουσίας laquoTo σώμα πρέπει να θεωρείται τόπος κοινωνικών πολιτισμικών και

γεωγραφικών εγγραφών παραγωγής ή συγκρότησηςraquo (Grosz 199423) laquoΑυτό το

laquoιδιόκτητο σώμαraquo όπως θα έλεγε ο Merleau-Ponty είναι ο τόπος όλων των

μορφοποιήσεων για τον κόσμοraquo (Perez-Gomez 19833)

Οι κοινωνικές σχέσεις οι αντιλήψεις και έξεις (habitus κατά Bourdieu

2006[1980]) εμπεδώνονται στα υποκείμενα της δράσης μέσω της εμπειρίας του

χώρου με το σώμα Ο κτισμένος χώρος στην προβληματική πολλών διανοητών όπως

του Foucault του Lefebvre τον Bourdieu συντελεί στην εγγραφή των σχέσεων

εξουσίας στο σώμα κι έτσι αποτελεί μια αποκρυσταλλωμένη έκφραση τους που

14

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πραγματοποιεί και εγγυάται την αναπαραγωγή τους σε βάθος χρόνου laquoΕίναι η

διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο σώμα και στον δομημένο χώρο που οδηγεί στην

ενσωμάτωση των δομών του κόσμου Η αρχιτεκτονική με τα λόγια του Bourdieu

είναι lsquoένα βιβλίο γραμμένο με το σώμαrsquoraquo (Hills 20039) Οι σχέσεις ανάμεσα στο

σώμα και στο κτίριο το οποίο καταλαμβάνουν και χρησιμοποιούν είναι εξ ορισμού

ιδιαίτερα στενές

Οι έννοιες της ενεργητικής αλληλεπίδρασης σώματος και χώρου (Pallasmaa 200

2005 Franck amp Lepori 2007 Bachelard 1982 Merleau-Ponty 1945) αποτελούν τον

συνδετήριο κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του

χώρου και την συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία Το σώμα αλληλεπιδρά με τον

χώρο άμεσα και έμμεσα με όλες τις φυσικές αισθήσεις μέσω της αντίληψης της

μνήμης της βούλησης τόσο με το υλικό όσο και με το πολιτισμικό περιβάλλον Είναι

μια φυσική οντότητα που διαμορφώνεται από τον πολιτισμό και ταυτόχρονα τον

διαμορφώνει laquoτο σώμα είναι το ίδιο πολιτισμικό το πολιτισμικό προϊόνraquo (Grosz

199423) ενώ ταυτόχρονα παίζει πρωτεύοντα ρόλο σε όλες τις διαδικασίες

παραγωγής χρήσης και νοηματοδότησης του χώρου

Το νοσοκομείο και ειδικά το μαιευτήριο αποτελούν προνομιακούς τόπους για

την άσκηση της εξουσίας πάνω στο σώμα όπως και για τη μελέτη της Στο

μαιευτήριο η εφαρμογή των ιατρικών πρακτικών πάνω στο σώμα της επιτόκου

επιτελούν το ρόλο της τελετουργικής εμπέδωσης των κοινωνικών αξιών της

πατριαρχίας (Davis-Floyd 1992) Επιπλέον και δεδομένου ότι η γέννα είναι μια

έντονη σεξουαλική εμπειρία (Kitzinger 2000) το μαιευτήριο γίνεται ένα μέρος

ιδρυματικού ελέγχου της σεξουαλικότητας

Ο τοκετός είναι μια έντονη αδιαμφισβήτητα σωματική εμπειρία που

αλληλεπιδρά άμεσα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος οι οποίες παίζουν

αποφασιστικό ρόλο (Odent 1999 2003 Kitzinger 2000 2005 Davis-Floyd 1992

Franck amp Lepori 2007) Δεν είναι εύκολο όμως να μιλήσει κανείς για την εμπειρία

του σώματος στο χώρο laquoΔεν υπάρχει όνομα για αυτήν την κρίσιμη αίσθησηraquo (Wil-

son 2007102) Η ενεργητική σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τους ενοίκους του

δύσκολα γίνεται αντιληπτή laquoσυχνά θεωρούνται δεδομένες φυσικοποιούνται και

γίνονται ρητορικά αόρατεςraquo (Hills 200310) Το σώμα και ο χώρος εκλαμβάνονται ως

δύο ανεξάρτητα δεδομένα δύο ξεχωριστές οντότητες ή στην καλύτερη περίπτωση

χρησιμοποιούνται εργονομικά στοιχεία για να γίνει αντιληπτή η σχέση του σώματος

μα το χώρο και τα αντικείμενα και να σχεδιαστεί laquoορθολογικάraquo ένας χώρος (Franck

15

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

amp Lepori 200725) Στην περίπτωση του τόπου του τοκετού η σχέση του υλικού

περιβάλλοντος με το σώμα και η αλληλεπίδραση τους δεν αναφέρεται σχεδόν ποτέ

ούτε από το ιατρικό προσωπικό ούτε από τις γυναίκες που γεννούν Οι χώροι και ο

εξοπλισμός θεωρούνται δεδομένοι και έχουν laquoφυσικοποιηθείraquo

Το σώμα-αντικείμενο στο κτίριο-μηχανή Η σύγχρονη βιοϊατρική αναπτύχθηκε στα

πλαίσια της μακράς παράδοσης του διαχωρισμού σώματος και πνεύματος όπου το

σώμα αντιμετωπίζεται ως laquoμία αδρανής μάζα από σάρκαraquo (Willis 19994) χωρίς

βούληση και υποκειμενικότητα παθητικά εκτεθειμένο στους χειρισμούς των

επαγγελματιών της περίθαλψης laquoΑυτό το σώμα είναι στην καρδιά της Καρτεσιανής

σκέψης και έτσι της μοντέρνας αρχιτεκτονικής της μοντέρνας ιατρικής και της

σύγχρονης κουλτούρας στη Δύση γενικότεραraquo (Franck amp Lepori 200726)

Από το ίδιο παράδειγμα του καρτεσιανού δυισμού και της εργαλειακότητας του

διαφωτισμού προέρχεται και η εννοιολόγηση του κτιρίου ως αντικείμενο και του

κτισμένου χώρου ως δοχείο Το σώμα-αντικείμενο ή μηχανή τοποθετείται σε έναν

αντίστοιχο χώρο χωρίς ιδιότητες ένα ουδέτερο σκηνικό του οποίου η διαρρύθμιση

υπαγορεύεται από τις τεχνικές προδιαγραφές των ιατρικών διαδικασιών ίσως με μια

επιφανειακή διακόσμηση Το κτίριο μπορεί να είναι και αυτό μια μηχανή μια

laquoμηχανή του κατοικείνraquo κατά τον Le Corbusier ή μια laquoμηχανή θεραπείαςraquo στο

μοντέρνο νοσοκομείο όπως αναφέρει ο Foucault (1963 1980)

Στη συμβατική δυτική μαιευτική το γυναικείο σώμα και το σώμα του μωρού

ορίζονται ως παθητικά αντικείμενα και οι χώροι των μαιευτηρίων σχεδιάζονται ως

ουδέτερα δοχεία που στεγάζουν τον ιατρικό εξοπλισμό εξυπηρετούν το προσωπικό

και υποστηρίζουν το σώμα της επιτόκου και του νεογνού βάσει μιας μηχανιστικής

εργονομίας

Το σώμα-υποκείμενο Το γυναικείο σώμα δεν ανταποκρίνεται όμως πάντοτε σε αυτές

τις συνθήκες με τους προκαθορισμένους τρόπους Οι συχνά απρόβλεπτες αντιδράσεις

του και οι διαφορετικές εμπειρίες που έχουν οι γυναίκες από αυτούς τους χώρους

δείχνουν ότι το σώμα δεν λειτουργεί ως μια μηχανή αλλά συνδιαλέγεται με το υλικό

του περιβάλλον με διάφορους άμεσους κι έμμεσους τρόπους το χρησιμοποιεί το

τροποποιεί του δίνει διαφορετικά νοήματα ενώ ο χώρος και ο εξοπλισμός του

καθοδηγούν τη γυναίκα και τα πρόσωπα που τη φροντίζουν σε συγκεκριμένες

κινήσεις και στάσεις και αποτρέπουν άλλες προκαλούν σωματικές και

συναισθηματικές αντιδράσεις Οι χώροι και τα πρόσωπα δεν λειτουργούν ποτέ

16

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ανεξάρτητα το ένα από το άλλοmiddot αντίθετα μια θεώρηση του σώματος ως υποκείμενο

που αλληλεπιδρά ενεργητικά με το χώρο μπορεί να είναι καταλληλότερη από την

εννοιολόγηση του ως μηχανή και να μας δώσει μια πληρέστερη εικόνα για τη σχέση

των γυναικών με το χώρο του τοκετού

Το σώμα ως ενεργό υποκείμενο αντιλαμβάνεται αλληλεπιδρά και επεκτείνεται

στον κόσμο συνεχώς με πολλούς και διάφορους τρόπους Ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του αποτελεί μέρος του και το ενσωματώνει (Franck amp

Lepori 2007) Αντιλαμβάνεται τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις συναισθηματικά

όπως και διανοητικά επιδρά και το ίδιο πάνω στο εξωτερικό περιβάλλον το

διαμορφώνει υλικά και συμβολικά Είναι δύο αλληλένδετες οντότητες πού

διαμορφώνει η μία την άλλη συνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται το σώμα

βρίσκεται μέσα στο χώρο αλλά και ο χώρος είναι μέρος του σώματος

ο τόπος και το σώμα δεν συνιστούν δεδομένες οντολογικές κατηγορίες αλλά έννοιες

που συγκροτούνται συσχετικά hellip η συμβολοποίηση του κόσμου προϋποθέτει ότι

νιώθουμε τον κόσμο μέσω του σώματος μας και αντίστροφα νιώθουμε το σώμα μας

μέσω της επαφής με τον κόσμο (Μπακαλάκη 200615)

Πως μπορούμε όμως να αναλύσουμε και να αξιολογήσουμε το κτισμένο περιβάλλον

με το κριτήριο της επίδρασης του στο σώμα Και αντίστροφα πως η χρήση από το

ίδιο το σώμα επιδρά στο περιβάλλον

Μόνο η σύγχρονη φαινομενολογία με την επανανακάλυψη της πρωτοκαθεδρίας της

αντίληψης υπήρξε ικανή να ξεπεράσει το θεμελιακό δίλημμα που η σύγχρονη

φιλοσοφία κληρονόμησε από τον Καρτέσιο το σημείο εκκίνησης είναι και πάλι η

σφαίρα της αντίληψης η απόλυτη αρχή του υπαρξιακού νοήματος (Perez-Gomez

1983325)

Η φαινομενολογία προσφέρει μία μέθοδο ανάλυσης της βιωμένης εμπειρίας του

χώρου Το έργο του Merleau-Ponty αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και σημείο αναφοράς

για την αρχιτεκτονική θεωρία γύρω από την εμπειρία και την αλληλεπίδραση του

σώματος με το χώρο

Ο Maurice Merleau-Ponty είδε μία οσμωτική σχέση ανάμεσα στον εαυτό και τον

κόσμο ndash αλληλοδιεισδύουν και ορίζουν αμοιβαία ο ένας τον άλλο ndash και όρισε το

ταυτόχρονο και την αλληλεπίδραση των σχέσεων laquoΗ αντίληψη μου δεν είναι ένα

άθροισμα των οπτικών απτικών και ακουστικών δεδομένων Αντιλαμβάνομαι με έναν

ολοκληρωμένο τρόπο με όλο μου το είναιhellipraquo γράφει (Pallasmaa 20052021)

17

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Αυτή η αλλαγή εστίασης από τις αφηρημένες αρχές στην βιωμένη υποκειμενικότητα

δίνει έμφαση στην άμεση εμπειρία του σώματος ως ένα συγκεκριμένο μοναδικό

υποκείμενο

Αναγνωρίζοντας το σώμα laquoως την απαραίτητη και έμψυχη προϋπόθεση για την

ανθρώπινη ζωή που μας δίνει πρόσβαση στον κόσμοraquo (Franck amp Lepori 200730

31) η άμεση εμπειρία μετατρέπεται σε σημαντικό παράγοντα για την αντίληψη και το

σχεδιασμό της αρχιτεκτονικής Η περιοριστική έννοια της λειτουργίας μπορεί να

εμπλουτιστεί ή και να αντικατασταθεί από μια laquoολιστικήraquo αντίληψη που

συμπεριλαμβάνει το χρόνο τη μνήμη τα συναισθήματα Η αρχιτεκτονική ορίζεται σε

αυτή την φιλοσοφία μέσω του γεγονότος της εμπειρίας και όχι ως αδρανές δοχείο

όπου παρατίθεται σειρά αντικειμένωνmiddot laquoοι αυθεντικές αρχιτεκτονικές εμπειρίες έχουν

περισσότερο την ουσία ενός ρήματος παρά ενός ουσιαστικούraquo (Pallasmaa 2000)

Το κτισμένο και θεωρητικό έργο των εκπροσώπων της laquorsquoάλληςrsquo παράδοσης της

μοντέρνας αρχιτεκτονικήςraquo (Wilson 2007) όπου δίνεται προτεραιότητα στην άμεση

εμπειρία της κατοίκησης της διαπλοκής του σώματος με το χώρο έναντι της

αποστασιοποιημένης ασώματης παρατήρησης μπορεί να προσφέρει εικόνες κι έννοιες

τόσο για την ανάλυση των χώρων για τη γέννα όσο και για τον σχεδιασμό νέων ίσως

καταλληλότερων laquoΤο αίσθημα του εξωτερικού ελέγχου και της οπτικής επιρροής

αντικαθίσταται από μια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo

(Pallasmaa 2000) Πρόκειται για μια αντίληψη για τη σχέση αρχιτεκτονικής και

εμπειρίας που βασίζεται κι εστιάζει στην επαναξιολόγηση της υλικότητας του χώρου

και του σώματος την έμφαση στις άλλες αισθήσεις εκτός της όρασης της άμεσης

απτικής επαφής με τις μορφές και τα υλικά του χώρου με το να laquoακούσουμεraquo την

αρχιτεκτονική όπως έλεγε και ο Δανός αρχιτέκτων Steen Eiler Rasmussen (1959) να

την μυρίσουμε και να την γευτούμε (Pallasmaa 2005) την κιναισθητική αντίληψη του

χώρου που συμπυκνώνει πολλές από τις πέντε αισθήσεις σε μια ενιαία ολοκληρωμένη

εμπειρία Η αρχιτεκτονική που απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις laquoμας κάνει να

έχουμε μια ολοκληρωμένη σωματική και πνευματική εμπειρία του εαυτού μαςraquo

(Palasmaa 200511) Μπορεί να γίνει το αντίδοτο στον τεχνοκρατικό πολιτισμό μας

laquoΕμείς στον δυτικό κόσμο αρχίζουμε να ανακαλύπτουμε τις παραμελημένες αισθήσεις

μας Αυτή η αυξανόμενη συνειδητοποίηση αντιπροσωπεύει κάτι από μια

καθυστερημένη εξέγερση εναντίον της επώδυνης στέρησης της εμπειρίας των

αισθήσεων που έχουμε υποστεί στον τεχνολογικοποιημένο μας κόσμοraquo γράφει ο

ανθρωπολόγος Ashley Montagu (Pallasmaa 200537)

18

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ακόμη και ο ίδιος ο Descartes θεωρούσε την αφή μια αίσθηση laquolsquoπιο σίγουρη και

λιγότερο ευάλωτη στο λάθος από την όρασηraquo (Pallasmaa 200519)mdashμια

παρατήρηση με την οποία θα συμφωνούσαν οι μαίες της εναλλακτικής μαιευτικής οι

οποίες εμπιστεύονται τα χέρια τους περισσότερο από τα διαγνωστικά μηχανήματα

υψηλής τεχνολογίας

Μια αρχιτεκτονική που απευθύνεται ενεργητικά σε όλες τις αισθήσεις αντί να τις

παραμελεί ή να τις αρνείται όπως συμβαίνει συχνά σε κτίρια-μηχανές σαν τα

νοσοκομεία πιθανόν να ήταν καταλληλότερη για να υποστηρίξει τις σωματικές και

συναισθηματικές διαδικασίες του τοκετού Ούτως ή άλλως οι γυναίκες που γεννούν

αντιλαμβάνονται το περιβάλλον με όλες τους τις αισθήσεις Μέχρι στιγμής η

δημιουργία τέτοιων χώρων περιορίζεται σε κέντρα τοκετού (πχ της Bianca Lepori ή

της Ευτοκίας) και σε εναλλακτικά μαιευτήρια (όπως του Πιτιβιέ) η εμπειρία από τη

χρήση τους έχει δείξει ότι η αντικατάσταση της επιδίωξης του οπτικού ελέγχου από

laquoμια αυξημένη αίσθηση εσωτερικότητας και απτικής οικειότηταςraquo (Pallasmaa 2000)

του laquoέξωraquo από το laquoμέσαraquo (Franck amp Lepori 2007 St John Wilson 2007) έχει θετική

επίδραση στο πως βιώνουν οι γυναίκες τη γέννα (Odent 1999 Lepori 1994 Kitzinger

2000) και τελικά στην ίδια την έκβαση του τοκετού

Οι έννοιες του laquoμέααraquo και του laquoέξωraquo ενδέχεται να σχετίζονται με τις πιο πρώιμες

σωματικές και συναισθηματικές αναμνήσεις μας γράφει ο Colin StJohn Wilson

(2007) Το laquoμέσαraquo που προτείνουν οι κατασκευαστές σε αυτούς τους χώρους ή το

laquoμέσαraquo που δημιουργούν οι ίδιες οι γυναίκες αποτελεί κατά κάποιον τρόπο μια

αναπαράσταση των πρώτων laquoχώρωνraquo της ζωής ndash της μήτρας και της μητρικής

αγκαλιάς

[το μέσα] ταυτίζεται με τον προστατευτικό εναγκαλισμό από τη μητέραmdashαυτό το είδος

της ένωσης hellip Η αίσθηση ασφάλειας είναι απόλυτη Υπάρχει μια στενή αντιστοιχία

με την πρώτη θέση [το μέσα] στην αρχιτεκτονική εμπειρία του να είσαι μέσα σε έναν

χώρο που σε αγκαλιάζει (Wilson 2007105)

Αντίθετα οι χώροι των συμβατικών μαιευτηρίων θα μπορούσαν να θεωρηθούν ότι

αντιπροσωπεύουν τη θέση του laquoέξωraquo Οι γυναίκες είναι εκτεθειμένες (στα laquoμπουμraquo)

ευάλωτες στις απαιτήσεις του προσωπικού οι εμπειρίες τους συχνά είναι

τραυματικές

Η θέση του εναγκαλισμού υποχωρεί μπροστά στην αντίθετη θέση της έκθεσης ndash του να

είμαστε έξω ευάλωτοι hellip Η αλλαγή από τη μία θέση στην άλλη είναι

αποπροσανατολιστική και δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε την υπόθεση ότι αυτή η

19

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

στροφή μέσα έξω του κόσμου του μωρού έχει ένα αποτέλεσμα που είναι τραυματικό

(Wilson 2007105)

Η στροφή μέσω έξω θα μπορούσε να είναι μια απελευθερωτική εμπειρία αλλά ίσως

αυτή η συσχέτιση του μέσα με την προστασία και του έξω με την έκθεση να έχει

παραλληλίες με τον τρόπο που γεννιόμαστε τον τελευταίο αιώνα Ίσως αλλιώς το έξω

να μην προκαλούσε αυτούς τους συνειρμούς

Ο χωροχρόνος της εμπειρίας και η υλικότητα Σε μια προσέγγιση του χώρου που

βασίζεται στην εμπειρία εμπεριέχεται ο χρόνος Η χρήση του χώρου η άμεση

εμπειρία του με την κίνηση και τις αισθήσεις εξ ορισμού έχει μια διάρκεια

εκτυλίσσεται σε ένα βάθος χρόνου Ο χώρος δίνει τη διάσταση της πόλλαπλότητας

(Massey 200110) και ο laquoβιωμένος χώροςraquo εμπεριέχει τη διάσταση του χρόνου

Ο laquoβιωμένος χώροςraquo hellip είναι ένας χώρος που ο χρόνος φέρνει μέσα του

ζωντανεύοντας τον γεμίζοντας τον με όλη την κίνηση και το δυναμισμό που ο ίδιος

ενέχειraquo(Κονταράτος 198336)

Μέσα στις χιλιάδες κυψέλες του ο χώρος κρατά συμπυκνωμένο χρόνο Σrsquo αυτό

χρησιμεύει ο χώρος hellipο χώρος είναι το παν γιατί ο χρόνος δεν εμψυχώνει τη μνήμη

(Bachelard 198235 36)

Οι έννοιες που εμφανίζονται σε αυτές τις αναλύσεις των σχέσεων σώματος και χώρου

μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην περιγραφή των υπαρχόντων τόπων για τον

τοκετό και ενδεχομένως να ήταν χρήσιμες σε προτάσεις για νέους χώρους

Ο χώρος και το σώμα δεν ορίζονται ανεξάρτητα το ένα από το άλλο αλλά

συγκροτούνται συσχετιστικά (Μπακαλάκη 2006) αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία

της αντίληψης (Merleau-Ponty 2002 Bachelard 1982) το περιβάλλον είναι επέκταση

του σώματος μας (Franck amp Lepori 20077) το σώμα ολοκληρώνεται και

ολοκληρώνει το περιβάλλον του το laquoμέσαraquo και το laquoέξωraquo (Franck amp Lepori 2007

Wilson 2007) αντιπροσωπεύουν διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές για τη

βιωμένη εμπειρία του χώρου και της αρχιτεκτονικής την υποκειμενική εμπειρία με

τις όλες τις αισθήσεις από τη μία και η επιδίωξη της αντικειμενικότητας και της

αφαιρετικότητας από την άλλη (Franck amp Lepori 2007 Pallasmaa 2000) οι άυλες

ιδιότητες της αρχιτεκτονικής όπως το φως και η σκιά οι ήχοι οι μυρωδιές και οι

γεύσεις γίνονται αντιληπτές με όλες τις αισθήσεις δίνεται προτεραιότητα στην η

υλικότητα της αρχιτεκτονικής στο χρόνο και στη φθορά (Pallasmaa 2000 2005)

αναγνωρίζεται η αξία του laquoσωματικού σχήματοςraquo και του βιωμένου χωροχρόνου ως

συστατικά της αρχιτεκτονικής εμπειρίας (Κονταράτος 1983) Το σώμα και οι

20

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

αισθήσεις αλληλεπιδρούν με την αρχιτεκτονική και ο χώρος μετατρέπεται και αυτός

σε ενεργό υποκείμενο

Αυτές οι έννοιες είναι τα στοιχεία μιας κοσμοθεωρίας που βλέπει το σώμα ως

ενεργό υποκείμενο και το χώρο ως δραστήριο παράγοντα Αποτελούν τον συνδετήριο

κρίκο ανάμεσα στη γενικότητα των θεωριών για την παραγωγή του χώρου και την

συγκεκριμένη ψυχοσωματική εμπειρία

113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου

Ως ένα βιολογικό γεγονός της γυναικείας φυσιολογίας που λαμβάνει χώρα με

τρόπους και σε τόπους κοινωνικά πολιτισμικά και οικονομικά καθορισμένους ο

τοκετός αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της συγκρότησης της έμφυλης

ταυτότητας μέσω της παραγωγής του χώρου ένα κομβικό σημείο όπου συγκλίνουν οι

κοσμοθεωρίες μιας δεδομένης κοινωνίας σε σχέση με το φύλο την αναπαραγωγή τη

σχέση με τη φύση και τον πολιτισμό τις εκφράζει και τις αναπαράγει σε

συμπυκνωμένη μορφή και γι αυτό προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο μελέτης της

σχέσης του φύλου με τον χώρο του laquoπως γίνονται ορατές οι σχέσεις των φύλων μέσα

στον χώροraquo (Rendell 2000102 103) πως laquoοι έμφυλες σχέσεις παράγονται

αναπαράγονται και εγγράφονται στο σώμαraquo μέσω του κτισμένου περιβάλλοντος

(Hills 200310)

Το σύνολο σχεδόν των γυναικών στο μεγαλύτερο μέρος του δυτικού κόσμου

όπως και στην Ελλάδα γεννά στους εξειδικευμένους και τεχνολογικά εξοπλισμένους

χώρους των μαιευτηρίων υπό την επίβλεψη του ιατρικού προσωπικού Η μετάβαση

στη μητρότητα συμβαίνει σε αυτούς τους τόπους και χώρους

Δεδομένου ότι η τεκνοποιία είναι εκτός από ένα βιολογικό γεγονός (και όχι

πάντοτε) κυρίως μια κοινωνική λειτουργία η συγκρότηση της μητρικής ταυτότητας

επηρεάζεται από τις αντίστοιχες κοινωνικές συνθήκες διαπλέκεται και αλληλεπιδρά

και αυτή με τη διάσταση του χώρου Οι πρώτες στιγμές και μέρες στο μαιευτήριο σε

συνδυασμό με τις διαδικασίες που ακολουθούνται στην εγκυμοσύνη είναι μια

κρίσιμη περίοδος για την κάθε νέα μητέρα στη διαμόρφωση του νέου της ρόλου Η

διερεύνηση της αλληλεπίδρασης με το χώρο τις υλικές συνθήκες των κτιρίων και

του εξοπλισμού τις χρήσεις τους και τη νοηματοδότηση τους στο περιβάλλον του

μαιευτηρίου όπως και στα άλλα μέρη όπου εκτυλίσσεται η ιατρική φροντίδα της

εγκυμοσύνης και της λοχείας μπορεί να προσφέρει ένα προνομιακό πεδίο για τη

21

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

μελέτη αυτής της μετάβασης και της συγκρότησης της γυναικείας υποκειμενικότητας

στη μητρότητα

Η σχέση του χώρου του τοκετού με τις κοινωνικές διεργασίες της περίθαλψης του

μπορεί να μελετηθεί από τη σκοπιά της κοινωνικής παραγωγής του χώρουmiddot καθόσον

οι μητέρες είναι (ακόμη) θηλυκού φύλου οι τόποι της γέννας αποτελούν ένα

αντικείμενο κατάλληλο για διερεύνηση από τη σκοπιά και με τις έννοιες της θεωρίας

για τη σχέση χώρου και φύλου

Η έμφυλη παραγωγή των χώρων του τοκετού με βάση αυτές τις έννοιες αποτελεί

μια χαρακτηριστική και ίσως αποκαλυπτική περίπτωση

Ποιες είναι αυτές οι θεωρίες και πως μπορούμε να τις χρησιμοποιήσουμε Τι μας

δείχνουν για την παραγωγή των χώρων του τοκετού σε σχέση με τη συγκρότηση της

έμφυλης ταυτότητας

Αν και ο φεμινισμός έχει καταγεγραμμένη ιστορία ως συγκροτημένο κίνημα για

περισσότερο από δύο αιώνες η χωρική διάσταση του άργησε πολύ να εμφανιστεί

συγκριτικά με τις διεκδικήσεις για τη συμμετοχή στα κοινά και τους θεωρητικούς

προβληματισμούς γύρω από την εργασία την εκπαίδευση την περίθαλψη τη

σεξουαλικότητα τη μητρότητα και τις οικογενειακές σχέσεις (Weisman 1992 Ren-

dell 2000 Grosz 1995) Ο χώρος γινόταν αντιληπτός ένα ουδέτερο φόντο και όχι laquoως

ένας ενεργός διαμορφωτής της ανθρώπινης ταυτότηταςraquo (Weisman 19922) Μόλις

μετά τα μέσα του 20ου αιώνα επιχειρείται laquoμια φεμινιστική ανάλυση του

περιβάλλοντος που έχει παραχθεί από άνδρες ως μια μορφή κοινωνικής καταπίεσης

μια έκφραση της κοινωνικής εξουσίας μια διάσταση της ιστορίας και μέρος της

πάλης των γυναικών για ισότηταraquo (Weisman 19923) Ο χώρος αναδεικνύεται σε

κεντρικό ζήτημα laquoστην κατασκευή του γυναικείου υποκειμένου και της έμφυλης

υποκειμενικότητας και ταυτότηταςraquo (Rendell 2000107) σε έναν κρίσιμο παράγοντα

για την ανάλυση του φύλου (Irigaray 1993 An Ethics of Sexual Difference στο Grosz

1995121)

Σε πιο σύγχρονες προσεγγίσεις ερευνάται laquoο ρόλος του τόπου στις πολιτικές του

φύλουraquo ως σημαντικός laquoστην κατασκευή ταυτοτήτωνraquo (Rendell 2000107) Σε

αντιστοιχία με το laquoτρίτο κύμαraquo του φεμινισμού laquoη έμφαση μετατοπίζεται από το

φύλο και την κοινωνική του κατασκευή σε ζητήματα συγκρότησης ταυτοτήτων και

κουλτούρας στις δυνατότητες έκφρασης της ετερότητας και της διαφοράς στο χώροraquo

(ΕΜΠ Προγράμμα laquoΦύλο και Χώροςraquo httpwwwarchntuagr

genderandspacemainhomeasp) Οι διαφορές όχι μόνο του φύλου αλλά και της φυλής

22

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

της κοινωνικής τάξης της ηλικίας των σωματικών ικανοτήτων της γεωγραφικής και

εθνικής προέλευσης των σεξουαλικών προτιμήσεων έρχονται στο επίκεντρο και

συσχετίζονται με τον τρόπο που αυτές οι διαφορετικές ομάδεςυποκείμενα βιώνουν

τη σχέση τους με το χώρο Οι διαφορετικές εμπειρίες και δραστηριότητες

laquoεγγράφονται στο χώρο σε διάφορες κλίμακες και επίπεδα αναφοράς και με τη

σειρά τους διαμορφώνουν lsquoδιαφορετικούς χώρουςrsquoraquo

(httpwwwarchntuagrgenderandspace)

Χρησιμοποιώντας βασικές έννοιες του φεμινιστικού κινήματος όπως η ισότητα η

διαφορά και η τοποθέτηση μπορούν να εντοπιστούν διάφορες μορφές έμφυλων

σχέσεων με τη διάσταση του χώρου Η ισότητα στην πρόσβαση αποτέλεσε ένα από

τα πρώτα αιτήματα του φεμινισμού η έμφαση στη διαφορετική αντιμετώπιση και

ανάγκες των γυναικών στη χρήση υπήρξε συνέπεια των απόψεων του laquoδεύτερου

κύματοςraquo ενώ η συγκρότηση και η lsquoτοποθέτησηrsquo των πολλαπλών ταυτοτήτων στους

διάφορους χώρους που χρησιμοποιούν οι γυναίκες και οι άνδρες βρίσκονται στο

επίκεντρο του ενδιαφέροντος της φεμινιστικής σκέψης στις αρχές του 21ου αιώνα

Το φεμινιστικό κίνημα ως μια πολιτική πρακτική ανέδειξε τη σημασία της

καθημερινότητας με το σύνθημα lsquoτο προσωπικό είναι πολιτικόrsquo και με την έμφαση

στην άμεση προσωπική εμπειρία στο laquoνα κάνει ορατό το πλήρες νόημα των

εμπειριών μαςraquo (Weisman 1981 στο Rendell 20005) προσδίδοντας τους κοινωνική

και επιστημονική αξία η οποία είχε άμεσες και έμμεσες επιδράσεις και στη σκέψη για

το χώρο Στις κοινωνικές έρευνες με φεμινιστικό προσανατολισμό αλλά καιγ

γενικότερα πλέον η προσωπική εμπειρία αναδεικνύεται σε βασικό εργαλείο

περιγραφής και ανάλυσης της εκάστοτε κοινωνικής πραγματικότητας

Θεωρητικές έννοιες και εργαλεία Για να σκεφτούμε για τη σχέση φύλου και

χώρου πέρα από την αυτο-αναφορική ενασχόληση με το αντικείμενο της

αρχιτεκτονικής αλλά με όρους αλληλεπίδρασης χώρου και κοινωνίας απαιτείται μια

διεπιστημονική προσέγγιση που αντλεί στοιχεία και μεθόδους από άλλους

επιστημονικούς κλάδους την ανθρωπολογία τη γεωγραφία τη φιλοσοφία (Rendell

2000 Λαδά 2006)

Θεωρητικά σχήματα όπως η lsquoεννοιολογική τριάδαrsquo του Henri Lefebvfre (1991) η

σύλληψη του χώρου ως σχέση (Massey 2001) που αναφέρθηκαν στο προηγούμενο

κεφάλαιο όπως και το παράδειγμα των lsquoχωριστών σφαιρώνrsquo ιδιωτικού και δημόσιου

(Rendell 2000) και οι έννοιες της lsquoθέσηςτοποθέτησηςrsquo (positionality) προσφέρουν

χρήσιμα εργαλεία για μια κατανόηση του πως διαμορφώνονται οι έμφυλες

23

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

ταυτότητες μέσω των διαφορετικών εμπειριών του χώρου σε διάφορες περιστάσεις

επίπεδα και κλίμακες

Το δίπολο ιδιωτικόδημόσιο και η θέση του υποκειμένου Στα πλαίσια του δυισμού της

δυτικής κουλτούρας που ενυπάρχει σε πολλά επίπεδα της αναπαράστασης του φύλου

το δίπολο άνδραςγυναίκα ορίζεται ως αντιθετικό και αντιστοιχίζεται με τα δίπολα

πολιτισμόςφύση αντικειμενικότηταυποκειμενικότητα επιστημονική

γνώσηδιαισθητική εμπειρία παραγωγήαναπαραγωγή επάγγελμανοικοκυριό ακόμη

και με τις διαστάσεις του χρόνου και του χώρου

Η πιο διαδεδομένη αναπαράσταση του έμφυλου χώρου είναι το παράδειγμα των

lsquoχωριστών σφαιρώνrsquo ένα αντιθετικό και ιεραρχικό σύστημα που αποτελείται από την

κυρίαρχη δημόσια ανδρική περιοχή της παραγωγής (την πόλη) και από μια κατώτερη

ιδιωτική θηλυκή περιοχή της αναπαραγωγής (το σπίτι) (Rendell 2000102)

Το δίπολο ιδιωτικόδημόσιο και η σχέση του με το δίπολο φύσηπολιτισμός και

γυναίκαάνδρας laquolsquoσπίτι και δουλειάrsquo lsquoιδιωτικό και δημόσιο θεωρείται από τον

φεμινιστικό λόγο μια πατριαρχική και καπιταλιστική ιδεολογία (Rendell 2000101)

που έχει εμποτίσει τον τρόπο που σκεφτόμαστε το σχεδιασμό του κτισμένου

περιβάλλοντος την κατοίκηση του και τις θέσεις και ρόλους των γυναικών και

ανδρών σε αυτό

Πριν τον 18ο αιώνα και τη βιομηχανική επανάσταση το σπίτι ήταν ένας

laquoαδιαφοροποίητοςraquo (Foucault 1980) πολυλειτουργικός χώρος ταυτόχρονα δημόσιος

και ιδιωτικός χώρος παραγωγής και αναπαραγωγής Με τη βιομηχανική επανάσταση

και την εξειδίκευση της γνώσης η παραγωγή μεταφέρθηκε στα εργοστάσια η

περίθαλψη στα νοσοκομεία η εκπαίδευση στα σχολεία Η κοινωνική και

επαγγελματική ζωή μεταφέρθηκε σε lsquoδημόσιουςrsquo χώρους εκτός της κατοικίας και το

σπίτι σταδιακά επανορίστηκε ως καθαρά ιδιωτικός χώρος ως τόπος περιορισμού

των γυναικών και καθορισμού μιας νέας ταυτότητας του γυναικείου φύλου

Αν και γυναικείος τόπος η κατοικία ορίστηκε ως καταφύγιο των ανδρών και ο

ρόλος της στην αναπαραγωγή στη γέννα και στην ανατροφή των παιδιών

απονομιμοποιήθηκε Το σπίτι ως τόπος της αναπαραγωγής της οικογενειακής ζωής

και της ανατροφής των παιδιών είναι ένα μέρος που σχετίζεται κυριολεκτικά με τη

μητρότητα Ταυτόχρονα και παρά αυτήν την ταύτιση ήδη από τα μέσα του 20ου

αιώνα η μετάβαση στη μητρότητα ο τοκετός στο χώρο του σπιτιού απορρίπτεται με

εμπάθεια

24

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι διαδικασίες της αναπαραγωγής έγιναν σταδιακά αντικείμενο της

ανδροκρατούμενης επιστήμης και ο τοκετός μεταφέρθηκε στη δημόσια σφαίρα των

νοσηλευτικών ιδρυμάτων μακριά από τον έλεγχο των γυναικών και της οικογένειας

Στους σημερινούς κλειστούς και πιο ελεγχόμενους δημόσιους χώρους της

περίθαλψης η θέση της γυναίκας ορίζεται και ελέγχεται μέσω της υλικής

διευθέτησης laquoσυγκεκριμένες κοινωνικές θέσεις και υποκειμενικότητες παράγονται

σύμφωνα με την τοποθέτηση των επίπλων την οργάνωση των εξόδων και των

εισόδων την κατασκευή τμημάτων τοίχωνraquo (Spigel 1992209) Στο μαιευτήριο οι

θέσεις των συμμετεχόντων είναι αυστηρά καθορισμένες και οι ρόλοι τους

καθορίζονται από τη χωρική διαρρύθμιση Οι γυναίκες που γεννούν καταλαμβάνουν

θέσεις δομικά υποδεέστερες των μαιετήρων συνήθως ανδρών και συχνά και των

μαιών που είναι τα πρόσωπα που λαμβάνουν τις αποφάσεις κι εκτελούν τις

μαιευτικές διαδικασίες

Πολλές γυναίκες παρrsquo όλα αυτά συμμετέχουν στις βασικές επιλογές για τον

τοκετό όπως το να θα γίνει καισαρική ή επισκληρίδιος ή συναινούν ενεργητικά στην

μεταβίβαση της ευθύνης στο προσωπικό κι έτσι ανακτούν μέρος του ελέγχου και της

κοινωνικής θέσης τους σε συμβολικό αν όχι σε πρακτικό επίπεδο Η διαρρύθμιση του

χώρου δεν μπορεί ποτέ να είναι ο αποκλειστικός παράγοντας καθορισμού των

κοινωνικών συσχετισμών

Εντούτοις έχει διαπιστωθεί πολλάκις ότι οι πρακτικές γύρω από τον τοκετό κι οι

αντίστοιχοι χώροι έχουν έναν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση μια συγκεκριμένης

ιδεολογικής τάξης μια φεμινίστρια που ενδιαφέρεται για τον χώρο και τις

πολιτισμικές σημασίες του παρατηρεί ότι οι χώροι του τοκετού αλληλεπιδρούν με τις

μαιευτικές τελετουργίες για laquoνα κάνουν τη γέννα ένα έντονα γυναικείο φαινόμενο

να φαίνεται ότι επικυρώνει την πατριαρχίαraquo (Davis-Floyd 199268)

Στη σύγχρονη χρήση και εννοιολόγηση του σπιτιού ως ιδανικού τόπου για τον

τοκετό επανεμφανίζονται πολλές από τις αντιφατικές αναπαραστάσεις του ως τόπου

καταπίεσης ή ενδυνάμωσης υιοθέτησης ή επαναπροσδιορισμού της lsquoοικιακότηταςrsquo

και του θηλυκού ρόλου Το σπίτι ξαναγίνεται προσωρινά ένας πολυλειτουργικός

χώρος ένας laquoτρίτος χώροςraquo πέρα από τα δίπολα Απαραίτητη προϋπόθεση για να

λειτουργήσει ο ιδιωτικός χώρος του σπιτιού με αυτόν τον θετικό τρόπο είναι να

παραμένει ανοιχτή η δυνατότητα επικοινωνίας και μετάβασης στον δημόσιο χώρο

δυνατότητα για την οποία αγωνίστηκε ο φεμινισμός Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί να

εξεταστεί και η σύγχρονη πρακτική του τοκετού στο σπίτι

25

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο επαναπροσδιορισμός του οικιακού χώρου μέσω πρακτικών όπως η

lsquoεπιστροφήrsquo στο σπίτι για τη γέννα μπορεί να θεωρηθεί μια απόπειρα

επανάκτησηςεπαναπροσδιορισμού της κατοικίας μέσω μιας laquoστρατηγικής μίμησηςraquo

(Irigaray 1985) και υπονόμευσηςαποσταθεροποίησης των κυρίαρχων

εννοιολογήσεων της θηλυκότητας και της οικιακότητας Ο στόχος σε αυτή τη

στρατηγική είναι να επανακτήσουν οι γυναίκες τους χώρους laquoαπό τους οποίους έχουν

εκ-τοπιστεί ή αντικατασταθεί ή εκδιωχθεί να καταλάβουν αυτές τις θέσεις hellip Να

καταλάβουν την κατοικία ή να ζήσουν σε νέους χώρους οι οποίοι με τη σειρά τους

θα βοηθήσουν στην γένεση νέων προοπτικών νέων σωμάτων νέων τρόπων

κατοίκησηςraquo (Grosz 1995124) Και όπως επιμένουν εδώ και πολλά χρόνια οι

φεμινίστριες αρχιτέκτονες laquoη αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει σε αυτό το στόχο

με το να μεταεκ-τοπίζει μιμητικά την οικιακότηταraquo (Heynen 200525)

Σε αυτές τις προσπάθειες επαναπροσδιορισμού της lsquoθηλυκότηταςrsquo του χώρου με

θετικό τρόπο μπορεί να ενταχθεί και η επαναξιολόγηση των θεωρούμενων ως

lsquoθηλυκώνrsquo ιδιοτήτων του (Franck 1989 Pallasmaa 2000 2005 Franck amp Lepori

2007) η υλικότητα η αισθησιακότητα η άμεση προσωπική εμπειρία της κατοίκησης

του χώρου η εσωτερικότητα η οικειότητα και το ανήκειν παίρνουν τη θέση του

θετικού στοιχείου σε σύγκριση με τις laquoανδρικέςraquo αφηρημένες αξίες του

μοντερνισμού τη γεωμετρική καθαρότητα τη διαφάνεια και την αποϋλοποίηση Είτε

μέσω μιας διαδικασίας αντιστροφής είτε μιας στρατηγικής μίμησης η lsquoθηλυκότηταrsquo

του χώρου αποσυνδέεται από την ουσιοκρατία και απενοχοποιείται και μπορεί να

χρησιμοποιηθεί δημιουργικά σε νέους τόπους και τρόπους σχεδιασμού και

κατοίκησης (όπως σε κέντρα τοκετού)

114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού

Η ιστορία του τοκετού και της επιλογής και διαμόρφωσης των θεωρούμενων ως

κατάλληλων κάθε φορά τόπων μπορεί να συνοψιστεί σε δύο διαδικασίες που

συνεχίζουν να καθορίζουν τους τρόπους και τους τόπους για τον τοκετό και σήμερα

ιατρικοποίηση και τελετουργία

Στην έρευνα για τη χωρική διάσταση του τοκετού υπεισέρχονται οι αντιλήψεις

και πρακτικές σχετικά με το ρόλο του χώρου στην υγεία την ασθένεια και τη

θεραπεία της Η εξέλιξη των χώρων περίθαλψης από την εποχή των ασύλων-

φτωχοκομείων τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη μέχρι το σημερινό υπερεξοπλισμένο

νοσοκομείο και τα εναλλακτικά δίκτυα και τόπους για τη φροντίδα της υγείας είναι

26

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πάντοτε άμεσα συσχετισμένη με την παροχή μαιευτικής φροντίδας Οι έννοιες που

αναπτύσσονται στον ιατρικό λόγο σε σχέση με το χώρο η υγιεινή η διαφάνεια η

κλινική ιατρική οι θεραπευτικές μηχανές η ιατρικοποίηση το κυβερνοσώμα (cy-

borg) η ολιστική θεραπευτική βρίσκουν εφαρμογή στην ίδια τη μαιευτική και οι

τρόποι διαμόρφωσης των χώρων νοσηλείας αφορούν και τους χώρους του τοκετού

Με την είσοδο των ανδρών στη μαιευτική και την ανάπτυξη της κλινικής

ιατρικής θεωρήθηκε ότι η γέννα αντιμετωπίστηκε με έναν ορθολογικό-τεχνικό τρόπο

και οι τελετουργικές διαστάσεις της μαιευτικής περίθαλψης θα ήταν πλέον παρελθόν

Είναι γεγονός ότι τους δύο τελευταίους αιώνες ο χαρακτήρας του τοκετού έχει

αλλάξει ραγδαία και η επιστήμη της μαιευτικής έχει σημειώσει προόδους που έχουν

αλλάξει την πορεία της αναπαραγωγής Η ιατρικοποίηση του τοκετού έχει παίξει

καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες

Ταυτόχρονα όμως έχει παρατηρηθεί ότι η πλειονότητα των επιτόκων laquoλαμβάνει

τόσο ακατάλληλη όσο και ανεπαρκή φροντίδαraquo (Wertz ampWertz 1989) με συχνά

αρνητικά αποτελέσματα στην υγεία των μητε΄ρων και των μωρών τους Ο εν πολλοίς

ανορθολογικός χαρακτήρας της μαιευτικής περίθαλψης έχει ερμηνευτεί από τη

σκοπιά της τελετουργίας ως laquoορθολογικές τελετουργικές αντιδράσεις στον έντονο

φόβο της τεχνοκρατικής κοινωνίας μας για τις φυσικές διεργασίες από τις οποίες

εξαρτάται για την συνεχιζόμενη ύπαρξη τηςraquo (Davis-Floyd 19922) Οι τελετουργικές

διαδικασίες της μαιευτικής αποτελούν έναν τρόπο να μεταμορφωθεί η φυσική πορεία

της γέννας σε ένα ελεγχόμενο τεχνικό συμβάν

Στην ανθρωπολογική βιβλιογραφία για τον τοκετό (Davis-Floyd 1992 1997 Jor-

dan 1993 Kitzinger 2000 2004) εκφράζεται η άποψη ότι οι σύγχρονες μαιευτικές

πρακτικές αποτελούν τελετουργικές-συμβολικές διαδικασίες τουλάχιστον όσο και οι

laquoπαραδοσιακέςraquo περιγεννητικές πρακτικές και όχι ορθολογικές-τεχνικές

συμπεριφορές που καθοδηγούνται από επιστημονικά αντικειμενικά δεδομένα

Οι διαδικασίες της ιατρικοποίησης και της τελετουργίας είναι αλληλένδετες η

ιατρικοποίηση διακρίνεται από τον τελετουργικό της χαρακτήρα αλλά οι

τελετουργίες μπορεί επίσης να επιστρατευτούν από τις γυναίκες ήκαι τις μαίες για να

επανακτήσουν τον έλεγχο στη γέννα

Η διερεύνηση του χώρου του τοκετού σε σχέση με τις ιατρικές τελετουργικές

πρακτικές βασίζεται σε αυτή την παραδοχή Εξετάζει τη χρήση του χώρου στις

παραδοσιακές τελετές μύησης και θρησκευτικής λατρείας για να εντοπίσει τα

27

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χαρακτηριστικά που έχει ένας χώρος ώστε να γίνει δυνατή μία τελετουργία ώστε να

τα συσχετίσει με την χωρική και λειτουργική οργάνωση του τυπικού μαιευτηρίου

Η έννοια της ιατρικοποίησης Στον δυτικό κόσμο τον τελευταίο μισό αιώνα πολλά

από τα ζητήματα υγείας τις καθημερινές καταστάσεις ή συγκεκριμένες συμπεριφορές

που προηγουμένως ορίζονταν ως laquoφυσιολογικέςraquo επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα μια εξέλιξη που ο Ίλλιτς έχει ονομάσει lsquoη ιατρικοποίηση της ζωήςrsquo ή

laquoκοινωνική ιατρογένεσηraquo Η αρμοδιότητα για τον ορισμό και την αντιμετώπιση μιας

κατάστασης μετατοπίζεται από τους πάσχοντες την οικογένεια και τους

παραδοσιακούς θεραπευτές στους επαγγελματίες της υγείας Παράλληλα οι

lsquoπαραδοσιακέςrsquo lsquoλαϊκέςrsquo μέθοδοι φροντίδας της υγείας απονομιμοποιούνται και η

υπάρχουσα γνώση για το σώμα υποβιβάζεται απορρίπτεται και αντικαθίσταται laquoμε

νέους λόγους βασισμένους στη βιολογία και στην ιατρικήraquo (Georges 20082) Η

βιοϊατρική εξασφαλίζει τελικά laquoτην αποκλειστική αρμοδιότητα πάνω στο σώμαraquo

(Georges 20081)

Η ιατρικοποίηση είναι μια σύνθετη έννοια με πολλές πτυχές Αφορά τον τρόπο

που αντιλαμβανόμαστε το σώμα την υγεία την ασθένεια και την αντιμετώπιση της

και συγκροτείται μέσα από μια πολυεπίπεδη διαπλοκή ιατρικών καθημερινών

οικονομικών και πολιτικών λόγων και πρακτικών Η συγκεκριμένη κάθε φορά

μορφοποίηση της εξαρτάται από το κοινωνικό και πολιτισμικό της πλαίσιο

Η ιατρικοποίηση γίνεται εφικτή μέσω δύο μηχανισμών μέσω του λόγου του

ιατρικού λεξιλογίου που ορίζει καθημερινές καταστάσεις ως ιατρικά προβλήματα και

μέσω του χώρου που τοποθετεί τα προβλήματα υγείας και τις κρίσιμες καταστάσεις

όπως η γέννα σε ειδικούς χώρους διακριτούς από τους χώρους της καθημερινότητας

Το εξειδικευμένο λεξιλόγιο της ιατρικής επιστήμης γίνεται δημοφιλής ρητορική

με ειδικό κοινωνικό βάρος Ο τρόπος που μιλάμε για την υγεία και την αρρώστια ο

τρόπος που τις αντιλαμβανόμαστε υιοθετούν το λεξιλόγιο και τις οι έννοιες των

ιατρικών επιστημών και laquoη γλώσσα που έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να

αποκτούν εμπειρία των σωμάτων τους μετατράπηκε σε γραφειοκρατικά

αλαμπουρνέζικαraquo (Ίλλιτς 198859) Ο καθημερινός λόγος για την ασθένεια

αντικαθίσταται από την εξειδικευμένη φρασεολογία του ιατρικού κλάδου που είναι

σε μεγάλο βαθμό ακατανόητη για τους μη-ειδικούς

Οι τόποι που ορίζονται ως κατάλληλοι για την παροχή φροντίδας στην ασθένεια

δεν είναι πια τα μέρη καθημερινής διαβίωσης αλλά ειδικά ιδρύματα με εξουσία και

28

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

κύρος που ενισχύουν τη μετατόπιση της αρμοδιότητας στους επαγγελματίες της

υγείας ( van Esterik 1989114 Riessman 1992 124 125) laquoΌλα τα βάσανα lsquoτα ζουν

οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομείαrsquo και τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη

γέννηση την αρρώστια και το θάνατοraquo (Ίλλιτς 198859)

Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης Η ιατρικοποίηση αποτελεί

προϋπόθεση ενώ ταυτόχρονα ενισχύει ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα όπως την

αύξηση του ιατρικού μονοπωλίου πάνω στην υγεία ως ένα καταναλωτικό αγαθό την

υποτίμηση των παραδοσιακών και λαϊκών θεωριών και πρακτικών την πίεση στους

επαγγελματίες της υγείας για να λύσουν προβλήματα να αναπτύξουν θεραπείες και

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προηγουμένως μπορεί να ήταν μέσα στην γκάμα

του φυσιολογικού την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ επαγγελματιών της ιατρικής

και της βιομηχανίας και την εξατομίκευση των ανθρώπινων προβλημάτων και την

απομάκρυνση από τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλαίσια (van Esterik

1989114115)

Ο Ιβάν Ίλλιτς (1988) θεωρεί ότι η ιατρικοποίηση συνιστά laquoαπαλλοτρίωση της

υγείαςraquo που καταστρέφει την ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου να

ανταπεξέρχονται στα καθημερινά προβλήματα της ζωής του πόνου της αδυναμίας

της φθοράς του χρόνου του θανάτου Ονομάζει αυτό το φαινόμενα laquoπολιτισμική

ιατρογένεσηraquo δηλαδή ένα πρόβλημα που προκαλεί η ίδια η άσκηση της ιατρικής και

προβάλλει την άποψη ότι laquoπέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης η θεσμική

υγειονομική περίθαλψη ισοδυναμεί με συστηματική άρνηση της υγείαςraquo (Ίλλιτς

198818)

Η πολιτική διάσταση γίνεται εμφανής στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα

στους θεσμούς εξουσίας και στον επαγγελματικό κλάδο της υγειονομικής

περίθαλψης στη βιομηχανία φαρμακευτικής και ιατρικής τεχνολογίας στις σχέσεις

εξουσίας ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς και ειδικότερα στα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo όπως οι μητέρες και τα παιδιά οι ηλικιωμένοι και οι

περιθωριακές ομάδες τυ πληθυσμού laquoενισχύοντας έτσι κι άλλο τις υπάρχουσες

σχέσεις εξουσίαςraquo (Riessman 1992126) laquoΗ ιατρική γνώση hellip εμπλέκεται στη

διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου Η βιοϊατρική διακρίνεται επιπλέον από τη

στενή συμμαχία της με θεσμικούς μηχανισμούς εξουσίαςraquo Παίζει έναν σημαντικό

ρόλο laquoστη διαδικασία που ο Foucault όρισε ως lsquoβιοεξουσίαrsquoraquo (Georges 200834)

29

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι διαδικασίες της αναπαραγωγής έγιναν σταδιακά αντικείμενο της

ανδροκρατούμενης επιστήμης και ο τοκετός μεταφέρθηκε στη δημόσια σφαίρα των

νοσηλευτικών ιδρυμάτων μακριά από τον έλεγχο των γυναικών και της οικογένειας

Στους σημερινούς κλειστούς και πιο ελεγχόμενους δημόσιους χώρους της

περίθαλψης η θέση της γυναίκας ορίζεται και ελέγχεται μέσω της υλικής

διευθέτησης laquoσυγκεκριμένες κοινωνικές θέσεις και υποκειμενικότητες παράγονται

σύμφωνα με την τοποθέτηση των επίπλων την οργάνωση των εξόδων και των

εισόδων την κατασκευή τμημάτων τοίχωνraquo (Spigel 1992209) Στο μαιευτήριο οι

θέσεις των συμμετεχόντων είναι αυστηρά καθορισμένες και οι ρόλοι τους

καθορίζονται από τη χωρική διαρρύθμιση Οι γυναίκες που γεννούν καταλαμβάνουν

θέσεις δομικά υποδεέστερες των μαιετήρων συνήθως ανδρών και συχνά και των

μαιών που είναι τα πρόσωπα που λαμβάνουν τις αποφάσεις κι εκτελούν τις

μαιευτικές διαδικασίες

Πολλές γυναίκες παρrsquo όλα αυτά συμμετέχουν στις βασικές επιλογές για τον

τοκετό όπως το να θα γίνει καισαρική ή επισκληρίδιος ή συναινούν ενεργητικά στην

μεταβίβαση της ευθύνης στο προσωπικό κι έτσι ανακτούν μέρος του ελέγχου και της

κοινωνικής θέσης τους σε συμβολικό αν όχι σε πρακτικό επίπεδο Η διαρρύθμιση του

χώρου δεν μπορεί ποτέ να είναι ο αποκλειστικός παράγοντας καθορισμού των

κοινωνικών συσχετισμών

Εντούτοις έχει διαπιστωθεί πολλάκις ότι οι πρακτικές γύρω από τον τοκετό κι οι

αντίστοιχοι χώροι έχουν έναν σημαντικό ρόλο στη διατήρηση μια συγκεκριμένης

ιδεολογικής τάξης μια φεμινίστρια που ενδιαφέρεται για τον χώρο και τις

πολιτισμικές σημασίες του παρατηρεί ότι οι χώροι του τοκετού αλληλεπιδρούν με τις

μαιευτικές τελετουργίες για laquoνα κάνουν τη γέννα ένα έντονα γυναικείο φαινόμενο

να φαίνεται ότι επικυρώνει την πατριαρχίαraquo (Davis-Floyd 199268)

Στη σύγχρονη χρήση και εννοιολόγηση του σπιτιού ως ιδανικού τόπου για τον

τοκετό επανεμφανίζονται πολλές από τις αντιφατικές αναπαραστάσεις του ως τόπου

καταπίεσης ή ενδυνάμωσης υιοθέτησης ή επαναπροσδιορισμού της lsquoοικιακότηταςrsquo

και του θηλυκού ρόλου Το σπίτι ξαναγίνεται προσωρινά ένας πολυλειτουργικός

χώρος ένας laquoτρίτος χώροςraquo πέρα από τα δίπολα Απαραίτητη προϋπόθεση για να

λειτουργήσει ο ιδιωτικός χώρος του σπιτιού με αυτόν τον θετικό τρόπο είναι να

παραμένει ανοιχτή η δυνατότητα επικοινωνίας και μετάβασης στον δημόσιο χώρο

δυνατότητα για την οποία αγωνίστηκε ο φεμινισμός Υπό αυτό το πρίσμα μπορεί να

εξεταστεί και η σύγχρονη πρακτική του τοκετού στο σπίτι

25

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο επαναπροσδιορισμός του οικιακού χώρου μέσω πρακτικών όπως η

lsquoεπιστροφήrsquo στο σπίτι για τη γέννα μπορεί να θεωρηθεί μια απόπειρα

επανάκτησηςεπαναπροσδιορισμού της κατοικίας μέσω μιας laquoστρατηγικής μίμησηςraquo

(Irigaray 1985) και υπονόμευσηςαποσταθεροποίησης των κυρίαρχων

εννοιολογήσεων της θηλυκότητας και της οικιακότητας Ο στόχος σε αυτή τη

στρατηγική είναι να επανακτήσουν οι γυναίκες τους χώρους laquoαπό τους οποίους έχουν

εκ-τοπιστεί ή αντικατασταθεί ή εκδιωχθεί να καταλάβουν αυτές τις θέσεις hellip Να

καταλάβουν την κατοικία ή να ζήσουν σε νέους χώρους οι οποίοι με τη σειρά τους

θα βοηθήσουν στην γένεση νέων προοπτικών νέων σωμάτων νέων τρόπων

κατοίκησηςraquo (Grosz 1995124) Και όπως επιμένουν εδώ και πολλά χρόνια οι

φεμινίστριες αρχιτέκτονες laquoη αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει σε αυτό το στόχο

με το να μεταεκ-τοπίζει μιμητικά την οικιακότηταraquo (Heynen 200525)

Σε αυτές τις προσπάθειες επαναπροσδιορισμού της lsquoθηλυκότηταςrsquo του χώρου με

θετικό τρόπο μπορεί να ενταχθεί και η επαναξιολόγηση των θεωρούμενων ως

lsquoθηλυκώνrsquo ιδιοτήτων του (Franck 1989 Pallasmaa 2000 2005 Franck amp Lepori

2007) η υλικότητα η αισθησιακότητα η άμεση προσωπική εμπειρία της κατοίκησης

του χώρου η εσωτερικότητα η οικειότητα και το ανήκειν παίρνουν τη θέση του

θετικού στοιχείου σε σύγκριση με τις laquoανδρικέςraquo αφηρημένες αξίες του

μοντερνισμού τη γεωμετρική καθαρότητα τη διαφάνεια και την αποϋλοποίηση Είτε

μέσω μιας διαδικασίας αντιστροφής είτε μιας στρατηγικής μίμησης η lsquoθηλυκότηταrsquo

του χώρου αποσυνδέεται από την ουσιοκρατία και απενοχοποιείται και μπορεί να

χρησιμοποιηθεί δημιουργικά σε νέους τόπους και τρόπους σχεδιασμού και

κατοίκησης (όπως σε κέντρα τοκετού)

114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού

Η ιστορία του τοκετού και της επιλογής και διαμόρφωσης των θεωρούμενων ως

κατάλληλων κάθε φορά τόπων μπορεί να συνοψιστεί σε δύο διαδικασίες που

συνεχίζουν να καθορίζουν τους τρόπους και τους τόπους για τον τοκετό και σήμερα

ιατρικοποίηση και τελετουργία

Στην έρευνα για τη χωρική διάσταση του τοκετού υπεισέρχονται οι αντιλήψεις

και πρακτικές σχετικά με το ρόλο του χώρου στην υγεία την ασθένεια και τη

θεραπεία της Η εξέλιξη των χώρων περίθαλψης από την εποχή των ασύλων-

φτωχοκομείων τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη μέχρι το σημερινό υπερεξοπλισμένο

νοσοκομείο και τα εναλλακτικά δίκτυα και τόπους για τη φροντίδα της υγείας είναι

26

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πάντοτε άμεσα συσχετισμένη με την παροχή μαιευτικής φροντίδας Οι έννοιες που

αναπτύσσονται στον ιατρικό λόγο σε σχέση με το χώρο η υγιεινή η διαφάνεια η

κλινική ιατρική οι θεραπευτικές μηχανές η ιατρικοποίηση το κυβερνοσώμα (cy-

borg) η ολιστική θεραπευτική βρίσκουν εφαρμογή στην ίδια τη μαιευτική και οι

τρόποι διαμόρφωσης των χώρων νοσηλείας αφορούν και τους χώρους του τοκετού

Με την είσοδο των ανδρών στη μαιευτική και την ανάπτυξη της κλινικής

ιατρικής θεωρήθηκε ότι η γέννα αντιμετωπίστηκε με έναν ορθολογικό-τεχνικό τρόπο

και οι τελετουργικές διαστάσεις της μαιευτικής περίθαλψης θα ήταν πλέον παρελθόν

Είναι γεγονός ότι τους δύο τελευταίους αιώνες ο χαρακτήρας του τοκετού έχει

αλλάξει ραγδαία και η επιστήμη της μαιευτικής έχει σημειώσει προόδους που έχουν

αλλάξει την πορεία της αναπαραγωγής Η ιατρικοποίηση του τοκετού έχει παίξει

καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες

Ταυτόχρονα όμως έχει παρατηρηθεί ότι η πλειονότητα των επιτόκων laquoλαμβάνει

τόσο ακατάλληλη όσο και ανεπαρκή φροντίδαraquo (Wertz ampWertz 1989) με συχνά

αρνητικά αποτελέσματα στην υγεία των μητε΄ρων και των μωρών τους Ο εν πολλοίς

ανορθολογικός χαρακτήρας της μαιευτικής περίθαλψης έχει ερμηνευτεί από τη

σκοπιά της τελετουργίας ως laquoορθολογικές τελετουργικές αντιδράσεις στον έντονο

φόβο της τεχνοκρατικής κοινωνίας μας για τις φυσικές διεργασίες από τις οποίες

εξαρτάται για την συνεχιζόμενη ύπαρξη τηςraquo (Davis-Floyd 19922) Οι τελετουργικές

διαδικασίες της μαιευτικής αποτελούν έναν τρόπο να μεταμορφωθεί η φυσική πορεία

της γέννας σε ένα ελεγχόμενο τεχνικό συμβάν

Στην ανθρωπολογική βιβλιογραφία για τον τοκετό (Davis-Floyd 1992 1997 Jor-

dan 1993 Kitzinger 2000 2004) εκφράζεται η άποψη ότι οι σύγχρονες μαιευτικές

πρακτικές αποτελούν τελετουργικές-συμβολικές διαδικασίες τουλάχιστον όσο και οι

laquoπαραδοσιακέςraquo περιγεννητικές πρακτικές και όχι ορθολογικές-τεχνικές

συμπεριφορές που καθοδηγούνται από επιστημονικά αντικειμενικά δεδομένα

Οι διαδικασίες της ιατρικοποίησης και της τελετουργίας είναι αλληλένδετες η

ιατρικοποίηση διακρίνεται από τον τελετουργικό της χαρακτήρα αλλά οι

τελετουργίες μπορεί επίσης να επιστρατευτούν από τις γυναίκες ήκαι τις μαίες για να

επανακτήσουν τον έλεγχο στη γέννα

Η διερεύνηση του χώρου του τοκετού σε σχέση με τις ιατρικές τελετουργικές

πρακτικές βασίζεται σε αυτή την παραδοχή Εξετάζει τη χρήση του χώρου στις

παραδοσιακές τελετές μύησης και θρησκευτικής λατρείας για να εντοπίσει τα

27

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χαρακτηριστικά που έχει ένας χώρος ώστε να γίνει δυνατή μία τελετουργία ώστε να

τα συσχετίσει με την χωρική και λειτουργική οργάνωση του τυπικού μαιευτηρίου

Η έννοια της ιατρικοποίησης Στον δυτικό κόσμο τον τελευταίο μισό αιώνα πολλά

από τα ζητήματα υγείας τις καθημερινές καταστάσεις ή συγκεκριμένες συμπεριφορές

που προηγουμένως ορίζονταν ως laquoφυσιολογικέςraquo επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα μια εξέλιξη που ο Ίλλιτς έχει ονομάσει lsquoη ιατρικοποίηση της ζωήςrsquo ή

laquoκοινωνική ιατρογένεσηraquo Η αρμοδιότητα για τον ορισμό και την αντιμετώπιση μιας

κατάστασης μετατοπίζεται από τους πάσχοντες την οικογένεια και τους

παραδοσιακούς θεραπευτές στους επαγγελματίες της υγείας Παράλληλα οι

lsquoπαραδοσιακέςrsquo lsquoλαϊκέςrsquo μέθοδοι φροντίδας της υγείας απονομιμοποιούνται και η

υπάρχουσα γνώση για το σώμα υποβιβάζεται απορρίπτεται και αντικαθίσταται laquoμε

νέους λόγους βασισμένους στη βιολογία και στην ιατρικήraquo (Georges 20082) Η

βιοϊατρική εξασφαλίζει τελικά laquoτην αποκλειστική αρμοδιότητα πάνω στο σώμαraquo

(Georges 20081)

Η ιατρικοποίηση είναι μια σύνθετη έννοια με πολλές πτυχές Αφορά τον τρόπο

που αντιλαμβανόμαστε το σώμα την υγεία την ασθένεια και την αντιμετώπιση της

και συγκροτείται μέσα από μια πολυεπίπεδη διαπλοκή ιατρικών καθημερινών

οικονομικών και πολιτικών λόγων και πρακτικών Η συγκεκριμένη κάθε φορά

μορφοποίηση της εξαρτάται από το κοινωνικό και πολιτισμικό της πλαίσιο

Η ιατρικοποίηση γίνεται εφικτή μέσω δύο μηχανισμών μέσω του λόγου του

ιατρικού λεξιλογίου που ορίζει καθημερινές καταστάσεις ως ιατρικά προβλήματα και

μέσω του χώρου που τοποθετεί τα προβλήματα υγείας και τις κρίσιμες καταστάσεις

όπως η γέννα σε ειδικούς χώρους διακριτούς από τους χώρους της καθημερινότητας

Το εξειδικευμένο λεξιλόγιο της ιατρικής επιστήμης γίνεται δημοφιλής ρητορική

με ειδικό κοινωνικό βάρος Ο τρόπος που μιλάμε για την υγεία και την αρρώστια ο

τρόπος που τις αντιλαμβανόμαστε υιοθετούν το λεξιλόγιο και τις οι έννοιες των

ιατρικών επιστημών και laquoη γλώσσα που έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να

αποκτούν εμπειρία των σωμάτων τους μετατράπηκε σε γραφειοκρατικά

αλαμπουρνέζικαraquo (Ίλλιτς 198859) Ο καθημερινός λόγος για την ασθένεια

αντικαθίσταται από την εξειδικευμένη φρασεολογία του ιατρικού κλάδου που είναι

σε μεγάλο βαθμό ακατανόητη για τους μη-ειδικούς

Οι τόποι που ορίζονται ως κατάλληλοι για την παροχή φροντίδας στην ασθένεια

δεν είναι πια τα μέρη καθημερινής διαβίωσης αλλά ειδικά ιδρύματα με εξουσία και

28

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

κύρος που ενισχύουν τη μετατόπιση της αρμοδιότητας στους επαγγελματίες της

υγείας ( van Esterik 1989114 Riessman 1992 124 125) laquoΌλα τα βάσανα lsquoτα ζουν

οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομείαrsquo και τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη

γέννηση την αρρώστια και το θάνατοraquo (Ίλλιτς 198859)

Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης Η ιατρικοποίηση αποτελεί

προϋπόθεση ενώ ταυτόχρονα ενισχύει ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα όπως την

αύξηση του ιατρικού μονοπωλίου πάνω στην υγεία ως ένα καταναλωτικό αγαθό την

υποτίμηση των παραδοσιακών και λαϊκών θεωριών και πρακτικών την πίεση στους

επαγγελματίες της υγείας για να λύσουν προβλήματα να αναπτύξουν θεραπείες και

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προηγουμένως μπορεί να ήταν μέσα στην γκάμα

του φυσιολογικού την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ επαγγελματιών της ιατρικής

και της βιομηχανίας και την εξατομίκευση των ανθρώπινων προβλημάτων και την

απομάκρυνση από τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλαίσια (van Esterik

1989114115)

Ο Ιβάν Ίλλιτς (1988) θεωρεί ότι η ιατρικοποίηση συνιστά laquoαπαλλοτρίωση της

υγείαςraquo που καταστρέφει την ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου να

ανταπεξέρχονται στα καθημερινά προβλήματα της ζωής του πόνου της αδυναμίας

της φθοράς του χρόνου του θανάτου Ονομάζει αυτό το φαινόμενα laquoπολιτισμική

ιατρογένεσηraquo δηλαδή ένα πρόβλημα που προκαλεί η ίδια η άσκηση της ιατρικής και

προβάλλει την άποψη ότι laquoπέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης η θεσμική

υγειονομική περίθαλψη ισοδυναμεί με συστηματική άρνηση της υγείαςraquo (Ίλλιτς

198818)

Η πολιτική διάσταση γίνεται εμφανής στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα

στους θεσμούς εξουσίας και στον επαγγελματικό κλάδο της υγειονομικής

περίθαλψης στη βιομηχανία φαρμακευτικής και ιατρικής τεχνολογίας στις σχέσεις

εξουσίας ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς και ειδικότερα στα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo όπως οι μητέρες και τα παιδιά οι ηλικιωμένοι και οι

περιθωριακές ομάδες τυ πληθυσμού laquoενισχύοντας έτσι κι άλλο τις υπάρχουσες

σχέσεις εξουσίαςraquo (Riessman 1992126) laquoΗ ιατρική γνώση hellip εμπλέκεται στη

διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου Η βιοϊατρική διακρίνεται επιπλέον από τη

στενή συμμαχία της με θεσμικούς μηχανισμούς εξουσίαςraquo Παίζει έναν σημαντικό

ρόλο laquoστη διαδικασία που ο Foucault όρισε ως lsquoβιοεξουσίαrsquoraquo (Georges 200834)

29

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο επαναπροσδιορισμός του οικιακού χώρου μέσω πρακτικών όπως η

lsquoεπιστροφήrsquo στο σπίτι για τη γέννα μπορεί να θεωρηθεί μια απόπειρα

επανάκτησηςεπαναπροσδιορισμού της κατοικίας μέσω μιας laquoστρατηγικής μίμησηςraquo

(Irigaray 1985) και υπονόμευσηςαποσταθεροποίησης των κυρίαρχων

εννοιολογήσεων της θηλυκότητας και της οικιακότητας Ο στόχος σε αυτή τη

στρατηγική είναι να επανακτήσουν οι γυναίκες τους χώρους laquoαπό τους οποίους έχουν

εκ-τοπιστεί ή αντικατασταθεί ή εκδιωχθεί να καταλάβουν αυτές τις θέσεις hellip Να

καταλάβουν την κατοικία ή να ζήσουν σε νέους χώρους οι οποίοι με τη σειρά τους

θα βοηθήσουν στην γένεση νέων προοπτικών νέων σωμάτων νέων τρόπων

κατοίκησηςraquo (Grosz 1995124) Και όπως επιμένουν εδώ και πολλά χρόνια οι

φεμινίστριες αρχιτέκτονες laquoη αρχιτεκτονική μπορεί να συμβάλει σε αυτό το στόχο

με το να μεταεκ-τοπίζει μιμητικά την οικιακότηταraquo (Heynen 200525)

Σε αυτές τις προσπάθειες επαναπροσδιορισμού της lsquoθηλυκότηταςrsquo του χώρου με

θετικό τρόπο μπορεί να ενταχθεί και η επαναξιολόγηση των θεωρούμενων ως

lsquoθηλυκώνrsquo ιδιοτήτων του (Franck 1989 Pallasmaa 2000 2005 Franck amp Lepori

2007) η υλικότητα η αισθησιακότητα η άμεση προσωπική εμπειρία της κατοίκησης

του χώρου η εσωτερικότητα η οικειότητα και το ανήκειν παίρνουν τη θέση του

θετικού στοιχείου σε σύγκριση με τις laquoανδρικέςraquo αφηρημένες αξίες του

μοντερνισμού τη γεωμετρική καθαρότητα τη διαφάνεια και την αποϋλοποίηση Είτε

μέσω μιας διαδικασίας αντιστροφής είτε μιας στρατηγικής μίμησης η lsquoθηλυκότηταrsquo

του χώρου αποσυνδέεται από την ουσιοκρατία και απενοχοποιείται και μπορεί να

χρησιμοποιηθεί δημιουργικά σε νέους τόπους και τρόπους σχεδιασμού και

κατοίκησης (όπως σε κέντρα τοκετού)

114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού

Η ιστορία του τοκετού και της επιλογής και διαμόρφωσης των θεωρούμενων ως

κατάλληλων κάθε φορά τόπων μπορεί να συνοψιστεί σε δύο διαδικασίες που

συνεχίζουν να καθορίζουν τους τρόπους και τους τόπους για τον τοκετό και σήμερα

ιατρικοποίηση και τελετουργία

Στην έρευνα για τη χωρική διάσταση του τοκετού υπεισέρχονται οι αντιλήψεις

και πρακτικές σχετικά με το ρόλο του χώρου στην υγεία την ασθένεια και τη

θεραπεία της Η εξέλιξη των χώρων περίθαλψης από την εποχή των ασύλων-

φτωχοκομείων τον 18ο αιώνα στην Ευρώπη μέχρι το σημερινό υπερεξοπλισμένο

νοσοκομείο και τα εναλλακτικά δίκτυα και τόπους για τη φροντίδα της υγείας είναι

26

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πάντοτε άμεσα συσχετισμένη με την παροχή μαιευτικής φροντίδας Οι έννοιες που

αναπτύσσονται στον ιατρικό λόγο σε σχέση με το χώρο η υγιεινή η διαφάνεια η

κλινική ιατρική οι θεραπευτικές μηχανές η ιατρικοποίηση το κυβερνοσώμα (cy-

borg) η ολιστική θεραπευτική βρίσκουν εφαρμογή στην ίδια τη μαιευτική και οι

τρόποι διαμόρφωσης των χώρων νοσηλείας αφορούν και τους χώρους του τοκετού

Με την είσοδο των ανδρών στη μαιευτική και την ανάπτυξη της κλινικής

ιατρικής θεωρήθηκε ότι η γέννα αντιμετωπίστηκε με έναν ορθολογικό-τεχνικό τρόπο

και οι τελετουργικές διαστάσεις της μαιευτικής περίθαλψης θα ήταν πλέον παρελθόν

Είναι γεγονός ότι τους δύο τελευταίους αιώνες ο χαρακτήρας του τοκετού έχει

αλλάξει ραγδαία και η επιστήμη της μαιευτικής έχει σημειώσει προόδους που έχουν

αλλάξει την πορεία της αναπαραγωγής Η ιατρικοποίηση του τοκετού έχει παίξει

καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες

Ταυτόχρονα όμως έχει παρατηρηθεί ότι η πλειονότητα των επιτόκων laquoλαμβάνει

τόσο ακατάλληλη όσο και ανεπαρκή φροντίδαraquo (Wertz ampWertz 1989) με συχνά

αρνητικά αποτελέσματα στην υγεία των μητε΄ρων και των μωρών τους Ο εν πολλοίς

ανορθολογικός χαρακτήρας της μαιευτικής περίθαλψης έχει ερμηνευτεί από τη

σκοπιά της τελετουργίας ως laquoορθολογικές τελετουργικές αντιδράσεις στον έντονο

φόβο της τεχνοκρατικής κοινωνίας μας για τις φυσικές διεργασίες από τις οποίες

εξαρτάται για την συνεχιζόμενη ύπαρξη τηςraquo (Davis-Floyd 19922) Οι τελετουργικές

διαδικασίες της μαιευτικής αποτελούν έναν τρόπο να μεταμορφωθεί η φυσική πορεία

της γέννας σε ένα ελεγχόμενο τεχνικό συμβάν

Στην ανθρωπολογική βιβλιογραφία για τον τοκετό (Davis-Floyd 1992 1997 Jor-

dan 1993 Kitzinger 2000 2004) εκφράζεται η άποψη ότι οι σύγχρονες μαιευτικές

πρακτικές αποτελούν τελετουργικές-συμβολικές διαδικασίες τουλάχιστον όσο και οι

laquoπαραδοσιακέςraquo περιγεννητικές πρακτικές και όχι ορθολογικές-τεχνικές

συμπεριφορές που καθοδηγούνται από επιστημονικά αντικειμενικά δεδομένα

Οι διαδικασίες της ιατρικοποίησης και της τελετουργίας είναι αλληλένδετες η

ιατρικοποίηση διακρίνεται από τον τελετουργικό της χαρακτήρα αλλά οι

τελετουργίες μπορεί επίσης να επιστρατευτούν από τις γυναίκες ήκαι τις μαίες για να

επανακτήσουν τον έλεγχο στη γέννα

Η διερεύνηση του χώρου του τοκετού σε σχέση με τις ιατρικές τελετουργικές

πρακτικές βασίζεται σε αυτή την παραδοχή Εξετάζει τη χρήση του χώρου στις

παραδοσιακές τελετές μύησης και θρησκευτικής λατρείας για να εντοπίσει τα

27

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χαρακτηριστικά που έχει ένας χώρος ώστε να γίνει δυνατή μία τελετουργία ώστε να

τα συσχετίσει με την χωρική και λειτουργική οργάνωση του τυπικού μαιευτηρίου

Η έννοια της ιατρικοποίησης Στον δυτικό κόσμο τον τελευταίο μισό αιώνα πολλά

από τα ζητήματα υγείας τις καθημερινές καταστάσεις ή συγκεκριμένες συμπεριφορές

που προηγουμένως ορίζονταν ως laquoφυσιολογικέςraquo επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα μια εξέλιξη που ο Ίλλιτς έχει ονομάσει lsquoη ιατρικοποίηση της ζωήςrsquo ή

laquoκοινωνική ιατρογένεσηraquo Η αρμοδιότητα για τον ορισμό και την αντιμετώπιση μιας

κατάστασης μετατοπίζεται από τους πάσχοντες την οικογένεια και τους

παραδοσιακούς θεραπευτές στους επαγγελματίες της υγείας Παράλληλα οι

lsquoπαραδοσιακέςrsquo lsquoλαϊκέςrsquo μέθοδοι φροντίδας της υγείας απονομιμοποιούνται και η

υπάρχουσα γνώση για το σώμα υποβιβάζεται απορρίπτεται και αντικαθίσταται laquoμε

νέους λόγους βασισμένους στη βιολογία και στην ιατρικήraquo (Georges 20082) Η

βιοϊατρική εξασφαλίζει τελικά laquoτην αποκλειστική αρμοδιότητα πάνω στο σώμαraquo

(Georges 20081)

Η ιατρικοποίηση είναι μια σύνθετη έννοια με πολλές πτυχές Αφορά τον τρόπο

που αντιλαμβανόμαστε το σώμα την υγεία την ασθένεια και την αντιμετώπιση της

και συγκροτείται μέσα από μια πολυεπίπεδη διαπλοκή ιατρικών καθημερινών

οικονομικών και πολιτικών λόγων και πρακτικών Η συγκεκριμένη κάθε φορά

μορφοποίηση της εξαρτάται από το κοινωνικό και πολιτισμικό της πλαίσιο

Η ιατρικοποίηση γίνεται εφικτή μέσω δύο μηχανισμών μέσω του λόγου του

ιατρικού λεξιλογίου που ορίζει καθημερινές καταστάσεις ως ιατρικά προβλήματα και

μέσω του χώρου που τοποθετεί τα προβλήματα υγείας και τις κρίσιμες καταστάσεις

όπως η γέννα σε ειδικούς χώρους διακριτούς από τους χώρους της καθημερινότητας

Το εξειδικευμένο λεξιλόγιο της ιατρικής επιστήμης γίνεται δημοφιλής ρητορική

με ειδικό κοινωνικό βάρος Ο τρόπος που μιλάμε για την υγεία και την αρρώστια ο

τρόπος που τις αντιλαμβανόμαστε υιοθετούν το λεξιλόγιο και τις οι έννοιες των

ιατρικών επιστημών και laquoη γλώσσα που έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να

αποκτούν εμπειρία των σωμάτων τους μετατράπηκε σε γραφειοκρατικά

αλαμπουρνέζικαraquo (Ίλλιτς 198859) Ο καθημερινός λόγος για την ασθένεια

αντικαθίσταται από την εξειδικευμένη φρασεολογία του ιατρικού κλάδου που είναι

σε μεγάλο βαθμό ακατανόητη για τους μη-ειδικούς

Οι τόποι που ορίζονται ως κατάλληλοι για την παροχή φροντίδας στην ασθένεια

δεν είναι πια τα μέρη καθημερινής διαβίωσης αλλά ειδικά ιδρύματα με εξουσία και

28

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

κύρος που ενισχύουν τη μετατόπιση της αρμοδιότητας στους επαγγελματίες της

υγείας ( van Esterik 1989114 Riessman 1992 124 125) laquoΌλα τα βάσανα lsquoτα ζουν

οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομείαrsquo και τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη

γέννηση την αρρώστια και το θάνατοraquo (Ίλλιτς 198859)

Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης Η ιατρικοποίηση αποτελεί

προϋπόθεση ενώ ταυτόχρονα ενισχύει ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα όπως την

αύξηση του ιατρικού μονοπωλίου πάνω στην υγεία ως ένα καταναλωτικό αγαθό την

υποτίμηση των παραδοσιακών και λαϊκών θεωριών και πρακτικών την πίεση στους

επαγγελματίες της υγείας για να λύσουν προβλήματα να αναπτύξουν θεραπείες και

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προηγουμένως μπορεί να ήταν μέσα στην γκάμα

του φυσιολογικού την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ επαγγελματιών της ιατρικής

και της βιομηχανίας και την εξατομίκευση των ανθρώπινων προβλημάτων και την

απομάκρυνση από τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλαίσια (van Esterik

1989114115)

Ο Ιβάν Ίλλιτς (1988) θεωρεί ότι η ιατρικοποίηση συνιστά laquoαπαλλοτρίωση της

υγείαςraquo που καταστρέφει την ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου να

ανταπεξέρχονται στα καθημερινά προβλήματα της ζωής του πόνου της αδυναμίας

της φθοράς του χρόνου του θανάτου Ονομάζει αυτό το φαινόμενα laquoπολιτισμική

ιατρογένεσηraquo δηλαδή ένα πρόβλημα που προκαλεί η ίδια η άσκηση της ιατρικής και

προβάλλει την άποψη ότι laquoπέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης η θεσμική

υγειονομική περίθαλψη ισοδυναμεί με συστηματική άρνηση της υγείαςraquo (Ίλλιτς

198818)

Η πολιτική διάσταση γίνεται εμφανής στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα

στους θεσμούς εξουσίας και στον επαγγελματικό κλάδο της υγειονομικής

περίθαλψης στη βιομηχανία φαρμακευτικής και ιατρικής τεχνολογίας στις σχέσεις

εξουσίας ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς και ειδικότερα στα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo όπως οι μητέρες και τα παιδιά οι ηλικιωμένοι και οι

περιθωριακές ομάδες τυ πληθυσμού laquoενισχύοντας έτσι κι άλλο τις υπάρχουσες

σχέσεις εξουσίαςraquo (Riessman 1992126) laquoΗ ιατρική γνώση hellip εμπλέκεται στη

διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου Η βιοϊατρική διακρίνεται επιπλέον από τη

στενή συμμαχία της με θεσμικούς μηχανισμούς εξουσίαςraquo Παίζει έναν σημαντικό

ρόλο laquoστη διαδικασία που ο Foucault όρισε ως lsquoβιοεξουσίαrsquoraquo (Georges 200834)

29

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

πάντοτε άμεσα συσχετισμένη με την παροχή μαιευτικής φροντίδας Οι έννοιες που

αναπτύσσονται στον ιατρικό λόγο σε σχέση με το χώρο η υγιεινή η διαφάνεια η

κλινική ιατρική οι θεραπευτικές μηχανές η ιατρικοποίηση το κυβερνοσώμα (cy-

borg) η ολιστική θεραπευτική βρίσκουν εφαρμογή στην ίδια τη μαιευτική και οι

τρόποι διαμόρφωσης των χώρων νοσηλείας αφορούν και τους χώρους του τοκετού

Με την είσοδο των ανδρών στη μαιευτική και την ανάπτυξη της κλινικής

ιατρικής θεωρήθηκε ότι η γέννα αντιμετωπίστηκε με έναν ορθολογικό-τεχνικό τρόπο

και οι τελετουργικές διαστάσεις της μαιευτικής περίθαλψης θα ήταν πλέον παρελθόν

Είναι γεγονός ότι τους δύο τελευταίους αιώνες ο χαρακτήρας του τοκετού έχει

αλλάξει ραγδαία και η επιστήμη της μαιευτικής έχει σημειώσει προόδους που έχουν

αλλάξει την πορεία της αναπαραγωγής Η ιατρικοποίηση του τοκετού έχει παίξει

καθοριστικό ρόλο σε αυτές τις διαδικασίες

Ταυτόχρονα όμως έχει παρατηρηθεί ότι η πλειονότητα των επιτόκων laquoλαμβάνει

τόσο ακατάλληλη όσο και ανεπαρκή φροντίδαraquo (Wertz ampWertz 1989) με συχνά

αρνητικά αποτελέσματα στην υγεία των μητε΄ρων και των μωρών τους Ο εν πολλοίς

ανορθολογικός χαρακτήρας της μαιευτικής περίθαλψης έχει ερμηνευτεί από τη

σκοπιά της τελετουργίας ως laquoορθολογικές τελετουργικές αντιδράσεις στον έντονο

φόβο της τεχνοκρατικής κοινωνίας μας για τις φυσικές διεργασίες από τις οποίες

εξαρτάται για την συνεχιζόμενη ύπαρξη τηςraquo (Davis-Floyd 19922) Οι τελετουργικές

διαδικασίες της μαιευτικής αποτελούν έναν τρόπο να μεταμορφωθεί η φυσική πορεία

της γέννας σε ένα ελεγχόμενο τεχνικό συμβάν

Στην ανθρωπολογική βιβλιογραφία για τον τοκετό (Davis-Floyd 1992 1997 Jor-

dan 1993 Kitzinger 2000 2004) εκφράζεται η άποψη ότι οι σύγχρονες μαιευτικές

πρακτικές αποτελούν τελετουργικές-συμβολικές διαδικασίες τουλάχιστον όσο και οι

laquoπαραδοσιακέςraquo περιγεννητικές πρακτικές και όχι ορθολογικές-τεχνικές

συμπεριφορές που καθοδηγούνται από επιστημονικά αντικειμενικά δεδομένα

Οι διαδικασίες της ιατρικοποίησης και της τελετουργίας είναι αλληλένδετες η

ιατρικοποίηση διακρίνεται από τον τελετουργικό της χαρακτήρα αλλά οι

τελετουργίες μπορεί επίσης να επιστρατευτούν από τις γυναίκες ήκαι τις μαίες για να

επανακτήσουν τον έλεγχο στη γέννα

Η διερεύνηση του χώρου του τοκετού σε σχέση με τις ιατρικές τελετουργικές

πρακτικές βασίζεται σε αυτή την παραδοχή Εξετάζει τη χρήση του χώρου στις

παραδοσιακές τελετές μύησης και θρησκευτικής λατρείας για να εντοπίσει τα

27

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χαρακτηριστικά που έχει ένας χώρος ώστε να γίνει δυνατή μία τελετουργία ώστε να

τα συσχετίσει με την χωρική και λειτουργική οργάνωση του τυπικού μαιευτηρίου

Η έννοια της ιατρικοποίησης Στον δυτικό κόσμο τον τελευταίο μισό αιώνα πολλά

από τα ζητήματα υγείας τις καθημερινές καταστάσεις ή συγκεκριμένες συμπεριφορές

που προηγουμένως ορίζονταν ως laquoφυσιολογικέςraquo επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα μια εξέλιξη που ο Ίλλιτς έχει ονομάσει lsquoη ιατρικοποίηση της ζωήςrsquo ή

laquoκοινωνική ιατρογένεσηraquo Η αρμοδιότητα για τον ορισμό και την αντιμετώπιση μιας

κατάστασης μετατοπίζεται από τους πάσχοντες την οικογένεια και τους

παραδοσιακούς θεραπευτές στους επαγγελματίες της υγείας Παράλληλα οι

lsquoπαραδοσιακέςrsquo lsquoλαϊκέςrsquo μέθοδοι φροντίδας της υγείας απονομιμοποιούνται και η

υπάρχουσα γνώση για το σώμα υποβιβάζεται απορρίπτεται και αντικαθίσταται laquoμε

νέους λόγους βασισμένους στη βιολογία και στην ιατρικήraquo (Georges 20082) Η

βιοϊατρική εξασφαλίζει τελικά laquoτην αποκλειστική αρμοδιότητα πάνω στο σώμαraquo

(Georges 20081)

Η ιατρικοποίηση είναι μια σύνθετη έννοια με πολλές πτυχές Αφορά τον τρόπο

που αντιλαμβανόμαστε το σώμα την υγεία την ασθένεια και την αντιμετώπιση της

και συγκροτείται μέσα από μια πολυεπίπεδη διαπλοκή ιατρικών καθημερινών

οικονομικών και πολιτικών λόγων και πρακτικών Η συγκεκριμένη κάθε φορά

μορφοποίηση της εξαρτάται από το κοινωνικό και πολιτισμικό της πλαίσιο

Η ιατρικοποίηση γίνεται εφικτή μέσω δύο μηχανισμών μέσω του λόγου του

ιατρικού λεξιλογίου που ορίζει καθημερινές καταστάσεις ως ιατρικά προβλήματα και

μέσω του χώρου που τοποθετεί τα προβλήματα υγείας και τις κρίσιμες καταστάσεις

όπως η γέννα σε ειδικούς χώρους διακριτούς από τους χώρους της καθημερινότητας

Το εξειδικευμένο λεξιλόγιο της ιατρικής επιστήμης γίνεται δημοφιλής ρητορική

με ειδικό κοινωνικό βάρος Ο τρόπος που μιλάμε για την υγεία και την αρρώστια ο

τρόπος που τις αντιλαμβανόμαστε υιοθετούν το λεξιλόγιο και τις οι έννοιες των

ιατρικών επιστημών και laquoη γλώσσα που έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να

αποκτούν εμπειρία των σωμάτων τους μετατράπηκε σε γραφειοκρατικά

αλαμπουρνέζικαraquo (Ίλλιτς 198859) Ο καθημερινός λόγος για την ασθένεια

αντικαθίσταται από την εξειδικευμένη φρασεολογία του ιατρικού κλάδου που είναι

σε μεγάλο βαθμό ακατανόητη για τους μη-ειδικούς

Οι τόποι που ορίζονται ως κατάλληλοι για την παροχή φροντίδας στην ασθένεια

δεν είναι πια τα μέρη καθημερινής διαβίωσης αλλά ειδικά ιδρύματα με εξουσία και

28

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

κύρος που ενισχύουν τη μετατόπιση της αρμοδιότητας στους επαγγελματίες της

υγείας ( van Esterik 1989114 Riessman 1992 124 125) laquoΌλα τα βάσανα lsquoτα ζουν

οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομείαrsquo και τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη

γέννηση την αρρώστια και το θάνατοraquo (Ίλλιτς 198859)

Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης Η ιατρικοποίηση αποτελεί

προϋπόθεση ενώ ταυτόχρονα ενισχύει ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα όπως την

αύξηση του ιατρικού μονοπωλίου πάνω στην υγεία ως ένα καταναλωτικό αγαθό την

υποτίμηση των παραδοσιακών και λαϊκών θεωριών και πρακτικών την πίεση στους

επαγγελματίες της υγείας για να λύσουν προβλήματα να αναπτύξουν θεραπείες και

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προηγουμένως μπορεί να ήταν μέσα στην γκάμα

του φυσιολογικού την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ επαγγελματιών της ιατρικής

και της βιομηχανίας και την εξατομίκευση των ανθρώπινων προβλημάτων και την

απομάκρυνση από τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλαίσια (van Esterik

1989114115)

Ο Ιβάν Ίλλιτς (1988) θεωρεί ότι η ιατρικοποίηση συνιστά laquoαπαλλοτρίωση της

υγείαςraquo που καταστρέφει την ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου να

ανταπεξέρχονται στα καθημερινά προβλήματα της ζωής του πόνου της αδυναμίας

της φθοράς του χρόνου του θανάτου Ονομάζει αυτό το φαινόμενα laquoπολιτισμική

ιατρογένεσηraquo δηλαδή ένα πρόβλημα που προκαλεί η ίδια η άσκηση της ιατρικής και

προβάλλει την άποψη ότι laquoπέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης η θεσμική

υγειονομική περίθαλψη ισοδυναμεί με συστηματική άρνηση της υγείαςraquo (Ίλλιτς

198818)

Η πολιτική διάσταση γίνεται εμφανής στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα

στους θεσμούς εξουσίας και στον επαγγελματικό κλάδο της υγειονομικής

περίθαλψης στη βιομηχανία φαρμακευτικής και ιατρικής τεχνολογίας στις σχέσεις

εξουσίας ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς και ειδικότερα στα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo όπως οι μητέρες και τα παιδιά οι ηλικιωμένοι και οι

περιθωριακές ομάδες τυ πληθυσμού laquoενισχύοντας έτσι κι άλλο τις υπάρχουσες

σχέσεις εξουσίαςraquo (Riessman 1992126) laquoΗ ιατρική γνώση hellip εμπλέκεται στη

διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου Η βιοϊατρική διακρίνεται επιπλέον από τη

στενή συμμαχία της με θεσμικούς μηχανισμούς εξουσίαςraquo Παίζει έναν σημαντικό

ρόλο laquoστη διαδικασία που ο Foucault όρισε ως lsquoβιοεξουσίαrsquoraquo (Georges 200834)

29

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

χαρακτηριστικά που έχει ένας χώρος ώστε να γίνει δυνατή μία τελετουργία ώστε να

τα συσχετίσει με την χωρική και λειτουργική οργάνωση του τυπικού μαιευτηρίου

Η έννοια της ιατρικοποίησης Στον δυτικό κόσμο τον τελευταίο μισό αιώνα πολλά

από τα ζητήματα υγείας τις καθημερινές καταστάσεις ή συγκεκριμένες συμπεριφορές

που προηγουμένως ορίζονταν ως laquoφυσιολογικέςraquo επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα μια εξέλιξη που ο Ίλλιτς έχει ονομάσει lsquoη ιατρικοποίηση της ζωήςrsquo ή

laquoκοινωνική ιατρογένεσηraquo Η αρμοδιότητα για τον ορισμό και την αντιμετώπιση μιας

κατάστασης μετατοπίζεται από τους πάσχοντες την οικογένεια και τους

παραδοσιακούς θεραπευτές στους επαγγελματίες της υγείας Παράλληλα οι

lsquoπαραδοσιακέςrsquo lsquoλαϊκέςrsquo μέθοδοι φροντίδας της υγείας απονομιμοποιούνται και η

υπάρχουσα γνώση για το σώμα υποβιβάζεται απορρίπτεται και αντικαθίσταται laquoμε

νέους λόγους βασισμένους στη βιολογία και στην ιατρικήraquo (Georges 20082) Η

βιοϊατρική εξασφαλίζει τελικά laquoτην αποκλειστική αρμοδιότητα πάνω στο σώμαraquo

(Georges 20081)

Η ιατρικοποίηση είναι μια σύνθετη έννοια με πολλές πτυχές Αφορά τον τρόπο

που αντιλαμβανόμαστε το σώμα την υγεία την ασθένεια και την αντιμετώπιση της

και συγκροτείται μέσα από μια πολυεπίπεδη διαπλοκή ιατρικών καθημερινών

οικονομικών και πολιτικών λόγων και πρακτικών Η συγκεκριμένη κάθε φορά

μορφοποίηση της εξαρτάται από το κοινωνικό και πολιτισμικό της πλαίσιο

Η ιατρικοποίηση γίνεται εφικτή μέσω δύο μηχανισμών μέσω του λόγου του

ιατρικού λεξιλογίου που ορίζει καθημερινές καταστάσεις ως ιατρικά προβλήματα και

μέσω του χώρου που τοποθετεί τα προβλήματα υγείας και τις κρίσιμες καταστάσεις

όπως η γέννα σε ειδικούς χώρους διακριτούς από τους χώρους της καθημερινότητας

Το εξειδικευμένο λεξιλόγιο της ιατρικής επιστήμης γίνεται δημοφιλής ρητορική

με ειδικό κοινωνικό βάρος Ο τρόπος που μιλάμε για την υγεία και την αρρώστια ο

τρόπος που τις αντιλαμβανόμαστε υιοθετούν το λεξιλόγιο και τις οι έννοιες των

ιατρικών επιστημών και laquoη γλώσσα που έδινε στους ανθρώπους τη δυνατότητα να

αποκτούν εμπειρία των σωμάτων τους μετατράπηκε σε γραφειοκρατικά

αλαμπουρνέζικαraquo (Ίλλιτς 198859) Ο καθημερινός λόγος για την ασθένεια

αντικαθίσταται από την εξειδικευμένη φρασεολογία του ιατρικού κλάδου που είναι

σε μεγάλο βαθμό ακατανόητη για τους μη-ειδικούς

Οι τόποι που ορίζονται ως κατάλληλοι για την παροχή φροντίδας στην ασθένεια

δεν είναι πια τα μέρη καθημερινής διαβίωσης αλλά ειδικά ιδρύματα με εξουσία και

28

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

κύρος που ενισχύουν τη μετατόπιση της αρμοδιότητας στους επαγγελματίες της

υγείας ( van Esterik 1989114 Riessman 1992 124 125) laquoΌλα τα βάσανα lsquoτα ζουν

οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομείαrsquo και τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη

γέννηση την αρρώστια και το θάνατοraquo (Ίλλιτς 198859)

Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης Η ιατρικοποίηση αποτελεί

προϋπόθεση ενώ ταυτόχρονα ενισχύει ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα όπως την

αύξηση του ιατρικού μονοπωλίου πάνω στην υγεία ως ένα καταναλωτικό αγαθό την

υποτίμηση των παραδοσιακών και λαϊκών θεωριών και πρακτικών την πίεση στους

επαγγελματίες της υγείας για να λύσουν προβλήματα να αναπτύξουν θεραπείες και

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προηγουμένως μπορεί να ήταν μέσα στην γκάμα

του φυσιολογικού την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ επαγγελματιών της ιατρικής

και της βιομηχανίας και την εξατομίκευση των ανθρώπινων προβλημάτων και την

απομάκρυνση από τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλαίσια (van Esterik

1989114115)

Ο Ιβάν Ίλλιτς (1988) θεωρεί ότι η ιατρικοποίηση συνιστά laquoαπαλλοτρίωση της

υγείαςraquo που καταστρέφει την ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου να

ανταπεξέρχονται στα καθημερινά προβλήματα της ζωής του πόνου της αδυναμίας

της φθοράς του χρόνου του θανάτου Ονομάζει αυτό το φαινόμενα laquoπολιτισμική

ιατρογένεσηraquo δηλαδή ένα πρόβλημα που προκαλεί η ίδια η άσκηση της ιατρικής και

προβάλλει την άποψη ότι laquoπέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης η θεσμική

υγειονομική περίθαλψη ισοδυναμεί με συστηματική άρνηση της υγείαςraquo (Ίλλιτς

198818)

Η πολιτική διάσταση γίνεται εμφανής στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα

στους θεσμούς εξουσίας και στον επαγγελματικό κλάδο της υγειονομικής

περίθαλψης στη βιομηχανία φαρμακευτικής και ιατρικής τεχνολογίας στις σχέσεις

εξουσίας ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς και ειδικότερα στα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo όπως οι μητέρες και τα παιδιά οι ηλικιωμένοι και οι

περιθωριακές ομάδες τυ πληθυσμού laquoενισχύοντας έτσι κι άλλο τις υπάρχουσες

σχέσεις εξουσίαςraquo (Riessman 1992126) laquoΗ ιατρική γνώση hellip εμπλέκεται στη

διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου Η βιοϊατρική διακρίνεται επιπλέον από τη

στενή συμμαχία της με θεσμικούς μηχανισμούς εξουσίαςraquo Παίζει έναν σημαντικό

ρόλο laquoστη διαδικασία που ο Foucault όρισε ως lsquoβιοεξουσίαrsquoraquo (Georges 200834)

29

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

κύρος που ενισχύουν τη μετατόπιση της αρμοδιότητας στους επαγγελματίες της

υγείας ( van Esterik 1989114 Riessman 1992 124 125) laquoΌλα τα βάσανα lsquoτα ζουν

οι άνθρωποι μέσα σε νοσοκομείαrsquo και τα σπίτια γίνονται χώροι αφιλόξενοι για τη

γέννηση την αρρώστια και το θάνατοraquo (Ίλλιτς 198859)

Η κοινωνική και η πολιτική διάσταση της ιατρικοποίησης Η ιατρικοποίηση αποτελεί

προϋπόθεση ενώ ταυτόχρονα ενισχύει ευρύτερα κοινωνικά φαινόμενα όπως την

αύξηση του ιατρικού μονοπωλίου πάνω στην υγεία ως ένα καταναλωτικό αγαθό την

υποτίμηση των παραδοσιακών και λαϊκών θεωριών και πρακτικών την πίεση στους

επαγγελματίες της υγείας για να λύσουν προβλήματα να αναπτύξουν θεραπείες και

να αντιμετωπίσουν καταστάσεις που προηγουμένως μπορεί να ήταν μέσα στην γκάμα

του φυσιολογικού την ενίσχυση των σχέσεων μεταξύ επαγγελματιών της ιατρικής

και της βιομηχανίας και την εξατομίκευση των ανθρώπινων προβλημάτων και την

απομάκρυνση από τα κοινωνικά και οικονομικά τους πλαίσια (van Esterik

1989114115)

Ο Ιβάν Ίλλιτς (1988) θεωρεί ότι η ιατρικοποίηση συνιστά laquoαπαλλοτρίωση της

υγείαςraquo που καταστρέφει την ικανότητα των ατόμων και του κοινωνικού συνόλου να

ανταπεξέρχονται στα καθημερινά προβλήματα της ζωής του πόνου της αδυναμίας

της φθοράς του χρόνου του θανάτου Ονομάζει αυτό το φαινόμενα laquoπολιτισμική

ιατρογένεσηraquo δηλαδή ένα πρόβλημα που προκαλεί η ίδια η άσκηση της ιατρικής και

προβάλλει την άποψη ότι laquoπέρα από ένα κρίσιμο επίπεδο έντασης η θεσμική

υγειονομική περίθαλψη ισοδυναμεί με συστηματική άρνηση της υγείαςraquo (Ίλλιτς

198818)

Η πολιτική διάσταση γίνεται εμφανής στις σχέσεις που αναπτύσσονται ανάμεσα

στους θεσμούς εξουσίας και στον επαγγελματικό κλάδο της υγειονομικής

περίθαλψης στη βιομηχανία φαρμακευτικής και ιατρικής τεχνολογίας στις σχέσεις

εξουσίας ανάμεσα στους γιατρούς και στους ασθενείς και ειδικότερα στα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo όπως οι μητέρες και τα παιδιά οι ηλικιωμένοι και οι

περιθωριακές ομάδες τυ πληθυσμού laquoενισχύοντας έτσι κι άλλο τις υπάρχουσες

σχέσεις εξουσίαςraquo (Riessman 1992126) laquoΗ ιατρική γνώση hellip εμπλέκεται στη

διατήρηση του κοινωνικού ελέγχου Η βιοϊατρική διακρίνεται επιπλέον από τη

στενή συμμαχία της με θεσμικούς μηχανισμούς εξουσίαςraquo Παίζει έναν σημαντικό

ρόλο laquoστη διαδικασία που ο Foucault όρισε ως lsquoβιοεξουσίαrsquoraquo (Georges 200834)

29

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Βέβαια αυτές οι σχέσεις εξαρτώνται πάντοτε από τα κοινωνικοοικονομικά

πλαίσια και είναι πάντα laquoεν τω γίγνεσθαιraquo (Georges 20083) Τα laquoδομικά

εξαρτημένα άτομαraquo δεν είναι απαραίτητα και ανίσχυρα Το πώς θα χειριστούν τις

τάσεις ιατρικοποίησης της ζωής τους εξαρτάται ως ένα βαθμό από τους ίδιουςτις

ίδιες Πχ γυναίκες των μεσαίων τάξεων είναι συχνά ενθουσιώδεις καταναλώτριες

μαιευτικών υπηρεσιών και έτσι συμβάλλουν ενεργά στις διαδικασίες της

ιατρικοποίησης Η συνεργασία laquoτο lsquoταίριασμαrsquo μεταξύ τους hellip έχει ως αποτέλεσμα

μια συναίνεση που επαναπροσδιορίζει μια ανθρώπινη εμπειρία ως ιατρικό πρόβλημαraquo

(Riessman 1992126) Οι γυναίκες όπως και οι γιατροί αφομοιώνουν τις κοινωνικές

αντιλήψεις της εποχής τους και συνεργάζονται για να επιφέρουν τον ορισμό των

καθημερινών γεγονότων ως εξειδικευμένα προβλήματα που απαιτούν ιατρική λύση

Η ιατρικοποίηση ως βιοεξουσία Η ιατρικοποίηση κατέστησε την παροχή περίθαλψης

μονοπώλιο των ειδικών της βιοϊατρικής―ένα laquoριζικό μονοπώλιοraquo που σύμφωνα με

τον Ιβάν Ίλλιτς laquoκαθιστά τους ανθρώπους ανίκανους να κάνουν ή να φτιάχνουν

πράγματα μονάχοι τους hellip Υποχρεώνει ολόκληρη την κοινωνία να αντικαταστήσει

τις αξίες χρήσης με εμπορεύματα (Ίλλιτς 198861) Το μονοπώλιο ενισχύει την

πολιτισμική ιατρογένεση καθιστώντας την ιατρική περίθαλψη τον μοναδικό τρόπο

αντιμετώπισης των προβλημάτων υγείας και κοινωνικών σχέσεων Η υποστήριξη από

την οικογένεια ή τον φιλικό κύκλο αντικαθίσταται από την κατανάλωση ιατρικών

υπηρεσιών και φαρμακευτικών προϊόντων Μετατρεπόμενες σε μονοπώλιο οι

ιατρικές υπηρεσίες εντείνουν την πολιτισμική ιατρογένεση με δύο τρόπους ο ένας εκ

των οποίων είναι αποτέλεσμα του άλλου η βιοϊατρική περίθαλψη καθίσταται ο

μοναδικός τρόπος να χειριστεί κανείς τις καταστάσεις υγείας απαξιώνοντας και

απονομιμοποιώντας όλους τους υπόλοιπους τρόπους και καθιστώντας τους μη-

προσβάσιμους και ταυτόχρονα λόγω του ότι δεν υπάρχει μέτρο σύγκρισης η

βιοϊατρική αντιμετώπιση γίνεται αποδεκτή ως φυσική και αναπόφευκτη και υπεράνω

κριτικής Αποτελεί laquoένα ριζικό μονοπώλιο [που] θρέφεται από τον ίδιο του τον

εαυτόraquo (Ίλλιτς 198860) Η δύναμη της βιοϊατρικής όχι μόνο να ορίζει τα

προβλήματα και την επίλυση τους αλλά και να καθιστά το μοντέλο της μοναδικό και

αδιαμφισβήτητο να παίζει καθοριστικό ρόλο στην ασθένεια και την υγεία είναι μέχρι

στιγμής η ισχυρότερη μορφή βιοεξουσίας στον δυτικό κόσμο (και με μεγάλη ισχύ και

στον μη δυτικό)

30

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Ο ρόλος του χώρου στη διαδικασία της ιατρικοποίησης Η διαδικασία της

ιατρικοποίησης της καθημερινής ζωής συνέβη σε διάφορα επίπεδα και διαστάσεις

στο επίπεδο του λόγου με την καθιέρωση του εξειδικευμένου λεξιλογίου μέσω της

προβολής των ανακαλύψεων της βιοϊατρικής και του νέου κύρους των

επαγγελματιών της υγείας αλλά κυρίως μέσω της καθιέρωσης των νέων

νοσοκομείων-laquoμηχανών θεραπείαςraquo από τον 18ο αιώνα και μετά

Πως όμως η οργάνωση του χώρου ενισχύει την ιατρικοποίηση δηλαδή την

μετατόπιση της αρμοδιότητας του ορισμού της υγείας της ασθένειας και της

θεραπείας από τα πρόσωπα τα οποία αφορά μια κατάσταση της υγείας στον

επαγγελματικό κλάδο της ιατρικής

Όταν τον 19ο και 20ο αιώνα το lsquoαναμορφωμένοrsquo νοσοκομείο άρχισε να

αναλαμβάνει τη θεραπευτική φροντίδα των αρρώστων η νοσηλεία σταδιακά

μεταφέρθηκε από το σπίτι και την οικογένεια στο νοσοκομείο και το υγειονομικό

προσωπικό Ο ορισμός ενός ειδικού χώρου μιας έδρας για την άσκηση της ιατρικής

αποτέλεσε ήδη μια διαδικασία νομιμοποίησης της και αυτόματα ενίσχυσε την

εξουσία και το κύρος του ιατρικού κλάδου Ο εντοπισμός στο χώρο συνέβαλλε στον

καθορισμό της ταυτότητας του Η μεταφορά των lsquoασθενώνrsquo στο χώρο του

νοσοκομείου ορίζει ήδη μια κατάσταση της υγείας ως γεγονός εκτός της

καθημερινότητας και μεταθέτει την ευθύνη από τον lsquoπάσχονταrsquo και την οικογένεια

του στο υγειονομικό προσωπικό Εκτός από τη γεωγραφική μεταφορά της νοσηλείας

σε ιδρυματικούς χώρους η χωρική οργάνωση των ίδιων των νοσοκομείων συντελεί

στη διαδικασία της ιατρικοποίησης ενισχύοντας το κύρος των γιατρών και

αποδυναμώνοντας τους επισκέπτες-ασθενείς

Χαρακτηριστικά των νοσοκομείων όπως η οργάνωση τους σε συγκροτήματα

ξεχωριστά από τον ιστό της πόλης συχνά σε μεγάλη απόσταση από αυτήν το

μέγεθος και η πολυπλοκότητα τους μπορεί να εξυπηρετούν τις τεχνικές και

επιστημονικές απαιτήσεις και το ιατρικό προσωπικό να είναι εξοικειωμένο με αυτό

το περιβάλλον αλλά συχνά δημιουργούν δυσκολίες στη χρήση του χώρου από τους

ασθενείς-επισκέπτες Το συνήθως μεγάλο μέγεθος τους ενισχύει το κύρος και την

εξουσία των προσώπων που τα ελέγχουν ή που έχουν μία αναγνωρισμένη θέση σε

αυτά και του θεσμού που εκπροσωπούν Η διαφορά τους από τη δομή και τη μορφή

των κτιρίων της πόλης και η απόσταση από αυτήν καθιστά τα νοσοκομειακά

συγκροτήματα τόπους ξεχωριστούς από τους οικείους τόπους της καθημερινότητας

των μη-ειδικών ή μη-επαγγελματιών Πληρούν αρκετά από τα χαρακτηριστικά με τα

31

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

οποία ο Michel Foucault όρισε την lsquoετεροτοπίαrsquo Η πολυπλοκότητα στη δομή του

χώρου καθιστά τους επισκέπτες τους μη εξοικειωμένους με το χώρο δομικά

υποδεέστερους από τους laquoενοίκουςraquo του Άλλα χαρακτηριστικά της οργάνωσης του

χώρου όπως η τάξη και η καθαριότητα αποτέλεσαν στόχους της αναμόρφωσης του

νοσοκομείου και θεωρήθηκαν προϋποθέσεις για την άσκηση της κλινικής ιατρικής

και της θεραπευτικής διαδικασίας Ταυτόχρονα η τάξη και η καθαριότητα στο χώρο

δίνουν την αίσθηση ότι και η ίδια η εξάσκηση της ιατρικής διέπεται από αυτά τα

χαρακτηριστικά

Σημαντικό και αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου νοσοκομείου είναι ο

ιατρικός τεχνολογικός εξοπλισμός Τα ιατρικά μηχανήματα προσδίδουν το κύρος της

τεχνολογίας στους χειριστές τους και στο ίδρυμα όπου στεγάζονται καθόσον η

υψηλή τεχνολογία στον δυτικό κόσμο παραπέμπει αυτόματα στην επιστήμη και στην

πρόοδο

Χωρικά η οργάνωση του νοσοκομείου στηρίζει την ιατρικοποίηση με δύο

μηχανισμούς

α τη μεταφορά των ασθενών και της θεραπείας τους στο νοσηλευτικό ίδρυμα

β τη διαρρύθμιση των νοσηλευτικών ιδρυμάτων η οποίο εντείνει την αδυναμία

των ασθενών και τις σχέσεις ανισότητας μεταξύ αυτών και των γιατρών (Hillier

amp Hanson 1984)

Θεσμικά το νοσοκομείο στηρίζει την ιατρικοποίηση παρέχοντας ένα υλικό πλαίσιο

για την πρακτική εφαρμογή και την επιστημονική έρευνα της ιατρικής στο οποίο

πραγματοποιούνται οι νέοι ορισμοί της ασθένειας και της θεραπείας και εδραιώνεται

η ισχύς της ιατρικής το επιστημονικό της κύρος και η νομιμότητα της

Η ιατρικοποίηση ως κοινωνικό φαινόμενο δεν θα ήταν δυνατή αν δεν υπήρχαν οι

χώροι άσκησης της βιοϊατρικής―τα σύγχρονα νοσοκομεία Η ηγεμονία της ιατρικής

που είναι ένα μέρος της ιατρικοποίησης βασίζεται στην ύπαρξη αυτών των κτιρίων-

μηχανισμών Η αρρώστια ξεφεύγει από την αρμοδιότητα του αρρώστου και της

οικογένειας του και μεταφέρεται στο νοσοκομείο όπου γίνεται κτήμα της ιατρικής

Καθημερινές καταστάσεις παθολογικές ή μη επαναπροσδιορίζονται ως ιατρικά

προβλήματα όταν η διαχείριση τους τποθετείται στο νοσοκομείο Εκτός από τον

τοκετό χαρακτηριστικά παραδείγματα τόπων ιατρικοποίησης κοινωνικών

καταστάσεων είναι το lsquoιατρεία πόνουrsquo οι lsquoκλινικές ύπνουrsquo τα κέντρα σεξουαλικών

δυσλειτουργιών ή μαθησιακών δυσκολιών των παιδιών

32

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

115 Τελετουργία και τελετή

Η τελετουργία είναι μια έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών

πρακτικών και των χώρων που αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε

νεότερες έρευνες για εξω-νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008

McIntyre 2008) Είναι μια εξαιρετικά κρίσιμη έννοια γιατί αποτελεί τον τρόπο με τον

οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό συμβατικές και

εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό και κοινωνικό τους πλαίσιο Έτσι

αναδεικνύεται η υλική και η πολιτισμική τους διάσταση και αποφεύγεται η

ουσιοκρατία

Η τελετουργία αφορά τη συμπεριφορά και την επικοινωνία με έναν τυποποιημένο

τρόπο και μία σταθερή τυπική δομή H τελετουργία ορίζεται laquoως τέλεση μιας

καθιερωμένης παγιωμένης διαδοχής τυποποιημένων πράξεωνraquo (Παραδέλλης

199525) μέσω των οποίων μεταδίδονται μηνύματα με συμβολικούς τρόπους

Από τα βασικά κοινά γνωρίσματα της τελετουργικής στάσης και πρακτικής που

αναφέρονται σταθερά και σχεδόν ομόφωνα από τους ερευνητές είναι η τυπικότητα η

επαναληπτικότητα η τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η

ικανότητα διαχείρισης του χρόνου (Παραδέλλης 199525)

Στα χαρακτηριστικά της τελετουργίας η Davis-Floyd συμπεριλαμβάνει laquoτη

συμβολική φύση των μηνυμάτων της τελετουργίας την ανάδυση της από ένα

σύστημα πεποιθήσεων τη ρυθμική της επανάληψη και τον πλεονασμό την τάξη

τυπικότητα και αίσθηση του αναπόφευκτου τη δράση το στυλιζάρισμα και τη

θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην τελετή στοιχεία δράματος την εντατικοποίηση

προς μία κλιμάκωση που εντείνει την συναισθηματική επίδραση της τελετουργίας τη

γνωστική μεταμόρφωση των συμμετεχόντων τη σημασία της τελετουργίας στη

διατήρηση του στάτους κβο σε μια δεδομένη κοινωνία (Davis-Floyd 199289) Όλα

αυτά τα στοιχεία εμφανίζονται στις τυπικές μαιευτικές διαδικασίες στον δυτικό

κόσμο και μπορούν να εντοπιστούν στις χώρες της περιφέρειας όπως η Ελλάδα

Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές αποτελούν το πιο βασικό είδος

τελετουργίας (Λιτς 199361) και απαντώνται laquoσε όλους του πολιτισμούς και σε

ολόκληρη την ιστορίαraquo Οι τελετές μύησης χρησιμοποιούνται με σκοπό τη μετάδοση

πολιτισμικών πεποιθήσεων και αξιών στους συμμετέχοντες (Davis-Floyd 19921)

Αφορούν τη μετάβαση από μία κατάσταση και μία κοινωνική θέση σε μια άλλη

και συμβαίνουν σε στιγμές σημαντικών βιολογικών ή κοινωνικών αλλαγών τη

γέννηση το θάνατο τη βάφτιση την ενηλικίωση το γάμο Οι τελετές μύησης laquoέχουν

33

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

διττή λειτουργία διακηρύσσουν την αλλαγή της κοινωνικής θέσης και την επιφέρουν

κατά τρόπο μαγικόraquo επισημαίνει ο Λιτς (1993121) Κατά τη διαδικασία αυτή

laquoπραγματοποιούνται έτσι μεταμορφώσεις τόσο στην θεώρηση της κοινωνίας για το

άτομο και στην αντίληψη του ατόμου για τον εαυτό τουraquo (Davis-Floyd 199217)

Απώτερος στόχος των τελετουργιών είναι η διατήρηση και αναπαραγωγή των

θεμελιακών αξιών η διατήρηση του στάτους κβο ή σπανιότερα αλλά εξίσου

αποτελεσματικά η συγκρότηση και διάδοση νέων αντιλήψεων (Davis-Floyd

199289)

Οι διαβατήριες τελετές έχουν σχεδόν πάντα τρία στάδια (Λιτς 1993121) τον

αποχωρισμό από μια φυσιολογική κατάσταση και από την ομάδα στην οποία ανήκει

τη μεταβατική φάση laquoμια περίοδος μετάβασης ή laquoεκκρεμότηταςraquo ένα είδος limbo

όπου ο μυημένος υποβάλλεται σε βαθιές μεταμορφώσεις σε σωματικό αλλά και

πνευματικό επίπεδοraquo και τη φάση ενσωμάτωσης όπου το άτομο γίνεται μέλος της

ομάδας που αντιστοιχεί στη νέα κοινωνική του συνθήκηraquo (Σκοπέζι amp Βιντέρμπορι

200712) όπου κάθε φάση έχει το δικό της τελετουργικό τυπικό

Ορθολογική και τελετουργική συμπεριφορά Συνήθως η ορθολογική-τεχνική

συμπεριφορά διακρίνεται από τη συμβολική-τελετουργική θεωρείται ότι laquoπαράγει

παρατηρήσιμα αποτελέσματα με έναν καθαρά μηχανιστικό τρόποraquo αντίθετα με τις

laquoεπικοινωνιακές και μαγικές συμπεριφορέςraquo που laquoδεν έχουν μία σχέση αιτίας-

αποτελέσματος με την πραγματικότηταraquo (Davis-Floyd 19927)

H τελετουργία εμφανίζεται συχνά στην ανθρωπολογική θεωρία ως μια ιδιαίτερη

επικοινωνιακή εκφραστική και συμβολική δραστηριότητα που αντιπαρατίθεται σε

κάθε είδους τεχνικές ορθολογικές ή επιστημονικές δραστηριότητες (Παραδέλλης

199524)

Ωστόσο οι επιστημονικές διαδικασίες έχουν το δικό τους τελετουργικό τυπικό και

τους δικούς τους κοινωνικούς συμβολισμούς Οι επαγγελματικές πρακτικές της

laquoορθολογικήςraquo επιστήμης συχνά laquoυποτάσσονται σε μια σαφώς τελετουργική

λογικήraquo (Παραδέλλης 199524) όπως στην περίπτωση της τήρησης του

laquoπρωτόκολλουraquo ή του φαινόμενου placebo Έτσι ο διαχωρισμός επιστήμης και

συμβολικών πρακτικών δεν μπορεί να είναι απόλυτος Στον καθημερινό λόγο όμως η

laquoαντικειμενικότηταraquo της επιστήμης θεωρείται συνήθως δεδομένη και εντελώς

διαφορετική από τις διάφορες τελετουργίες της κοινωνικής ζωής Μπορεί

επιστημολογικά αυτή η διάκριση να μην θεωρείται απολύτως έγκυρη αλλά

κοινωνικά η ισχύς της είναι ακόμη μεγάλη

34

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

116 Ο ρόλος του χώρου στην τελετουργία

Οι τελετουργίες και οι τελετές μύησης συμβαίνουν σχεδόν πάντοτε σε ειδικά

καθορισμένους χώρους Έχουν αυτοί οι χώροι κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά

που τους καθιστούν κατάλληλους για την πραγματοποίηση των τελετουργιών Ποιες

ιδιότητες χρειάζεται να έχει ένας χώρος για να εξυπηρετήσει το τυπικό μιας

τελετουργίας και να διευκολύνει τη μετάδοση του νοήματος της

Τα χαρακτηριστικά της τελετουργίας laquoη τυπικότητα η επαναληπτικότητα η

τελεστικότητα ο επικοινωνιακός της χαρακτήρας και η ικανότητα διαχείρισης του

χρόνουraquo (Παραδέλλης 199525) η ένταξη της σε ένα laquoσύστημα πεποιθήσεωνraquo η

laquoρυθμική της επανάληψη και ο πλεονασμόςraquo laquoη γνωσιακή απλούστευσηraquo και laquoη

γνωστική σταθεροποίησηraquo laquoη αίσθηση του αναπόφευκτουraquo (Davis-Floyd 199289)

η αίσθηση της ύπαρξης μίας laquoΑνώτερης Τάξηςraquo που υπηρετεί η τελετουργία (Daly

1990132) laquoη δράση το στυλιζάρισμα και η θεατρικότητα που συχνά δίνουν στην

τελετή στοιχεία δράματοςraquo laquoη εντατικοποίηση προς μία κλιμάκωσηraquo (Davis-Floyd

19929) βρίσκουν την αντίστοιχη εφαρμογή τους στην οργάνωση του χώρου με

σκοπό να εξυπηρετήσουν την πραγματοποίηση της τελετουργίας και να ενισχύσουν

τη συμβολική της αποτελσματικότητα

Η υλική οργάνωση του χώρου θα πρέπει να συγχρονίζεται με το ιδεολογικό

πλαίσιο ή σύστημα πεποιθήσεων που ακολουθεί η αντίστοιχη τελετουργία Η

διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός των χώρων πρέπει επίσης να πληροί τις λειτουργικές

και τις συμβολικές ανάγκες της τελετουργικής χρήσης (μεγέθη υλικά

προσανατολισμός διαβάθμιση της πρόσβασης φωτισμός μορφή και υλικά του

εξοπλισμού ήχοι και μυρωδιές) Σε ένα μαγικό-θρησκευτικό πλαίσιο θα πρέπει και ο

χώρος να δίνει υλική μορφή σε αυτό με τη δομή και τη μορφή του να είναι

μνημειακός ή υποβλητικός πχ Σε ένα επιστημονικό πλαίσιο αναφοράς οι χώροι και ο

εξοπλισμόςθα ακολουθούν την οργάνωση και μορφολογία μιας ορθολογικής-

αφαιρετικής αρχιτεκτονικής να είναι ένα κτίριο-μηχανή όπου στεγάζονται τα

κατάλληλα μηχανήματα

Βασικά χαρακτηριστικά των τελετουργικών διαδικασιών όπως η τυπικότητα και

η επαναληπτικότητα διευκολύνονται αλλά και ισχυροποιούνται από μια αντίστοιχη

τυποποίηση και επανάληψη στη διαρρύθμιση των χώρων Μπορεί η τοποθέτηση

όμοιων χώρων εν σειρά να μην είναι λειτουργικά απαραίτητη αλλά η ύπαρξη

τυπικών επαναλαμβανόμενων στοιχείων ενισχύει την αίσθηση μιας συμβολικής

ανώτερης τάξης που ελέγχει το laquoχάοςraquo της laquoφύσηςraquo ή της κοινωνικής ζωής

35

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

Οι πρακτικές ακολουθούν μία συγκεκριμένη και τυποποιημένη χρονική πορεία σε

προκαθορισμένους χώρους Η ελεγχόμενη χρήση του χώρου και του χρόνου οι

κινήσεις και οι θέσεις των ανθρώπων που βασίζονται σε τυπικές διαδικασίες

εντείνουν το συμβολισμό της τάξης και του αναπόδραστου

Η θέση τους στην πόλη και η σχέση τους με αυτήν είτε βρίσκονται εκτός

αστικού ιστού είτε είναι αυτόνομοι χώροι κλεισμένοι στον εαυτό τους είτε

επαναπροσδιορίζονται χρονικά ως διακριτοί τόποι καθιστά τους χώρους της

τελετουργίας μέρη εκτός της καθημερινής ζωής Η είσοδος και έξοδος είναι

ελεγχόμενες και συνοδεύονται από τυποποιημένες διαδικασίες με συμβολικό

χαρακτήρα τα πρόσωπα που μπορούν να συμμετάσχουν επιλέγονται με

συγκεκριμένα κριτήρια ο χρόνος σε αυτά τα μέρη λειτουργεί διαφορετικά ή αποτελεί

μία διακοπή του κανονικού χρόνου Οι τελετουργικοί χώροι πληρούν τις

προϋποθέσεις του ορισμού της laquoετεροτοπίαςraquo κατά Foucault (1967)

Στις τελετές μύησης η οργάνωση του χώρου ακολουθεί το τυπικό της δομής της

τελετουργίας Ο τρόπος που θα συμβεί η μετάβαση από την αρχική στην τελική

laquoφυσιολογικήraquo κατάσταση στις τελετές μύησης έχει μια σταθερή τριμερή δομή (Λιτς

1993121) η οποία επιτελείται σε μεγάλο βαθμό μέσω της χρήσης του χώρου laquoΟ

μυούμενος μπορεί να κινηθεί από τη θέση Α στη θέση Βraquo (οπ) ακολουθώντας μία

συγκεκριμένη πορεία

1 αρχική laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Α

-τελετή χωρισμού

2 laquoαφύσικηraquo κατάσταση ο μυούμενος χωρίς στάτους εκτός κοινωνίας εκτός

χρόνου οριακή κατάσταση

-τελετή ενσωμάτωσης

3 τελική laquoφυσικήrsquo κατάσταση ο μυούμενος στη θέση Β

(Λιτς 1993123)

Ανάμεσα από τις τρεις laquoθέσειςraquo μεσολαβούν οι τελετές αποχωρισμού και

ενσωμάτωσης οι μεταβάσεις στις πιο σταθερές καταστάσεις Ο laquoαποχωρισμόςraquo η

laquoμεταβατικήraquo ή laquoοριακήraquo κατάσταση και η laquoενσωμάτωσηraquo αποτελούν όρους που

αναφέρονται τόσο στον υλικό όσο και στον κοινωνικό χώρο

Το γενικό γνώρισμα αυτών των τελετών hellip είναι ότι ο μυούμενος παραμένει μακριά

από τους κοινούς ανθρώπους είτε με την απομάκρυνση του από το οικιακό του

36

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή

θ ε ω ρ η τ ι κ έ ς έ ν ν ο ι ε ς

περιβάλλον είτε με τον προσωρινό εγκλεισμό του σε κάποιο χώρο από τον οποίο

αποκλείονται οι κοινοί άνθρωποι (Λιτς 1993122)

Η τριμερής αυτή δομή εκφράζεται με υλικούς όρους το κάθε τμήμα της τελετής

εντοπίζεται στο χώρο είτε μακριά από τους καθημερινούς χώρους είτε με τον

επαναπροσδιορισμό τους με ειδική διαρρύθμιση Η τελετή αποχωρισμού μπορεί να

λάβει χώρα σε έναν ειδικό μεταβατικό χώρο η laquoαφύσικηraquo φάση ή φάση

εκκρεμότητας σε έναν προσωρινό χώρο η τελετή ενσωμάτωσης σε έναν άλλο ειδικά

καθορισμένο χώρο ή και σε αυτόν της τελετής αποχωρισμού και στην τελική

laquoφυσικήraquo κατάσταση ο μυημένος πλέον μπορεί να επιστρέψει μεταμορφωμένος στο

αρχικό του περιβάλλον ή σε κάποιο άλλο που θεωρείται όμως και αυτό μόνιμο

Η παραγωγή των χώρων για τον τοκετό καθορίζεται και υποστηρίζει την

τελετουργική φύση των σύγχρονων μαιευτικών διαδικασιών Η τελετουργία είναι μια

έννοια-κλειδί για την ανάλυση των περιγεννητικών πρακτικών και των χώρων που

αλληλεπιδρούν με αυτές και υιοθετείται επίσης και σε νεότερες έρευνες για εξω-

νοσοκομειακούς τόπους τοκετού (Cheney 2005 2008 McIntyre 2008) Αποτελεί τον

τρόπο με τον οποίο οι διαφορετικές αντιλήψεις και οι πρακτικές στον τοκετό

συμβατικές και εναλλακτικές συσχετίζονται με το υλικό κοινωνικό και πολιτισμικό

τους πλαίσιο και αποφεύγεται η ουσιοκρατία

37

• 11 Θεωρητικές έννοιες
• 111 Η κοινωνική παραγωγή του χώρου
• 112 Η χωρικότητα του σώματος
• 113 Η συγκρότηση του φύλου μέσω του χώρου
• 114 Η ιατρικοποίηση στους χώρους του σύγχρονου τοκετού
• 115 Τελετουργία και τελετή