Download - 100 ΧΡΟΝΙΑ ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

Transcript
Page 1: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

100χρόνια

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ • ΤΕΥΧΟΣ 576 • ΤΟΜΟΣ 171ος

Μάρτιος - Απρίλιος - Μάιος 2011

Tαχ. ΓραφείοK.E.M.Π.ΑΘ.

ΕΝΤΥΠΟ ΚΛΕΙΣΤΟ ΑΡ. ΑΔΕΙΑΣ 1918/04 Κ.Ε.Μ.Π.ΑΘ.ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ

Μαρκόνι 20, 104 47 ΑΘΗΝΑΚΩΔΙΚΟΣ 1451

ΤΕΥΧ

ΟΣ

576

- Τ

ΟΜ

ΟΣ

171ο

ς Ν

αυτ

ική Ε

πιθ

εώρη

ση

ΜΑ

ΡΤΙΟ

Σ -

ΑΠ

ΡΙΛ

ΙΟΣ

- Μ

ΑΪΟ

Σ 20

11

Page 2: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

ΕΤΟΣ 88ο - ΤΕΥΧΟΣ 576 - ΤΟΜΟΣ 171οςΜΑΡΤΙΟΣ - ΑΠΡΙΛΙΟΣ - ΜΑΪΟΣ 2011

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ:Υπηρεσία Ιστορίας ΝαυτικούΜαρκόνι 20 Βοτανικός - Αθήνα 10447ΤΗΛ: 210-3484 233 • ΤΗΛ./ΦΑΞ: 210-3484 234e-mail: [email protected]

ΠΑΡΑΓΩΓΗ:Βιβλιοσυνεργατική ΑΕΠΕΕISSN 1105-6061

ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ: ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟΥΕΚΔΟΤΗΣ:Υποναύαρχος ΑΘ. ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Π.Ν.Δ/ΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ:Αρχιπλοίαρχος ΒΕΛ. ΠΑΠΠΑΣ Π.Ν.

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΥΛΗΣ:Αντιπλοίαρχος ΜΕΝ. ΑΝΔΡΙΑΝΟΠΟΥΛΟΣ Π.Ν.Υποπλοίαρχος (Ε) ΣΟφ. ΜΙΧΑΗΛΙΔΟΥ Π.Ν.Σημαιοφόρος (Ε) ΣΠ. ΣΚΟΥΡΤΣΙΔΗΣ Π.Ν.

ΔΙΕΚΠΕΡΑΙΩΣΗ - ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ: ΤΗΛ. 210-3484 243Ανθυπασπιστής (ΤΗΛ) ΝΙΚ. ΓΑΛΑΤΗΣΕτήσια Στρατ. Προσωπικού ε.ε. και ε.α., και Πολιτικού Προσωπικού (Πολεμικού Ναυτικού): 10€Eτήσια Ιδιωτών, Νομικών Προσώπων 12€Ετήσια Εξωτερικού 40$ ΗΠΑΤιμή Τεύχους: 3€

ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΗ: Οι απόψεις που εκφράζονται στη «Ν.Ε.», είναι προσωπικές και δεν δεσμεύουν το Γενικό Επιτελείο Ναυτικού, ούτε και ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ

Αντιναύαρχος ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΛΕΥΣΙΝΙΩΤΗΣ Π.Ν.

Χαιρετισμός Α/ΓΕΝ στην αναμνηστική έκδοση για τα 100 χρόνια του Αβέρωφ 7

ΗΛΙΑΣ ΝΤΑΛΟΥΜΗΣ

Εισαγωγή 9

Δρ. ΖΗΣΗΣ φΩΤΑΚΗΣ

Τεχνολογία, ναυτοσύνη και ιστορική συνέχεια: Η περίπτωση του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ 13

Αντιναύαρχος ε.α. ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΑΛΟΥΜΠΗΣ Π.Ν.

Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης 35

Αρχιπλοίαρχος ε.α. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΑΛΟΥΡΔΑΣ Π.Ν.

Τα ναυπηγικά χαρακτηριστικά του Θ/Κ Αβέρωφ 53

Commander Chas. N. RobiNsoN

Μετάφραση Αντιναύαρχος (ε.α.) Ι. ΠΑΛΟΥΜΠΗΣ Π.Ν.

The Naval Annual 1914: Ο Βαλκανικός Πόλεμος.Επιχειρήσεις των Στόλων Ελλάδος και Τουρκίας 67

Έφεδρος Ανθπχος (Ο) ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΕΡΟΝΤΑΣ Π.Ν.

Ιστορία του Θωρακισμένου Καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ 93

ΗΛΙΑΣ ΝΤΑΛΟΥΜΗΣ

Ο Αβέρωφ μέσα από τον φωτογραφικό φακό 113

ΠΕρΙΕΧΟμΕΝΑ

ΕΞΩφΥΛΛΟ Επιμέλεια: ΗΛΙΑΣ ΝΤΑΛΟΥΜΗΣ ΟΠΙΣΘΟφΥΛΛΟ Φωτογραφία: ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ, Αύγουστος 2010

Page 3: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

2 3

Τύπος: Θωρακισμένο καταδρομικό Ναυπήγηση: Cantiere Navale Fratelli Orlando,

Livorno, Ιταλία. Έναρξη: 1907, Καθέλκυση: 12.03.1910, Ένταξη: 16.05.1911.

Διαστάσεις: Μήκος: 140,82, πλάτος: 21,06, μέγι-στο βύθισμα: 7,52 m.

Εκτόπισμα: 9.960 t κανονικό, 10.118 t με πλήρη φόρτο.

Πρόωση: 2 τετρακύλινδρες παλινδρομικές ατμο-μηχανές τριπλής εκτόνωσης, με 22 λέβητες Belleville και ισχύ 19.000 hp. 2 έλικες. Η κανο-νική χωρητικότητά του σε καύσιμο (άνθρακα) ήταν 660 t και η μεγίστη 1.500 t.

Ταχύτητα: 22,5 κόμβοι. Το 1940 είχε μειωθεί στους 16.

Οπλισμός: 1911-1926: Πυροβόλα: 4 (2x2) Arm-strong των 9,2 in (234 mm)/45. 8 (2x4) Arm-strong των 7,5 in (190 mm)/45. 16 (1x16) Armstrong των 3in (76 mm ή 14 pdr). 2 (1x2) αντιαεροπορικά Vickers των 3in (76 mm). 4 (1x4) των 47 mm (1 pdr). Τορπίλες: 3 τορπιλο-σωλήνες υποβρύχιοι (2 πλευρικοί και 1 πρυ-μναίος) των 18 in (457 mm).

1926-1952: Πυροβόλα: 4 (2x2) Armstrong των 9,2 in (234 mm)/45. 8 (2x4) Armstrong των 7,5 in (190 mm)/45. 8 (1x8) Armstrong των 3in (76 mm ή 14 pdr), 4 (1x4) αντιαεροπορικά Vick-ers των 3in (76 mm). 4 (1x4) αντιαεροπορικά Bofors των 40mm. 6 (1x6) αντιαεροπορικά Rheinmetall των 37mm. Προβολείς: 2 των 36 in (91.44 cm).

Θωράκιση: Στο σκάφος 8 – 20 cm. Στους πύρ-γους/γέφυρα 17,8 cm. Στις αναχορηγίες του κυρίου οπλισμού 25,3 cm.

Πλήρωμα: 670.

Page 4: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

TEUXOS_575_FINAL 29-03-11 13:11 Page 127 TEUXOS_575_FINAL 29-03-11 13:11 Page 123

Page 5: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

6 7

Χαιρετισμός Α/ΓΕΝ στην αναμνηστική έκδοση για τα 100 χρόνια του Αβέρωφ

Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την ύψωση της σημαίας, τον κατάπλου στις ελληνικές θάλασ-σες και την ένταξη του Θωρακισμένου Καταδρομικού Αβέρωφ στον Ελληνικό Στόλο.

Το σημαντικό αυτό πλοίο, παράλληλα με το φιλόδοξο και ουσιώδες ναυτικό εξοπλιστικό πρό-γραμμα που εξελίσσετο, υποστηριζόμενο από το Ελληνικό κράτος και τον εθνικό ευεργέτη Γεώργιο Αβέρωφ, αντανακλούσε την πίστη της πολιτικής και της στρατιωτικής ηγεσίας, δηλαδή ότι η άμυνα της πατρίδας απαιτούσε ένα ισχυρό Ναυτικό.

Συγχρόνως εξεδήλωνε την εμπιστοσύνη του ελληνικού λαού προς τα μόνιμα στελέχη και τα πλη-ρώματα του Πολεμικού Ναυτικού τα οποία θα επάνδρωναν τα πλοία, που η πατρίδα θα τους εμπι-στευόταν.

Η εμπιστοσύνη του ελληνικού λαού δικαιώθηκε πολύ γρήγορα. Μόλις ένα χρόνο μετά την άφιξη του Αβέρωφ, το Πολεμικό Ναυτικό πρωταγωνίστησε στους Βαλκανικούς Πολέμους και αναδείχθηκε σε κύριο παράγοντα εκδίωξης των Οθωμανών από τη Βαλκανική χερσόνησο, ύστερα από 600 χρόνια παραμονής τους σ’ αυτήν, ενώ παράλληλα απελευθερώνονταν περιοχές και νησιά της χώρας μας.

Με τις εξαιρετικές μαχητικές του αρετές, καθοδηγούμενος από την αδάμαστη ορμητικότητα του Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη, ο Αβέρωφ ελευθέρωσε το Αιγαίο και έγινε το διαρκές σύμβολο της ελληνικότητας του Αρχιπελάγους.

Ο Αβέρωφ ως αρχηγίδα του Στόλου δεν έπαψε να πρωτοστατεί στο Αιγαίο και με την παρουσία του να επηρεάζει τη διαδρομή της ελληνικής ιστορίας ακόμα κι όταν η τεχνολογική εξέλιξη τον ξεπέρασε.

Κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την αποδημία του Στόλου στη Μέση Ανατολή συμβόλισε, μαζί με τα άλλα πλοία του Πολεμικού και του Εμπορικού Ναυτικού, την ελεύθερη πατρίδα.

Η επιστροφή του το 1944 μεταφέροντας την αυτοεξόριστη ελεύθερη ελληνική κυβέρνηση επι-κύρωσε την ήττα των φασιστικών δυνάμεων και την πολυπόθητη ελευθερία της χώρας ύστερα από εκατόμβες θυσιών και ποταμούς αίματος.

Έκτοτε σηματοδοτούσε το υψηλό φρόνημα για τα στελέχη του ΠΝ και αποτελεί σύμβολο ελευθε-ρίας για τον ελληνικό λαό.

Αυτόν ακριβώς τον ρόλο υπηρετεί και ως πλοίο Μουσείο από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όχι μόνο για το Ναυτικό, αλλά για όλους τους Έλληνες που τον επισκέπτονται. Ιδιαίτερα για την νεολαία, η δόξα του πλοίου αποτελεί πόλο έλξης και κίνητρο εκμάθησης της ναυτικής ιστορίας του τόπου.

Για τα σημερινά στελέχη του Πολεμικού Ναυτικού αποτελεί σύμβολο μνήμης και υπενθύμισης του χρέους μας προς την ιστορία και την πατρίδα μας.

Αντιναύαρχος Δημήτριος Ελευσινιώτης ΠΝΑρχηγός Γενικού Επιτελείου Ναυτικού

Page 6: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

8 9

ΕισαγωγήΤου ΗΛΙΑ ΝΤΑΛΟΥΜΗ

Ο Αβέρωφ σε μια από τις πρώτες του φωτογραφίες μετά τον κατάπλου του στην Ελλάδα, έξω από το λιμάνι του Πειραιά. (Φωτογραφία Αναστάσιου Γαζιάδη, Φωτογραφικό Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος)

Page 7: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

10 11

Τα 100α γενέθλια ενός πλοίου είναι ένα ασυνήθι-στο φαινόμενο. Όταν μάλιστα το πλοίο αυτό έχει συνδεθεί με την ιστορία ενός λαού, τότε το γεγο-νός αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ο λόγος βεβαίως για τα 100 χρόνια του θωρακισμένου καταδρομι-κού Γεώργιος Αβέρωφ.

Μιλώντας για τον Αβέρωφ, δύο πράγματα θα πρέπει να έχουμε πάντοτε υπ’ όψη μας. Δύο πράγματα που είναι άμεσα συνδεδεμένα με την ύπαρξή του αλλά και με τη σύγχρονη ελληνική Ιστορία. Το ένα είναι ότι όταν αποκτήθηκε, η Ελλάδα βρισκόταν υπό τον Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο (ΔΟΕ) και οι εξοπλιστικές δαπάνες γίνο-νταν με φειδώ και περίσκεψη. Η οικονομική δυσπραγία – μάλλον ενδημικό φαινόμενο για την ελληνική Οικονομία – τον συνόδευσε σε ολό-κληρο τον επιχειρησιακό του βίο. Τα πυρομαχικά του αγοράστηκαν «με το σταγονόμετρο». Ας μην ξεχνάμε ότι τα πρώτα του πραγματικά πυρά ο

Αβέρωφ τα έκανε στη ναυμαχία της Έλλης. Δεν είναι και λίγες οι φορές που οι επισκευές των μηχανών του ματαιώθηκαν επειδή απλώς δεν υπήρχαν χρήματα. Ευτυχώς υπήρξε ο εκσυγχρο-νισμός του (1925 – 1927) κι έτσι επιβίωσε ως τις ημέρες μας.

Το άλλο πράγμα είναι η τύχη του. Το ότι μετά τον παροπλισμό του δεν οδηγήθηκε σε κάποιο διαλυτήριο πλοίων, αν και τα χρήματα που θα εισπράττονταν θα ήσαν αρκετά, οφείλεται και σ’ αυτήν. Άλλωστε είναι διαπιστωμένο ότι αρκετές φορές στη διατήρηση ενός πλοίου παίζει ρόλο και η τύχη. Δεν αρκεί, με άλλα λόγια, μόνον η ιστορία του.

Απλό, κι οπωσδήποτε καταλυτικό, το παρά-δειγμα του Άρη του Τσαμαδού. Ένα μπρίκι που ναυπηγήθηκε το 1807. Πήρε μέρος, εντατικά και με επιτυχία, στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας. Αγοράστηκε από τον Καποδίστρια κι εντάχθηκε

στο Ναυτικό (ως το 1879 με το όνομα Αθηνά). Χρησιμοποιήθηκε ως «Ναυτική Σχολή» – πρό-δρομο της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων – και ως Σχολή Υπαξιωματικών. Τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα και τα πρώτα του 20ου, σχεδόν όλοι αναγνώριζαν την ιστορική – κι όχι μόνον – αξία του Άρη. Κάποιοι όμως τον θεώρησαν αναλώ-σιμο. Έτσι λοιπόν φρόντισαν να γιορτάσουν την 100στή επέτειο της κήρυξης του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, βυθίζοντας τον Άρη κοντά στη νησίδα Κυρά, λίγο έξω από το Ναύσταθμο Σαλαμίνας.

Στην περίπτωση του Αβέρωφ η τύχη ήταν με το μέρος του. Από την αρχή. Αμέσως μετά τη ναυ-μαχία της Έλλης το πλήρωμά του, του κόλλησε το παρατσούκλι: «Ο Τυχερός Μπάρμπα Γιώργης». Καθόλου αδικαιολόγητα. Το πλοίο είχε εκτεθεί σε σοβαρούς κινδύνους χωρίς να πάθει, ουσιαστι-κά, το παραμικρό. Πράγμα που επαναλήφθηκε και στη ναυμαχία της Λήμνου. Το ίδιο και κατά τις επιχειρήσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και της Μικρασιατικής Εκστρατείας.

Όμως ο Αβέρωφ στάθηκε τυχερός όχι μόνον απέναντι στους εχθρούς αλλά και απέναντι στους εσωτερικούς αντιπάλους. Όπως, για παράδειγμα, κατά το Κίνημα του 1935. Όντας το ισχυρότερο πλοίο των κινηματιών – πρακτικά το αρχηγείο τους – βομβαρδίστηκε από αεροπλάνα των κυβερνητικών, χωρίς επιτυχία.

Σίγουρα πάντως ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αυτός που κατέδειξε, με τον πιο περίτρανο τρόπο, πόσο τυχερό πλοίο είναι ο Αβέρωφ. Και αν δεχτούμε την αναποτελεσματικότητα των βομβαρδισμών της ιταλικής Regia Aeronautica, οι καταστρεπτικές επιδρομές της γερμανικής Luftwaffe δεν αφήνουν και πολλά περιθώρια απόρριψης του παράγοντα τύχη του Αβέρωφ. Αρκεί να θυμηθούμε την βύθιση των Ψαρών και της Ύδρας, την αχρήστευση του Βασιλέα Γεωργί-ου – για να περιοριστούμε στα αντιτορπιλικά – και των πολλών άλλων μικρότερων πολεμικών αλλά και εμπορικών πλοίων. Να θυμηθούμε,

ακόμα, πως όταν στασίασε το πλήρωμά του, τον πέρασαν μέσα από τα ναρκοπέδια του Σαρω-νικού χωρίς να γνωρίζουν τους διαύλους. Και η τύχη συνόδεψε τον Τυχερό Μπάρμπα Γιώργη στη Μέση Ανατολή και στον Ινδικό, όπου βρέ-θηκε.

Η παρουσία του Αβέρωφ στις τελετές ενσω-μάτωσης των Δωδεκανήσων δεν ήταν ζήτημα τύχης. Κι αυτή έχει τα όριά της. Ήταν το φυσικό επακόλουθο. Πώς μπορούσε άλλωστε να λείπει από την ολοκλήρωση της σύγχρονης Ελλάδας; Αν μη τι άλλο του το χρωστούσαν. Στο κάτω – κάτω της γραφής είχε συμβάλει καθοριστικά σ’ αυτήν.

Στις σελίδες που ακολουθούν προσπαθούμε να αναδείξουμε κάποια στοιχεία της προσωπικό-τητας του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ.

Ο Δρ. Ζήσης Φωτάκης, λέκτορας Ναυτικής Ιστορίας στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων έχει ως αντικείμενο την: «Τεχνολογία, ναυτοσύνη και ιστορική συνέχεια: Η περίπτωση του θωρακισμέ-νου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ».

Το θέμα του Αντιναυάρχου ε.α. Ιωάννη Παλούμπη ΠΝ είναι: «Ο Ναύαρχος Παύλος Κου-ντουριώτης». Μια μεγάλη προσωπικότητα του σύγχρονου Ελληνισμού που μεγαλούργησε με τον Αβέρωφ.

«Τα ναυπηγικά χαρακτηριστικά του Θ/Κ Αβέ-ρωφ» μας αποκαλύπτονται από τον Αρχιπλοίαρ-χο εα Παναγιώτη Γ. Αλούρδα ΠΝ.

Στη συνέχεια, με τη βοήθεια του Αντιναυάρ-χου ε.α. Ιωάννη Παλούμπη ΠΝ, γνωρίζουμε την άποψη των ξένων. Ο Chas. N. Robinson, στο The Naval Annual του 1914, είχε γράψει: «Ο Βαλκανι-κός Πόλεμος. Επιχειρήσεις των Στόλων Ελλάδος και Τουρκίας».

Ο Ανθυποπλοίαρχος Παναγιώτης Γέροντας μας αφηγείται την «Ιστορία του Θωρακισμένου Καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ»

Τέλος ο υπογράφων παρουσιάζει τον «Αβέ-ρωφ μέσα από τον φωτογραφικό φακό».

Ο Αβέρωφ στη σημερινή του θέση. (Ηλίας Νταλούμης)

Page 8: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

12 13

Τεχνολογία, ναυτοσύνη και ιστορική συνέχεια: Η περίπτωση του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος ΑβέρωφΤου Δρ. ΖΗΣΗ φΩΤΑΚΗ, λέκτορα Ναυτικής Ιστορίας στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων

Page 9: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

14 15

Η ναυτική ιστορία ενός έθνους αποτελεί, ανα-πόδραστα, ένα σύνθετο γνωστικό πεδίο, καθώς εκφράζει αθροιστικά κοινωνικούς, οικονομι-κούς, διπλωματικούς, οπλικούς, στρατηγικούς και επιχειρησιακούς παράγοντες στην πορεία του χρόνου. Παρά όμως την πολυπλοκότητα του γνωστικού αυτού αντικειμένου εμφανίζεται ενίοτε και σε απλούστερες μορφές που δεν στε-ρούνται ενδιαφέροντος ή βάθους. Για παράδειγ-μα, η επίδοση και οι ιδιαιτερότητες της δράσης ορισμένων μονάδων του στόλου αποδίδουν, ενίοτε, κομβικά σημεία της ναυτικής ιστορίας. Η περίπτωση της εκατονταετούς ζωής του θωρα-κισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ επιβε-βαιώνει του λόγου το αληθές.

Η αγορά του Αβέρωφ, τα τεχνικά χαρακτηριστικά του και η αξιοποίησή τους κατά τους Βαλκανικούς ΠολέμουςΗ αγορά του Αβέρωφ δεν αποτέλεσε έμπνευση της στιγμής αλλά υπήρξε καρπός μακρόχρονων ζυμώσεων που είχαν ως αντικείμενο τη βέλτι-στη δυνατή συγκρότηση της δομής δυνάμεως του ελληνικού πολεμικού ναυτικού. Οι ζυμώσεις αυτές αποκρυσταλλώθηκαν το 1909 στο ότι τα στρατηγικά, τεχνολογικά και επιχειρησιακά δεδομένα ενός ενδεχόμενου ναυτικού πολέμου στις ελληνικές θάλασσες απαιτούσαν την ένταξη στον ελληνικό στόλο θωρηκτής μονάδας μεγά-λης ταχύτητας για να μπορεί να καλύπτει ευχε-ρέστερα όλα τα επιμέρους θέατρα ναυτικών επιχειρήσεων.1 Η υλοποίηση του στόχου αυτού αναλήφθηκε από το Κίνημα στου Γουδή (1909) και συγκεκριμένα από τον πλοίαρχο Δαμιανό, τον Υπουργό Ναυτικών της φιλικής προς το Κίνημα κυβέρνησης Μαυρομιχάλη, και τον τμηματάρχη

1 Fotakis, Z., Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919, (Rout-ledge: London and New York, 2005), σελ. 16-17. Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, Αρχείο Δούσμανη, Φάκελο 4, Μελέτη 314, Αθήνα 7 Αυγούστου

υλικού του Υπουργείου αυτού, πλοίαρχο Γού-δα.2 Οι δύο άνδρες προώθησαν την αγορά του Αβέρωφ, του τρίτου πλοίου της σειράς Πίζα που ναυπηγούσε ο ναυπηγικός οίκος Orlando, στο Λιβόρνο της Ιταλίας, για το Ιταλικό Ναυτικό.3 Η πρόθεση ορισμένων ελληνικών ναυτικών προ-σωπικοτήτων να προμηθευθεί το ελληνικό Πολε-μικό Ναυτικό dreadnought αντί του Αβέρωφ4

καθώς και οι προσπάθειες της τουρκικής πλευ-ράς να αποκτήσει η ίδια τον Αβέρωφ δεν είχαν αποτέλεσμα.5 Η αγορά του Αβέρωφ υπήρξε αντί-θετη και στη γερμανική πολιτική στην περιοχή, καθώς αυτή, σε συνδυασμό με την επικράτηση του Κινήματος στου Γουδή, ενέτεινε τις επιθετι-κές δυνατότητες της Ελλάδας και απομάκρυνε την επιδιωκόμενη από τους Γερμανούς πώληση γερμανικών ναυτικών μονάδων στη χώρα μας.6

Το Αβέρωφ τελικά αγοράσθηκε στην τιμή των 22.300.000 χρυσών δραχμών, μια τιμή που ήταν κατά δύο εκατομμύρια χαμηλότερη από το ποσό που κατέβαλε η ιταλική κυβέρνηση για το αδελφό πλοίο Πίζα.7 Το τίμημα της αγοράς του Αβέρωφ εμφανίζεται ακόμα πιο ελκυστικό, καθώς επέτρεπε την πραγματοποίηση σημαντι-κών μετατροπών στο αρχικό του σχέδιο, ώστε να εξυπηρετηθούν καλύτερα οι ελληνικές ανά-γκες.8 Το ένα πέμπτο της απαιτούμενης δαπάνης καλύφθηκε από το κληροδότημα του ζάπλουτου Έλληνα Αιγυπτιώτη Γεωργίου Αβέρωφ, που είχε προβλέψει κι αυτή ακόμα την ανάγκη του πενό-μενου, μα εθνικά φιλόδοξου, ελληνικού βασιλεί-ου στο γύρισμα του 20ου αιώνα. Απόρροια της

2 Σκριπ, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913 (Αθήνα, 1914), σελ. 12

3 Σταθάκης, Ν., Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, Χρονικό του Θωρηκτού της Νίκης (Εκδόσεις Πολεμικού Ναυτικού: Αθήνα, 1987), σελ. 61

4 Θεοφανίδης, Ι., Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού 1909-1913 (2η έκδοση, Σακελλάριος: Αθήνα, 1925), σελ. 30

5 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 616 Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919, σελ. 23.

Μεταξάς, Ι., Το Προσωπικό του Ημερολόγιο, τομ. 3, σελ. 407 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 618 Ministère des Affaires Etrangères, Nouvelle Série, Grèce,

Φάκελος 39, Arene προς Pichon, Αθήνα 10 Μαΐου 1910

δωρεάς του υπήρξε και η ονομασία του πολεμι-κού αυτού πλοίου.

Το ελληνικό θωρακισμένο καταδρομικό κα-θελκύσθηκε στις 12 Μαρτίου 1910 και παραλή-φθηκε στις 16 Μαΐου 1911, λόγω των χρονοβό-ρων μετατροπών που χρειάστηκε να γίνουν από το αρχικό σχέδιο. Αμέσως μετά την παραλαβή του, εστάλη στην Αγγλία για να αντιπροσωπεύ-σει τη χώρα μας στις εορτές στέψης του Γεωρ-γίου Ε΄, στο Πόρτσμουθ αλλά και για να εφοδι-αστεί με πυρομαχικά. Με κυβερνήτη όμως τον πλοίαρχο Δαμιανό προσάραξε σε ύφαλο στις 19 Ιουνίου 1911 και χρειάστηκε να δεξαμενιστεί. Το ατυχές αυτό γεγονός έδωσε αφορμή για την εκδήλωση της πρώτης από τις στάσεις που γνώ-ρισε το πλοίο στις αρχικές δεκαετίες του βίου του. Λόγω της δυσαρέσκειας του πληρώματος, ο Δαμιανός αντικαταστάθηκε από τον πλοίαρχο Παύλο Κουντουριώτη που πέτυχε να αποκατα-στήσει ταχύτατα την τάξη. Η επιτυχία του αυτή τον βοήθησε να αναδειχθεί στόλαρχος του

Πολεμικού Ναυτικού κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους.

Την 1η Σεπτεμβρίου 1911 ο Αβέρωφ κατέ-πλευσε στον Πειραιά και λίγο αργότερα κατευ-θύνθηκε με τον υπόλοιπο ελληνικό στόλο στον Παγασητικό όπου έλαβαν χώρα μεγάλα γυμνάσια υπό την εποπτεία της Αγγλικής Ναυτικής Απο-στολής. Κατά τη διάρκεια αυτών επισημάνθηκαν σημαντικά περιθώρια βελτίωσης του ελληνικού στόλου γενικότερα και του Αβέρωφ ειδικότερα, μιας και σκοπός ήταν να χρησιμεύσει το πλοίο αυτό ως πρότυπο εσωτερικής οργάνωσης.9 Στο έτος που μεσολάβησε από τα μεγάλα γυμνάσια του στόλου στο Βόλο ως την έναρξη του Πρώ-του Βαλκανικού Πολέμου σημειώθηκαν εργώδεις προσπάθειες εκγύμνασης του Πολεμικού Ναυ-τικού. Ο Αβέρωφ μάλιστα θεωρήθηκε αναγκαίο να σταλεί για επισκευές στην Μάλτα από την

9 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 61. Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, σελ. 34

Η καθέλκυση του Αβέρωφ, στις 12 Μαρτίου 1910, ήταν ένα σημαντικό γεγονός όχι μόνο για το Πολεμικό Ναυτικό αλλά και για τα ναυπηγεία orlando στο Λιβόρνο. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 10: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

16 17

εντατική χρήση που του έγινε τότε. Τελικά όμως δεν εστάλη λόγω της πολιτικής ρευστότητας στα Βαλκάνια και τον κόσμο.10

Παρά την εντατική εκγύμναση του Αβέρωφ δεν έγιναν γυμνάσια πραγματικών πυρών πριν τους Βαλκανικούς Πολέμους, καθώς ήταν εφο-διασμένο με τα μισά μόνο από τα προβλεπόμε-να αποθέματα πυρομαχικών του, μέχρι και τον πρώτο ενάμιση μήνα του Α΄ Βαλκανικού Πολέ-μου. Η κατασκευή των υπόλοιπων πυρομαχικών καθυστέρησε λόγω των ιδιαίτερα απαιτητικών ποιοτικών προδιαγραφών που έθεσαν οι ελληνι-κές ναυτικές αρχές και, πιθανόν, λόγω των κερδο-σκοπικών τάσεων των Βρετανών κατασκευαστών τους.11 Συνέπεια της ελλιπούς πυροβολικής εκγύ-μνασης του πληρώματος του Αβέρωφ υπήρξε η

10 Ακρόπολις, Επιθεώρησις της Σχολής των Δοκίμων υπό του κ. Τώφφνελ, 5 Μαΐου 1911, σελ. 3

11 Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, σελ. 46. Cambridge University Library, Vickers Ltd. MSS, Φάκελος 1008, Zaharoff προς Vickers, 1 Σεπτέμβριος 1911. Σκριπ, Ο Ναυτικός Πόλε-μος του 1912-1913, σελ. 60

εμπλοκή στα κλείστρα των πυροβόλων του πλοί-ου στην κρισιμότερη καμπή της ναυμαχίας της Έλλης.12

Στο ξεκίνημα των Βαλκανικών Πολέμων και καθ’ όλη τη διάρκειά τους ο Αβέρωφ υπήρξε η ισχυρότερη και πλέον σύγχρονη ναυτική μονάδα μεταξύ των εμπολέμων. Το πυροβολικό του απο-τελούνταν από 4 πυροβόλα των 23,4 εκατοστών σε δύο δίδυμους πύργους κατά το διάμηκες από πλώρης μέχρι πρύμνης και 8 πυροβόλα των 19 εκατοστών σε 4 δίδυμους πύργους, δύο σε κάθε πλευρά στο μέσο και 14 ταχυβόλα των 7.5 εκα-τοστών.

Κάθε πύργος ήταν ανεξάρτητος από τους άλλους, είχε δική του αποθήκη πυρομαχικών και μέσα ανέλκυσής των. Με τη διασπορά αυτή των πύργων επιτεύχθηκε επωφελής αμυντική και επιθετική διάταξη του πυροβολικού του Αβέρωφ, καθώς μπορούσε να συγκεντρώσει 8 ταχυβόλα

12 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 348

κατά πλευρά, ανά τέσσερα από κάθε διαμέτρημα σε εκ παρατάξεως ναυμαχία.

Διέθετε επίσης, σε περίπτωση δίωξης ή φυγής από το πεδίο της μάχης, ανά έξι ταχυ-βόλα από τα οποία τα δύο ήταν των 23,4 εκα-τοστών. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι με την έναρξη της ναυμαχίας το πλήρωμα κάθε πύρ-γου τάσσονταν στις προκαθορισμένες θέσεις μάχης, καλυμμένο και προστατευμένο από θώρακες.

Οι θωρηκτές πόρτες του κεντρικού τεθωρα-κισμένου διαμερίσματος του σκάφους έκλειναν ερμητικά, ενώ οι πυροβολητές κάθε πύργου μάχονταν αγνοούντες τα διαδραματιζόμενα στους άλλους πύργους. Εάν η τύχη των όπλων ήταν δυσμενής για έναν από τους πύργους του Αβέρωφ αγνοούνταν το γεγονός αυτό στους υπόλοιπους και οι άνδρες που μάχονταν μέσα σ’ αυτούς δεν επηρεάζονταν από την ηθική εντύ-πωση που αναπόδραστα θα δημιουργούνταν από τη γνώση της καταστροφής των άλλων πυροβόλων του πλοίου και του θανάτου των συντρόφων τους.

Ο Αβέρωφ διέθετε επίσης τρεις υποβρύχιους

τορπιλοβλητικούς σωλήνες. Δύο πλευρικούς κι έναν πρυμναίο. Την άμυνα του πλοίου αποτε-λούσε ζώνη χαλύβδινου θώρακα άριστης κατα-σκευής, που εκτείνονταν σε όλο το μήκος του σκάφους από πρώρας έως πρύμνης, είχε πάχος 8 ιντσών στο μέσο του, λεπτύνονταν κανονικά και αποκτούσαν πάχος 3.5 ιντσών στην πλώρη και την πρύμνη. Η ζώνη αυτή στο μέσο του πλοί-ου συνεχίζονταν από κεντρική και περίκλειστη θωράκιση που εκτείνονταν μέχρι το ανώτατο κατάστρωμά του και της οποίας το πάχος από 8 ίντσες ελαττώνονταν κανονικά μέχρι του ανώτα-του σημείου της σε 6.5 ίντσες. Η κεντρική αυτή θωράκιση αποτελούσε το οχυρό του πλοίου στο οποίο κατέφευγε το πλήρωμά του κατά τη διάρ-κεια της ναυμαχίας και το οποίο περιέκλειε κάθε ουσιώδες κινητήριο ή μαχητικό μέσο του πλοί-ου. Εξαιτίας της αμυντικής διάταξης του Αβέρωφ δεν υπέστη το πλήρωμά του μεγάλες ανθρώπινες απώλειες στις ναυμαχίες της Έλλης (3 Δεκεμβρί-ου 1912) και της Λήμνου (5 Ιανουαρίου 1913). Μάλιστα, με την εξαίρεση του ανθυποπλοιάρχου Γκούρα Μάμουρη, όλοι όσοι τραυματίσθηκαν ή φονεύθηκαν κατά τις ναυμαχίες αυτές βρίσκο-

Τα θωρηκτά Ύδρα – σε πρώτο πλάνο – και Σπέτσαι ήσαν οπωσδήποτε απαρχαιωμένα την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Ο Αβέρωφ και τα θωρηκτά Σπέτσαι – αριστερά – και Ψαρά, στο Βόρειο Αιγαίο σε περιπολία κατά τη διάρκεια των Βαλ-κανικών Πολέμων. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 11: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

18 19

νταν εκτός του οχυρού. 13

Κι ενώ η θωράκιση και ο τορπιλικός εξοπλι-σμός του σκάφους κατέστησαν σταδιακά παρω-χημένοι, καθώς δεν υπέστησαν σοβαρές τρο-ποποιήσεις από τη ναυπήγησή του και μετά,14 το πυροβολικό του Αβέρωφ τροποποιήθηκε σημαντικά σε τρεις, κυρίως, επιμέρους φάσεις. Η πρώτη αφορούσε τις επισκευές των ζημιών που υπέστησαν τα πυροβόλα του Αβέρωφ στους Βαλ-κανικούς πολέμους. Οι επισκευές αυτές έλαβαν χώρα στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας, την επαύριο των Βαλκανικών Πολέμων. Η δεύτερη αφορού-σε, κυρίως, την τοποθέτηση στους πύργους των πυροβόλων των 23,4 εκατοστών, υδραυλικών κινητήρων ανοίγματος κλείστρων και έγινε στη

13 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 62. Σκριπ, Ο Ναυτικός Πόλε-μος του 1912-1913, σελ. 9-11

14 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 334-336

Μάλτα το 1920. Η τρίτη και κυριότερη φάση της τροποποίησης του πυροβολικού του Αβέρωφ έλαβε χώρα κατά τη μετασκευή του πλοίου στη Γαλλία μεταξύ του 1925 και του 1927 όπου έγιναν εκτεταμένες αλλαγές στο Σύστημα Διεύθυνση Βολής του.15

Οι αλλαγές αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την επίτευξη αποτελεσματικής πειθαρχίας πυρός, αφού η υπόδειξη γινόταν πλέον άμεσα από τον κατευθυντήρα, τον οποίον και ακολουθούσαν οι πύργοι και η πυροδότηση εκτελούνταν κατά ομοβροντίες, συγκεντρωτικά από τον κατευθυ-ντήρα, για όλους συγχρόνως τους πύργους. Άλλο βασικό πλεονέκτημα των αλλαγών αυτών ήταν ότι υπολογίζονταν με ακρίβεια όλες οι απαιτού-μενες διορθώσεις βολής, τα δε στοιχεία διόπτευ-

15 Ο.π., σελ. 310-311, 349

σης και απόστασης μεταβιβάζονταν αυτόματα από τον κατευθυντήρα μέχρι και τους πύργους. Με τον τρόπο αυτό περιορίζονταν σημαντικά τα ανθρώπινα σφάλματα και επιτυγχάνονταν ακόμα πιο συγκεντρωτική και ακριβής βολή.16

Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι με την εμφάνιση του αεροπορικού όπλου, από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, αντικαταστάθηκαν σταδιακά τα ελαφρά ταχυβόλα του Αβέρωφ από αντίστοιχα αντιαεροπορικά. Η αντικατάσταση αυτή αναπό-δραστα τροποποίησε και τους τομείς πυρός του πυροβολικού του πλοίου.17

Ο τύπος του Αβέρωφ υπήρξε αναμφίβολα ενδιαφέρων και μάλλον υπερείχε των αντιπάλων

16 Ο.π., σελ. 35217 Ο.π., σελ. 324-325. Φωκάς Δ.Γ., Έκθεσις επί της Δράσεως

του Β. Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1944 (Ιστορική Υπηρεσία Βασιλικού Ναυτικού: Αθήνα, 1953) τομ. Α, σελ. 62

τουρκικών θωρηκτών. Πρέπει όμως να σημει-ωθεί ότι το πλοίο αυτό δεν ήταν αρκετά ισχυρό για μάχη εκ παρατάξεως. Η θωράκισή του ήταν ανάλογη προς τον οπλισμό του. Η μεγάλη του δε ταχύτητα, 24 κόμβοι, συντέλεσε στην ασθε-νέστερη θωράκισή του. Αν επρόκειτο να έχει απέναντί του πυροβόλα των 30 ή των 36 εκατο-στών, που έφεραν τα dreadnought της εποχής, θα ήταν δυνατό να διατρηθεί εύκολα ο θώρακάς του, ακόμα και από μεγάλες αποστάσεις κατά τις οποίες τα πυροβόλα του δεν θα μπορούσαν καν να βάλουν ή κι αν έβαλαν, η βολή τους δε θα ήταν δραστική.18

Παρόμοιο πρόβλημα αντιμετώπιζε ο Αβέρωφ και από το κύριο πυροβολικό των, πρώην γερμα-νικών, τουρκικών θωρηκτών Μπαρμπαρός και

18 Σκριπ, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913, σελ. 12

Ο Αβέρωφ κατά τη διάρκεια κάποιου δεξαμενισμού του. διακρίνεται καθαρά η έξοδος του πρυμνιού τορπιλοσωλήνα. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Ο Αβέρωφ – στην άκρη δεξιά – μαζί με άλλα πλοία του Στόλου, στο φάληρο κατά τη διάρκεια κάποιας Ναυτικής Εβδομά-δας. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί από το Ναυτικό Όμιλο, στην Καστέλα του Πειραιά. Η έλλειψη στέμματος στη σημαία σημαίνει ότι η φωτογράφηση έγινε πριν το 1935. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 12: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

20 21

Τοργκούτ και είναι γεγονός ότι κατά την έναρξη της ναυμαχίας της Έλλης έγινε ανεπιτυχής προ-σπάθεια από τα τουρκικά θωρηκτά αξιοποίησης του μεγαλύτερου βεληνεκούς του κύριου οπλι-σμού των.19

Το πώς αντιμετώπισε η ελληνική ναυαρχίδα την τουρκική πρόκληση στη ναυμαχία αυτή είναι γνωστό. Δεν είναι όμως εξίσου γνωστό ότι η αντι-μετώπιση αυτή αποτελούσε την εφαρμογή της Ναυτικής Τακτικής που διδάσκονταν στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το ακαδημαϊκό έτος 1910-1911, από τον υποπλοίαρχο Πελοπίδα Τσουκαλά.

Πιο συγκεκριμένα, ο Τσουκαλάς υποστήριζε

19 Ο.π., σελ. 255

ότι αν ο Αβέρωφ ήθελε οπωσδήποτε να ναυμαχή-σει θα πρέπει να πλησιάσει «…εις την απόστασιν εις ην η βολήν του θα είναι αποτελεσματική κατά του θώρακος του Τουρκικού. Θα εισέλθη δηλαδή εις την επικίνδυνον δι’ αυτόν ακτίναν του αντιπάλου πριν ή το Τουρκικόν εισέλθη εις την επικίνδυνον ακτίνα του Αβέρωφ. Η μεγάλη επομένως απόστασις είναι μειονεκτική δια τον Αβέρωφ και πρέπει όσο το δυνατόν ταχύτερον να την ελαττώση. Οσονδήποτε παράδοξος κι αν φαίνεται ο τρόπος ούτος, είναι ο μόνος παρουσιάζων πιθανότητας επιτυχίας διότι είναι ο μόνος επιτρέπων την πλεονεκτικήν χρησι-μοποίησιν του καλύτερού του πυροβολικού.

Όπως συχνότατα συμβαίνει εις τον πόλεμον, η θαραλλέα αυτή λύσις είναι και η φρονιμοτέρα, διότι η έντασις του πυρός είναι πραγματική προ-

στασία. Δια ταύτης παύει το εχθρικόν πυρ, ενώ ο θώραξ εν μέρει μόνον μας προφυλάσσει, αφού δεν είναι δυνατόν να υπάρχη παντού. Προφανώς η υπε-ροχή του πυροβολικού του Αβέρωφ δεν θα θέσει στιγμιαίως εκτός μάχης τα πυροβόλα του Τουρκι-κού, από σχετικώς όμως μικράς αποστάσεως τα πλείστα των βλημάτων του θα είναι επιτυχή και θα παραγάγουν το αποτέλεσμα δρακός άμμου ήν δέχεται είς εις το πρόσωπον. Οι Τούρκοι σκοπευταί θα εκθαμβωθώσι και η βολή των θα γίνει αβεβαία, πριν ή προφθάσουν να αναλάβουν την ψυχραι-μίαν των, το πυρ θα έχει επιτελέσει το έργον του. Ούτω η υπεροχή του πυρός θα γίνεται έτι μάλλον και μάλλον καταφανής δια να επιφέρη την ολοτε λή διακοπήν του εχθρικού πυρός…..Δια την ειδι-κήν περίπτωσιν του Αβέρωφ, υπάρχει εις επιπλέον σοβαρός λόγος εκλογής μικρών αποστάσεων, ο οπλισμός του δια πυροβόλων των 19 εκατοστών άτινα μόνον από μικράς αποστάσεως δύνανται να έχωσι αποτελεσματική βολήν κατά πλοίου ισχυρώς τεθωρακισμένου.»20

Ολοκληρώνοντας την επιχειρηματολογία του υπέρ μιας εξαιρετικά επιθετικής χρήσης του πυροβολικού του Αβέρωφ ο Τσουκαλάς προέτρε-ψε εμφαντικά τον μέλλοντα ηγέτη του Πολεμικού Ναυτικού με τα ακόλουθα λόγια «Ας σημειώσωμεν επίσης ότι η εμφάνιση ναυτικής τινός προσωπικό-τητας εσημειώθη πάντοτε από τις σμικρότερες των αποστάσεων. Ο λόγος είναι απλούς. Ο επιθυμών να κερδίσει ριψοκινδυνεύει.»21

Πιθανότατα επηρεασμένος από την επιχει-ρηματολογία του Τσουκαλά ο Κουντουριώτης, που είχε άλλωστε διατελέσει διοικητής της Σχο-λής Ναυτικών Δοκίμων, λίγους μόλις μήνες πριν την έκδοση του εγχειριδίου του Τσουκαλά,22 την ακολούθησε πιστά στην ναυμαχία της Έλλης αποσπώντας τον Αβέρωφ από τον υπόλοιπο

20 Τσουκαλάς, Π., Μαθήματα Ναυτικής Τακτικής (Σχολή Ναυτι-κών Δοκίμων: Πειραιάς, 1910-1911), σελ. 128-129

21 Ο.π., σελ. 12922 Μεζιβίρης, Γ., Τέσσαρες Δεκαετηρίδες εις την Υπηρεσία του

Βασιλικού Ναυτικού, (Αθήνα, 1971), σελ. 4

ελληνικό στόλο και καταδιώκοντας μόνος του τον αντίπαλο στόλο από εξαιρετικά μικρές απο-στάσεις, μέχρι τον επανάπλου του τελευταίου πίσω από τα Στενά, στο ασφαλές ορμητήριο του Ναγαρά.

Ο εξαιρετικά ριψοκίνδυνος χαρακτήρας της καταδίωξης του τουρκικού στόλου από τον Αβέρωφ στη ναυμαχία αυτή και η σχετική αντί-δραση που γεννήθηκε στην Αθήνα, οδήγησε τον Κουντουριώτη στο να χειρίσει συντηρητικότε-ρα τον Αβέρωφ κατά τη ναυμαχία της Λήμνου, τηρώντας μεγάλες σχετικά αποστάσεις από τον αντίπαλο.

Και στη δεύτερη ναυμαχία η ελληνική ναυαρ-χίδα εξανάγκασε τον τουρκικό στόλο να υποχω-ρήσει με μεγάλες ζημιές, εκτελώντας μαιάνδρους εκατέρωθεν της τουρκικής γραμμής ούτως ώστε οι πύργοι και των δύο πλευρών του να έχουν τομέα βολής. Η έκταση όμως των ζημιών που προ-κάλεσε στον αντίπαλο, στη ναυμαχία της Λήμνου, δεν πήρε ολοκληρωτικές διαστάσεις λόγω της μειωμένης ρηκτικής ικανότητας των βλημάτων του Αβέρωφ, απόρροια της μεγάλης απόστασης που το χώριζε από τα αντίπαλα πλοία.23

Η πολεμική δεκαετία Αύγουστος 1913 – Ιούλιος 1923Οι δυνατότητες του Αβέρωφ πριν την έκρηξη των Βαλκανικών Πολέμων αλλά και η πανηγυρική επιβεβαίωση αυτών κατά τη διάρκειά τους, όχι μόνο στις προαναφερθείσες ναυμαχίες αλλά και στις άλλες επιχειρήσεις που αυτό συμμετείχε,24 οδήγησαν τον τότε πρωθυπουργό της Ελλάδας

23 Υπάρχει μία εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία σχετικά με την εξέλιξη των δύο ναυμαχιών. Δείτε, μεταξύ άλλων, Σκριπ, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913, σελ. 242-260, 289-307 & Θεοφανίδης, Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού 1909-1913, σελ. 150-160, 180-196. Τσουκαλάς, Μαθήματα Ναυτικής Τακτικής, σελ. 127. Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 363

24 Μεταξύ άλλων το Σκριπ, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1912-1913, και το Θεοφανίδης, Ιστορία του Ελληνικού Ναυτικού 1909-1913 βρίθουν από σχετικές αναφορές. Για μια ευσύνοπτη παρουσίαση των κυριότερων εξ αυτών βλέπε Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 295-297

Το πλήρωμα του Αβέρωφ φωτογραφημένο στο πρόστεγο του πλοίου. Από τη στολή των αξιωματικών μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η φωτογράφηση έγινε πριν το 1938. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 13: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

22 23

Ελευθέριο Βενιζέλο, τον Υπουργό Ναυτικών Κων-σταντίνο Δεμερτζή και τον αρχηγό της δεύτερης Αγγλικής Ναυτικής Αποστολής στην Ελλάδα, υποναύαρχο Mark Kerr, να προσανατολισθούν στην αγορά δύο (Βενιζέλος) ή τριών (Δεμερτζής, Kerr) παρόμοιων πλοίων.25

Η επικείμενη όμως ένταξη στον τουρκικό στόλο δύο, τουλάχιστον, dreadnought, η προτί-μηση της μεγάλης πλειονοψηφίας των Ελλήνων αξιωματικών του Ναυτικού για τον τύπο αυτό του πλοίου και η διπλωματική σημασία της πρό-σκτησης dreadnought από το Πολεμικό Ναυτικό οδήγησε την κυβέρνηση Βενιζέλου σε αγωνιώδη αναζήτηση θωρηκτών, πολύ ισχυρότερων από τη ναυαρχίδα του ελληνικού στόλου.26

Εν αναμονή της ένταξης στον ελληνικό στό-λο το καλοκαίρι του 1914 των δύο αμερικανι-κών pre-dreadnought που αγόρασε η ελληνική κυβέρνηση, αλλά και των δύο dreadnought που είχε αυτή παραγγείλει σε γερμανικά και γαλλικά ναυπηγεία, το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέ-ρωφ συνέχισε να αποτελεί την κύρια δύναμη κρούσης του Πολεμικού Ναυτικού. Αποτέλεσε επίσης ιδεώδη κινούμενο στόχο για την επιθε-τική εξάσκηση του ελληνικού ελαφρού στόλου και της ναυτικής αεροπορίας. Σε αυτήν απέδιδε ιδιαίτερη έμφαση η Αγγλική Ναυτική Αποστολή και η κυβέρνηση Βενιζέλου, καθώς εξυπηρετού-σε την αντιμετώπιση της απειλής του ολοένα ενισχυόμενου τουρκικού θωρηκτού στόλου και τη στενότερη ναυτική συνεργασία της Ελλάδας με την Αντάντ στους νευραλγικούς χώρους της Κεντρικής και της Ανατολικής Μεσογείου.27

Η έναρξη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και η πρώτη διετία αυτού αποτέλεσαν για τον Αβέρωφ μια εργώδη περίοδο, κύρια έκφανση της οποίας ήταν η συμμετοχή του στη φρούρηση της εξό-

25 Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, σελ. 35, 83-8426 Ο.π., σελ. 87-9727 Ο.π., σελ. 51-65, 78-82 & Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό

Αρχείο, Αρχείο Οικονόμου, Φάκελος 1, Ημερολόγιο Γυμνα-σίων Αύγουστος-Νοέμβριος 1914

δου των Δαρδανελίων, τους τελευταίους μήνες του 1914 – μαζί με τον ελληνικό στόλο και μοίρα του αγγλικού – από τον αντίπαλο γερμανο-τουρ-κικό στόλο που καιροφυλακτούσε πίσω από τα Στενά.28 Επιπλέον, συνεχίστηκαν τα εντατικά ναυτικά γυμνάσια του Αβέρωφ, ενώ λειτούργησε και ως θαλαμηγός προσωπικοτήτων. Συχνά περι-έπλεε την Πελοπόννησο ως την Κόρινθο κι από εκεί παραλάμβανε προσωπικότητες, που είχαν φτάσει οδικώς, για να τις μεταφέρει στην Κέρκυ-ρα. Το σύνολο των λειτουργιών αυτών καταπο-νούσαν το πλοίο.29

Η ανεμπόδιστη κατάληψη της Ανατολικής Μακεδονίας από τους Γερμανο-Βουλγάρους το καλοκαίρι του 1916 και η εκδήλωση του Κινήμα-τος της Εθνικής Άμυνας, το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, έθεσε σε τροχιά σύγκρουσης τις από καιρό γερμανόφιλα ουδετερόφιλες αρχές του ελληνι-κού κράτους, με την Αντάντ.

Η ναυτική πίεση της τελευταίας επί του ελλη-νικού κράτους κορυφώθηκε τον Οκτώβριο του 1916 όταν μοίρα του γαλλικού στόλου κατέλαβε το Ναύσταθμο Σαλαμίνας και πέτυχε τον παρο-πλισμό των θωρηκτών του ελληνικού στόλου, του Αβέρωφ συμπεριλαμβανομένου. 30

Μετά την αποπομπή από τον ελληνικό θρόνο του Βασιλιά Κωνσταντίνου από τους συμμάχους, την επανένωση της Ελλάδας υπό το Βενιζέλο και την έξοδό της στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ ο ελληνικός στόλος επαναδραστηριοποι-ήθηκε.31

Η αριθμητική ανεπάρκεια όμως των πληρω-μάτων του, λόγω του εθνικού διχασμού οδήγησε, μεταξύ άλλων, στο να αρχίσει ο Αβέρωφ να απο-κτά πολεμική οργάνωση μόλις τον Απρίλιο του 1918. Την 12η Ιουλίου 1918 το ελληνικό θωρακι-σμένο καταδρομικό κατέπλευσε στο Μούδρο,

28 Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, σελ. 106-10929 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 36330 Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, σελ. 129-13131 Ο.π., σελ. 134-135, 141-142

Ο Αβέρωφ αγκυροβολημένος στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας, στις αρχές της δεκαετίας του 1930. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 14: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

24 25

όπου αποτέλεσε μαζί με αγγλικά και γαλλικά θωρηκτά, τη θωρηκτή δύναμη της συμμαχικής μοίρας του Αιγαίου στην οποία συμμετείχαν, μεταξύ άλλων, και τέσσερα ελληνικά αντιτορπι-λικά τύπου Αετός.

Σκοπός της μοίρας αυτής ήταν ο αποκλει-σμός των Δαρδανελλίων και η παρεμπόδιση της εξόδου του Goeben και των ρωσικών θωρηκτών του Ευξείνου Πόντου που πιστεύονταν ότι θα έπεφταν στα χέρια των Γερμανών μετά την έκρη-ξη της Ρωσικής Επανάστασης.32 Παρά πάντως την ομαλή ένταξη και λειτουργία των ελληνικών αντιτορπιλικών στη συμμαχική μοίρα η θέση του Αβέρωφ σ’ αυτή ήταν λιγότερο αρμονική.33 Η καλή του εσωτερική οργάνωση δεν μπόρεσε να αντισταθμίσει το πρόβλημα συντονισμού του με τις θωρηκτές μονάδες των Συμμάχων, καθώς το Αβέρωφ ήταν μεν ταχύτερο απ’ αυτές υστερούσε

32 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 29733 Fotakis, Greek Naval Strategy and Policy, σελ. 142

όμως σε πυροβολική ισχύ.34

Το ευτυχές για το συμμαχικό στρατόπεδο πέρας του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξε απαρχή νέων αγώνων για τη χώρα μας και στην προσπάθεια αυτή το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ δεν υστέρησε.

Η αρχή του νέου αυτού σταδίου στην ιστο-ρία του Αβέρωφ τοποθετείται την 31η Οκτωβρί-ου 1918, όταν εισέπλευσε με τη συμμαχική μοί-ρα του Αιγαίου στη Θάλασσα του Μαρμαρά. Τον επόμενο Μάρτιο ο ελληνικός στόλος έπλευσε στη Μαύρη Θάλασσα για να βοηθήσει την απο-χώρηση από την Ουκρανία και την Κριμαία, ελλη-νικών στρατευμάτων και πληθυσμών. Ο Αβέρωφ αγκυροβόλησε παρά το φαρόπλοιο της Οδησ-σού, τη μέρα που καταλήφθηκε η πόλη από τους Μπολσεβίκους. Στη συνέχεια κατέπλευσε στη Σεβαστούπολη όπου παρέμεινε για μία εβδομά-

34 Πετρόπουλος, Ν., Αναμνήσεις και Σκέψεις ενός Παλιού Ναυτι-κού, τόμ. 1, (Αθήνα, 1962), σελ. 21

δα. Από εκεί το ελληνικό πλοίο απέπλευσε επει-γόντως για τη Σμύρνη όπου έλαβε ενεργό μέρος στην κατάληψη της πόλης από τον Ελληνικό Στρατό τη 2α Μαΐου 1919.35

Από τον Οκτώβριο του 1919 έως τον Ιούνιο του 1920 ο Αβέρωφ βρέθηκε στον αγγλικό ναύ-σταθμο της Μάλτας όπου εκτελέστηκαν εσπευ-σμένα εκτεταμένες επισκευές των μηχανών του. Στις 20 Ιουνίου 1920 αγκυροβόλησε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας κι από κει ταξίδευσε στη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους μετέφερε το Βασιλιά Αλέξανδρο στη νεοαποκτηθείσα Ανατολική Θράκη, συμμε-τείχε μάλιστα και στην επιχείρηση κατάληψης της Ραιδεστού. Λίγους μήνες αργότερα επανέφερε από την εξορία στην Αθήνα το Βασιλιά Κωνστα-ντίνο, μετά το θάνατο του Βασιλιά Αλεξάνδρου και την ήττα των Βενιζελικών στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του ίδιου έτους.

Κατά την περίοδο 1921-1922 ο Αβέρωφ χρη-σιμοποιήθηκε ως ναυαρχίδα του Πρώτου Στό-λου με ορμητήριο την Κωνσταντινούπολη και είχε ως κύρια ευθύνη την διενέργεια περιπολιών στη Μαύρη Θάλασσα. Κατά τη διάρκεια αυτών βομβάρδισε τη Σαμψούντα την 25η Μαΐου 1922.

Μετά την κατάρρευση του ελληνικού μετώ-που στη Μικρά Ασία ο Αβέρωφ εβλήθη ανεπι-τυχώς από τους Τούρκους στην Πάνορμο, όπου ήταν αγκυροβολημένος στις 4 Σεπτεμβρίου 1922. Την επόμενη μέρα βομβάρδισε την Αρτάκη και το χωριό Αϊντιντζίκ, προασπίζοντας την επι-βίβαση του υποχωρούντος Ελληνικού Στρατού και στις 14 του ίδιου μήνα ο Αβέρωφ απέπλευσε για τελευταία φορά από το ορμητήριό του στην Κωνσταντινούπολη.

Αμέσως μετά την αναχώρηση του πλοίου από την Πόλη εκδηλώθηκε κίνημα αξιωματικών σε αυτό. Ο κυβερνήτης, ο ύπαρχος κι ο οπλονό-μος φυλακίστηκαν στα διαμερίσματά τους και το

35 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 297-298

επιτελείο του πλοίου ανέλαβε τη διοίκησή του. Αργότερα αποβίβασαν τους έγκλειστους βαθ-μοφόρους και επέβη του πλοίου ως κυβερνήτης ο αντιπλοίαρχος Γ. Χατζηκυριάκος. Η πολεμική προσπάθεια του Αβέρωφ ολοκληρώθηκε στο διάστημα μεταξύ της 31ης Μαρτίου και της 23ης Ιουλίου 1923 όταν ο ελληνικός στόλος κατέπλευ-σε στο Βόλο όπου συνεχίσθηκε η πολεμική του προπαρασκευή και προετοιμάζονταν ο βίαιος είσπλους του στα Δαρδανέλια. Η υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάνης όμως έθεσε τέρμα στον πόλεμο μεταξύ της Ελλάδας και της Τουρκίας απομακρύνοντας το ενδεχόμενο αυτό.36 Ενδει-κτικό πάντως της σοβαρότητας της προσπάθει-ας που καταβλήθηκε τότε είναι το γεγονός ότι ο Αβέρωφ σημείωσε ρεκόρ ταχυβολίας, καθώς επιτεύχθηκε επίδοση κάτω των 20 δευτερόλε-πτων κατά ομοβροντία στα γυμνάσια του Βόλου το 1923.37

Ο Αβέρωφ στον Μεσοπόλεμο, 1923 – 1940Τα χρόνια του Μεσοπολέμου αποτέλεσαν μια μεταβατική περίοδο για το Πολεμικό Ναυτικό και ο Αβέρωφ δεν θα μπορούσε να αποτελέσει εξαίρεση. Δεδομένης της εξακολουθητικής απει-λής για την ελληνική κυριαρχία στο Αιγαίο από την πιθανότητα επαναφοράς στην ενέργεια του τουρκικού καταδρομικού μάχης Yavouz (πρώην Goeben) και κατόπιν σχετικής γνωμοδότησης του ειδικά μετακληθέντα στην Ελλάδα Άγγλου υποναυάρχου Webb, αποφασίστηκε η πραγ-ματοποίηση ευρείας μετασκευής στο πλοίο που τελικά πραγματοποιήθηκε στη Γαλλία, όπως ήδη αναφέρθηκε.38

Εκτός του εκσυγχρονισμού του Συστήματος Διεύθυνσης Βολής του Αβέρωφ πολύ σημαντι-

36 Ο.π., σελ. 297-298, 363-36437 Ο.π., σελ. 31038 The National Achives, ADM. 116/2264, Enclosure I to British

Naval Mission Letter no. 1A of 14th February 1925, σελ. 8, 10-13, 18-20

Τέλεση λειτουργίας στο επίστεγο του Αβέρωφ. Σύμφωνα με τα όσα αναγράφονται στην φωτογραφία το πλοίο βρίσκεται στο Port sudan και η η ημερομηνία είναι 15 Αυγούστου του 1941. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 15: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

26 27

κή υπήρξε η εισαγωγή της πετρελαιοκίνησης, η παρεπόμενη αντικατάσταση ορισμένων από τις αρχικές του μηχανές που κινούνταν με κάρβουνο και η κατάργηση των δύο από τις τρεις καπνοδό-χους που έχει.39 Ανανεωμένο μετά την μετασκευή

39 Σουρβίνος, Κ., «Το Πρόγραμμα Εξοπλισμού του Πολεμικού Ναυτικού, 1824-1989», Ναυτική Επιθεώρησις, 459 (1989), σελ. 214

του, το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ πρω-τοστάτησε στις περισσότερες ασκήσεις του ελλη-νικού στόλου μέχρι και την ψήφιση του Ναυτικού Προγράμματος του 1931.40

Το πρόγραμμα αυτό προέβλεπε την ενίσχυση του ελαφρού στόλου και της ναυτικής αεροπορί-

40 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 364

ας, ως την αποτελεσματικότερη απάντηση στην απειλή του μάχιμου πια Yavouz. Τα στενά όμως οικονομικά περιθώρια του ελληνικού προϋπολο-γισμού, που υπαγορεύονταν από την ανάγκη της αποκατάστασης των προσφύγων και της αντιμε-τώπισης της διεθνούς οικονομικής κρίσης, απαι-τούσαν την πραγματοποίηση οικονομιών στο Πολεμικό Ναυτικό, ώστε να εξοικονομηθούν τα αναγκαία κονδύλια για την εφαρμογή του Ναυ-

τικού Προγράμματος του 1931.41 Μέσα στο πλαί-σιο αυτό περιορίστηκαν οι κινήσεις του Αβέρωφ. Ενδεικτικό είναι ότι ακόμα και οι αυλοί των λεβή-των του δεν αντικαταστάθηκαν τα χρόνια εκείνα, παρά τη μεγάλη φθορά τους, που απαιτούσε την αντικατάστασή τους ήδη από το 1934.42

Η δραστηριότητα του Αβέρωφ κατά τη διάρ-κεια του Μεσοπολέμου δεν εξαντλήθηκε σε ναυ-τικά γυμνάσια. Την επαύριο της υπογραφής της συνθήκης της Λοζάνης συμμετείχε στην κατα-στολή του κινήματος των στρατηγών Λεοναρ-δόπουλου και Γαργαλίδη. Μια δωδεκαετία αργό-τερα πρωτοστάτησε στο βενιζελικό κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935 κατά τη διάρκεια του οποίου βομβαρδίστηκε, ανεπιτυχώς, από την κυβερνη-τική αεροπορία.

Η αποψίλωση του Στόλου από βαθμοφόρους και κατώτερα στελέχη, που έλαβε χώρα για πολι-τικούς λόγους αμέσως μετά την καταστολή του βενιζελικού αυτού κινήματος, οδήγησε στο να περιέλθει ο Αβέρωφ σε κατάσταση εφεδρείας με το μεγαλύτερο μέρος του πληρώματός του να μεταφέρεται στον Ελληνικό Στρατό. Την ίδια περίπου εποχή παραλήφθηκε νέου τύπου πυρί-τιδα για το πυροβολικό του και αποφασίσθηκε η δοκιμή της με πραγματοποίηση πραγματικών πυρών από το θωρακισμένο καταδρομικό.

Καθώς ρυμουλκούσαν το πλοίο στο πεδίο βολής, το Δεκέμβριο του 1935, λόγω της θαλασ-σοταραχής που ενέσκηψε, τα ρυμουλκά αντι-μετώπισαν σοβαρό πρόβλημα και ο Αβέρωφ έμεινε ακυβέρνητος και λίγο έλειψε να εξοκείλει στις ακτές της Αίγινας. Ευτυχώς επενέβησαν τα ισχυρά ρυμουλκά Ταξιάρχης και Αίας, που κατόρ-θωσαν τελικά να ρυμουλκήσουν τον Αβέρωφ σε

41 Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: Νεότερος Ελληνισμός από το 1913 ως το 1941 (Αθήνα, 1978) σελ. 300-301, 328-331

42 Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Μεταξά, Φάκελος 121, Συνοπτικό Υπόμνημα επί του Ναυτικού Προγράμματος 1935. Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού, σελ. 25

Ο Αβέρωφ, με παραλλαγή, φωτογραφημένος στη Βομβάη το 1941. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 16: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

28 29

υπήνεμο όρμο της Σαλαμίνας. Την τελευταία τετραετία πριν την είσοδο της

Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Αβέρωφ επανήλθε στην ενέργεια και εκτέλεσε, μεταξύ άλλων, και ορισμένους, μακρούς, επίσημους πλό-ες. Ο πρώτος απ’ αυτούς ήταν στο Πρίντεζι της Ιταλίας το Νοέμβριο του 1936 για την μεταφορά στην Ελλάδα των σορών του βασιλικού ζεύγους Κωνσταντίνου και Σοφίας. Λίγους μήνες αργότε-ρα (Απρίλιος-Ιούνιος 1937) ο Αβέρωφ ταξίδεψε στην Αγγλία για να συμμετάσχει στις εορταστι-κές εκδηλώσεις της στέψης του νέου Άγγλου μονάρχη. Τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς κατέ-πλευσε στην Κωνσταντινούπολη μεταφέροντας τον Ιωάννη Μεταξά σε επίσημη επίσκεψη στην Τουρκία.43

Παρά όμως την επαναδραστηριοποίησή του, η αλήθεια είναι ότι ο Αβέρωφ τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν βρισκόταν σε καλή κατάσταση. Η μέγιστη ταχύτητά του δεν υπερέ-βαινε τους 16 κόμβους, λόγω της φθοράς των λεβήτων του44 και, γενικότερα, η μαχητική του ικανότητα είχε πέσει στο 1/3 του αρχικού δυνα-μικού της.45 Αυτός ήταν κι ο λόγος που ο Μετα-ξάς, σε συνομιλία του με τον Άγγλο πρέσβη τον Ιανουάριο του 1939, ζήτησε αγγλικές πιστώσεις για να αντικατασταθεί ο Αβέρωφ από ανάλογη, σύγχρονη ναυτική μονάδα.46

Από το Αιγαίο στις Ινδίες: Ο Αβέρωφ στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μεταπολεμικάΣτο ξεκίνημα του ελληνο-ιταλικού πολέμου ο Αβέρωφ στάθμευε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας

43 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 364-365. Πετρόπουλος, Αναμνήσεις και Σκέψεις ενός Παλαιού Ναυτικού, τομ. Α, σελ. 70, 76-77

44 Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού, τομ. Α, σελ. 25

45 Καββαδίας, Ε., Ο Ναυτικός Πόλεμος του 40 (Πυρσός: Αθήνα, 1950), σελ. 117

46 T.N.A., ADM 116/4200, Waterlow προς Halifax, Αθήνα, 16 Ιανουαρίου 1939

και λειτουργούσε ως Αρχηγείο Στόλου. Μετά το βομβαρδισμό του Ναυστάθμου από ιταλι-κά αεροπλάνα, την 1η Νοεμβρίου του 1940, το πλοίο μεταστάθμευσε στον όρμο της Ελευσίνας όπου και παρέμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου.47 Η κατάληψη των ιταλοκρατούμενων Δωδεκανήσων, στην οποία είχε προγραμματιστεί να συμμετάσχει κι αυτό, δεν επιχειρήθηκε ποτέ καθώς η επιχείρηση δεν βρήκε σύμφωνες τις αγγλικές ναυτικές αρχές.48

Την 18η Απριλίου 1941, όταν πια η Γερμανία και η Βουλγαρία είχαν μπει κι αυτές στον πόλεμο εναντίον της Ελλάδας και τα γερμανικά στρατεύ-ματα πλησίαζαν στην Αθήνα, ο Αβέρωφ άφησε το αγκυροβόλιό του κι έπλευσε για τη Σούδα. Είχαν προηγηθεί μερικά εικοσιτετράωρα αλληλοαναι-ρούμενων διαταγών, διοικητικής ολιγωρίας και άκρατων φημών περί εγκατάλειψης του πλοίου και του πληρώματός του στους προελαύνοντες εχθρούς ή αυτοβύθισής του. Οι φήμες αυτές οδήγησαν σε στάση την πλειοψηφία των επιβαι-νόντων στον Αβέρωφ. Της στάσης ηγήθηκε ο πλωτάρχης Δαμηλάτης και είχαν πρωτοστατήσει ο σημαιοφόρος Ηλιομαρκάκης κι ο ιερέας του πλοίου.49 Λίγο μετά την άφιξη του Αβέρωφ στη Σούδα, στις 19 Απριλίου, το πλοίο εντάχθηκε στην αγγλική νηοπομπή A.S. 129 και κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια στις 23 του ίδιου μήνα.50

Η περιπέτεια του ελληνικού θωρακισμένου καταδρομικού αντανακλά τη χαοτική κατάσταση της κυβέρνησης των Αθηνών, λίγο πριν την κατά-ληψη της πόλης από τα γερμανικά στρατεύματα. Εξηγείται όμως και από την επιφυλακτικότητα της ελληνικής ναυτικής ηγεσίας ως προς την ικανό-τητα του Αβέρωφ να φτάσει σώο στην Αλεξάν-δρεια αλλά και τη δυνατότητα ικανοποιητικής συμβολής του στο συμμαχικό αγώνα στη Μέση

47 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 36548 Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού, τομ. Α, σελ.

12049 Ο.π., σελ. 423-43150 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 365

Στιγμές χαλάρωσης του πληρώματος στο επίστεγο του Αβέρωφ, πιθανώς στο Port said της Αιγύπτου μετά την επιστρο-φή του πλοίου από τις Ινδίες. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 17: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

30 31

Ανατολή. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει ο τότε Αρχηγός Στόλου ναύαρχος Καββαδίας:

«Ο Αβέρωφ πάλι θα ήτο αναμφιβόλως ο στόχος εναέριων και υποβρύχιων επιθέσεων και η ελεεινή κατάστασις της αναχρονισμένης στεγανής υποδι-αιρέσεως του σκάφους αυτού, ούτινος τα δύο εν τω Ιταλικώ ναυτικώ πανομοιότυπα είχον βυθιστεί κατά τον προηγούμενον πόλεμον ( σ.σ. Α΄ Παγκό-σμιο Πόλεμο) εντός ολίγων λεπτών από παλαιάς τορπίλλας των 45, έδιδον λαβήν εις δισταγμόν εις τε τον Α.Γ.Ε.Ν. και εις εμέ κατά πόσον έδει να διακιν-δυνεύσωμεν τοιαύτην θυσίαν διά να προσθέσωμεν εις τον εκπατριζόμενον στόλον εν πλοίον, το οποίον ουδεμίαν άλλην αξίαν από την του κειμηλίου είχε δι’ ημάς».51

Τους πρώτους δύο μήνες της παραμονής του Αβέρωφ στην Αλεξάνδρεια το πλοίο χρησι-μοποιήθηκε ως έδρα του Υπουργείου Ναυτικών της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης.52 Έγιναν σκέψεις και για την αποστολή του στην Αμερική για τη διενέργεια αναγκαίων επισκευών και μετα-σκευών.53 Τελικά αποφασίστηκε από τις αγγλι-κές ναυτικές αρχές να πλεύσει στο Πορτ Σουδάν για βασική επιθεώρηση μηχανών και στη συνέ-χεια να κατευθυνθεί στη Βομβάη για ορισμένες μετασκευές όπως η τοποθέτηση αντιμαγνητικού καλωδίου στη γάστρα και δεξαμενισμό.

Η απόφαση αυτή προκάλεσε αναβρασμό στο πλήρωμα, τον οποίο υποδαύλισε ο σημαιοφόρος Ηλιομαρκάκης, που επιθυμούσε την πολεμική του αξιοποίηση στη Μεσόγειο αλλά και τη θαλ-πωρή του Ελληνισμού της Αιγύπτου. Ο κυβερνή-της όμως του πλοίου, πλοίαρχος Κοντογιάννης, συνέλαβε τον Ηλιομαρκάκη με αιφνιδιαστική ενέργεια, τον απομάκρυνε από το πλοίο και έτσι

51 Καββαδίας, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 40, σελ. 25452 Φωκάς Δ.Γ., Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού κατά

τον Πόλεμον 1940-1944 (Ιστορική Υπηρεσία Βασιλικού Ναυ-τικού: Αθήνα, 1954) τομ. Β, σελ. 18

53 Τσάλλης, Κ.Δ., Το «Καταδρομικόν» Αβέρωφ εις την Μέσην και Άπω Ανατολήν κατά την διάρκειαν του Β Παγκοσμίου Πολέμου. Από Μάϊον 1941 – Φθινόπωρον 1942 (1985), σελ. 3

το ταξίδι του Αβέρωφ προς το Πορτ Σουδάν εκτε-λέστηκε απρόσκοπτα.

Στις 2 Ιουλίου του 1941 ο Αβέρωφ αγκυροβό-λησε στο Πορτ-Τεουφίκ του Σουέζ όπου παρέ-μεινε για είκοσι μέρες και συνέβαλε στην αντιαε-ροπορική άμυνα της περιοχής. Στις 25 του ίδιου μήνα αγκυροβόλησε στο Πορτ-Σουδάν και τη βδομάδα που ακολούθησε έλαβαν χώρα εντατι-κές επιθεωρήσεις των μηχανών και των μηχανη-μάτων του. Στις 10 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους το Αβέρωφ αγκυροβόλησε στη Βομβάη. Μετά από ένα σύντομο δεξαμενισμό του εκεί, ασχολή-θηκε ως το τέλος του έτους με συνοδείες νηοπο-μπών και περιπολίες στον Ινδικό Ωκεανό και τον Περσικό κόλπο.54

Ο Αβέρωφ απέπλευσε από τη Βομβάη την 9η Ιανουαρίου και μέχρι τη 15η εκτέλεσε περιπολία στον Περσικό Κόλπο. Κατά τον πλου όμως αυτό σημειώθηκε αντιπειθαρχική κίνηση του προσω-πικού της μηχανής, που απαιτούσε την αποφυ-λάκιση ενός θερμαστή. Η κίνηση αυτή κατεστά-λη άμεσα μετά από αποφασιστική ενέργεια του ύπαρχου του πλοίου αντιπλοιάρχου Σπανίδη. Ο κυβερνήτης όμως του πλοίου, πλοίαρχος Μάτε-σης, απασχολούσε συνεχώς τον Αρχηγό Στόλου ζητώντας μεταθέσεις ανεπιθύμητων ανδρών του πληρώματος. Έδειχνε να μην αντιλαμβάνεται ότι με τον τρόπο αυτό ενθάρρυνε καθένα, που προ-τιμούσε την Αλεξάνδρεια από τη Βομβάη, να γίνει κι αυτός ανεπιθύμητος και να πετύχει μετάθεση.

Η αποψίλωση μάλιστα των τάξεων των θερμαστών, της κατά τεκμήριο δυσκολότερης ειδικότητας των πλοίων – πολεμικών και εμπο-ρικών – έφτασε σε τέτοιο σημείο που χρειάστη-κε να χρησιμοποιηθούν αρχικά Σουδανέζοι και αργότερα Ινδοί θερμαστές, με όλα τα σχετικά μειονεκτήματα. Δεν ήταν λοιπόν παράδοξο που ο ναύαρχος Καββαδίας έσπευσε να τοποθετήσει στη θέση του Μάτεση τον πλοίαρχο Πετρόπου-

54 Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού τομ. Β, σελ. 38-47. Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 366

λο, εκμεταλλευόμενος την αίτηση του Μάτεση να αντικατασταθεί στην κυβέρνηση του πλοίου.55

Ο Πετρόπουλος ανέλαβε καθήκοντα κυβερ-νήτη του Αβέρωφ την 21η Μαρτίου 1942 και αμέ-σως άρχισε την αναδιοργάνωσή του με εντατι-κούς ρυθμούς. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα έλαβε χώρα μεγάλος αριθμός επιθεωρήσεων του προσωπικού και του υλικού του πλοίου καθώς και ικανός αριθμός γενικών γυμνασίων. Μάλιστα την 11η Απριλίου 1942 το Αβέρωφ απέπλευσε για εκτέλεση πυρών κυρίου οπλισμού (δεν είχαν πραγματοποιηθεί από πενταετίας) και δοκιμές μεγίστης ταχύτητας. Η αναπόδραστη κόπωση που προκλήθηκε στο πλήρωμα και τους αξιω-ματικούς του πλοίου από την εντατικοποίηση της εκγύμνασης, καθώς και μια άστοχη ενέργεια του κυβερνήτη εις βάρος ενός προφυλακισμέ-νου πρότακτου, δημιούργησε μεγάλη αναταρα-χή στον Αβέρωφ. Η αναταραχή δεν κατασίγασε παρά μόνο με την παρέμβαση των αγγλικών ναυ-τικών αρχών, την αντικατάσταση του Πετρόπου-λου από το Μάτεση και την καταδίκη – από αρμό-διο ναυτοδικείο αξιωματικών, υπαξιωματικών και ναυτών, που πρωταγωνίστησαν σε αυτήν.56

Όπως χαρακτηριστικά επισημάνθηκε «Η επί του Αβέρωφ… εκραγείσα ανταρσία ήτο σκληρόν πλήγμα εις την προσπάθειαν, ην κατεβάλλομεν, διότι κατέρριψε το γόητρον, όπερ επιχειρούμεν να εμπνεύσωμεν εις τους συμμάχους μας επί της δυνα-τότητος και ικανότητος ημών, δεδομένου ότι μέχρι της εποχής εκείνης ήμεθα πλούσιοι εις επιδείξεις ανταρσιών και πολλοί πτωχοί εις έργα πολεμικά.»57

Ο Αβέρωφ επέστρεψε στο Πόρτ Σάϊδ στις 23 Νοεμβρίου 1942. Ο ναύαρχος Σακελλαρίου δεν φαίνεται να εμπιστευόταν την ικανότητα του πλοίου να προσφέρει αρκετά στο συμμαχικό

55 Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού τομ. Β, σελ. 94. Καββαδίας, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 40, σελ. 410

56 Ο.π., σελ. 109-111. Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 366 57 Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού τομ. Β,

σελ. 111

αγώνα.58 Ο δε ναύαρχος Καββαδίας αξιολόγησε τη συνολική πολεμική προσφορά του Αβέρωφ κατά την αποδημία του στόλου ως εξής:

«Βεβαίως εις Μέσην Ανατολήν θα αντικαθίστα βαρύ εύδρομον εις σοβαράς νηοπομπάς μακράν εχθρικής αεροπορίας. Δυστυχώς, παρά τας προσ-δοκίας μας, δεν κατορθώθη η αναλεβήτωσίς του και η πολεμική του απόδοσις περιωρίσθη εις μερι-κάς συνοδείας εις Ινδικόν Ωκεανόν και την αποτελε-σματικήν συμβολήν εις την Α/Α άμυναν του εκάστο-τε ορμητηρίου του, λόγω όμως ανικάνων κυβερνη-τών μας εδημιούργει μόνον ζητήματα. Η τελευταία υπηρεσίαν ην προσήνεγκεν, ήτο να επανέλθη κυρι-ολεκτικώς ως πλωτόν εδωδιματοπωλείον, ενταχθέν εις την Βρετανικήν δύναμιν απελευθερώσεως της Ελλάδος, φέρων και σήμα Έλληνος αντιναυάρ-χου, δια τον οποίον οι σύμμαχοί μας εφρόντισαν να ειδοποιήσουν πολλαπλώς εις την διαταγήν της «Επιχειρήσεως Μάννα» ότι ουδεμίαν διοίκησιν επί των πλοίων των εξασκεί.»59

Ήταν φανερό ότι τεχνολογικοί και, ως ένα βαθμό, και οργανωτικοί λόγοι εμπόδιζαν τον Αβέρωφ να επιδείξει στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλε-μο, πολεμικές αρετές ανάλογες με αυτές της νεότητάς του. Μολοταύτα αυτό δε σημαίνει ότι το ελληνικό θωρακισμένο καταδρομικό στερού-νταν χρησιμότητας. Αντίθετα, από το Νοέμβριο του 1942 ως τις 26 Αυγούστου του 1944 το πλοίο παρέμεινε στο Πόρτ Σάϊδ και χρησίμευσε ως έδρα του Αρχηγού Στόλου μέχρι τον Ιανουάριο του 1944.

Λειτούργησε επίσης ως κέντρο εκπαίδευσης νεοσυλλέκτων και φιλοξένησε σχολές ειδικοτή-των. Η πλειοψηφία βέβαια των επιβαινόντων σε αυτό περιέπεσε, για μία ακόμη φορά, σε βαρύ πειθαρχικό παράπτωμα όταν όχι απλά προσχώ-ρησε αλλά ποδηγέτησε τις εκδηλώσεις του Κινή-ματος του Ναυτικού στο Πόρτ Σάϊδ τον Απρίλιο του 1944. Όμως, κι αυτή η κρίση ξεπεράστηκε

58 Ο.π., σελ. 13759 Καββαδίας, Ο Ναυτικός Πόλεμος του 40, σελ. 254

Page 18: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

32 33

γρήγορα κι αναίμακτα και μπόρεσε ο Αβέρωφ να αποτελέσει, όπως ήδη αναφέρθηκε, κύριο φορέα διοίκησης και διοικητικής μέριμνας της επιχείρη-σης επαναπατρισμού του ελληνικού στόλου και της απελευθέρωσης της Ελλάδας τον Οκτώβριο του 1944, λόγω του μεγέθους του και των εν γένει δυνατοτήτων του.60

Μετά την απελευθέρωση, στο πρώτο μισό του 1945, το παλαίμαχο ελληνικό πολεμικό μετέ-φερε τον αντιβασιλέα, Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό σε ταξίδια γεμάτα συμβολισμό στη Θεσσαλονίκη και στη Ρόδο, όπου κατά τη δήλωσή του, έγινε «ο αρραβώνας της ένωσης των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα».

Μέχρι την άφιξη στην Ελλάδα του κατα-δρομικού Έλλη, το 1951, ο Αβέρωφ συνέχισε να στεγάζει την έδρα και το επιτελείο του Αρχηγού

60 Σταθάκης, Θ/Κ “Γ.ΑΒΕΡΩΦ”, σελ. 366-367. Φωκάς, Έκθεσις επί της Δράσεως του Β. Ναυτικού τομ. Β, σελ. 374, 409, 452-456

Στόλου. Την επόμενη χρονιά παροπλίσθηκε. Το 1957 ρυμουλκήθηκε στον Πόρο μπροστά από το κεντρικό Προγυμναστήριο όπου και παρέμεινε έως τη δεκαετία του 1980. Το 1986 ρυμουλκή-θηκε στο λιμάνι της Ζέας και στη συνέχεια στη σημερινή του θέση, στον Φλοίσβο του Φαλήρου.

ΕπίλογοςΣτη μακρόχρονη ιστορία του, το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ γνώρισε στιγμές δόξας αλλά και στιγμές λιγότερο ένδοξες. Πέραν αυτών υπήρξαν κι αρκετές δύσκολες ώρες. Οι περισσό-τερες από αυτές οφείλονταν είτε στη συχνή ανε-πάρκεια των οικονομικών πόρων του Πολεμικού Ναυτικού είτε σε διχαστικές εκδηλώσεις πολιτι-κού περιεχομένου, ανεξαρτήτως της ευγένειας ή μη των κινήτρων τους. Το παζλ αυτό αντανακλά, σε αδρές γραμμές, την Ελλάδα του 20ου αιώνα. Την Ελλάδα που τόσο βοήθησε ο Αβέρωφ να αποκτήσει τα τωρινά της σύνορα.

Ο Ζήσης Φωτάκης γεννήθηκε στο Βόλο το 1973. Υπότροφος και απόφοιτος του Πανεπι-στημίου Αθηνών (Πτυχίο Ιστορίας, 1995) συνέχισε τις σπουδές του με υποτροφία του Ι.Κ.Υ στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης απ’ όπου και έλαβε μεταπτυχιακό τίτλο στην Οικονομική και Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ευρώπης (1997) και διδακτορικό δίπλωμα στη Ναυτι-κή Ιστορία (2003). Τόσο κατά τη διάρκεια των σπουδών του όσο και μετά την αποφοίτησή του ο Δρ Φωτάκης τιμήθηκε με ικανό αριθμό διακρίσεων στην Ελλάδα και το εξωτερικό, με σημαντικότερη τη βράβευση της μονογραφίας του “Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919” (Routledge, 2005) από την Ακαδημία Αθηνών (2009). Έχει διδάξει σε ΑΕΙ και ΑΣΕΙ και τον Ιούνιο του 2010 διορίσθηκε λέκτορας Ναυτικής Ιστορίας στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων.

ΒΙΟΓΡΑφΙΚΟ

Page 19: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

34 35

Ο Ναύαρχος Παύλος ΚουντουριώτηςΤου Αντιναυάρχου ε.α. ΙΩΑΝΝΗ ΠΑΛΟΥΜΠΗ ΠΝ

Page 20: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

36 37

Η σκιαγράφηση της προσωπικότητάς του θα ήταν πρόκληση και μόνο από το γεγονός πως υπήρξε ο πρώτος Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας για έξι περίπου χρόνια και διετέ-λεσε δύο φορές Αντιβασιλέας, μέσα στην πιο ταραγμένη δεκαετία της ιστορίας της Ελλάδας, από το 1919 έως το 1929. Η επιλογή αυτή αποτέ-λεσε την αναγνώριση του κύρους και του κοινού σεβασμού προς το πρόσωπο του μεγαλύτερου Ναυάρχου της Ελλάδας, μετά τη συγκρότησή της ως κράτους το 1828. Παράλληλα αποδεικνύει την εμπιστοσύνη που ενέπνεε η σωφροσύνη και ο πατριωτισμός του, που τον ανύψωσαν πάνω από τις πολιτικές σκοπιμότητες, τις έριδες, τους διχασμούς και τα αλλεπάλληλα στρατιωτικά κινήματα της εποχής.

Ο χαρακτήρας κάθε ανθρώπου εκτός από τα κληρονομικά του χαρακτηριστικά διαμορφώνε-ται και από το περιβάλλον στο οποίο γεννιέται και τις συνθήκες μέσα στις οποίες μεγαλώνει και αντιλαμβάνεται τα πρώτα του ερεθίσματα από τον κόσμο.

Ο Κουντουριώτης γεννήθηκε το 1855 στην Ύδρα, μόλις 30 χρόνια μετά την κορύφωση της ελληνικής επανάστασης. Στην Ύδρα, τότε, ζού-σαν ακόμη πολλοί ναυτικοί του ’21 και το λιμάνι της έσφυζε από ιστιοφόρα, πολλά από τα οποία ανήκαν στους θρυλικούς ναυμάχους της επανά-στασης και είχαν κυβερνηθεί απ’ αυτούς.

Ο πατέρας του Θεόδωρος, ήταν γιος του Γεωργίου Κουντουριώτη που είχε διατελέσει Πρόεδρος του Εκτελεστικού για μεγάλο χρονικό διάστημα τα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του 1820, όταν ο ελληνισμός πάλευε για τη λευτεριά του. Εκεί, στο αρχοντικό του παππού του, που δεσπόζει ψηλά στη δυτική πλευρά της Ύδρας ταυτίστηκε με το υδραίικο περιβάλλον κι έγινε η προσωποποίηση της παράδοσης των ηρωικών χρόνων, συνεχιστής των μπουρλοτιέρηδων, κλη-ρονομώντας όλες τις αρετές και τις αδυναμίες της μεγάλης εκείνης γενιάς που συνδύαζε τα ασυμβί-βαστα. Τη φρόνηση, με τη γενναιότητα που άγγιζε

τα όρια του παράλογου, το μυαλό με την καρδιά.Η καταγωγή και η οικογενειακή παράδο-

ση τον οδήγησαν αναπόφευκτα στις τάξεις του Πολεμικού Ναυτικού. Το 1873 κατατάσσεται στο Ναυτικό Σχολείο, πρόδρομο της μετέπειτα Σχο-λής Ναυτικών Δοκίμων, το 1877 αποφοιτά και τον επόμενο χρόνο ονομάζεται Σημαιοφόρος.

Τον Μάιο του 1886 παίρνει το πρώτο του βάπτισμα πυρός. Όντας Υποπλοίαρχος και έχο-ντας υπό τις διαταγές του τις κανονιοφόρους Α και Β, εισπλέει κατόπιν διαταγής στον Αμβρακι-κό, για να κάμει αισθητή την παρουσία του ελλη-νικού Ναυτικού σ’ αυτή την κλειστή σαν λίμνη θάλασσα, τα παράλια της οποίας μοιράζονταν Ελλάδα και Τουρκία. Κατά τον είσπλου βάλλεται

συγχρόνως από τα πυροβολεία του φρουρίου της Πρέβεζας, από τουρκικά στρατεύματα που ήταν εκεί στρατοπεδευμένα και από μια τουρκική φρεγάτα που ναυλοχούσε στην περιοχή. Ανταπο-δίδει τα πυρά. Μετά το πέρας της στρατιωτικής οπερετικής περιπέτειας, που αποκλήθηκε και ειρηνοπόλεμος και που στοίχισε πολύ στη χώρα σε κόστος και διεθνές κύρος, διατάσσεται να επα-ναπλεύσει στο Ναύσταθμο.

Ένα χρόνο αργότερα, το 1887, η κυβέρνηση παρήγγειλε τα τρία θωρηκτά: Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά.

Το 1890 νυμφεύθηκε την Αγγελική Πετρα-

κοκκίνου, κόρη του πλουσίου Χιώτη, η οποία όμως δεν έζησε να τον δει στις μέρες της δόξας του αργότερα. Πέθανε πολύ νωρίς, το 1903, σε ηλικία μόλις 38 ετών και ετάφη στον οικογενει-ακό τάφο της οικογένειας Κουντουριώτη στην Ύδρα. Ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να την θυμάται και κάθε φορά αναφερόταν σ’ αυτήν με συγκίνηση και νοσταλγία. Όπως διηγείτο ο Παντελής Χορν, εκλεκτός συγγραφέας και φίλος της οικογένειας Κουντουριώτη, που υπηρετούσε στον Αβέρωφ κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ως Μάχιμος Υποπλοίαρχος.

Ο Κουντουριώτης απέκτησε τρία παιδιά: Τη

Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης (1855-1935). Αρχηγός του Στόλου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Στη φωτο-γραφία υπάρχει ιδιόχειρη αφιέρωση του Ναυάρχου προς τον αρχιμανδρίτη του Στόλου Δ. Δάφνο σε ανάμνηση των ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Το επιτελείο του ευδρόμου Ναύαρχος Μιαούλης επί του καταστρώματος του πλοίου. Βοστώνη, 5-18.10.1900. Στη μέση διακρίνεται ο Κυβερνήτης, Αντιπλοίαρχος Π. Κουντουριώτης. Στο κάτω μέρος της φωτογραφίας υπάρχουν οι υπογρα-φές των εικονιζομένων. (Φωτογραφία αγνώστου. Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 21: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

38 39

Λουκία, τη Δέσποινα και τον Θεόδωρο, ο οποίος γεννήθηκε το 1897 και σταδιοδρόμησε μετέπειτα ως αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού. Πολύ αργότερα παντρεύτηκε σε δεύτερο γάμο την Ελένη Γερ. Κούππα με την οποία δεν απέκτησε παιδιά.

Τον Ιανουάριο του 1897 ως Πλωτάρχης, Κυβερνήτης του ατμομυοδρόμωνα Αλφειός, διατάσσεται να μεταβεί μαζί με άλλα πλοία στην Κρήτη προς υποστήριξη του χριστιανικού πληθυ-σμού του νησιού, μαζί με το εκστρατευτικό σώμα του Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσου.

Για την περίοδο εκείνη αναφέρεται, ότι υπέ-βαλε πρόταση στο Υπουργείο να εισδύσει με μερικά πλοία της επιλογής του στα Δαρδανέλια και να επιτεθεί στον τουρκικό στόλο. Τέτοια άδεια δεν του δόθηκε και οι επικριτές του βρήκαν την ευκαιρία να τον ψέξουν για «παραφροσύνη». Αντίθετα οι φίλοι του βρήκαν την πρόταση «αξι-οθαύμαστα τολμηρή». Σ’ αυτήν πάντως, είναι

εμφανή τα κατάλοιπα της κληρονομιάς από τους θρυλικούς μπουρλοτιέρηδες του τόπου καταγω-γής του.

Τον Απρίλιο του ίδιου χρόνου μετά την έναρ-ξη του ελληνο-τουρκικού πολέμου συμμετέχει, ως κυβερνήτης πάντα του Αλφειού, στις επιχει-ρήσεις της Μοίρας του Αιγαίου στα παράλια της τουρκοκρατούμενης Πιερίας. Μαζί με τα τορπι-λοβόλα 14 και 16 ενεργεί καταδρομική επιχεί-ρηση με ναυτικό αποβατικό άγημα στη Σκάλα Λεπτοκαρυάς και πυρπολεί αποθήκες εφοδίων του οθωμανικού στρατού. Κατά την επιχείρηση φονεύεται ο Κυβερνήτης του τορπιλοβόλου 16, Ανθυποπλοίαρχος Εμμανουήλ Αντωνιάδης ο οποίος γίνεται έτσι, ο πρώτος νεκρός απόφοιτος της νεοσύστατης Σχολής Ναυτικών Δοκίμων που λειτουργεί από το 1884. Στους νεκρούς προστίθε-νται επίσης δύο ναύτες και ένας πολίτης κάτοικος της περιοχής. Από την καταδρομική αυτή ενέρ-γεια στις 12 Απριλίου 1897 έχουν διασωθεί έξι

τουρκικές σημαίες που πάρθηκαν σαν λάφυρο και βρίσκονται στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλά-δος.

Το 1900, Αντιπλοίαρχος πλέον Κυβερνήτης του ευδρόμου Ναύαρχος Μιαούλης, προτείνει στο Υπουργείο Ναυτικών και εγκρίνεται, να εκτελέσει το εκπαιδευτικό ταξίδι των Ναυτικών Δοκίμων με το πλοίο του στην Αμερική. Το ταξίδι πραγματο-ποιείται από 3 Ιουλίου έως 22 Νοεμβρίου. Για τον χρόνο που πραγματοποιείται και τον τύπο του πλοίου αποτελεί επικίνδυνη περιπέτεια και η μεταφορά των Ναυτικών Δοκίμων συνιστά ανά-ληψη υψίστης ευθύνης. Ο Κουντουριώτης επιδει-κνύει σπάνια ναυτικά προσόντα διαπλέοντας τον Ατλαντικό δύο φορές, σχεδόν αποκλειστικά με πανιά, για εξοικονόμηση καυσίμων. Στην Αμερική γίνεται ενθουσιωδώς δεκτός από την ελληνική ομογένεια της Βοστώνης.

Το 1908 ως Πλοίαρχος τοποθετείται υπασπι-στής του Βασιλέως Γεωργίου Α΄. Γι’ αυτή του την τοποθέτηση εκτιμώνται η σοβαρότητα του χαρα-κτήρα του, η αφοσίωσή του στους θεσμούς, η σύνεση και η σωφροσύνη που επιδεικνύει σε μια ταραγμένη εποχή, κατά τη διάρκεια της οποίας η ψύχραιμη αποτίμηση της θέσης της χώρας και ο προσδιορισμός των εθνικών στόχων αποτελεί εναγώνια ζητούμενο στο πολιτικό και το στρατι-ωτικό περιβάλλον.

Το 1910 ως Πλοίαρχος τίθεται επικεφαλής της «Μοίρας Γυμνασίων» του στόλου, θέση στην οποία παραμένει μέχρι το 1912.

Τον Σεπτέμβρη του 1912 ο Παύλος Κουντου-ριώτης έφθασε μπροστά στην ιστορία όταν ακρι-βώς η πατρίδα τον είχε μεγάλη ανάγκη. Βρέθηκε εκεί κι έγινε ο Σωτήρας της.

Αξίζει εδώ να παρατεθεί ένα τηλεγράφημα που απέστειλε ο Τούρκος Υπουργός των Ναυτι-κών στον Ναύαρχο Αρχηγό του τουρκικού στό-λου, για να γίνει αντιληπτό ποια ιδέα είχαν οι αντί-παλοι για τον έλληνα Αρχηγό του Στόλου.

«Επί του Αβέρωφ θα επιβαίνει, όπως πληρο-

φορούμαι, ως γενικός αρχηγός του ελληνικού στόλου, ο Κουντουριώτης, άριστος αξιωματι-κός, με πείρα, με θάρρος, με πατριωτισμό και πλείστες άλλες ναυτικές αρετές. Ο Κουντουρι-ώτης είναι εκ των αρίστων αξιωματικών.

Ο Υπουργός των ΝαυτικώνΜαχμούτ Μουκτάρ.»

Οι Βαλκανικοί είναι ίσως οι ενδοξότεροι πόλε-μοι τους οποίους έχει διεξαγάγει το ελληνικό κρά-τος από της απελευθερώσεώς του και ο Παύλος Κουντουριώτης αναδείχθηκε αναμφίβολα στο ψηλότερο ναυτικό σύμβολο της νεώτερης Ελλά-δας.

Οι γεωπολιτικές συνθήκες που οδήγησαν τις τρεις σλαβικές χριστιανικές χώρες των Βαλκανί-ων να συμπήξουν συμμαχία εναντίον της κυριάρ-χου Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έχουν εκτεθεί σε άλλα άρθρα και παρεμβάσεις της παρούσας έκδοσης. Ο μόνος στρατηγικός παράγοντας που έλειπε από τους συμμάχους και για τον οποίον έγινε δεκτή η Ελλάδα στη συμμαχία ήταν το Ελληνικό Ναυτικό. Ήταν η μόνη συμμαχική δύνα-μη που μπορούσε να αποκόψει τις οθωμανικές στρατηγικές εφεδρείες και να τις ακινητοποιήσει στα λιμάνια της Μικράς Ασίας. Εάν οι περίπου 250.000 Οθωμανοί έφεδροι κατόρθωναν να δια-περαιωθούν στη Μακεδονία και να αντιπαρατε-θούν στα μέτωπα των μαχών είναι πολύ πιθανόν ότι θα ήταν διαφορετική η εξέλιξη του πολέμου. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα υποτυπώδη έως ανύπαρκτα οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα της εποχής δεν επέτρεπαν την έγκαιρη μετακίνηση μεγάλων στρατιωτικών μονάδων και ρεύματος εφοδίων δια ξηράς. Έτσι λοιπόν οι Σλάβοι της Βαλκανικής υποχρεώθηκαν να κάνουν δεκτή την Ελλάδα στη συμμαχία τους παρά τις αντικρουό-μενες επιδιώξεις που είχε καθένας για τα εδάφη της Μακεδονίας που θα απελευθερώνονταν από την οθωμανική αυτοκρατορία.

Η αποστολή της επίτευξης απόλυτης κυρι-αρχίας στο Αιγαίο αναλαμβανόταν με δισταγμό

Γενική κλήση πληρώματος του Θωρακισμένου Καταδρομικού Αβέρωφ στην πρύμνη. Διακρίνονται μεταξύ άλλων ο Ναύαρχος Π. Κουντουριώτης, ο Κυβερνήτης, Αντιπλοίαρχος Σ. Δούσμανης και ο ιερέας του Στόλου, αρχιμανδρίτης Δ. Δάφνος. (Φωτογραφία Α. Γαζιάδη. Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 22: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

40 41

από το Πολεμικό Ναυτικό, λόγω της αριθμητικής υπεροχής του Τουρκικού Ναυτικού. Υπεροχής που επιβεβαιωνόταν με κάθε επιτελική σύγκριση δυνάμεων και παρά την πρόσφατη ένταξη στον ελληνικό στόλο του νεότευκτου σύγχρονου και ισχυρού, θωρακισμένου καταδρομικού Αβέρωφ.

Σε πολεμικό συμβούλιο που συγκλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1912 υπό την προεδρία του Πρω-θυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και στο οποίο ήταν παρόντες όλοι οι υψηλόβαθμοι αξιωματι-κοί του Ναυτικού και αξιωματούχοι της κυβέρ-νησης, καθώς και ο έχων αναλάβει πρόσφατα τα καθήκοντα του Αρχηγού του Στόλου, Πλοίαρχος Παύλος Κουντουριώτης1, έγινε ανασκόπηση των δυνατοτήτων των ναυτικών μονάδων και παρατέθηκαν τα στοιχεία της σύγκρισης των δύο στόλων. Εκτοπίσματα, ταχύτητες, αριθμός και διαμέτρημα πυροβόλων, πάχη θωρακίσεων, πληρώματα, τα πάντα τέθηκαν κάτω από λεπτο-μερειακή εξέταση και διατυπώθηκαν γνώμες και απόψεις που συνέτειναν στο ό,τι ο στόλος, λογι-κά, απαιτούσε ενίσχυση εν όψει της δύσκολης αποστολής του. Ο πρωθυπουργός επηρεασμέ-νος από την παράθεση των δυσμενών στοιχείων δυσφορούσε. Όταν κλήθηκε ο Κουντουριώτης να σχολιάσει τη ροή και τα συμπεράσματα της συζή-τησης, εξέφρασε την εδραιωμένη πεποίθησή του ότι ο ελληνικός στόλος θα έβγαινε νικητής σε απ’ ευθείας αντιπαράθεση με τον τουρκικό, διότι τα στελέχη του θα αγωνίζονταν με αυταπάρνηση και υψηλό ηθικό.

Ο Πρωθυπουργός ανακουφίστηκε από την παρέμβαση του Αρχηγού και ένιωσε ελεύθερος να προχωρήσει στα σχέδιά του. Για την επίδραση που είχε στον Πρωθυπουργό η στάση του Κου-ντουριώτη εκείνη την ημέρα, είναι χαρακτηρι-στική η επιστολή που του έστειλε ο Ελ. Βενιζέλος 21 χρόνια μετά, την επέτειο της ναυμαχίας της

1 Ο Κουντουριώτης προήχθη σε Υποναύαρχο λίγο μετά τον απόπλου του Στόλου από το Φάληρο και η προαγωγή του γνωστοποιήθηκε τηελγραφικώς.

Έλλης, την 3η Δεκεμβρίου 1933.

Φίλτατε Ναύαρχε.Είκοσι ένα χρόνια κλείουν σήμερα από την

ημέρα, που με την ναυμαχία της Έλλης εξησφά-λισες την κατά θάλασσαν υπεροπλίαν της Ελλά-δος και των συμμάχων της και έτσι εξησφάλισες την τελικήν νίκην των. Όλοι οι Έλληνες σου είμε-θα ευγνώμονες διά την νίκην σου αυτήν. Περισ-σότερον από όλους εκείνος, που γνωρίζει, ότι χωρίς την αδάμαστον αποφασιστικότητά σου και την πίστην σου εις την κατά θάλασσαν νίκην μας, δεν θα απεφασίζαμεν να λάβωμεν μέρος εις τον πρώτον Βαλκανικόν Πόλεμον, με απο-τέλεσμα ότι, αν μεν νικούσαν οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι, τα όριά μας θα έμεναν οριστικώς εις την Μελούνα ή το πολύ θα έφθαναν στον Αλιάκμονα, αν δε νικούσαν οι Τούρκοι, η ζωή των ομογενών της Αυτοκρατορίας θα απέβαι-νεν ανυπόφορος.

Με εξαίρετον τιμήν και αγάπηνΕλευθ. Κ. Βενιζέλος

Ο ελληνικός στόλος αποπλέοντας από το Φάληρο στις 5 Οκτωβρίου 1912 έπαιρνε μαζί του βαρύ το φορτίο των ελπίδων του ελληνικού λαού. Αυτό επέβαλε να εξασφαλίσει την απόλυ-τη θαλάσσια κυριαρχία στο Αιγαίο και στο Ιόνιο, γεγονός που θα σήμαινε την πλήρη απαγόρευση των θαλασσίων επικοινωνιών για τις οθωμανικές μεταφορές και την απρόσκοπτη και ασυνόδευτη εκτέλεση των μεταφορών μονάδων και εφοδίων που θα απαιτούσε η εξέλιξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων των τεσσάρων συμμάχων στρατών.

Τονίζοντας τη συμβολή του Πολεμικού Ναυ-τικού με κανένα τρόπο δεν επιχειρείται να υπο-βαθμισθεί η συμβολή του Στρατού. Κανένας δεν μπορεί να παραβλέψει τον ηρωισμό που επέδει-ξαν στα πεδία των μαχών ξηράς τα στρατευμέ-να παιδιά της Ελλάδας. Κανένας δεν μπορεί να αγνοήσει την ορμή που έμοιαζε περισσότερο με ξέσπασμα και που σάρωνε στο διάβα της τις

τουρκικές φρουρές και τις εστίες αντιστάσεως. Δεν γεννάται καμία αμφιβολία για την τακτική αξία των μαχών, για τα περάσματα, τους λόφους, τα ποτάμια, τις οχυρές θέσεις. Δεν παραγνωρίζε-ται καθόλου η ψυχολογική αλλά και η ουσιαστική

αξία της απελευθέρωσης χωριών και πόλεων και η δικαιολογημένη προβολή του ενθουσιασμού και της συγκίνησης των τοπικών πληθυσμών που υποδέχονταν τα ελληνικά απελευθερωτικά στρα-τεύματα.

o Υποναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης, Αρχηγός του Στόλου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. (Φωτογραφία Α. Γαζιάδη. Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 23: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

42 43

Ο πρωταγωνιστής, όμως, που έκρινε την έκβαση του πολέμου και που ουσιαστικά εκδίω-ξε του Οθωμανούς από τα Βαλκάνια ύστερα από απόλυτη κυριαρχία τους σ’ αυτά, μεγαλύτερη από πέντε αιώνες, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ήταν ο Ναυτικός αγώνας του Αιγαίου. Ο ελληνι-κός στόλος ήταν εκείνος που κράτησε αδρανείς και αχρησιμοποίητες τις τουρκικές εφεδρείες στα λιμάνια της Μικράς Ασίας, τόσο απαραίτητες για τους Οθωμανούς στην κρίσιμη περίοδο του πρώ-του Βαλκανικού Πολέμου.

Η μεγάλη, η στρατηγική νίκη του πολέμου, κερδίθηκε στη θάλασσα. Ήταν αυτή που εάν χανόταν, μοιραία θα είχε άλλη εξέλιξη η ροή του πολέμου και η ιστορία θα ήταν διαφορετική.

Στο παρόν σημείωμα λόγω περιορισμών δια-τιθέμενου χώρου θα αναφέρω μόνο σε μορφή τίτλων τις ναυτικές επιχειρήσεις εκείνες που συνέ-τειναν περισσότερο στην επίτευξη ναυτικής κυρι-αρχίας και βοήθησαν τις επιχειρήσεις του Στρα-τού. Ως τέτοιες είναι γνωστές οι συγκρούσεις των δύο στόλων στο ακρωτήριο της Έλλης και νοτιο-δυτικά της Λήμνου, στις 3 Δεκεμβρίου 1912 και 5 Ιανουαρίου 1913 αντιστοίχως. Αντίθετα είναι σχετικά άγνωστες οι επιχειρήσεις αποκλεισμού των παραλίων της Ηπείρου και της Αλβανίας και η αποκοπή των ιταλικών και αυστροουγγρικών εμπορικών πλοίων τα οποία συντηρούσαν το ρεύμα ανεφοδιασμού του οθωμανικού στρατού, που υπερασπιζόταν τα Ιωάννινα.

Γνωστές είναι επίσης οι επιχειρήσεις απελευ-θέρωσης όλων των νησιών του Βορείου και Ανα-τολικού Αιγαίου από ναυτικά αποβατικά αγήματα και στις περιπτώσεις της Λέσβου και της Χίου, σε συνδυασμό με στρατιωτικές δυνάμεις. Άξιος μνεί-ας και πολύ σημαντικός ήταν ο αγώνας δρόμου μεταξύ των βουλγαρικών στρατιωτικών δυνάμε-ων και του ελληνικού στόλου για την κατάληψη

της χερσονήσου του Αγίου Όρους. Η επιχείρηση αυτή που διεξήχθη την 1η Νοεμβρίου από το αντιτορπιλικό Θύελλα κατ’ αρχήν και τα Αβέρωφ, Πάνθηρ και Ιέραξ αργότερα, διέσωσε το Άγιο Όρος από πολλές περιπέτειες που ενδεχομένως θα δημιουργούνταν, αν προλάβαιναν τα σπεύδο-ντα βουλγαρικά στρατεύματα να το καταλάβουν.

Δύο επιχειρήσεις που φανέρωναν το πνεύμα ηρωισμού με το οποίο το ναυτικό πολεμούσε τον προαιώνιο εχθρό ήσαν :

– Στις 18 Οκτωβρίου 1912 η διείσδυση στη Θεσσαλονίκη του τορπιλοβόλου 11 με Κυβερνή-τη τον Υποπλοίαρχο Ν. Βότση, που κατέληξε στον τορπιλισμό και βύθιση του τουρκικού θωρηκτού Φετχί Μπουλέντ.

– Στις 9 Νοεμβρίου 1912 η διείσδυση στο Αϊβαλί του τορπιλοβόλου 14 με Κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Περ. Αργυρόπουλο, ο τορπιλισμός και βύθιση τουρκικής κανονιοφόρου που ναυλο-χούσε εκεί.

Τέλος θα ήθελα να αναφέρω δύο δευτερεύ-ουσες επιχειρήσεις ως προς τα αποτελέσματά τους, οι οποίες όμως καταγράφηκαν ως παγκό-σμιες πρωτιές και διατηρούν τη σημασία τους για το Πολεμικό Ναυτικό:

– Στις 9 Δεκεμβρίου 1912 εκτελέσθηκε η πρώτη παγκοσμίως βολή τορπίλης σε πολεμική επιχείρηση, από το υποβρύχιο Δελφίν σε κατά-δυση εναντίον του τουρκικού ευδρόμου Μετζι-τιέ. Κυβερνήτης ήταν ο Πλωτάρχης Στέφανος Παπαρρηγόπουλος.

– Στις 24 Ιανουαρίου 1913 εκτελέσθηκε η πρώτη παγκοσμίως πτήση υδροπλάνου ναυτι-κής αεροπορίας επ’ ωφελεία ναυτικής δυνάμε-ως. Πιλότος ήταν ο Λοχαγός Μιχ. Μουτούσης και παρατηρητής ο Σημαιοφόρος Αριστ. Μωραϊτίνης.

Στις επιχειρήσεις του Ναυτικού δέσποζε η προσωπικότητα του Αρχηγού και η προτροπή

Κωνσταντίνος Ηλιάδης (Αθήνα 1903-1991): Προσωπογραφία ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη. Ελαιογραφία, 115x70cm, (Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 24: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

44 45

του για επίδειξη ακραίου επιθετικού πνεύματος στις όποιες συναντήσεις με τον εχθρό.

Δεν είναι δύσκολο να προσπαθήσεις να σκια-γραφήσεις την προσωπικότητα του αρχιτέκτονα της νίκης των Βαλκανικών Πολέμων, του Ναυάρ-χου Παύλου Κουντουριώτη. Είναι απλό, γιατί κι ο ίδιος ήταν απλός. Λιτός και απέριττος, σχεδόν ασκητικός, έδειχνε βαθιά αποστροφή προς τις επιδείξεις και τις κοσμικές εκδηλώσεις. Διατη-ρούσε ακλόνητη πίστη στον Θεό και πίστευε πως κάθε ενέργεια πρέπει να ξεκινά πάντοτε από την επίκληση της Θείας βοήθειας.

Αντιφατικός στη συμπεριφορά, συνειδητο-ποιημένος αριστοκράτης ως απόγονος υψηλής γενιάς αρχόντων της Ύδρας, ήξερε να προσεγγί-ζει και να μιλά καλύτερα απ’ τον καθένα τη γλώσ-σα του λαού, των αγαθών νησιωτών που συγκρο-τούσαν τα πληρώματά του, τα οποία διοίκησε στη ζωή του. Μιλούσε αρβανίτικα απ’ ευθείας στην ψυχή των ανδρών του και παρά το γεγονός ό,τι επέβαλε σκληρή πειθαρχία σε όλους, τους υπ’ αυτόν, αξιωματικούς και ναύτες, ήταν αγαπη-τός, γιατί πρώτος αυτός έδινε το παράδειγμα της προσήλωσης στο καθήκον και της αγάπης, μέχρι θυσίας, προς την πατρίδα.

Από τη διεξαγωγή των ναυτικών επιχειρήσε-ων των Βαλκανικών Πολέμων θα ήθελα να σχο-λιάσω τρία μόνο σημεία που χαρακτηρίζουν την ιδιοσυγκρασία του Ναυάρχου και περιγράφουν μόνα τους, πολύ εύγλωττα τον χαρακτήρα και την προσωπικότητά του.

Σημείο 1ο. Η επιλογή του ορμητηρίου του στόλου. Το 1897 ο Στόλος του Αιγαίου ναυλοχού-σε στο ορμητήριο των Ωρεών της Μαγνησίας με στόχο να βρίσκεται πλησιέστερα στο θέατρο των επιχειρήσεων που δικαιολογημένα θεωρεί-το το κεντρικό βόρειο Αιγαίο. Το 1912 τα επίση-μα σχέδια του Επιτελείου προέβλεπαν και πάλι τους Ωρεούς, ενώ μεγάλη συζήτηση γινόταν για τον όρμο της Αγίας Μαρίνας στον νότιο Ευβοϊκό ώστε να συντομευθούν οι οδοί επικοινωνίας με τον Ναύσταθμο. Κανείς δεν περίμενε την απο-

φασιστική επιλογή του αρχηγού. Θέτοντας πάνω απ’ όλα την εκπλήρωση της αποστολής του, που την έβλεπε αποκλειστικά σε μια αποφασιστική σύγκρουση με τον τουρκικό στόλο, παραβλέπο-ντας το πλήθος των αντιθέτων επιχειρημάτων και παραμερίζοντας τα πολλά μειονεκτήματα που συνεπαγόταν η επιλογή του, πλέει αποφασι-στικά, καταλαμβάνει τη Λήμνο και εγκαθίσταται στον ασφαλέστατο από καιρικές συνθήκες όρμο του Μούδρου, πενήντα μόλις μίλια από την έξο-δο των στενών των Δαρδανελίων. Με την κίνηση αυτή επιδεικνύει ένα άκρως επιθετικό πνεύμα.

Η μεγαλοφυής και ορμητική επιλογή του Ναυάρχου πιθανόν να ενήργησε εκφοβιστικά για τις τουρκικές ναυτικές δυνάμεις οι οποίες βράδυ-ναν αδικαιολόγητα κατά δύο περίπου μήνες να ανταποκριθούν και να επιχειρήσουν την έξοδό τους από την Προποντίδα και τα Δαρδανέλια.

Πολύ αργότερα στις δεκαετίες του ’20 και του ’30 έγινε πολύς λόγος και χύθηκε πολύ μελάνι για τη διεκδίκηση της πατρότητας της ιδέας χρησι-μοποιήσεως του Μούδρου ως ορμητηρίου του στόλου. Ο ίδιος ο Κουντουριώτης, ολύμπιος κι απόμακρος, δεν έλαβε ποτέ μέρος σ’ αυτή τη διελ-κυστίνδα τοποθετήσεων και αντεγκλήσεων. Στη στρατιωτική δεοντολογία είναι γνωστό πως σημα-σία έχει ποιος αναλαμβάνει την ιστορική ευθύνη μιας αποφάσεως και όχι ποιος την εισηγείται, αν υποθέσουμε πως κάποιος άλλος την εισηγήθηκε.

Σημείο 2ο. Η διεξαγωγή των δύο αποφασι-στικών ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου. Ο χειρισμός του ελληνικού στόλου, ουσιαστικά δηλαδή της ναυαρχίδας Αβέρωφ και της Μοίρας των θωρηκτών Ύδρα, Σπέτσαι και Ψαρά απέδει-ξε μιαν ακατάσχετη ορμητικότητα και επιθετικό πνεύμα συνοδευόμενο από περιφρόνηση προς τον θάνατο, που σπάνια συναντάται και λίγο απέ-χει από το να επικρίνεται από τις Επιτελικές Σχολές Πολέμου. Ιδιαίτερα στην πρώτη ναυμαχία, κατά τη φάση της καταδίωξης του τουρκικού στόλου, είναι γεγονός πως ο Αβέρωφ πέρασε μέσα στο βεληνεκές των επάκτιων πυροβολείων και αν

δεχόταν ένα σοβαρό πλήγμα ασφαλώς τα πράγ-ματα θα είχαν διαφορετική εξέλιξη. Στη φάση αυτή όταν λόγω υπερθέρμανσης των πυροβό-λων του Αβέρωφ ελαττώθηκε η ταχυβολία του, ο Ναύαρχος πήρε τη μεγάλη απόφαση. Με την ταχύτητα του πλοίου στο ψηλότερο σημείο, τα 22 καζάνια να αποδίδουν τη μεγίστη ισχύ τους, στόχευε την τουρκική ναυαρχίδα και έπλεε «πάση δυνάμει» να την εμβολίσει, να την κόψει στα δύο. Έφθασε μέχρις αποστάσεως 2.600 μέτρων. Οι Τούρκοι έφευγαν και δεν πίστευαν. Χώθηκαν τρο-μαγμένοι στα στενά απ’ όπου δεν ξαναβγήκαν για ένα μήνα. Μετά από χρόνια ο Ναύαρχος διηγιόταν σε κάποιους φίλους του για εκείνη τη στιγμή:

«Είδα εκείνη την ώρα σαν όραμα πάνω στους δύο κάβους των Στενών τον παππού μου και τον Μιαούλη, να μου κάνουν νόημα και να

με καλούν. Και όρμησα πάνω τους»

Σημείο 3ο. Εφαρμογή των αρχών του πολέ-μου. Τη νύχτα της Πρωτοχρονιάς προς τη 2η του Γενάρη του 1913 (παλαιό ημερολόγιο), μέσα σε πολύ δυσμενείς καιρικές συνθήκες θύελλας με καταιγίδες, το θωρακισμένο καταδρομικό Χαμιδιέ διέλαθε απαρατήρητο και ανεντόπιστο κινήθηκε στο Αιγαίο, ως επιδρομικό.

Στις 2 Ιανουαρίου το πρωί ξημερώθηκε έξω απ’ το λιμάνι της Σύρου, όπου βομβάρδισε το εξοπλισμένο εμπορικό «Μακεδονία» το οποίο βρισκόταν εκεί λόγω βλάβης πηδαλίου.

Η επιχείρηση θεωρήθηκε από τον Ναύαρχο σαν μια καλά προσχεδιασμένη παραπλανητική κίνηση εκ μέρους του τουρκικού ναυαρχείου, που απέβλεπε να παρασύρει κάποιο τμήμα του ελληνικού στόλου να αποσπασθεί από τον Μού-

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο Ναύαρχος Π. Κουντουριώτης επί του αντιτορπιλικού Σφενδόνη, κατευθύνονται προς τη Θεσσαλονίκη. Εκεί, ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα ηγηθεί του κινήματος της Εθνικής Άμυνας και θα σχηματίσει προσωρινή κυβέρνηση. Σεπτέμβριος 1916. (Φωτογραφία αγνώστου. Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 25: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

46 47

δρο και να κυνηγήσει το επιδρομικό. Εν προκει-μένω μόνο ο Αβέρωφ είχε αυτή τη δυνατότητα λόγω ταχύτητας. Πράγματι η ελληνική κυβέρ-νηση θορυβήθηκε και συνέστησε στον αρχηγό του στόλου να επιληφθεί αποσπώντας Μοίρα του στόλου υπό τον Αβέρωφ. Ο Κουντουριώτης έχοντας την υποψία ότι επρόκειτο για τουρκικό τέχνασμα και εφαρμόζοντας με σταθερότητα την αρχή του πολέμου «εμμονή στον σκοπό» αρνή-θηκε να συμμορφωθεί, πείθοντας την κυβέρνηση να αναστείλει τη διαταγή της.

Σε τρεις μέρες, την 5η Ιανουαρίου, ο τουρκι-κός στόλος εξέπλευσε των Στενών και κινήθηκε προς τον Μούδρο για να συναντήσει τον ελλη-νικό. Η ναυμαχία της Λήμνου επέφερε το τελει-ωτικό πλήγμα στον τουρκικό στόλο και κρίθηκε από την ευστοχία των ελληνικών πυρών αυτή τη φορά. Διήρκεσε μόνο 20 λεπτά και στη συνέχεια εξελίχθηκε σε μια άτακτη φυγή των τουρκικών πλοίων προς τα Στενά, έχοντας τα θωρηκτά μόλις επιπλέοντα με πυρκαγιές, σημαντικές ζημιές πολ-λούς νεκρούς και τραυματίες.

Στον δεύτερο Βαλκανικό πόλεμο ο στόλος υπό την καθοδήγηση του Κουντουριώτη προσέ-φερε και πάλι σημαντικές υπηρεσίες στην απε-λευθέρωση της Θράκης με την απόλυτη κυριαρ-χία στα παράλιά της.

Μετά το ένδοξο πέρας των Βαλκανικών Πολέ-μων ο Κουντουριώτης προάγεται σε Αντιναύαρχο και γίνεται ο πρώτος που θα καταλάβει αυτό το βαθμό στο Πολεμικό Ναυτικό. Η προαγωγή του εκείνη έγινε:

«...δι εξαιρετικάς εν πολέμω υπηρεσίας, παρασχεθείσας υπ’ αυτού τη Πατρίδι, εν τη εκτελέσει των καθηκόντων του, ως αρχηγού του στόλου του Αιγαίου»

Το καλοκαίρι του 1915 ο Κουντουριώτης επι-βαίνων του Αβέρωφ επισκέφθηκε την Κρήτη η οποία είχε συνενωθεί με την Ελλάδα κατά τη διάρ-κεια των Βαλκανικών Πολέμων. Η υποδοχή που

του επιφυλάχθηκε στα Χανιά είχε τόσο ενθουσι-ασμό, παλμό και συγκίνηση, που άφησε εποχή.

Στη συνέχεια παραμένοντας Ναύαρχος εν ενεργεία, διετέλεσε Υπουργός των Ναυτικών στην κυβέρνηση Στ. Σκουλούδη από τον Οκτώ-βριο του 1915 έως τον Ιούνιο του 1916. Κατά την υπουργική του θητεία αποδεικνύεται εξαιρετικά προσεκτικός και σώφρων στη διαχείριση των εθνικών θεμάτων, σε αντίθεση με την ορμητικό-τητα που είχε επιδείξει ως αρχηγός στόλου. Δια-φώνησε με την κυβέρνηση στην οποία μετείχε στο θέμα της ουδετερότητας και υποστήριξε τη συμμαχία με την Αντάντ.

Θα ήθελε να τονίσω ένα σημείο που σκιαγρα-φεί καθαρά την ψυχοσύνθεση και την προσωπι-κότητα του Ναυάρχου.

Ο Κουντουριώτης ήταν φιλοβασιλικός, όσο κι αν αυτό ακούγεται παράδοξο κι αντιφατικό. Αγα-πούσε τον θεσμό σαν μια εγγύηση της ενότητας και της συνέχειας του κράτους και ο σεβασμός του στον θρόνο ήταν αποτέλεσμα της φλογερής φιλοπατρίας του χωρίς κανένα ίχνος προσωπο-λατρείας.

Είναι γεγονός πως ο Βασιλεύς Κωνσταντί-νος έτρεφε μεγάλη συμπάθεια προς το πρόσω-πό του, λόγω της προϋπηρεσίας του Ναυάρχου ως υπασπιστή του πατέρα του, Γεωργίου. Παρά ταύτα όταν ο Ναύαρχος θεώρησε το 1916 ότι το καθήκον προς την πατρίδα τον καλούσε να λάβει θέση στο πλευρό του μεγάλου πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου δεν δίστασε στιγμή και τάχθηκε ολόψυχα, ως μέλος της τριανδρίας της Δημοκρατικής Άμυνας, (Βενιζέλος, Κουντουριώ-της, Δαγκλής) στην επαναστατική κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης.

Στο σημείο αυτό είναι επιβεβλημένο να παρατεθεί ένα απόσπασμα από επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου που γράφτηκε την 30η Αυγούστου 1916 και στην οποία διαφαίνεται η εκτίμηση που έτρεφε ο Εθνάρχης στο πρόσωπο του Ναυάρχου, όπως άλλωστε και ολόκληρος ο ελληνικός λαός:

Αθήναι 30 Αυγούστου 1916.Φίλτατε Ναύαρχε.Τα πράγματα φθάνουν εις το απροχώρη-

τον. Μετά την παραίτησιν του κ. Ζαΐμη και την συγκρότησιν της νέας κυβερνήσεως και την υπό των Βουλγάρων ουσιαστικήν κατάληψιν της Καβάλλας δεν πρέπει να μας μένη καμμία αμφιβολία.

…………………………………………..Ναύαρχε ! Κάμε τον σταυρόν σου εις το

όνομα του Θεού. Σε εξορκίζω προς τούτο. Άλλη οδός σωτηρίας δεν έμεινε δια την Ελλάδα. Δεν έχομεν το δικαίωμα ούτε σεις ούτε εγώ ν’ αφή-σωμεν να συμπληρωθή η καταστροφή, χωρίς να επιδιώξωμεν την σωτηρίαν.

Εάν, φίλτατε ναύαρχε, αρνηθήτε να κινηθή-τε, εν καθήκον μου υπολείπεται. Να καταγγείλω εις το έθνος τον όλεθρον εις τον οποίον σύρε-ται και να δηλώσω ότι, μη έχων την δύναμιν να αποτρέψω τον όλεθρον, αλλά και μη θέλων να παρίσταμαι σιωπηλός μάρτυς της καταστρο-φής και της ατιμώσεως, φεύγω οριστικώς από την Ελλάδα.

Ναύαρχε ! Εις χείραν πάλιν Κουντουριώτη κρέμεται η σωτηρία του έθνους, εφ’ όσον είνε ακόμη καιρός.

Με αισθήματα εξόχου τιμής και αδελφικής αγάπης, υμέτερος

(Υπογραφή)Ελευθέριος Βενιζέλος»

Μεγάλες και ιστορικές στιγμές του έθνους, όπως διαγράφονται από την ιδιωτική αλληλογρα-φία δύο μεγάλων ανδρών, που ζούσαν, αγωνίζο-νταν και ανέπνεαν για το έθνος και την ελληνική πατρίδα.

Έγινε έτσι συμπαραστάτης του δημιουργού της μεγάλης Ελλάδας καθ’ όλη τη μέχρι το 1920 επική περίοδο των ελληνικών θριάμβων προσφέ-ροντας στο κίνημα της Θεσσαλονίκης την πανελ-λήνια αποδοχή του. Ούτε προσωπικές συμπάθει-ες, ούτε οικογενειακές καταβολές, τον εμπόδισαν

μπροστά σ’ αυτό που πίστεψε ύψιστο συμφέρον για την πατρίδα.

Στις 14 Ιουνίου 1917 επιστρέφοντας στην Αθήνα μαζί με την κυβέρνηση Βενιζέλου ανα-λαμβάνει το Υπουργείο των Ναυτικών και ανα-στυλώνει το ηθικό των ανδρών του κλάδου, που τόσο είχε ταλαιπωρηθεί από τις περιπέτειες των αγγλο – γαλλικών κατασχέσεων και καταλήψεων

Το 1919 καταλαμβάνεται από το όριο ηλικίας

Επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου της 30ης Αυγούστου 1916 προς το Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. (Αρχείο ΕΛΙΑ).

Page 26: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

48 49

και στις 2 Δεκεμβρίου αποχωρεί από την ενεργό υπηρεσία του Ναυτικού τιμής ένεκεν ως Ναύαρ-χος, με την ήρεμη γαλήνη του ανδρός που πρό-ταξε πάντα το καθήκον προς την πατρίδα έναντι όποιας προσωπικής επιδίωξης.

Μετά τον θάνατο του Βασιλέως Αλέξανδρου η γενική εκτίμηση και αποδοχή στο πρόσωπό του τον ανεβάζει στο αξίωμα του Αντιβασιλέα, στο οποίο παρέμεινε μέχρι τις εκλογές της 1ης Νοεμ-βρίου 1920.

Αποτελεί χαρακτηριστικό της ποιότητας των

πολιτικών του αντιπάλων, ότι τον Δεκέμβριο του 1921 επιχειρούν απόπειρα δολοφονίας εναντίον του, με αποτέλεσμα τον τραυματισμό του.

Μετά την Μικρασιατική καταστροφή και την απομάκρυνση του Βασιλέως Γεωργίου Β΄ η κοινή εμπιστοσύνη και ο σεβασμός τον φέρουν και πάλι για δεύτερη φορά στο αξίωμα του Αντιβασιλέα.

Τον Μάρτιο του 1924 μετά την ανακήρυξη της αβασίλευτης Δημοκρατίας η εθνοσυνέλευ-ση του αναθέτει προσωρινά τα καθήκοντα του Προέδρου της Δημοκρατίας.

Τον Μάρτιο του 1926 με την κήρυξη της δικτατορίας του Πάγκαλου διαμαρτύρεται, παραι-τείται, αποχωρεί και πηγαίνει να ιδιωτεύσει στην Ύδρα. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα της επιστολής που του αποστέλλει ο Πάγκαλος την ίδια ημέρα της επιβολής της Δικτατορίας, παρα-καλώντας τον να αποσύρει την παραίτησή του:

Πρόεδρος Υπουργικού Συμβουλίου 26 Μαρτίου 1926Σεβαστέ μου κ. Πρόεδρε………………………………………..Κύριε Πρόεδρε θεωρώ καθήκον μου να επι-

καλεσθώ τον εγνωσμένον πατριωτισμόν σας όπως δεχθήτε να αποσύρετε την παραίτησίν σας την οποίαν άλλωστε δεν εκάμαμε γνωστήν ούτε εδημοσιεύσαμε.

Εν ανάγκη μπορείτε να μείνετε 5 – 6 ημέρες ή και οριστικώς εν Ύδρα διότι ελπίζω ότι εντός 2 ή τριών το πολύ μηνών θα ρυθμίσωμεν δι εκλο-γών την κατάστασιν οπότε πλέον αν δεν θέλετε θα μπορείτε να αποσυρθήτε οριστικώς με την γαλήνην της συνειδήσεως πλήρη ότι επιτελέ-σατε το καθήκον σας εις τας κρισίμους αυτάς στιγμάς.

(Υπογραφή)Θεόδωρος Πάγκαλος»

Στις 26 Αυγούστου του 1926 ο Δικτάτορας ανατρέπεται και ο Κουντουριώτης επανέρχεται στην Προεδρία της Δημοκρατίας. Είναι η εποχή

που γίνεται δεύτερη απόπειρα δολοφονίας του έξω από το Δημαρχείο των Αθηνών.

Τον Μάιο του 1929 η εθνοσυνέλευση τον εκλέγει τακτικό Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα έχουμε ένα ακόμα δείγμα του ιδεαλισμού του Παύλου Κουντουριώ-τη. Μόλις αντιλαμβάνεται τα πρώτα συμπτώματα προσβολής του από ασθένεια Πάρκινσον παραι-τείται την 10η Δεκεμβρίου 1929, επτά μόνο μήνες μετά την εκλογή του.

Στέλνει μήνυμα στον Ελευθέριο Βενιζέλο μέσω του πρέσβη αδελφού του:

«Παραιτήθηκα γιατί αυτό επέβαλε το εθνι-κό συμφέρον. Τα χέρια μου άρχισαν να τρέμουν. Όταν θα ήρχοντο να μα επισκέπτονται οι ξένοι πρέσβεις θα το αντιλαμβάνοντο. Οι σκέψεις και οι κρίσεις τους θα ήσαν δυσμενείς δια την πατρίδα.»

Αποσύρεται οριστικά από τα κοινά περιο-ριζόμενος σε απλή ζωή μεταξύ του σπιτιού του στο Παλαιό Φάληρο και της αγαπημένης του Ύδρας.

Στις 22 Αυγούστου 1935 έδυσε ήσυχα και ήρεμα και κατά την επιθυμία του η σορός του μεταφέρθηκε στον πέτρινο τάφο που είχε ο ίδι-ος ετοιμάσει κάτω από το αρχοντικό του στην Ύδρα, να αγναντεύει το πέλαγος που τόσο αγά-πησε και μέσα στο οποίο μεγαλούργησε. Μπρος στον ανοιχτό τάφο τον μεγάλο Ναύαρχο απο-χαιρέτησε ο τότε Αρχηγός του Στόλου Ναύαρ-χος Σακελλαρίου οι τελευταίες λέξεις του οποίου ήταν «...Απέρχεσαι ακόμη του κόσμου τούτου με την βιβλική σου ευσέβειαν και ευλάβειαν προς την πίστιν των πατέρων μας, δικαίως κατακτήσας τον τίτλον του αγίου.»

Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης υπήρξε μία από τις πλέον ευγενικές φυσιογνωμίες του πανθέου των θαλασσινών ηρώων του ελληνι-σμού. Έχοντας την ορμητικότητα των ναυμάχων του 1821 ήταν γεννημένος ναύτης, προικισμένος

με βαθύ στρατηγικό και τακτικό ένστικτο, πολιτι-κός, διπλωμάτης, ανθρωπιστής, με διαίσθηση και ενόραση. Αν θα έπρεπε με δυο λόγια να περιγρά-ψουμε τον χαρακτήρα του Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη θα αναφέραμε την σεμνότητα και την αγάπη του προς τον Θεό, την πατρίδα και το Ναυτικό. Είχε συνείδηση του ενδόξου παρελθό-ντος της οικογενείας του και αγωνιούσε να φανεί αντάξιος των προγόνων του. Ποτέ δεν ζήτησε τα αξιώματα που κατέλαβε.

Χαρακτηριστική είναι η πρώτη παράγραφος της διαθήκης του:

«Έζησα πιστός εις την Χριστιανικήν θρη-σκείαν και εις την Ανατολικήν Ορθόδοξον εκκλησίαν. Ηγάπησα δι’ όλης της ψυχής μου την πατρίδαν μου. Κατά το μέτρον των δυνά-μεών μου και τη βοήθεια του Θεού εξετέλεσα το καθήκον μου. Ατενίζω ήρεμος την κρίσιν της ιστορίας.»

Οι Αξιωματικοί του Ναυτικού θυμούνται πάντα με σεβασμό τον μεγάλο Ναύαρχο που σφράγισε με τη δική του αξιοπρεπή και ωφέλιμη παρουσία την ελληνική ιστορία του 20ου αιώνα. Όπως δε συνηθίζαμε εμείς οι παλαιότεροι, όταν τα καράβια του Ναυτικού παρέπλεαν την πόλη της Ύδρας απένεμαν τιμητικό χαιρετισμό με σήμανση «Γενικής Ακινησίας» προς τον πέτρινο σταυρό του λιτού τάφου του Ναυάρχου. Σ’ αυτές τις στιγμές, με το πλήρωμα παρατεταγμένο σε στάση προσοχής, λες και βλέπαμε τον Ναύαρ-χο αλλοπαρμένο στη γέφυρα του Αβέρωφ, που άφριζε σκίζοντας τα κύματα, μέσα σε λάμψεις κανονιοβολισμών και βροχή οβίδων, να αντικρί-ζει τους προγόνους του να σκιαγραφούνται στα βουνά και στους κάβους της Μικράς Ασίας και να τον καλούν κοντά τους, προς τον θάνατο και τη δόξα.

Στ’ αυτιά μας ηχούσαν τα ίδια τα λόγια του Ναυάρχου, να υπαγορεύουν το θρυλικό του σήμα, προς τα πλοία του στόλου:

Επιστολή Θεοδώρου Πάγκαλου της 26ης Μαρτίου 1926 προς το Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη. (Αρχείο ΕΛΙΑ).

Page 27: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

50 51

«Με την δύμαμιν του Θεού και τας ευχάς του Βασιλέως μας και εν ονόματι του Δικαίου, πλέω μεθ’ ορμής ακαθέκτου, με την πεποίθησιν της νίκης, εναντίον του εχθρού του γένους.

Κουντουριώτης»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βάρφης Κ., «Αφιέρωμα για τον Παύλο Κουντουριώτη»,

Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 452, 1988, σ. 33-36.

Λισμάνης Δ, «Ευλαβείς ιστορικές μνήμες που παρα-

δειγματίζουν», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 419, 1983,

σ. 1-3.

Λισμάνης Δ., «65 χρόνια από το θάνατο του Ναυάρχου

Παύλου Κουντουριώτη», Ναυτική Επιθεώρηση, τ.

525, 2000, σ. 225-230.

Παΐζης – Παραδέλης Κ., «Το Πολεμικό Ναυτικό. Ο Ναύαρ-

χος Παύλος Κουντουριώτης» Επτά Ημέρες, Καθημε-

ρινή, 7/7/1996, σ. 32.

Σκαράκης Ν., Χρόνια Θύελλας και πάθους : Ναύαρχος Παύ-

λος Κουντουριώτης, Πειραιάς 1990.

Σολιώτης Χ., «Οι οδηγίες Μάχης του Κουντουριώτη στις

ναυμαχίες του 1912 – 13», Ναυτική Επιθεώρηση, τ.

424, 1983, σ. 311-324.

Φωκάς Δ., «Ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης ο νικη-

τής της Έλλης», Διάλεξη στην Αθηναϊκή Λέσχη, Ανά-

τυπο, Αθήναι 1956.

ΕΛΙΑ. Κατάλοιπα Παύλου Κουντουριώτη. Υποφάκελος

1.1

Ο Γιάννης Παλούμπης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1939. Τις γυμνασιακές του σπουδές τις έκα-με στο Α΄ Γυμνάσιο Αρρένων της Αθήνας στην Πλάκα. Εισήλθε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το 1955 και απεφοίτησε το 1959 ως Σημαιοφόρος. Υπηρέτησε σε πλοία και υπηρεσίες του Στόλου. Το 1969 κατόπιν εξετάσεων επελέγη να φοιτήσει στο Naval Postgraduate School Monterey California, USA για απόκτηση ειδικότητας μηχανολόγου Όπλων. Απεφοίτησε το 1972 και επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου τοποθετήθηκε στη Διοίκηση Ταχέων Σκαφών. Από το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο έλαβε τα πτυχία Bachelor, Master, Engineer στην ηλεκτρολογία και ηλεκτρονικά. Έλαβε μέρος στις 8ωρες ειδικές εξετάσεις του Εθνικού μετσοβίου Πολυτε-χνείου και ανεγνώρισε το δίπλωμά του ως μηχανολόγου Ηλεκτρολόγου.

Τον μάιο του 1973, λόγω της συμμετοχής του στο Κίνημα του Ναυτικού εναντίον της δικτατορίας, συνελήφθη και αποτάχθηκε από το ΠΝ. Εργάσθηκε στην ΙΒμ Ελλάς και μετά την πτώση της δικτατορίας επανήλθε στις τάξεις του ΠΝ ως μηδέποτε απομακρυνθείς.

Τον Νοέμβριο του 1974 επελέγη από τον τότε Υπουργό Εθνικής Άμύνας, μαζί με δύο ακόμη πρώην αποτάκτους Αξιωματικούς του ΠΝ και συμμετέσχε στην προσαγωγή στην Κέα των πέντε πρωτεργατών της δικτατορίας. Το 1975 κατέθεσε ως μάρτυς κατηγορίας στη δίκη των βασανιστών της δικτατορίας για τα βασανιστήρια τα οποία υπέστη κατά την κράτησή του στο ΕΑΤ/ΕΣΑ.

Το 1976 απεστάλη στη Γαλλία (Παρίσι και Χερβούργο) ως συντονιστής της παραλαβής και επόπτης οπλισμού των εκεί ναυπηγουμένων τεσσάρων πυραυλακάτων. Στη συνέχεια πέρασε από διάφορες θέσεις στο ΠΝ. Διοικητής μοίρας Πυραυλακάτων, Επιστολέας Διοίκη-σης Ταχέων Σκαφών, Κυβερνήτης Αντιτορπιλικού, Διευθυντής Ναυτικών Όπλων Ναυστάθ-μου Σαλαμίνας.

Το 1986 τοποθετήθηκε Διοικητής Στολίσκου Ταχέων Σκαφών, αργότερα Διευθυντής Κλά-δου Διοικητικής μέριμνας του ΓΕΝ και μετέπειτα Διοικητής Αντιτορπιλικών και Φρεγατών.

Το 1989 προήχθη σε Υποναύαρχο και τοποθετήθηκε Υπαρχηγός του ΓΕΝ και το 1991 προήχθη σε Αντιναύαρχο και τοποθετήθηκε Α΄ Υπαρχηγός ΓΕΕΘΑ, απ’ όπου αποστρατεύθηκε τον Φεβρουάριο του 1992.

μετά την αποστρατεία του εργάσθηκε σε διάφορες θέσεις του ιδιωτικού τομέα.

ΒΙΟΓΡΑφΙΚΟ

Page 28: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

52 53

Τα ναυπηγικά χαρακτηριστικά του Θ/Κ ΑβέρωφΤου Αρχιπλοιάρχου εα ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Γ. ΑΛΟΥΡΔΑ ΠΝ

Όποιος χάνεται μέσα στις αντιλήψεις της δικής του εποχής, έχει την τάσηνα εκλαμβάνει πάντοτε το νεώτερο ως το καλύτερο και γι’ αυτότου είναι αδύνατο να πράξει κάτι εξαιρετικό.

Carl von Clausewitz

Page 29: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

54 55

Η περίοδος του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα είναι η περίοδος κατά την οποία η ναυπηγία από εμπειρική τέχνη εξελίσσεται σε τεχνολογία και περιλαμβάνει όλους τους τομείς της εφηρμοσμέ-νης επιστήμης που απαιτούνται για την σχεδίαση και την κατασκευή πλοίων. Είναι η εποχή που η μηχανή αντικαθιστά το ιστίο και ο χάλυβας αντι-καθιστά το ξύλο. Στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν κατασκευάσθηκε ο Αβέρωφ, η ναυπηγία έχει προ-χωρήσει σημαντικά και χρησιμοποιεί πλέον υπο-λογισμούς αντί εμπειρικούς κανόνες και εικασίες.

ΕισαγωγήΤο πλοίο Γεώργιος Αβέρωφ, αν και είναι γνωστό ως θωρηκτό (battleship), ανήκει στην πραγμα-τικότητα στην κατηγορία των θωρακισμένων καταδρομικών (armoured cruiser), incrociatore corazzato όπως αναγράφεται στα ιταλικά σχέδια του. Ο Αβέρωφ ναυπηγήθηκε στα Ναυπηγεία Orlando στο Livorno της Ιταλίας. Σχεδιαστής ήταν ο μηχανικός Giuseppe Orlando. Το θωρη-κτό είναι της κλάσης Pisa με αδελφά πλοία τα Amalfi και Pisa, τα οποία υπηρέτησαν στο Ιταλικό

Ναυτικό (Regia Marina). Οι Ιταλοί ναυπηγοί ήταν πρωτοπόροι στην σχεδίαση των πρώτων θωρα-κισμένων ατμοπλοίων (ironclads), και των θωρη-κτών πλοίων pre-dreadnought και dreadnought. Ο Αβέρωφ ανήκει στην μεγάλη κατηγορία των πλοίων pre-dreadnought.

Σχεδίαση πολεμικών πλοίων στις αρχές του 20ου αιώναΗ σχεδίαση πολεμικών πλοίων στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν, όπως και σήμερα, μία επανα-ληπτική διεργασία, η οποία βασιζόταν σχεδόν πάντοτε σε μία προγενέστερη επιτυχημένη σχε-δίαση. Το σημείο εκκίνησης ήταν ο οπλισμός που έπρεπε να φέρει το νέο πλοίο, δηλαδή κυρίως ο τύπος, το διαμέτρημα και ο αριθμός των πυρο-βόλων, και ο οποίος αντιστοιχούσε σε ένα συγκε-κριμένο βάρος. Η σχεδίαση της κλάσης Pisa βασί-σθηκε στην προγενέστερη σχεδίαση του θωρη-κτού Regina Elena (14.317 tons – 144,5 m).

Όλα τα πλοία γραμμής, θωρηκτά ή καταδρο-μικά, χαρακτηριζόταν από δύο εκτοπίσματα, το κανονικό (normal) και το εκτόπισμα πλήρους

φόρτου (full load). Το κανονικό εκτόπισμα που ήταν και το εκτόπισμα δοκιμών περιλάμβανε μέρος μόνο του φόρτου καυσίμου, το 30% μέχρι το 50% της μέγιστης ποσότητας που μπορούσαν να χωρέσουν οι αποθήκες (δεξαμενές) του πλοί-ου. Το βάρος αυτό του καυσίμου αναφερόταν ως ονομαστικό (legend).

Το κανονικό εκτόπισμα του Αβέρωφ αναφέ-

ρεται στα σχέδιά του ως 10.200 tons και αποτε-λεί στρογγύλευση του εκτοπίσματος των 10.118 tons που αντιστοιχεί στην ίσαλο σχεδίασης. Το ονομαστικό βάρος καυσίμου που έφερε ήταν 660 tons άνθρακα, και το συνολικό 1.542 tons.

Στον παραπάνω Πίνακα 1 φαίνεται ενδεικτικά, για λόγους αναγωγής και σύγκρισης, η κατανομή των βαρών του εκτοπίσματος πλήρους φόρτου

Κατανομή Βαρών Πλήρους φόρτου Θωρηκτό φρεγάτα

Σκάφος (hull) 32,0 % 35,0 %

Θωράκιση (armor) 24,0 % 0,0 %

Οπλισμός (armament) 17,0 % 8,0 %

Εγκατάσταση Πρόωσης (propulsion plant) 9,5 % 20,0 %

Εξοπλισμός (outfit) 3,5 % 22,0 %

Καύσιμο (fuel) 14,0% 15,0 %

Η καθέλκυση του Αβέρωφ. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος)

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

ΣΧΕΔΙΟ 1 Εγκάρσιες Τομές Θ/Κ Αβέρωφ

Page 30: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

56 57

ενός θωρηκτού της αρχής του 20ου αιώνα και μίας φρεγάτας του τέλους του 20ου αιώνα. Στο βάρος του οπλισμού της φρεγάτας περιλαμβά-νεται το σύνολο του συστήματος μάχης.

Σχήμα πλοίου – κατασκευήΤο σχήμα του Αβέρωφ είναι χαρακτηριστικό της εποχής, έχει εμβολοφόρο πρώρα, πρύμνη κατα-δρομικού και ελαφρά ελάττωση του πλάτους άνω της ισάλου γραμμής (εσοχή - tumble home). Οι ναυπηγικές γραμμές (εγκάρσιες τομές) φαί-νονται στο Σχέδιο 1 και οι κύριες διαστάσεις και τα υδροστατικά χαρακτηριστικά στον Πίνακα 2. Ληφθεί υπόψη ότι η πρωραία κάθετος ορίζεται στην αρχή της ισάλου σχεδίασης και η πρυμναία κάθετος ορίζεται στον άξονα του πηδαλίου. Ο Αβέρωφ είναι κατασκευασμένος από κοινό ναυπηγικό χάλυβα, πλην της θωράκισης. Οι συνδέσεις μεταξύ ελασμάτων και ενισχυτικών γίνονταν εξ ολοκλήρου με καρφώσεις και τα υλικά κατασκευής (ελάσματα, ενισχυτικά και καρφιά) υποβάλλονταν σε δοκιμές αντοχής. Για

τα πολεμικά πλοία της εποχής γίνονταν υπολογι-σμοί διαμήκους αντοχής σε κάμψεις θετικές και αρνητικές (hogging, sagging) και χρησιμοποι-ούνταν διαμήκη ενισχυτικά, κυρίως εντός των διπυθμένων.

Έχει τρία συνεχή καταστρώματα: Το άνω ή εξωτερικό κατάστρωμα (piano di coperta), το κύριο ή κατάστρωμα μάχης (piano di batteria) και το κάτω ή κατάστρωμα διαδρόμου (corridoio). Το

Θ/Κ ΑΒΕΡΩφ ΚΥΡΙΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΥΔΡΟΣΤΑΤΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

Μήκος Μεταξύ Καθέτων 130,000 m

Μήκος Ολικό 140,060 m

Μήκος Ισάλου Σχεδίασης 137,200 m

Πλάτος επί των Νομέων 21,000 m

Μέγιστο Πλάτος (μετά εξωτερικού περιβλήματος) 21,058 m

Ύψος Εξωτερικού Καταστρώματος στο Μέσον (από την βασική γραμμή) 12,30 m

Βύθισμα Σχεδίασης στη Πρυμναία Κάθετο (από την βασική γραμμή) 7,400 m

Βύθισμα Σχεδίασης στη Πρωραία Κάθετο (από την βασική γραμμή) 6,900 m

Βύθισμα Σχεδίασης στο Μέσον (από την βασική γραμμή) 7,150 m

Διαγωγή Πρυμναία 0,500 m

Πρυμναίο Βύθισμα (από την τρόπιδα) 7,433 m

Πρωραίο Βύθισμα (από την τρόπιδα) 6,933 m

Μέσον Βύθισμα (από την τρόπιδα) 7,183 m

Όγκος Γάστρας 9.738 m3

Όγκος Γάστρας (μετά εξωτερικού περιβλήματος και παρελκομένων) 9.862 m3

Εκτόπισμα Κανονικό (μετά εξωτερικού περιβλήματος και παρελκομένων) 10.118 t

Εκτόπισμα ανά 1 cm βυθίσεως άνωθεν της Ισάλου Σχεδίασης 18,950 t

Επιφάνεια Μέγιστου Νομέα 131,950 m2

Επιφάνεια Μέγιστου Νομέα (μετά εξωτερικού περιβλήματος) 132,700 m2

Επιφάνεια Ισάλου 1838,900 m2

Επιφάνεια Ισάλου (μετά εξωτερικού περιβλήματος) 1847,000 m2

Κατακόρυφη θέση του Κέντρου Αντώσεως 4,201 m

Διαμήκης απόσταση του Κέντρου Πλευστότητας από την Πρυμναία Κάθετο 58,220 m

Διαμήκης απόσταση του Κέντρου Αντώσεως από την Πρυμναία Κάθετο 59,496 m

Εγκάρσια Μετακεντρική Ακτίνα 4,761 m

Διαμήκης Μετακεντρική Ακτίνα 162,300 m

Ροπή Μεταβολής της Διαγωγής κατά 1 cm 124,800 tm

Βρεχόμενη Επιφάνεια Γάστρας 2680,00 m2

Βρεχόμενη Επιφάνεια Παρελκομένων 150,00 m2

Βρεχόμενη Επιφάνεια Συνολική 2830,00 m2

Λόγος Μήκους προς Πλάτος 6,515

Λόγος Πλάτους προς Βύθισμα 2,932

Συντελεστής Γάστρας 0,499

Πρισματικός Συντελεστής 0,565

Συντελεστής Μέσης Τομής 0,876

Συντελεστής Ισάλου Επιφανείας 0,640

Συντελεστής Λυγηρότητας 6,400

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Το ιταλικό θωρακισμένο καταδρομικό Pisa, αδελφό του Αβέρωφ, σε φωτογραφία του 1932. Ο πλωριός ιστός προστέθηκε τη δεκαετία του 1920. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος)

Σχεδιάγραμμα του Αβέρωφ από το brassey’s Naval and shipping annual του 1924. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος)

Page 31: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

58 59

κάτω κατάστρωμα, που αποτελεί την οροφή του μηχανοστασίου και των λεβητοστασίων, κάμπτε-ται στα άκρα του κατά το εγκάρσιο και κατά το διάμηκες για λόγους προστασίας του εσωτερικού του πλοίου, όπως θα δούμε παρακάτω.

Τα διπύθμενα αποτελούν βασικό στοιχείο της κατασκευής, φέρουν διαμήκη ενισχυτικά, έχουν ύψος 1,10 m και είναι στεγανά σε μήκος 57,0 m. Το στεγανό τους τμήμα χωρίζεται σε 36 δεξαμε-

νές συνολικής χωρητικότητας 1093 m3, κάποιες από τις οποίες χρησιμοποιούνταν ως δεξαμενές τροφοδοτικού ύδατος για τους λέβητες.

Στο Σχέδιο 2 φαίνεται η διαμήκης τομή του πλοίου, στο Σχέδιο 3 η μέση τομή του, που είναι εντός του πρυμναίου λεβητοστασίου (φαίνονται

τέσσερις λέβητες) και στο Σχέδιο 4 η τομή του στο νομέα 12 πρύμα, που είναι εντός του μηχανο-στασίου (φαίνονται οι δύο κύριες μηχανές).

Ευστάθεια – στεγανή υποδιαίρεσηΤο μετάκεντρο, το μετακεντρικό ύψος και οι πρώτοι υπολογισμοί ευστάθειας εμφανίζονται στα βιβλία της ναυπηγικής τέχνης και επιστήμης την δεκαετία του 1730. Την δεκαετία του 1860 άρχισε να διαπιστώνεται η σημασία της καμπύ-λης στατικής ευστάθειας στην ευστάθεια και αξιοπλοΐα των πλοίων. Στις αρχές του 20ου αιώνα γίνονταν συστηματικοί υπολογισμοί της καμπύ-λης στατικής ευστάθειας και του μετακεντρικού ύψους σε όλες τις πιθανές καταστάσεις φόρτου ενός πολεμικού πλοίου. Δεν υπήρχαν κριτήρια,

Σχεδιάγραμμα των Amalfi - Pisa από το brassey’s Naval and shipping annual του 1924. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος) Μέση Τομή Θ/Κ Αβέρωφ.

Τομή στον Νομέα 12 Πρύμα Θ/Κ Αβέρωφ.

Διαμήκης Τομή Θ/Κ Αβέρωφ.

Page 32: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

60 61

αλλά γίνονταν σύγκριση των καμπύλων στατικής ευστάθειας του πλοίου με αυτές άλλων πλοίων που είχαν ικανοποιητική συμπεριφορά κατά την λειτουργία τους.

Οι επιτυχημένες σχεδιάσεις είχαν καμπύλες στατικής ευστάθειας που εκτείνονταν μέχρι τις 70 μοίρες, ο μέγιστος μοχλοβραχίονας επαναφοράς ήταν 1 m και εμφανίζονταν στις 35 μοίρες και το μετακεντρικό ύψος ήταν 1 m (όλες οι τιμές είναι μέσοι όροι). Για τον Αβέρωφ η καμπύλη στατικής ευστάθειας στο κανονικό εκτόπισμα και με κατα-κόρυφη θέση του κέντρου βάρους στα 8,0 m, που αντιστοιχεί σε μετακεντρικό ύψος 0,962 m, υπολογίσθηκε και φαίνεται στην Εικόνα 1 είναι ο μοχλοβραχίονας επαναφοράς σε m και Heel η κλίση σε μοίρες.

Στις αρχές του 20ου αιώνα οι υπολογισμοί για την ευστάθεια των πλοίων μετά από βλάβη ήταν περιορισμένοι λόγω της πολυπλοκότητας τους. Η εκπόνηση τέτοιων υπολογισμών έγινε δυνατή μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο με την βοήθεια υπολογιστών. Βέβαια όλα τα πολεμικά πλοία κατασκευαζόταν με στεγανή υποδιαίρεση ικανή να αντιμετωπίζει, όχι μόνο ναυτιλιακούς κινδύ-νους, αλλά και τις βλάβες της μάχης.

Ο Αβέρωφ έχει δεκατρείς (13) στεγανές εγκάρ-σιες φρακτές που εκτείνονται από την τρόπιδα μέχρι το κάτω κατάστρωμα, επίσης έχει στεγανές διαμήκεις φρακτές (μία σε κάθε πλευρά) μεταξύ της πλευρικής θωράκισης και των αποθηκών άνθρακα. Τα διπύθμενα, όπως προαναφέρεται, αποτελούν μέρος της στεγανής υποδιαίρεσης του πλοίου και παρέχουν προστασία σε περίπτωση βλάβης του εξωτερικού περιβλήματος.

Αντίσταση – πρόωσηΣτις αρχές του 20ου αιώνα ο υπολογισμός αντί-στασης των πλοίων γίνεται πλέον με την χρήση μοντέλων με βάση τον νόμο του Froude. Για τα πλοία γραμμής, θωρηκτά ή καταδρομικά, το όριο της μέγιστης ταχύτητας ήταν η ταχύτητα που αντι-στοιχούσε στην τιμή 1,10 του λόγου Taylor (ή στην τιμή 0,3272 του αριθμού Froude). Η ταχύτητα των 22,5 knots του Αβέρωφ αντιστοιχεί σε λόγο Taylor 1,06 (0,3155 αριθμός Froude). Ενδεικτικά ανα-φέρεται ότι το βρετανικό θωρηκτό HMS Dread-nought (18.110 tons - 160,6 m) είχε ταχύτητα 21 knots που αντιστοιχούσε σε λόγο Taylor 0,92.

Η αντίσταση του Αβέρωφ υπολογίσθηκε με την βοήθεια των σειρών Taylor (Σχετικό 18). Επί-σης έγιναν υπολογισμοί για την αντίσταση παρελ-κομένων και την αντίσταση αέρα καθώς και για τους συντελεστές πρόωσης. Η αντίσταση παρελ-κομένων και η αντίσταση αέρα είναι περίπου το 25% της αντίστασης γυμνής γάστρας. Οι μεθο-δικές σειρές Taylor για τον υπολογισμό της αντί-στασης πλοίων αναπτύχθηκαν από τον ναύαρχο Taylor την δεκαετία του 1900 με βάση τις γραμμές

του θωρακισμένου καταδρομικού HMS Leviathan της κλάσης Drake (14.150 tons - 162,6 m).

Ληφθεί υπόψη ότι στις αρχές του 20ου αιώνα η έντονη ρύπανση των υφάλων, λόγω της μη ύπαρξης αποτελεσματικών αντιρρυπαντικών χρωμάτων, προκαλούσε σημαντική μείωση της ταχύτητας (η αύξηση της αντίστασης λόγω της ρύπανσης έφθανε το 50% σε ένα χρόνο παραμο-νής του πλοίου στην θάλασσα). Επίσης η μέτρη-ση της ταχύτητας γινόταν με αναμέτρηση ή σε συγκεκριμένη απόσταση, συνήθως ενός μιλίου, η λεγόμενη μέτρηση μιλίου.

Εγκατάσταση πρόωσηςΑπό την δεκαετία του 1880 οι λέβητες, οι παλιν-δρομικές ατμομηχανές και οι έλικες αποτελούν πλέον την εγκατάσταση πρόωσης κάθε πολε-μικού πλοίου. Η εγκατάσταση πρόωσης του πλοίου αποτελείται από είκοσι δύο (22) λέβητες Belleville και δύο (2) παλινδρομικές ατμομηχα-νές. Οι λέβητες Belleville, γαλλικής προέλευσης, ήταν οι πρώτοι υδραυλωτοί λέβητες της εποχής και μπορούσαν να αναπτύξουν πιέσεις μέχρι και

21 ατμόσφαιρες (21 atm = 309 PSI). Οι λέβητες είναι τοποθετημένοι σε τρία λεβητοστάσια (6 στο πρωραίο, 8 στο μεσαίο και 8 στο πρυμναίο).

Οι κύριες μηχανές είναι κατακόρυφης διά-ταξης, τριπλής εκτόνωσης με τέσσερις (4) κυλίν-δρους, έναν υψηλής πίεσης, έναν μέσης πίεσης και δύο χαμηλής πίεσης και είναι τοποθετημένες στο μηχανοστάσιο η μία δίπλα στην άλλη.

Η συνολική ενδεικνυομένη ισχύς των μηχα-νών είναι 19.000 IHP (14.168 kW). Λαμβανομένου υπόψη ότι οι μηχανές αυτές έχουν μηχανικό βαθ-μό απόδοσης 0,94, προκύπτει ότι η μέγιστη ισχύς ανά άξονα είναι 8.930 SHP (6.659 kW).

Οι κύριες μηχανές μέσω αξόνων μήκους 35 m και διαμέτρου (ελάχιστη) 420 mm στρέφουν κατευθείαν, χωρίς την παρέμβαση μειωτήρων, έλικες διαμέτρου 5,2 m. Μεταξύ κυρίων μηχανών και αξόνων παρεμβάλλονται ωστικοί τριβείς. Οι άξονες έχουν μηδενική κλίση ως προς το οριζό-ντιο επίπεδο και σχηματίζουν γωνία 1,3 μοίρες ως προς το επίπεδο διαμήκους συμμετρίας του πλοίου, δηλαδή η μεταξύ τους γωνία επί ενός οριζοντίου επιπέδου είναι 2,6 μοίρες. Ο μέγιστος

Το βρετανικό θωρακισμένο καταδρομικό HMS Leviathan. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος)

ΕΙΚΟΝΑ 1 Καμπύλη Στατικής Ευστάθειας Θ/Κ Αβέρωφ

Το βρετανικό θωρηκτό HMS Dreadnought είναι ένα πλοίο σταθμός στην παγκόσμια ναυτική ιστορία. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος)

Page 33: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

62 63

αριθμός στροφών ανά λεπτό (RPM) των κυρίων μηχανών και των ελικοφόρων αξόνων είναι 130. Η περιστροφή των ελίκων ήταν της δεξιάς δεξιό-στροφη και της αριστερής αριστερόστροφη.

ΈλικεςΤο σχήμα της πρύμνης και οι χαμηλές στροφές των παλινδρομικών ατμομηχανών επέτρεπαν την εγκατάσταση των αξόνων με μηδενική κλίση και

την χρήση ελίκων μεγάλης διαμέτρου και μικρής επιφάνειας, με αποτέλεσμα υψηλές αποδόσεις ελίκων, που ξεπερνούσαν το 70%. Τα τρία πτερύ-για των ελίκων συνδέονταν πάνω στη πλήμνη με κοχλίες που έδιναν την δυνατότητα αντικατάστα-σης του πτερυγίου σε περίπτωση βλάβης.

Τα χαρακτηριστικά των ελίκων του Αβέρωφ φαίνονται στον Πίνακα 3 και οι καμπύλες (που έχουν υπολογισθεί σύμφωνα με το Σχετικό 25) στην Εικόνα 2, KT είναι ο συντελεστής ώσης, KQ ο συντελεστής ροπής, NO ο βαθμός απόδοσης σε ελεύθερη ροή και J ο συντελεστής προχώρησης.

Επισημαίνεται ο πολύ χαμηλός λόγος ανε-πτυγμένης επιφάνειας (38,2%), κάτι το οποίο ήταν τότε σύνηθες. Οι έλικες σε συνδυασμό με τις παλινδρομικές ατμομηχανές είχαν λόγο ανε-πτυγμένης επιφάνειας από 35% έως 40%, με την εισαγωγή των ατμοστροβίλων, την αύξηση των στροφών και την μείωση της διαμέτρου, ο λόγος ανεπτυγμένης επιφάνειας αυξήθηκε στη περιοχή του 60%. Επίσης η χρήση ελίκων με τρία πτερύγια ήταν σχεδόν ο κανόνας.

Στο κανονικό εκτόπισμα του Αβέρωφ οι έλι-κες απορροφούσαν την μέγιστη ενδεικνυομένη

ισχύ των μηχανών (19.000 IHP) στις 125 RPM και έδιναν στο πλοίο ταχύτητα 22,5 knots. Σύμφωνα με το διάγραμμα Burrill (Σχετικό 19) η σπηλαίω-ση στη ράχη της έλικας (back cavitation) ήταν χαμηλή και δεν ξεπερνούσε το 3,5%. Οι έλικες λειτουργούσαν σε συντελεστή προχώρησης (J) περί το 1,0.

Οι καμπύλες ισχύος του Αβέρωφ (ενδεικνυο-μένη IHP και ρυμουλκήσεως EHP) για το κανονι-κό εκτόπισμα φαίνονται στην Εικόνα 3. Η ισχύς ρυμουλκήσεως είναι για γυμνή γάστρα (άνευ των παρελκομένων).

Καταναλώσεις – ακτίνα ενέργειαςΟι καταναλώσεις των πολεμικών πλοίων με παλινδρομικές ατμομηχανές και καύσιμο τον άνθρακα στις αρχές του 20ου αιώνα κυμαίνονταν περί τις 1,50 lbs/IHP-hr (0,90 kg/kW-hr).

Οι ακτίνες ενεργείας του Αβέρωφ έχουν υπο-λογισθεί με βάση την μέγιστη ποσότητα άνθρα-κα που μπορούσαν να χωρέσουν οι 38 αποθήκες του, που είναι 1.542 tons (3.400.000 lbs) και φαί-νονται στον Πίνακα 4.

Πηδάλιο – παρελκόμεναΟ Αβέρωφ έχει ένα πηδάλιο μη ζυγοσταθμισμένο. Για τα θωρηκτά και τα καταδρομικά της εποχής ο λόγος της πλευρικής επιφάνειας του πηδαλίου προς την πλευρική επιφάνεια του πλοίου κάτωθεν της ισάλου κυμαινόταν από 1/40 έως 1/50. Για τον Αβέρωφ με πλευρική επιφάνεια πηδαλίου 20 m2 και πλευρική επιφάνεια πλοίου κάτωθεν ισάλου σχεδίασης 924 m2 ο λόγος αυτός είναι 1/46.

Ο Αβέρωφ έχει παρατροπίδια τριγωνικού σχήματος πλάτους 550 – 600 mm που εκτείνονται σε μήκος 40 m στο μέσον τμήμα της γάστρας. Οι τριβείς των ελικοφόρων αξόνων του θωρηκτού εκτός πλοίου στηρίζονται σε δύο βραχίονες (struts) που έχουν εσωτερική γωνία 72 μοιρών.

ΘωράκισηΑπό το τέλος της δεκαετίας του 1890 η θωράκι-ση των περισσοτέρων πλοίων γινόταν με χάλυβες που είχαν κατασκευασθεί με την μέθοδο Krupp. Οι χάλυβες Krupp ήταν δύο φορές πιο αποτε-λεσματικοί από τους κοινούς χάλυβες, δηλαδή είχαν την ίδια αντοχή σε διείσδυση με κοινούς χάλυβες διπλάσιου πάχους. Η θωράκιση του Αβέ-ρωφ είναι από χάλυβα Krupp.

Τα πάχη της θωράκισης στα πλευρά είναι 203

ΑΚΤΙΝΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ Θ/Κ ΑΒΕΡΩφΤαχύτητα (knots) Ειδική κατανάλωση (lbs/IHP-hr) Ενδεικνυόμενη Ισχύς (IHP) Ακτίνα Ενεργείας (nm)

14 1,6 3.535 8.416

18 1,42 8.204 5.253

22,5 1,5 19.000 2.684

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΛΙΚΩΝ Θ/Κ ΑΒΕΡΩφ

Διάμετρος Έλικας (D) 5,200 m

Διάμετρος Πλήμνης 1,390 m

Αριθμός Πτερυγίων (Z) 3

Βήμα σταθερό μέχρι την ακτίνα των 1,275 m 6,250 m

Βήμα αυξανόμενο αναλογικά από την ακτίνα των 1,275 m έως το άκρο από 6,250 m σε 6,550 m

Μέσο Βήμα (P) 6,394 m

Λόγος Μέσου Βήματος προς Διάμετρο (P/D) 1,23

Προβεβλημένη Επιφάνεια 6,282 m2

Ανεπτυγμένη Επιφάνεια 8,115 m2

Λόγος Ανεπτυγμένης Επιφάνειας (EAR) 38,20%

Λόγος πλάτους πτερυγίου, μέσος (mean blade width ratio) 0,273

Λόγος πάχους πτερυγίου (blade thickness ratio) 0,045

Κύρτωση Πτερυγίου (rake) 592 mm ή 14,5 ο

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

ΕΙΚΟΝΑ 2 Καμπύλες Ελίκων Θ/Κ Αβέρωφ

ΕΙΚΟΝΑ 3 Καμπύλες Ισχύος Θ/Κ Αβέρωφ

Page 34: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

64 65

mm (8 in) στη μέση και 83 mm (3,25 in) στα άκρα, στο κατάστρωμα 50 mm (2 in), στους πύργους των πυροβόλων 203 mm (8 in) και στην γέφυ-ρα μαζί με τον πύργο πυροβολικού 178 mm (7 in). Το κατάστρωμα που έχει θωράκιση είναι το κάτω, όπως φαίνεται και στα σχέδια των εγκαρ-σίων τομών, και η θωράκιση καλύπτει τα κεκλι-μένα κατά τριάντα μοίρες (30 degrees) άκρα του καταστρώματος. Το κεκλιμένο τμήμα του κατα-στρώματος τερματίζεται εκεί που τελειώνει η πλευρική θωράκιση κάτωθεν της ισάλου, για να παρέχει επιπλέον προστασία στους εσωτερικούς χώρους του πλοίου σε περίπτωση διάτρησης της πλευρικής θωράκισης.

Επί του κυρίου καταστρώματος και επί του κάτω καταστρώματος η πλευρική θωράκιση κάμπτεται προς τα έσω και σχηματίζει ένα περί-κλειστο προστατευμένο χώρο, το οχυρό (citadel), που παρείχε προστασία στο προσωπικό κατά τη διάρκεια της μάχης.

ΕπίλογοςΗ προσπάθεια από ελλιπή στοιχεία να δώσω μία περιγραφή των ναυπηγικών χαρακτηριστικών του θωρακισμένου καταδρομικού Αβέρωφ με ανάγκασε να ανατρέξω στα τεχνικά βιβλία του τέλους του 19ου και της αρχής του 20ου αιώνα. Η αναδρομή αυτή μου δημιούργησε θαυμασμό για τα επιτεύγματα των μηχανικών της εποχής εκεί-νης, μέσα από τα οποία η σχεδίαση και η κατα-σκευή των θωρηκτών πλοίων είναι αναμφίβολα το μεγαλύτερο, και μου έφερε στον νου τη ρήση του μεγάλου θεωρητικού του πολέμου ως παρό-τρυνση, ότι ακόμα και στο πεδίο της τεχνολογίας το παρελθόν έχει να μας διδάξει πολλά.

ΕπεξηγήσειςΟ λόγος Taylor (Taylor Quotient) ή λόγος ταχύτητας

μήκους είναι ο λόγος της ταχύτητας του πλοίου σε knots

(V) προς την τετραγωνική ρίζα του μήκους (L) ισάλου σε

feet. Tq = V/L1/2

Ο αριθμός Froude (Froude Number) είναι ο λόγος

ταχύτητας του πλοίου προς την τετραγωνική ρίζα του

μήκους ισάλου επί την επιτάχυνση της βαρύτητας g (9,81

m/sec2), σε συνεπείς μονάδες. Fr = V/(gL)1/2

Συντελεστής Λυγηρότητας είναι ο λόγος του μήκους

ισάλου προς την κυβική ρίζα του όγκου (∇) εκτοπίσμα-

τος, σε συνεπείς μονάδες. L/∇1/3

ΕυχαριστίεςΕυχαριστώ τον Κυβερνήτη του Θ/Κ Αβέρωφ Πλοίαρχο Σ.

Χαραλαμπόπουλο ΠΝ και το προσωπικό του πλοίου για

την βοήθεια τους και την διάθεση των σχεδίων, επίσης

ευχαριστώ τους ναυπηγούς κκ Ν. Βουτυρά και Ε. Στάθη

για την βοήθεια τους στους υπολογισμούς και την επε-

ξεργασία των στοιχείων.

ΒιβλιογραφίαOn the Stability of Monitors Under Canvas, E. J. Reed,

Chief Constructor of the Navy, Transactions of

Institution of Naval Architects, Vol. 9,1868

Shipbuilding in Iron and Steel: A Practical Treatise,

E. J. Reed, Chief Constructor of the Navy, John

Murray,1869

Our Iron-Clad Ships, E. J. Reed, Chief Constructor of the

Navy, John Murray, 1869

A Treatise on Naval Architecture and Ship-Building,

Commander Richard W. Meade USN, J. B. Lippincott

& Co., 1869

The Modern Warship, Edward L. Attwood, Cambridge

University Press, 1913

War-Ships - A Text-Book on the Construction, Protection,

Stability, Turning, etc., of War Vessels, Edward L.

Attwood, Longmans, Green and Co., 1917

The Naval Constructor, George Simpson, D. Van Nostrand

Company, 1918

Steam Engines, E. M. Shealy, McGraw-Hill Book Company

Inc., 1919

Modern History of Warships, William Hovgaard, Conway

Maritime Press Ltd.,1920

Detail Design of Marine Screw Propellers, Douglas H.

Jackson, Sir Isaac Pitman & Sons, Ltd., 1920

Marine Propellers, S. W. Barnaby, E. & F. N. Spon, Ltd., 1921

The Speed and Power of Ships, D. W. Taylor, Press of Rans-

dell Incorporated, 1933

B.R. 298(42) Stability of Ships, Naval Construction

Department, Admiralty, 1942

Technical Memorandum No. 1, Subdivision of Ships and

Stability after Extensive Flooding, Bureau of Ships,

U.S. Government Printing Office, 1947

Ship Design, Resistance and Screw Propulsion – Volume

I. The Design of Ship Forms and Their Resistance, G.

S. Baker, Charles Birchall & Sons, Ltd., 1948

Ship Design, Resistance and Screw Propulsion – Volume

II. The Marine Screw Propeller and Propulsion of

Ships, G. S. Baker, Charles Birchall & Sons, Ltd., 1951

Wake of Merchant Ships, Svend Aage Harvald, The Dan-

ish Technical Press, 1950

A Reanalysis of the Original Test Data for the Taylor Stan-

dard Series, Morton Gertler, Navy Department – The

David W. Taylor Model Basin, 1954

Propeller Cavitation : Further Tests on 16in. Propeller

Models in the King’s College Cavitation Tunnel, L.

C. Burrill and A. Emerson, Transactions of the North

East Coast Institution of Engineers and Shipbuilders,

Vol. 79, 1963

Τεχνική του Πλοίου, Τόμος Πρώτος, Ναυπηγία, Βασ. Ε.

Φραγκούλη, 1966

Τεχνική του Πλοίου, Τόμος Δεύτερος, Ναυτικαί Μηχαναί,

Βασ. Ε. Φραγκούλη, 1967

Τεχνική του Πλοίου, Τόμος Τρίτος, Λέβητες, Βασ. Ε. Φρα-

γκούλη, 1968

Italian Warships of World War 1, Aldo Fraccaroli, Ian Allan

Ltd., 1970

Strategy of Propeller Design, T. E. Hannan, Thomas Reed

Publications Limited, 1971

The 3-Bladed JD-CPP Series, C. Chu, Z. L. Chan, Y. S. She

and V. Z. Yuan, 4th Lips Propeller Symposium, Octo-

ber 1979

A Review of Intact Ship Stability Research and Criteria,

C. Kuo and Y. Welaya, Ocean Engineering Vol. 8, pp.

65-84, Pergamon Press Ltd.,1981

Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860-1905, Con-

way Maritime Press Ltd., 1979

Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906-1921, Con-

way Maritime Press Ltd., 1985

Θ/Κ «Γ. Αβέρωφ» Χρονικό του Θωρηκτού της Νίκης,

Νίκου Α. Σταθάκη, Π.Ν.,1987

The Evolution of Engineering in the Royal Navy – Vol-

ume 1 : 1827-1939, Peter M. Rippon, Spellmount

Ltd., 1988

Τα Πλοία του Πολεμικού Ναυτικού 1829 – 1999, Αντιναυ-

άρχου ε.α. Κ. Παΐζη–Παραδέλλη Π.Ν., Αστραία, 1999

Warships – From the Galley to the Present Day, Angus

Konstam, Leo Marriot, George Grant, Gramercy

Books, 2001

Birth of the Battleship – British Capital Ship Design 1870-

1881, John Beeler, Caxton Editions, 2003

Warrior to Dreadnought – Warship Development 1860-

1905, D. K. Brown, Caxton Editions, 2003

Ships and Science – The Birth of Naval Architecture in the

Scientific Revolution 1600-1800, Larrie D. Ferreiro,

The MIT Press, 2007

Ο Αρχιπλοίαρχος (ε.α.) Παναγιώτης Γ. Αλούρδας Π.Ν. αποφοίτησε από τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το 1980. Υπηρέτησε στο αντιτορπιλικό Βέλος, στη φρεγάτα Λήμνος, στο Ναύσταθμο Κρήτης, στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας, στο Ναυτικό Κλιμάκιο Σκαραμαγκά, στο Δ΄ Κλάδο του ΓΕΝ, στο Ναυτικό Κλιμάκιο ρωσίας, στη Διεύθυνση Εξοπλισμών του ΓΕΝ και στο Ναυτικό Κλι-μάκιο Ελευσίνας. Το 1989 αποφοίτησε από το μΙΤ με τα πτυχία του Ναυπηγού και του μηχα-νολόγου μηχανικού. Από τα εικοσιπέντε έτη της υπηρεσίας του ως Αξιωματικός τα δώδεκα υπηρέτησε σε θέσεις της Διεύθυνσης Εξοπλισμών. Υπήρξε εκπρόσωπος του ΠΝ στο ΝΑΤΟ και τη ΔΕΕ (WEU) σε θέματα τεχνολογικής σχεδίασης πολεμικών πλοίων. Επίσης διετέλεσε βοηθός καθηγητή στη ΣΝΔ στο μάθημα της Ναυπηγίας πλέον της δεκαετίας. Αποστρατεύ-τηκε μετά από αίτηση του το 2005 και εργάζεται στα Ναυπηγεία Ελευσίνας.

ΒΙΟΓΡΑφΙΚΟ

Page 35: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

66 67

The Naval Annual 1914: Ο Βαλκανικός Πόλεμος.Επιχειρήσεις των Στόλων Ελλάδος και Τουρκίας

Του Commander Chas. N. RobiNsoN Μετάφραση Αντιναύαρχος (ε.α) Ι. ΠΑΛΟΥΜΠΗΣ ΠΝ

Page 36: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

68 69

Προς το παρόν1, δεν έχει καταγραφεί καμία ακρι-βής και λεπτομερής περιγραφή των ναυτικών επιχειρήσεων που έλαβαν χώρα κατά τη διάρκεια του αγώνα μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατο-ρίας και των τεσσάρων Βαλκανικών Δυνάμεων. Κατά τη διάρκεια των επομένων εχθροπραξιών μεταξύ της Βουλγαρίας και των Συμμάχων της δεν υπήρξαν κάποιες σημαντικές κινήσεις στό-λων. Παράλληλα είναι επιθυμητό να καταγρα-φούν τα πολεμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη θάλασσα, διότι αν και αμφισβητείται ότι παρουσιάζουν νέες λύσεις σε σημαντικά τακτικά προβλήματα, η όλη αλληλουχία των συμβάντων αποτέλεσε μία ακόμη επιβεβαίωση της αξίας της θαλασσίας ισχύος. Για μία ακόμη φορά επιβεβαι-ώθηκε η σημασία της πολεμικής προετοιμασίας από την περίοδο της ειρήνης.

Αν και εκείνη την περίοδο οι Τούρκοι βρίσκο-νταν σε εχθροπραξίες με την Ιταλία, όταν ο νέος κίνδυνος άρχισε να αποτελεί απειλή αποδείχθη-καν αρκετά ανέτοιμοι να τον αντιμετωπίσουν.

Όταν οι Έλληνες ανέλαβαν ναυτική δράση οι οθωμανικές δυνάμεις δε μπόρεσαν να προστα-τεύσουν αποτελεσματικά τα συμφέροντά τους στο Αιγαίο, ούτε να εξασφαλίσουν στα στρα-τεύματά τους το συντομότερο πέρασμα από τη Μικρά Ασία. Από την άλλη πλευρά οι Έλληνες επέδειξαν πρωτοβουλία και ορμητικότητα επιφέ-ροντας σκληρά και έγκαιρα χτυπήματα όπως θα γίνει εμφανές από την αφήγηση που ακολουθεί. Οι ναυμαχίες που έλαβαν χώρα δεν ήταν σημα-ντικές από τη ναυτική ή την επαγγελματική σκο-πιά, καθώς περιορίσθηκαν σε απλές αψιμαχίες, στις οποίες χρησιμοποιήθηκαν οι απλούστεροι σχηματισμοί, αντηλλάγησαν λίγα σήματα και λίγες ή καθόλου προσπάθειες δεν έγιναν για τον έλεγχο του πυρός. Ούτε τα τορπιλοβόλα απέδω-σαν τόσα, όσα λογικά αναμένονταν λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους αριθμούς και τους τύπους των σκα-

1 Οι σημειώσεις αυτές γράφτηκαν αμέσως μετά τους Βαλκα-νικούς Πολέμους.

φών και στις δύο πλευρές. Είναι απαραίτητο, για την πληρότητα αυτών

των σημειώσεων, να εμβαθύνουμε περισσότερο από μία απλή ματιά στις συνθήκες που οδήγη-σαν στον πόλεμο μεταξύ της Τουρκίας και των συνασπισμένων Βαλκανικών Κρατών. Η εξέγερση στην Αλβανία, οι περιπλοκές με το Μαυροβούνιο και τη Βουλγαρία, οι συγκρούσεις με τα ελληνικά συνοριακά φυλάκια και η συνέχιση του πολέμου με την Ιταλία, συνετέλεσαν στη δημιουργία μιας πολύ κρίσιμης κατάστασης. Υπήρξαν αναφορές ότι η Βαλκανική Συμμαχία με πρόσχημα την υπε-ράσπιση των συμφερόντων των ομοεθνών τους που βρίσκονταν υπό την Οθωμανική Αυτοκρατο-ρία ήλπιζε να εκμεταλλευθεί την ταραχώδη περί-οδο και είχε ως αληθινό της στόχο την εκδίωξη των Τούρκων από την Ευρώπη.

Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία κυκλοφο-ρούσαν φήμες ότι στη Βουλγαρία και τη Σερβία γίνονταν μυστικές προετοιμασίες για πόλεμο. Οι φήμες ενισχύονταν από τις μεγάλες συγκεντρώ-σεις οθωμανικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία κοντά στα Δαρδανέλια και στις Δυτικές επαρχίες της αυτοκρατορίας.

Γενικά στις αρχές Σεπτεμβρίου 1912 επικρα-τούσε κατάσταση μεγάλης έντασης.

Το γεγονός ότι η Βουλγαρία, η Σερβία, το Μαυροβούνιο και η Ελλάδα ενεργούσαν σε συμ-φωνία μεταξύ τους αναδείχθηκε καθαρά από την ταυτόχρονη έκδοση, στις 30 Σεπτεμβρίου, δια-ταγών επιστρατεύσεως των στρατών ξηράς των τεσσάρων χωρών και του Ελληνικού Ναυτικού. Η Οθωμανική κυβέρνηση απάντησε με επιστρά-τευση του στρατού την 1η Οκτωβρίου και συγ-χρόνως δέσμευσε την αναχώρηση ενός αριθμού ελληνικών εμπορικών πλοίων που βρέθηκαν σε τουρκικά λιμάνια με το πρόσχημα ότι χρειάζο-νταν για τη μεταφορά στρατευμάτων.

Οι Μεγάλες Δυνάμεις έκαμαν παραστάσεις προς την Τουρκία και τα Βαλκανικά κράτη για τη διατήρηση της ειρήνης, αλλά όλες τους οι προ-σπάθειες για μεσολάβηση απεδείχθησαν χωρίς

αποτέλεσμα, διότι στις 8 Οκτωβρίου το Μαυρο-βούνιο κήρυξε τον πόλεμο. Στις 17 Οκτωβρίου ακολούθησαν η Βουλγαρία και η Σερβία και αμέ-σως μετά η Ελλάδα, ενώ η Τουρκία απάντησε με παρόμοια διακήρυξη. Κατά παράδοξο τρόπο, λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι η κατάσταση πολέμου με την Ιταλία ίσχυε ακόμη, διάταγμα επιστρατεύ-σεως του Τουρκικού Ναυτικού εκδόθηκε την 12η Οκτωβρίου. Έξι μέρες αργότερα συνομολογήθη-κε ειρήνη με την Ιταλία στη βάση της επίσημης αναγνώρισης εκ μέρους της Τουρκίας της ιταλι-κής κυριαρχίας επί της Λιβύης. Κατά την έναρξη του πολέμου συνέβησαν γεγονότα αποφασιστι-κής σημασίας με ταχύτητα που δεν αναμενόταν, καθιστώντας φανερή την εξαιρετική προετοιμα-σία για τον αγώνα και την αποτελεσματικότητα από την πλευρά των συμμάχων και τη συνηθι-σμένη έλλειψη ετοιμότητας από τον ανταγωνιστή τους. Σε ό,τι αφορά τους αντικειμενικούς στόχους των τεσσάρων συμμαχικών στρατών ξηράς ο ακόλουθος πίνακας δείχνει πως οι Τούρκοι κατε-λήφθησαν εξ απήνης.

8 Οκτωβρίου: Το Μαυροβούνιο κηρύσσει τον πόλεμο.

17 Οκτωβρίου: Η Σερβία, η Βουλγαρία και η Ελλάδα κηρύσσουν πόλεμο.

18 Οκτωβρίου: Οι Μαυροβούνιοι αποκόπτουν και πολιορκούν το Scutari.

23 Οκτωβρίου: Οι Βούλγαροι πολιορκούν την Αδριανούπολη.

26 Οκτωβρίου: Οι Σέρβοι καταλαμβάνουν το Liscub.

8 Νοεμβρίου: Η Θεσσαλονίκη παραδίδεται στους Έλληνες.

12 Νοεμβρίου: Η Τουρκία ζητεί ανακωχή.3 Δεκεμβρίου: Ανακωχή συμφωνείται μεταξύ

της Τουρκίας και των τριών βαλκάνιων συμ-μάχων πλην της Ελλάδας.Οι επιχειρήσεις στην ξηρά είναι πέραν του

σκοπού αυτών των σημειώσεων εκτός των περι-πτώσεων που διεξήχθησαν με τη βοήθεια ναυ-τικής δυνάμεως, αλλά ο ανωτέρω πίνακας ανα-δεικνύει πόσο γρήγορα τα πράγματα κινήθηκαν μετά την έναρξη του πολέμου. Το χρονικό που

o απόπλους του Ελληνικού Στόλου από τον όρμο του φαλήρου την 5η Οκτωβρίου του 1912. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυ-τικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 37: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

70 71

ακολουθεί εξιστορεί τα κύρια ναυτικά γεγονό-τα του πολέμου και ιδιαίτερα αυτά που φαίνο-νται να έχουν επηρεάσει τα αποτελέσματά του. Έχει συναχθεί από διάφορες πηγές, καθώς και από εφημερίδες βρετανικές και ξένες, οι οποίες συνεισέφεραν τα περισσότερα. Σε κάποια έκταση κατέστη δυνατόν να διασταυρωθεί από επίσημα σήματα και αναφορές ανταποκριτών, που παρα-κολουθούσαν τα γεγονότα απ’ τη μία ή την άλλη πλευρά.

Οι εκπλήξεις του πολέμου δεν περιορίσθηκαν στις επιχειρήσεις ξηράς. Με τη σύναψη ειρήνης, με την Ιταλία, η ναυτική κατάσταση άλλαξε ολο-σχερώς. Το τουρκικό ναυτικό δεν ήταν πλέον καταδικασμένο σε αδράνεια στη θάλασσα του Μαρμαρά, αλλά μπορούσε τουλάχιστον να επι-χειρήσει μια επιβεβαίωση της δύναμής του και να κάμει αισθητή την παρουσία του. Υπήρχε κάθε λόγος για ένα τολμηρό κτύπημα. Ήταν ουσιαστι-κό για την Τουρκία να έχει μία ελεύθερη και ανε-μπόδιστη διαπεραίωση προς την Ευρώπη από τα λιμάνια της Μικρά Ασίας, όπου, στην περιοχή

της Σμύρνης είχε συγκεντρώσει μια πολύ μεγά-λη δύναμη για να αποκρούσει μια πιθανή Ιταλική απόβαση. Αποκτώντας τον θαλάσσιο έλεγχο του Αιγαίου, θα μπορούσε να συντομεύσει την από-σταση της μετάβασης των στρατευμάτων της και αποβιβάζοντάς τα στη Μακεδονία θα ήταν δυνα-τόν στο συντομότερο χρόνο να τα προωθήσει στα θέατρα του πολέμου. Η Ελλάδα μόνη από τα συμμαχικά κράτη είχε στόλο - μη δοκιμασμέ-νο – και βεβαίως χωρίς την υπεροχή την οποία είχαν οι Ιταλοί και την οποία είχαν εξασκήσει με τόση ικανότητα. Δεν υπήρχε ουσιαστική διαφορά μεταξύ των δύο αντιπάλων ναυτικών δυνάμεων και, τουλάχιστον σε ό,τι αφορούσε την ονομαστι-κή τους ισχύ, εξισορροπούσαν πολύ καλά η μία την άλλη. Το πλεονέκτημα, εάν υπήρχε κάποιο, ήταν προς το μέρος των Τούρκων. Ούτε θα μπο-ρούσε η Ελλάδα να παραλείψει να αποδεχθεί την πρόκληση για την κυριαρχία των θαλασσών. Ήταν σημαντικό γι αυτήν όχι μόνο να διασφαλί-σει την προστασία των ακτών της, αλλά και να είναι ελεύθερη να επιχειρεί μεταξύ των νησιών

και στις Μακεδονικές παραλίες.Προφανώς όλα οδηγούσαν σε ένα αγώνα

μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας για την εξασφάλιση της κυριαρχίας στο Αιγαίο και ο κύριος αντικειμε-νικός στόχος του τουρκικού στόλου θα έπρεπε να είναι η ναυτική δύναμη του εχθρού. Θα γίνει φανερό, ότι είτε λόγω άτολμων επιτελείων, ή της απουσίας οποιουδήποτε σχεδίου, ή για κάποιο άλλο λόγο, το τουρκικό ναυτικό δεν χρησιμο-ποιήθηκε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Προς έκπληξη πολλών, η Ελλάδα με ένα μόνο αποτελεσματικό πλοίο, το «Γεώργιος Αβέρωφ», το οποίο το χρω-στούσε στον πατριωτισμό ενός ευεργέτη, φάνηκε ικανή να αποκτήσει και να διατηρήσει την υπερο-χή στο Αιγαίο Πέλαγος.

Μοναδικό χαρακτηριστικό της κατάστασης ήταν ότι κάθε μία από τις αντιτιθέμενες δυνάμεις που κατείχαν ναυτική δύναμη βρέθηκε να κυρι-αρχεί σε μία μόνο από τις τρεις θάλασσες που συνόρευαν με τις επιχειρήσεις ξηράς. Η Ελλάδα από τα λιμάνια της στην Πάτρα και στην Κέρκυ-

ρα μπορούσε να εξασκεί τοπικό θαλάσσιο έλεγχο στην Αδριατική και προς Δυσμάς, είτε μέσα στον Αμβρακικό, ή έξω από τα λιμάνια του Αγίου Ιωάν-νη της Μεδούης και του Δυρραχίου. Κατά τον ίδιο τρόπο η Τουρκία κατείχε το ίδιο πλεονέκτημα στα ανατολικά της θάλασσας του Μαρμαρά και στη Μαύρη Θάλασσα, εκτός εάν η Ελλάδα μπορούσε να παραβιάσει τα Δαρδανέλια με το στόλο της και να καταγάγει μια αποφασιστική νίκη. Αμφισβητή-σιμη η θαλάσσια κυριαρχία ήταν μόνο το Αιγαίο και φυσικά το πέρασμα δια θαλάσσης προς τη Μακεδονία, από τη Σμύρνη και άλλα λιμάνια της Μικράς Ασίας θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με ναυμαχία. Βέβαια τα στρατεύματα που ήταν συγκεντρωμένα σ’ αυτή την περιοχή θα μπορού-σαν να μεταφερθούν με σιδηρόδρομο στο Hai-dar Pasha, τον τερματικό σταθμό της Σμύρνης, ο οποίος διακλαδίζεται προς Angora και Kara Hissar, όπου ενώνεται με την κυρία γραμμή που συνδέει τη Σμύρνη με το Eregli.

Το μάθημα της ναυτικής εμπειρίας θα έπρεπε

o Τουρκικός Στόλος στα στενά του Βοσπόρου. Διακρίνονται τα τουρκικά πλοία Αβνί–Ιλάχ, Μεσουντιέ, Μεμδουχιέ και Σελιμιέ. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Οι κάτοικοι του Μούδρου υποδέχονται τις πρώτες λέμβους από τα πολεμικά πλοία στις 11.10.1912. Η φωτογραφία δωρίθηκε από τον Υποπλοίαρχο Γ. Κρίτσα στον Υποναύαρχο Αρχηγό Π. Κουντουριώτη σε ανάμνηση του ιστορικού γεγονότος. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 38: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

72 73

να έχει πείσει τους τούρκους ότι ο κύριος αντι-κειμενικός τους σκοπός ήταν η ναυτική δύναμη του αντιπάλου και θα έπρεπε να τους προτρέψει να καταβάλλουν τις μέγιστες προσπάθειές τους να καταστρέψουν ή να καταστήσουν ανίκανο το ελληνικό ναυτικό ως πρώτο βήμα των περαιτέ-ρω επιχειρήσεων. Ακόμη και αν αποτύγχαναν, τα νικημένα υπολείμματα του στόλου τους θα μπορούσαν να κρατήσουν τα Δαρδανέλια, προ-στατευμένα από τα επάκτια πυροβολεία και τα ναρκοπέδια, έτσι δεν θα περιέρχονταν σε καθό-λου χειρότερη θέση από την απόπειρα.

Αλλά η ιστορία επίσης διδάσκει ότι τα έθνη δεν κάνουν πάντοτε το προφανές, ή το πλέον συνετό βήμα στα ναυτικά ζητήματα.

Ούτε θα μπορούσε κανείς να αρνηθεί πως ο ρόλος που ο τουρκικός στόλος μπορούσε να παί-ξει στη Μαύρη Θάλασσα στις βουλγαρικές ακτές, φαινόταν να προσφέρει κάτι που να μπορούσε να

θεωρηθεί εξισορροπητικό πλεονέκτημα. Η Βουλ-γαρία ήταν ο πλέον ισχυρός εχθρός για την Τουρ-κία από στρατιωτικής απόψεως. Εάν η Βουλγαρία ηττάτο στην ξηρά, θα ήταν πολύ πιθανόν ότι οι σύμμαχοί της θα είχαν πολύ λίγο όφελος από τις μεμονωμένες επιτυχίες τους. Επομένως το να διε-ξαγάγεις επιχειρήσεις στις βουλγαρικές ακτές και να απειλείς μια αρκετά ισχυρή δύναμη, θα ήταν πράγματι ένας καλός ρόλος για να παίξεις. Αναμ-φισβήτητα υπήρχαν σημεία που ευνοούσαν αυτή την πορεία της δράσεως. Τα στρατεύματα γι αυτό το σκοπό θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν από τους στρατώνες της Μικράς Ασίας και μέσω του Haidar Pasha να προωθηθούν στη θάλασσα του Μαρμαρά. Από εκεί θα μπορούσαν να μεταφερ-θούν σε πολλά σημεία των βουλγαρικών ακτών όπου η απόβαση μιας αξιοπρεπούς δύναμης θα δημιουργούσε διαφορετικά δεδομένα στην εξέλιξη του πολέμου. Έλλειψη μεταγωγικών δεν

υπήρχε καθώς η Τουρκία έχει εμπορική ναυτιλία που περιλαμβάνει, σύμφωνα με τους πίνακες του Lloyd 141 ατμόπλοια που συναθροίζουν 120,412 τόνους. Σ’ αυτή την επιχείρηση θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν και τα ελληνικά εμπορικά πλοία στα οποία είχε επιβληθεί εμπάργκο από την έναρξη του πολέμου. Τέλος στην επιλογή της ακτής θα λαμβάνονταν υπ’ όψιν ότι μόνο τα λιμάνια της Βάρνας και του Burgas διέθεταν κάποια προστασία από φρούρια και ένα αδύνα-μο στολίσκο τορπιλοβόλων. Οι Ιταλοί είχαν δώσει αρκετά δείγματα για το πώς τέτοιες αποβατικές επιχειρήσεις θα έπρεπε να διεξάγονται και πως τα μεταφορικά θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται σε συνδυασμό με ναυτικές δυνάμεις. Εάν λοιπόν αποβιβαζόταν μία δύναμη στην ξηρά ή ακόμη αν είχε υπάρξει προσποίηση μιας τέτοιας επιχεί-ρησης θα ήταν πολύ πιθανόν ότι θα αποσχιζόταν ένα μεγάλο τμήμα του Βουλγαρικού στρατού και θα ανακουφιζόταν η πίεση στο μέτωπο της Θρά-κης. Ήταν επομένως ουσιαστικό για την επιτυχία μιας τέτοιας επιχείρησης να εκτελείτο άμεσα και κατά πάσαν πιθανότητα η Τουρκία δεν θα είχε ποτέ τους άντρες να διαθέσει, όπως βέβαια ποτέ δεν είχε την ενεργητικότητα και την αποφασιστι-κότητα να εκπονήσει ένα τέτοιο σχέδιο και να το εφαρμόσει. Έτσι η πιθανή απειλή μιας τέτοιας επιχείρησης, που θα αποδείκνυε την ανεκτίμητη αξία της ναυτικής υπεροχής, έστω προσωρινής και τοπικής, δεν είχε καμία επίδραση στη διεξα-γωγή του πολέμου.

Η Ελλάδα από την άλλη πλευρά είχε ορίσει πολύ καθαρά την αποστολή του στόλου της. Πρώτος αντικειμενικός στόχος ήταν να περιο-ρίσει τα τουρκικά πλοία στη θάλασσα του Μαρ-μαρά ή να τα καταστρέψει εάν εξετίθεντο σε ναυμαχία. Με αυτό τον τρόπο θα εμπόδιζε την μεταφορά στρατευμάτων δια θαλάσσης από τα λιμάνια της Μικρά Ασίας σε εκείνα της Ευρώπης και έτσι βοηθούσε ουσιαστικά τις συμμαχικές επιχειρήσεις στην ξηρά. Μόλις θα αποκτούσε τη ναυτική υπεροχή στο Αιγαίο δεν θα προστάτευε

μόνο τις ακτές της από εχθρικές επεμβάσεις αλλά θα μπορούσε να καταλάβει τα τουρκικά νησιά με την ησυχία της, θα μπορούσε να βοηθήσει τις μετακινήσεις των στρατευμάτων εναντίον των τουρκικών πόλεων Ιωάννινα, Θεσσαλονίκη και θα μπορούσε να διεξαγάγει επιδρομές στις νότι-ες ακτές της Μακεδονίας όπου ο σιδηρόδρομος από την Κωνσταντινούπολη μέσω του Δεδεα-γάτς (Αλεξανδρούπολη) και του Liscub περνάει σε κάποια σημεία όχι μακριά από τη θάλασσα. Καταστρέφοντας αυτή τη γραμμή θα μπορούσε να καθυστερήσει ή να εμποδίσει την αποστολή ενισχύσεων προς τις ανατολικές επαρχίες της Αλβανίας. Τα πλεονεκτήματα της απόκτησης ναυτικής υπεροχής γίνονταν έτσι αρκετά φανε-ρά και καμία αληθινή προσπάθεια δεν έγινε από τους τούρκους να τα αμφισβητήσουν.

Αυτή λοιπόν ήταν η κατάσταση των πραγ-μάτων στην έναρξη του πολέμου. Ο τουρκικός στόλος ήταν ανατολικά των Δαρδανελίων, με το κύριο τμήμα του να ναυλοχεί στη γειτνίαση της Κωνσταντινουπόλεως. Ο ελληνικός στόλος βρι-σκόταν στον Πειραιά έχοντας κάποια μικρά πλοία ανατολικά της Θεσσαλονίκης και μερικά τορπι-λοβόλα στην περιοχή των Ιονίων νήσων ή στον Πατραϊκό κόλπο. Η σύνθεση και η μαχητική ικα-νότητα των ναυτικών δυνάμεων των δύο πλευ-ρών μπορεί τώρα να περιγραφεί εν συντομία.

Από τις πέντε Δυνάμεις που ενεπλάκησαν στον πόλεμο, ούτε η Σερβία ούτε το Μαυρο-βούνιο είχαν καμία ναυτική δύναμη και αυτή της Βουλγαρίας αποτελείτο από μια μικρή κανονιοφόρο, τη Nadiezda, 715 τόνων, που είχε κατασκευαστεί στο Μπορντό το 1898, και έξι Creusot τορπιλοβόλα, εκτοπίσματος 100 τόνων και ταχύτητας 26 κόμβων, που είχαν κατασκευ-αστεί το 1907 – 10 και τρία παλαιότερα σκάφη των 97 τόνων με ταχύτητα 20 κόμβων. Όλα αυτά τα σκάφη έφεραν τρία πυροβόλα των 3 λίτρων και τρεις τορπιλοσωλήνες αλλά η εκπαίδευση και η εμπειρία των πληρωμάτων τους θα πρέπει να ήταν μικρή. Ούτε οι στόλοι της Τουρκίας και της

o Ελληνικός Στόλος εν πλω. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 39: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

74 75

Ο ΤΟΥΡΚΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ

ΟΝΟΜΑ ΤΥΠΟΣ ΝΑΥΠΗΓΗΣΗΚΑΘΕΛΚΥΣΗ

ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ ΤΑΧΥΤΗΣ ΟΠΛΙΣΜΟΣ

Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα

Θωρηκτό Vilhemshaven1891

9.901 17 6 - 11in / 8 - 4,1 in / 8 - 3,4 in

Τουργκούτ Ρεΐς Θωρηκτό Stetin (Vulcan)1891

9.901 17 6 - 11in / 8 - 4,1 in / 8 - 3,4 in

Μεσουδιέ Θωρηκτό Thames 1874Ανακατασκευή Γένοβα 1902

9.120 17,5 2 - 9,2 in / 12 - 6 in

Ασάρ-ί-Τεφίκ Θωρηκτό La Seyne1868

4.613 13 2 - 9,2 in / 6 - 6 in

Φετχί Μπουλέντ Θωρηκτό Blackwall1869

2.720 13 4 - 9 in / M.L.R.

Χαμιδιέ Θωρακισμένο καταδρομικό

Elswick1903

3.800 22,2 2 - 6 in / 8 - 4,7 in

Μετζιτιέ Θωρακισμένο καταδρομικό

Φιλαδέλφεια1903

3.432 22,2 2 - 6 in / 8 - 4,7 in

Μπερκ-ι-Σατβέτ ΚανονιοφόροςΤορπιλοβόλο

Κίελο Γερμανία1906

740 22 2 - 4 in / 6 - 6 pr

Πείκ-ί-Σεβκέτ ΚανονιοφόροςΤορπιλοβόλο

Κίελο Γερμανία1906

740 22 2 - 4 in / 6 - 6 pr

Ζαντιγκιάρ Μιλέτ ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Elbimg (Schichau)1909

610 35 2 – 3,4 in

Μουαβενέτ-ί-Μιλέτ ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Elbimg (Schichau)1909

610 35 2 – 3,4 in

Μοχαμέτ-ί-Βατάν ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Elbimg (Schichau)1909

610 35 2 – 3,4 in

Μουχούμ-ί-Χαμιγέτ ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Elbimg (Schichau)1909

610 35 2 - 3,4 in

Σαμσούν ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Μπορντώ (Creusot)1907-8

280 28 1 - 9 pr / 6 - 3 pr

Μπασρά ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Μπορντώ (Creusot)1907-8

280 28 1 - 9 pr / 6 - 3 pr

Τασός ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Μπορντώ (Creusot)1907-8

280 28 1 - 9 pr / 6 - 3 pr

Γιαρ Χισάρ ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Μπορντώ (Creusot)1907-8

280 28 1 - 9 pr / 6 - 3 pr

4 σκάφη Τορπιλοβόλα Sestri Ponente(Ansaldo)1906

165 27 2 - 1 pr

4 σκάφη Τορπιλοβόλα Μπορντώ (Creusot)1906

97 26 2 M

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΟΛΟΣ

ΟΝΟΜΑ ΤΥΠΟΣ ΝΑΥΠΗΓΗΣΗ ΚΑΘΕΛΚΥΣΗ

ΕΚΤΟΠΙΣΜΑ ΤΑΧΥΤΗΣ ΟΠΛΙΣΜΟΣ

Αβέρωφ Θωρακισμένο Καταδρομικό

Livorno1910

9.956 24 4 - 9,2 in / 8 - 7,5 in

Ύδρα Θωρηκτό St. Nazaire1889

4.808 16 3 - 10,6 in / 5 - 5,9 in

Σπέτσαι Θωρηκτό Χάβρη1889

4.808 16 3 - 10,6 in / 5 -5,9 in

Ψαρά Θωρηκτό Χάβρη1890

4.808 16 3 - 10,6 in / 5 -5,9 in

Ναυκρατούσα ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Poplar (Yarrow)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Θύελλα ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Poplar (Yarrow)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Σφενδόνη ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Poplar (Yarrow)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Λόγχη ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Poplar (Yarrow)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Νίκη ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Stetin (Vulcan)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Ασπίς ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Stetin (Vulcan)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Δόξα ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Stetin (Vulcan)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Βέλος ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Stetin (Vulcan)1906

350 30 2 τορπ/νες 21 in / 2 - 12 pr / 4 - 6 pr

Αετός ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Birkenhead(Cammel Laird)1911

980 32 4 τορπιλ/νες 21 in / 4,4 in

Λέων ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Birkenhead(Cammel Laird)1911

980 32 4 τορπιλ/νες 21 in / 4 - 4 in

Πάνθηρ ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Birkenhead(Cammel Laird)1911

980 32 4 τορπιλ/νες 21 in / 4 - 4 in

Ιέραξ ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Birkenhead(Cammel Laird)1911

980 32 4 τορπιλ/νες 21 in / 4 - 4 in

Κεραυνός ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Elbing (Schichau)1912

750 32,5 4 τορπιλ/νες 21 in / 4 - 4 in

Νέα Γενεά ΤορπιλοβόλοΑντιτορπιλικό

Elbing (Schichau)1912

750 32,5 4 τορπιλ/νες 21 in / 4 - 4 in

5 σκάφη Τορπιλοβόλα Stetin (Yulcan)1885

85 16 4 τορπιλ/νες 21 in / 4 - 4 in

Δελφίν Υποβρύχιο Crensot (Schneider)1911

400 14 5 τορπιλοσωλήνες

Page 40: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

76 77

Ελλάδας είχαν κάποια αξιόλογη σύνθεση.Το τουρκικό ναυτικό είχε ένα ένδοξο παρελ-

θόν και διέθετε παράδοση νικών, αλλά παρά το γεγονός ότι σε όλους τους πολέμους στους οποί-ους η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε χρησιμο-ποιήσει τη ναυτική της δύναμη είχε σημαντικά αποτελέσματα, τα μαθήματα δεν δίδαξαν ποτέ τους Τούρκους κάτι που να μπορούσε να χαρα-κτηρισθεί ως ναυτική παράδοση. Ούτε ποτέ ο Τούρκος επέδειξε κάποια πραγματική επιδεξι-ότητα στα ναυτικά έργα, ή σημάδια αυτής της ουσιαστικής ενεργητικότητας ή ετοιμότητας προσόντων που απαιτείται για κάποιο μεγάλο επίτευγμα στη θάλασσα. Η βρετανική επαγγελ-ματική βοήθεια και συμβολή ζητήθηκαν και δόθηκαν χωρίς αντάλλαγμα, όταν είχε αναγνωρι-σθεί η ανάγκη ολοκληρωτικής αναδιοργάνωσης, αλλά πολύ λίγο βοηθά να έχεις τους καλύτερους συμβούλους εάν η συμβουλή δεν λαμβάνεται υπ’ όψιν και δεν ακολουθείται. Ένα ναυτικό που έχει παραμεληθεί για ένα τέταρτο του αιώνα δεν

μπορεί να γίνει αποτελεσματικό χωρίς τη συνεχή και συνεπή επιβολή οργανωτικής δομής και την διοικητική ικανότητα για κάτι περισσότερο από δύο ή τρία χρόνια. Ο Υποναύαρχος A.H. Limpus C.B. διαδέχθηκε τον Υποναύαρχο H.P. Williams ως ναυτικός σύμβουλος της τουρκικής κυβερνήσε-ως τον Απρίλιο του 1912 και με τη συμπαράστα-ση ενός επιτελείου αξιωματικών συνέχισε τη δου-λειά που άρχισε ο Sir Douglas Gramble το 1908. Με το ξέσπασμα του Βαλκανικού Πολέμου αυτοί οι αξιωματικοί συνέχισαν τα καθήκοντά τους του συμβούλου, όπως είχαν κάνει και κατά τη διάρ-κεια των εχθροπραξιών με την Ιταλία, αλλά περι-ορίσθηκαν σε διοικητική εργασία στην ξηρά και σε καμία περίπτωση δεν έλαβαν ενεργό μέρος στις πραγματικές επιχειρήσεις. Κάποιες πρόοδοι στην πειθαρχία και στον τρόπο χειρισμού των πλοίων ήσαν εμφανείς, αλλά και μόνο οι δυσκο-λίες της εκπαίδευσης με τόσο διαφορετικό υλικό – Αγγλικό, Γερμανικό, Γαλλικό, Αμερικανικό και Ιταλικό – θα εμπόδιζαν ένα ναυτικό με λίγη εμπει-

Η κατάληψη της Καβάλλας από τον Eλληνικό Στόλο. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Τα θωρηκτά Ύδρα, Σπέτσαι και Ψαρά ακολουθούν τον Αβέρωφ. Η φωτογραφία έχει ληφθεί από τη πρύμνη του Αβέρωφ. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 41: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

78 79

ρία. Είναι αλήθεια αμφίβολο εάν οι Τούρκοι δια-θέτουν τις απαιτούμενες ικανότητες για ναυτικά έργα. Μερικοί αξιωματικοί, λεγόταν, πώς έδιναν αξιοσημείωτες ελπίδες, αλλά ο μεγάλος όγκος δεν επεδείκνυε ούτε ικανότητα ούτε τόλμη. Είναι πολύ λίγο χρήσιμο υπ’ αυτές τις συνθήκες ότι οι ναύτες μπορεί να ήταν, όπως ομολογείται ότι ήταν, πρόθυμοι και εξαιρετικοί μαχητές από πολ-λές απόψεις. Εάν αυτοί οι άνδρες είναι Τούρκοι ή στην πραγματικότητα οι απόγονοι θαλασσινών λαών που κατακτήθηκαν από τους Τούρκους, δεν είναι ένα ερώτημα που χρειάζεται να συζητηθεί. Είναι βέβαιο πάντως, ότι όταν οι ηγέτες της Τουρ-κίας εκτίμησαν την αξία του στόλου, ενοικίασαν τις υπηρεσίες άλλων φυλών να εκπαιδεύσουν τους ναύτες τους και να πολεμήσουν με τα πλοία τους. Επί μακρό χρονικό διάστημα αυτό το σχέ-διο εφαρμοζόταν με επιτυχία και δεν χρειαζόταν ο έλεγχος μιας σύγκρουσης με υπέρτερη δύνα-μη, όπως η Ιταλία, να αποδείξει το αποτέλεσμα σειράς ετών παραμέλησης και κακής διοίκησης.

Κατά τη διάρκεια του πολέμου με την Ιταλία, υπήρξε ένα ξεκαθάρισμα των παλιών και αναπο-

τελεσματικών πλοίων και ένα τμήμα αυτών που παρέμειναν ενεργά, είτε συνελήφθησαν ή κατα-στράφηκαν στη μάχη. Μία καλή εκτίμηση αυτών που απέμειναν περιλαμβάνει μόνο τέσσερα ή πέντε θωρηκτά, δύο θωρακισμένα καταδρομικά, οχτώ αντιτορπιλικά και έξι ή επτά τορπιλοβόλα. Από αυτά τα πλοία τα πλέον ισχυρά από από-ψεως οπλισμού ήταν τα δύο πρώην Γερμανικά θωρηκτά «Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα» και «Τουρ-γούτ Ρεΐς» που αγοράσθηκαν το 1910 ως υποθε-τικό αντιστάθμισμα στην αγορά του «Γεώργιος Αβέρωφ».

Υπήρχαν επίσης τα θωρηκτά «Μεσουδιέ» ναυπηγημένο στο Thames το 1874 και το «Ασάρ-ι-Τεφίκ» ναυπηγημένο στη La Seyne το 1868. Και τα δύο αυτά πλοία είχαν ανακατασκευαστεί, είχαν αντικαταστήσει τους λέβητες και είχαν ανανεώσει τον οπλισμό τους, το πρώτο στη Γένοβα το 1901 και το δεύτερο στο Κίελο το 1906. Απ’ αυτά τα τέσσερα πλοία τα δύο πρώτα έφεραν έξι πυροβό-λα των 11 in Krupp και οχτώ πυροβόλα των 4 in το καθένα. Το «Μεσουδιέ» έφερε δύο πυροβόλα των 9,2 in και 12 πυροβόλα των 6 in και το «Ασάρ-

ι-Τεφίκ» έφερε τρία πυροβόλα των 5,9 in και επτά πυροβόλα των 4,7 in. Ναυμαχώντας ως Μοίρα αυτά τα τέσσερα πλοία μπορούσαν να εκτελούν χειρισμούς με περίπου 12 κόμβους, αλλά σ’ αυτή την ταχύτητα τα δύο πρώην γερμανικά είχαν αρκετούς κόμβους διαθέσιμους για επιτάχυνση. Αυτή η Μοίρα θα έπρεπε με αρκετή βεβαιότητα να μπορεί να υπερισχύσει τριών Ελληνικών 5.000 τόνων πλοίων παράκτιας άμυνας τύπου «Ύδρα», αλλά δεν είχαν ούτε την ταχύτητα ούτε το βελη-νεκές των πυροβόλων του «Γεώργιος Αβέρωφ». Ως αντιστάθμισμα εναντίον αυτού του πλοίου υπήρχαν τα δύο ωραία θωρακισμένα καταδρο-μικά «Χαμιδιέ» και «Μετζιτιέ» ναυπηγημένα αντί-στοιχα στην Αγγλία και Αμερική. Αυτά τα χρήσιμα πλοία με δύο πυροβόλα των 6 in και οχτώ των 4,7 in το καθένα και ταχύτητα από 21 έως 23 κόμβους θα μπορούσαν να υπολογίζονται ότι ταιριάζουν στη γραμμή μάχης σε οποιαδήποτε συμπλοκή μεταξύ των δύο στόλων. Προφανώς κάποια από τα παλαιότερα τεθωρακισμένα πλοία είχαν διατεθεί ως πλοία διασποράς σε εξωτερικά λιμάνια από τότε που οι Ιταλοί βύθισαν το «Avni-Illah», ένα ανακατασκευασμένο θωρηκτό 2.500 τόνων στο λιμάνι της Βηρυτού τον Φεβρουάριο του 1912. Το «Φετχί Μπουλέντ», ένα παρόμοιο θωρηκτό τορπιλίσθηκε από τους Έλληνες στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο. Σε πλοία εκτοξεύσε-ως τορπιλών η Τουρκική αποτελεσματική δύνα-μη είχε ελαττωθεί λόγω του πολέμου σε τέσσερα γερμανικά αντιτορπιλικά του 1909 και τέσσερα γαλλικά ελαφρώς παλαιότερα, ενώ τα έξι ή επτά τορπιλοβόλα που είχαν παραμείνει ήταν είτε γαλ-λικά ή ιταλικής ναυπήγησης.

Οι Έλληνες είναι ένα ναυτικό έθνος και έχουν μια εναλλασσόμενη ναυτική ιστορία. Παρήγαγαν ικανούς ναυτικούς διοικητές όπως τον Κανάρη και τον Μιαούλη των οποίων τα ονόματα μνη-μονεύονται στο στόλο, σε παλαιά όμως πλοία, τα οποία θα έπρεπε να αντικατασταθούν από πλέον σύγχρονα. Ήταν αμφίβολο εάν το ελλη-νικό ναυτικό θα επεδείκνυε έμπνευση από το

πνεύμα αυτών των άξιων ναυτικών και θα ανα-κάλυπτε ευκαιρίες να επιδείξει αρετές ανάλογες με εκείνων ή εάν, όπως στον τελευταίο ελληνο-τουρκικό πόλεμο,2 θα υιοθετείτο μια πολιτική αναποτελεσματική χωρίς τόλμη και πρωτοβου-λία. Η πρόσφατη ανάπτυξη και αναδιοργάνωση του ελληνικού ναυτικού ήταν πραγματικά πλήρης και η πρακτική εξάσκηση του αξιόμαχου στόλου έδειξε την έμπνευση και την εμπειρία των βρε-τανών αξιωματικών που ήταν επικεφαλής της διοίκησης.

Τον Απρίλιο του 1911 ο Υποναύαρχος Lioned G. Tufnell ορίσθηκε ναυτικός σύμβουλος της ελληνικής κυβέρνησης μαζί με ένα αριθμό βρετανών αξιωματικών του ναυτικού ως βοη-θούς του. Στις σωστές οδηγίες και την επιδέξια εκπαίδευση αυτών των εκπαιδευτών θα πρέπει να αποδοθεί σημαντικό μέρος της επιτυχίας του ελληνικού ναυτικού. Προ της ενάρξεως του πολέ-μου ο Ναύαρχος Tufnell είχε βγάλει τον στόλο για δύο ταξίδια διάρκειας 6 μηνών το καθένα, κατά τα οποία εκτέλεσαν ασκήσεις στους χειρισμούς, στο πυροβολικό, τα σήματα, γενική οργάνωση και τη μεταφορά και αποβίβαση στρατευμάτων. Έχει λεχθεί ότι ο Ναύαρχος Tufnell έγραψε ο ίδιος το σηματολόγιο για το ελληνικό ναυτικό. Χωρίς αμφιβολία οι έλληνες θα αντιλαμβάνονταν ως μειωτική διάκριση το γεγονός ότι ενώ οι βρετα-νοί σύμβουλοι του τουρκικού ναυτικού επιτρέπο-νταν να είναι εν ενεργεία Αξιωματικοί, ενώ αυτοί που προθυμοποιούνταν να υπηρετήσουν στην Αθήνα υποχρεώνονταν να παραιτηθούν. Εν πάση περιπτώσει, στη λήξη της θητείας του Ναυάρχου Tufnell και του επιτελείου του, ένα νέο συμβόλαιο υπογράφηκε στο οποίο καθοριζόταν ότι οι αντι-καταστάτες τους θα πρέπει να είναι αξιωματικοί εν ενεργεία και οι νέοι σύμβουλοι ήταν πράγματι. Πριν να φύγει από το Υπουργείο των Ναυτικών τον Μάιο του 1913 ο Ναύαρχος Tufnell εξέφρασε

2 Εννοεί τον πόλεμο του 1897

Tο θωρηκτό Σπέτσαι αγκυροβολημένο στο Τσάγεζι (το λιμάνι της Αμφίπολης) του Στρυμωνικού κόλπου εκτελεί έμμεσο βομβαρδισμό κατά των υποχωρούντων βουλγαρικών στρατευμάτων. Η βολή κατευθύνεται από παρατηρητή αξιω-ματικό του Στρατού που βρίσκεται στην κορυφογραμμή, η οποία φαίνεται στη φωτογραφία. Δεξιά διακρίνεται ένα αντιτορπιλικό τύπου Θύελλα. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 42: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

80 81

τον θαυμασμό του για τις υπηρεσίες που προ-σφέρθηκαν από τον στόλο κατά τον πόλεμο και την ικανότητα που επέδειξαν οι αξιωματικοί τόσο στα πλοία όσο και στην διοικητική δουλειά στην ξηρά. Ο Ναύαρχος παρασημοφορήθηκε κατά την αναχώρησή του από τον Βασιλέα των Ελλήνων με τον Σταυρό του Μεγάλου Ταξιάρχη Βασιλικής Τάξεως του Σωτήρος.

Από την γενναιοδωρία και τον πατριωτισμό του κ. Γεωργίου Αβέρωφ αποκτήθηκε ένα όμορ-φο θωρακισμένο καταδρομικό, που ναυπηγή-θηκε στην Ιταλία, το 1910-11. Στη διάρκεια του πολέμου τοποθετήθηκε παραγγελία για ναυπή-γηση ενός αδελφού πλοίου αντί να αγορασθεί ένα άλλο πλοίο του ιδίου τύπου έτοιμο, γεγονός που θα πρέπει να προκάλεσε αίσθημα απογο-ήτευσης. Το επόμενο όμως καλό πράγμα που συνέβη ήταν ότι η Ελλάδα βγήκε στις αγορές και απέκτησε τέσσερα χρήσιμα αντιτορπιλικά τα οποία είχαν κατασκευαστεί για την Αργεντινή από τον Οίκο Cammel Laird και τα οποία έφθα-σαν στον Πειραιά αμέσως μετά την κήρυξη του πολέμου.

Δύο άλλα αντιτορπιλικά που φτιάχτηκαν στη Γερμανία μεταβιβάσθηκαν περίπου τον ίδιο χρό-νο. Πρόσθετα απ’ αυτά τα πλοία οι Έλληνες είχαν αρκετές παλαιές κανονιοφόρους οι οποίες μπο-ρούσαν να χρησιμοποιηθούν στην Αδριατική, οχτώ παλαιότερα αντιτορπιλικά, τέσσερα ή πέντε τορπιλοβόλα και ένα υποβρύχιο. Από την εμπο-ρική της ναυτιλία η Ελλάδα είχε επίσης τη σημα-ντική βοήθεια πολλών βοηθητικών και μεταγωγι-κών και δεν παρέστη ανάγκη σε καμία στιγμή να ενοικιάσει ούτε ένα πλοίο με ξένη σημαία.

Μόλις έφτασε ο χρόνος των επιχειρήσεων, οι Έλληνες έκαμαν αισθητή τη ναυτική τους παρουσία και ετοιμότητα γεγονός που έδειξε ότι δεν είχαν μόνο επωφεληθεί από την εκπαίδευσή τους, αλλά είχαν εκπονήσει ένα σχέδιο του ναυτι-κού πολέμου και εννοούσαν να το εφαρμόσουν. Ο στόλος ήταν οργανωμένος σε δύο Μοίρες, μία μικρότερη που αποτελείτο από οχτώ κανονιοφό-

ρους υπό τον Πλοίαρχο Δαμιανό, για υπηρεσία στον κόλπο της Άρτας3 και στις ακτές της Ηπεί-ρου. Η μεγαλύτερη και περισσότερο ισχυρή απο-τελείτο από το «Αβέρωφ», «Σπέτσαι», «Ύδρα», και «Ψαρά», δέκα τέσσερα αντιτορπιλικά, πέντε τορ-πιλοβόλα και ένα υποβρύχιο, με ένα αριθμό βοη-θητικών και μεταγωγικών συμπεριλαμβανομέ-

3 Εννοεί τον Αμβρακικό κόλπο

νων ενός νοσοκομειακού, μιας ναρκοθέτιδας και δύο σκαφών παραγωγής αποσταγμένου νερού, υπό τις διαταγές του Υποναυάρχου Παύλου Κου-ντουριώτη. Ο Βασιλεύς Γεώργιος επισκέφτηκε τα πλοία αυτής της Μοίρας την Παρασκευή 18 Οκτωβρίου (νέο ημερολόγιο) και ευχήθηκε στα πληρώματα «Στην ευχή του Θεού». Την ίδια νύχτα τα πλοία έφυγαν από τον Πειραιά για τη Λήμνο με σφραγισμένους φακέλους διαταγών. Έφθασαν την Κυριακή στις 20 στον κόλπο του Μούδρου

και αποβίβασαν ένα άγημα το οποίο μετά μια σύντομη συμπλοκή με τη φρουρά κατέλαβε το νησί στις 21. Συνεχίζοντας την ίδια τακτική τα ακόλουθα νησιά κατελήφθησαν τις επόμενες λίγες μέρες – Θάσος, Σαμοθράκη, Ίμβρος και Τένεδος.

Η νήσος Λήμνος ευρίσκεται σε απόσταση μόλις σαράντα μιλίων από την είσοδο των Δαρ-δανελίων και στον Μούδρο οι Έλληνες εξασφάλι-σαν μια βολική βάση από την οποία επιτηρούσαν

Το αντιτορπιλικό Ασπίς συνοδεύει νηοπομπή με την iV Mεραρχία του Ελληνικού Στρατού προς τη Θεσσαλονίκη, 23.03.1913. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 43: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

82 83

την είσοδο των Στενών. Τα λοιπά νησιά ευρίσκο-νται λίγο πλησιέστερα στην Ευρωπαϊκή ακτή. Από εκείνη την ημέρα ένα μεγάλο τμήμα των πολεμικών πλοίων παρέμεναν έξω από τα Δαρ-δανέλια και εμπορικά πλοία που έβγαιναν από τη θάλασσα του Μαρμαρά εύρισκαν πάντοτε τα ελληνικά τορπιλοβόλα περίπου πέντε μίλια από το στόμιο, όπου ελάμβαναν χώρα νηοψίες των υπόπτων πλοίων για λαθρεμπόριο.

Πίσω από το προπέτασμα αυτών των πλοίων που συνδέονταν και με την Αθήνα με ασύρματο, κινήσεις μεταγωγικών κλπ μπορούσαν να γίνο-νται ελεύθερα χωρίς την παραμικρή ενόχληση.

Έτσι για να βοηθήσει τις επιχειρήσεις ενα-ντίον της Ελασσόνας, μια δύναμη αποβιβάστη-κε στον κόλπο της Κατερίνης, περίπου 20 μίλια βορειότερα από τα σύνορα, για να αποκόψει την οπισθοχώρηση της φρουράς προς τη Θεσσαλο-νίκη. Την νύχτα της 31 Οκτωβρίου μια εξαιρετικά θαρραλέα και καλώς εκτελεσμένη επιχείρηση έλαβε χώρα στον λιμένα της Θεσσαλονίκης, όπου το Τουρκικό πλοίο διασποράς «Φετχί Μπουλέντ» τορπιλίσθηκε από το «No 11» τορπιλοβόλο με Κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Ν. Βότση. Ακολου-θεί η επίσημη αναφορά που έφτασε με τον ασύρ-ματο στο Υπουργείο Ναυτικών από τον κόλπο της Κατερίνης με ημερομηνία 1η Νοεμβρίου.

«Απέπλευσα σήμερα το πρωί από το λιμάνι του Λιτοχώρου, στον κόλπο της Θεσσαλονίκης και κατέπλευσα στη σκάλα του Ελευθεροχωρί-ου όπου παρέμεινα μέχρι τις 9 το βράδυ. Από εκεί έπλευσα προς τη Θεσσαλονίκη. Οι προβο-λείς ερεύνης του φρουρίου Καρά Μπουρνού σάρωναν το πέρασμα, αλλά κατόρθωσα να περάσω απαρατήρητος και συνέχισα με μεγί-στη ταχύτητα εισπλέοντας στο λιμάνι της Θεσ-σαλονίκης στις 11.20.

Είδα ένα τουρκικό θωρακισμένο πλοίο αγκυροβολημένο στα δεξιά του λιμένος όπου συνήθως αγκυροβολούν τα πολεμικά πλοία. Κοντά στο πλοίο διασποράς ήταν αγκυροβο-λημένο ένα ρωσικό πολεμικό καθώς και άλλα πολεμικά. Ελάττωσα ταχύτητα και πλησίασα χωρίς να έχω εντοπισθεί, τηρώντας ευθεία στην πλώρη του τουρκικού πλοίου. Στις 11.35 σε απόσταση 150 μέτρων πυροδότησα την πρώτη τορπίλη. Έχοντας ακόμη μικρή ταχύτητα, αλλά στρέφοντας ελαφρά αριστερά πυροδότησα μια δεύτερη τορπίλη, αναπόδισα τις μηχανές και ανέπτυξα μεγίστη ταχύτητα ανάποδα. Πριν να εκραγεί η τορπίλη αντιλήφθηκα ότι το πολεμικό είχε πληγεί. Έγειρε ξαφνικά δεξιά. Τότε ακριβώς πυροδότησα μια τρίτη τορπίλη, η οποία δεν πέτυχε τον στόχο της και χτύπησε τους βρά-

χους στην άκρη του λιμένος, εκραγείσα με τόσο φοβερό κρότο που νόμισα ότι τα κανόνια του φρουρίου είχαν ανοίξει πυρ κατά του πλοίου μου. Τότε η έκρηξη της πρώτης τορπίλης έλαβε χώρα. Παρατήρησα ξαφνική εμφάνιση φώτων επάνω στο Τουρκικό πολεμικό, άκουσα συριγ-μούς να καλούν τους ναύτες σε συναγερμό και είδα την πτέρυγα των αξιωματικών να φωτίζε-ται.

Η τορπίλη χτύπησε το πολεμικό λίγο πρώρα από την καπνοδόχο στη δεξιά πλευρά. Ένα σύν-νεφο καπνού εκτινάχθηκε και το πλοίο άρχισε να βυθίζεται με την πλώρη έξω από το λιμάνι. Πέρασα πάλι το φρούριο του Καρά Μπουρνού το οποίο είχε αντιληφθεί την παρουσία μας διό-τι άναψε τους προβολείς ερεύνης. Αλλά κατόρ-θωσα να περάσω χωρίς να γίνω αντιληπτός. Συνέχισα την πορεία μου προς την Κατερίνη και έφτασα στις 4 να αναλάβω πάλι την απο-στολή μου, της προστασίας της αποβίβασης των πυρομαχικών και εφοδίων για τα τμήματα του στρατού.

(Υπογραφή) Βότσης»Το «Φετχί Μπουλέντ» το οποίο κατεστράφη

όπως ήδη έχει περιγραφεί ήταν ένα παλαιό αλλά με ανανεωμένο οπλισμό Θωρηκτό εκτοπίσματος 2.700 τόνων. Το μεγαλύτερο μέρος του πληρώμα-τος σώθηκε, μόνον επτά άτομα απωλέσθηκαν και παρασύρθηκαν στο βυθό μαζί με το πλοίο.

Δύο ακόμη νησιά κατελήφθησαν από την Μοίρα του Ναυάρχου Κουντουριώτη τον Νοέμ-βριο. Την Τετάρτη 20 Νοεμβρίου τα ακόλουθα πλοία κατέπλευσαν στη Μυτιλήνη: «Αβέρωφ», «Σπέτσαι», «Ύδρα» και «Ψαρά» (θωρηκτά), «Ιέραξ», «Ασπίς», «Βέλος», «Νίκη» και «Νέα Γενεά» (Αντιτορπιλικά). Μαζί ήταν ο στολίσκος των τορ-πιλοβόλων, το πλοίο εφοδιασμού «Κανάρης» και τρία μεταγωγικά. Η «Νέα Γενεά», ένα σκάφος που δωρίθηκε στο Ελληνικό Έθνος από τους Έλληνες της Αμερικής, μόλις είχε συνενωθεί με τον στόλο. Στις 7.30 στάλθηκε στη στεριά ένας Αξιωματικός να απαιτήσει την παράδοση της νήσου, αλλά η

φρουρά είχε αποσυρθεί στο εσωτερικό. Ένα απο-βατικό άγημα τότε κατέλαβε την πόλη και ύψωσε την Ελληνική Σημαία. Την Κυριακή 24 Νοεμβρίου η νήσος Χίος επίσης καταλήφθηκε κατόπιν απο-βατικής ενέργειας που έλαβε χώρα στο Κοντάρι στα νότια της πόλης του Κάστρου, υπό την προ-στασία των πυροβόλων της Μοίρας. Οι πολιτικοί αξιωματούχοι απομακρύνθηκαν από τις δύο νήσους και στρατιωτικές δυνάμεις τοποθετήθη-καν επί κεφαλής των διοικήσεων. Οι επιχειρήσεις διήρκεσαν μέχρι τις 22 Δεκεμβρίου για τη Μυτι-λήνη και μέχρι τις 2 Ιανουαρίου για τη Χίο οπότε οι Τούρκοι παραδόθηκαν και η αντίσταση στην κατάληψη των νησιών έπαψε.

Στο μεταξύ η Θεσσαλονίκη είχε παραδοθεί στους Έλληνες στις 8 Νοεμβρίου και δύο μέρες αργότερα έφτασαν οι δυνάμεις που έστειλαν οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι να βοηθήσουν στην κατάληψή της. Καθώς η Βουλγαρική Μεραρχία ήταν απαραίτητη στο Δεδεαγάτς, οι Έλληνες ανέλαβαν να την μεταφέρουν σ’ αυτό το λιμάνι. Η δύναμη αποτελείτο από την πρώτη Ταξιαρχία της Έβδομης Μεραρχίας του Βουλγαρικού στρα-τού, και περιελάμβανε τα 13ο και 26ο συντάγματα πεζικού με μία ίλη ιππικού και αρκετές πυροβο-λαρχίες πολυβόλων. Η δύναμη επιβιβάστηκε σε δέκα εννέα εμπορικά πλοία και συνοδευόμενη από την Ελληνική ναυτική Μοίρα απέπλευσε από τη Θεσσαλονίκη το πρωί της 27ης Νοεμβρίου και την επομένη νωρίς το πρωί κατέπλευσε στο Δεδεαγάτς, όπου τα στρατεύματα αποβιβάσθη-καν στην ξηρά σε λίγες ώρες. Ο τρόπος με τον οποίο αυτή η επιχείρηση διεξήχθη αποδεικνύ-ει την εξαιρετική οργάνωση του Ναυτικού και η ταχύτητα με την οποία τα μεταγωγικά και τα συνοδά πλοία συγκεντρώθηκαν στη Θεσσαλονί-κη ανέδειξε την αφθονία των μέσων που διέθετε η ελληνική εμπορική ναυτιλία. Κάθε λεπτομέρεια είχε προβλεφθεί και η δράση για κάθε περίπτω-ση είχε σχεδιαστεί, περιλαμβανομένου και ενός υδροφόρου πλοίου που μετέφερε νερό για τα άλογα.

Το τορπιλοβόλο 11. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 44: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

84 85

Ενώ τα στρατεύματα αποβιβάζονταν, ένα μήνυμα του ασυρμάτου από τα ελληνικά πλοία που περιπολούσαν στα Δαρδανέλια ανέφερε ότι ένα από τα επάκτια πυροβολεία έβαλε εναντίον του Δόξα αλλά χωρίς να του προξενήσει καμία ζημιά. Ότι αυτές οι επιχειρήσεις έλαβαν χώρα χωρίς προσκόμματα παρέχει ένα μάθημα της αξίας της ναυτικής ισχύος και της τοπικής υπε-ροχής που επιβλήθηκε επιτυχώς επ’ ωφελεία των συμμάχων.

Κατά τη διάρκεια αυτών των δύο μηνών, τα τουρκικά πλοία δεν παρουσιάσθηκαν στα Δαρ-δανέλια, αλλά χρησιμοποιήθηκαν στη Μαύρη Θάλασσα.

Την 1η Δεκεμβρίου τα τουρκικά πλοία έφθα-σαν στα Δαρδανέλια και αναφέρθηκε ότι, υπα-κούοντας σε επείγουσες παραστάσεις, ο στόλος έπρεπε να ναυμαχήσει την Ελληνική Μοίρα. Αν και στις 4 Δεκεμβρίου είχε συναφθεί ανακω-χή με τις τρεις βόρειες δυνάμεις, η Ελλάδα δεν συμμετείχε σ’ αυτή και οι ναυτικές επιχειρήσεις συνεχίζονταν. Στις 11 του μηνός αναφέρθηκε ότι όλα τα εύφλεκτα υλικά απομακρύνθηκαν από τα τουρκικά πλοία. Τρεις μέρες αργότερα, το Σάβ-βατο 14 Δεκεμβρίου τα ελληνικά αντιτορπιλικά «Σφενδόνη» και «Λόγχη» υπό τη διοίκηση του Πλοιάρχου Ηπίτη περιπολούσαν έξω από την είσοδο των Δαρδανελίων όταν συνάντησαν ένα τουρκικό αντιτορπιλικό και αμέσως τέθηκαν σε καταδίωξή του. Τα επάκτια πυροβολεία άνοιξαν πυρ και το τουρκικό πλοίο προσέτρεξε στην προ-στασία τους.

Τότε εμφανίστηκε το τουρκικό καταδρομικό «Μετζιτιέ», έξω από τα Στενά και τα δύο αντιτορ-πιλικά επιτέθηκαν εναντίον του μαζί με άλλα δύο, τα «Θύελλα» και «Ναυκρατούσα», ενώ συγχρό-νως μία δεύτερη Μοίρα αποτελούμενη από τα «Βέλος», «Δόξα» και «Νέα Γενεά» φάνηκε στον ορίζοντα από τη γειτονική Τένεδο. Το «Μετζιτιέ» έχοντας εκπληρώσει το σκοπό του, δηλαδή τη διαπίστωση ότι ο ελληνικός στολίσκος που απέ-κλειε τα Στενά βρισκόταν σε εγρήγορση, απο-

σύρθηκε όπως και το μικρότερο σκάφος υπό την προστασία των επακτίων φρουρίων.

Μία ακόμη αψιμαχία στην οποία τα βαρύτερα πλοία έλαβαν μέρος συνέβη στις 16 Δεκεμβρίου. Από την τουρκική αφήγηση φάνηκε ότι η Μοί-ρα βγήκε από τα Δαρδανέλια λίγο μετά τις 8 το πρωί και κατά τη διάρκεια μιας μάχης που κρά-τησε μία και μισή ώρα αντάλλαξαν κανονιές με τα ελληνικά πλοία από μια απόσταση από 3.500 έως 8.500 υάρδες. Τα τουρκικά πλοία αποσύρ-θηκαν στα Δαρδανέλια, ισχυριζόμενα ότι είχαν προξενήσει ζημιές στο «Γεώργιος Αβέρωφ». Μια πλήρης εξιστόρηση, που επιβεβαιώθηκε επίσημα από τις ελληνικές αρχές, παραχωρήθηκε στους «The Times» από τον Υποπλοίαρχο K. Gofton – Salmond R.N. ένα από τα μέλη της ελληνικής ναυτικής αποστολής και έχει ως ακολούθως: «Η αποκαλούμενη ναυμαχία ήταν μόνο μια σύντο-μη αψιμαχία με διάρκεια λίγων λεπτών. Στις 9.30 το πρωί ο τουρκικός στόλος αποτελούμενος από τέσσερα Θωρηκτά και καταδρομικά εννέα τορπι-λοβόλα αντιτορπιλικά και έξι απλά τορπιλοβόλα, εμφανίστηκε στην είσοδο των Στενών. Τα μικρά σκάφη παρέμειναν εκεί και τα τέσσερα μεγαλύ-τερα πλοία βγήκαν από τα Στενά και τηρούμενα πλησίον των ακτών έστριψαν προς βορρά. Ο ελληνικός στόλος αποτελούμενος επίσης από τέσσερα τεθωρακισμένα πλοία ερχόμενα από τη νήσο Ίμβρο τήρησαν πορεία με βορειο-ανα-τολική διεύθυνση έτσι ώστε να αποκόψουν την προχώρηση των Τούρκων. Ο «Αβέρωφ» διαθέτο-ντας υπεροχή ταχύτητας έπλευσε αποσπώμενος από τα υπόλοιπα τρία πλοία τα οποία σχημάτι-σαν γραμμή μετώπου και ανέμεναν τον εχθρό να έλθει. Στις 9.30 το πρωί τα τουρκικά πλοία άνοι-ξαν πυρ από απόσταση 15,000 γυαρδών. Στις 10 το πρωί ο ελληνικός στόλος άνοιξε πυρ από απόσταση 8,000 γυαρδών. Στις 10.04 ο τουρκικός στόλος άλλαξε πορεία 160 μοίρες και επέστρεψε όσο γρηγορότερα ήταν δυνατόν με διαλυμένο σχηματισμό στα Στενά στα οποία εισέπλευσαν περίπου στις 10.30 το πρωί. Έτσι ο συνολικός

χρόνος που κάθε στόλος βρισκόταν υπό πυρ δεν υπερέβη τη μισή ώρα και πιθανόν ήταν μόνο 20 λεπτά. Τα τορπιλοβόλα δεν έλαβαν μέρος στη δράση η οποία εξελίχθηκε σε αψιμαχία και πιθα-νόν έλαβε χώρα μόνο για να καθησυχάσει την κοινή γνώμη της Κωνσταντινούπολης».

Αν και οι δύο πλευρές ισχυρίσθηκαν ότι νίκη-σαν και οι Τούρκοι επέστρεψαν στο αγκυροβόλιό τους με τα πληρώματα να ζητωκραυγάζουν και τις μπάντες να παιανίζουν δεν ήταν τίποτε περισ-σότερο από μία άδοξη και μη αποφασιστική αψι-μαχία. Η σκόπευση ήταν φτωχή και από τις δύο πλευρές αλλά οι Έλληνες ήταν, αν όχι τίποτε άλλο, υπέρτεροι στους χειρισμούς και στην πρωτοβου-λία. Τα τουρκικά πλοία πρακτικώς δεν επλήγησαν και κατάφεραν μόνο να χτυπήσουν με μερικά βλήματα τον Αβέρωφ επάνω στον οποίο προ-ξενήθηκαν διάφορες ζημιές. Αυτό συνέβη όταν το ελληνικό καταδρομικό πλησίασε σε μικρή απόσταση και εκτόξευσε μία τορπίλη η οποία αστόχησε. Θα έπρεπε τότε να είχε βυθιστεί από το πυκνό πυρ των τουρκικών πλοίων, αλλά δεν βυθίστηκε. Το τελικό αποτέλεσμα της δράσης ήταν ότι οι Τούρκοι αποσύρθηκαν στην προστα-σία των φρουρίων τους, ενώ ο αποκλεισμός των Δαρδανελίων συνεχίστηκε.

Μία ακόμη έξοδος από τα Στενά επιχειρήθη-

κε την Κυριακή 22 Δεκεμβρίου. Τα «Τουργκούτ Ρεΐς» και το «Μετζιτιέ» με τρία αντιτορπιλικά εμφανίστηκαν στην διεύθυνση της Τενέδου. Μόλις εμφανίστηκε η ελληνική Μοίρα τα τουρκι-κά πλοία επέστρεψαν στο λιμάνι. Τίποτε σημαντι-κό δεν αναφέρθηκε μέχρι τις 18 Ιανουαρίου, όταν έλαβε χώρα αυτό που φαίνεται να αποτέλεσε την κυρία σύγκρουση των δύο στόλων. Στις 9.50 το πρωί αυτής της ημέρας ο Ναύαρχος Κουντουρι-ώτης τηλεγράφησε με ασύρματο:

«Ολόκληρος ο τουρκικός στόλος έχει εξέλθει από τα Στενά. Προτιθέμεθα να τον συναντήσου-με. Ο Τουρκικός στόλος περιλαμβάνει τα Θωρη-κτά «Χαϊρεντίν Μπαρμπαρός»«Τουργκούτ Ρεΐς», «Μεσουδιέ», «Ασάρ-ι-Τεφίκ», το καταδρομικό «Χαμιδιέ» και δέκα τρία τορπιλοβόλα-αντιτορπι-λικά και απλά τορπιλοβόλα. Ο ελληνικός στόλος αποτελείται από τα Θωρηκτά «Ύδρα», «Σπέτσαι», «Ψαρά», το Θωρακισμένο καταδρομικό «Γεώργι-ος Αβέρωφ» και οχτώ Αντιτορπιλικά».

Σύμφωνα με την αναφορά δράσεως που τηλεγράφησε ο Διοικητής της Τενέδου η συμπλο-κή άρχισε στις 11.25 το πρωί και μετά ένα τέταρτο της ώρας ο τουρκικός στόλος άρχισε να αποσύ-ρεται προς τα βορειο-δυτικά της Τενέδου. Στις 1.10 το μεσημέρι τα τουρκικά θωρηκτά έστριψαν προς τα Στενά, ακολουθούμενα από το «Γεώργι-

Το Μακεδονία, επίτακτο επιβατηγό ατμόπλοιο της «Εθνικής Ατμοπλοΐας». (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 45: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

86 87

ος Αβέρωφ», που αντάλλασσε πυρά μαζί τους σε μια απόσταση περίπου τριών μιλίων. Καθώς ο «Γεώργιος Αβέρωφ» πλησίαζε τα τουρκικά πλοία, αυτά αύξησαν ταχύτητα και στις 2.30 η δράση έληξε καθώς ο «Γεώργιος Αβέρωφ», εάν συνέχιζε την καταδίωξη, θα εισερχόταν στο βελη-νεκές των πυροβόλων των επάκτιων φρουρίων. Εισπλέοντας στα Δαρδανέλια τα «Μπαρμπαρός» και «Τουργκούτ Ρεΐς» φαίνονταν να έχουν πυρ-καγιές και στις 5.10 το απόγευμα ο Ναύαρχος Κουντουριώτης έστειλε το ακόλουθο μήνυμα με ασύρματο:

«Νικήσαμε τον εχθρικό στόλο ο οποίος έπλεε προς τη Λήμνο και τον καταδιώξαμε μέσα στα Στενά όπου κατέφυγε σε αταξία. Η μάχη κράτη-σε τρεις ώρες. Είχαμε μόνο έναν άνδρα ελαφρά τραυματισμένο και το «Γεώργιος Αβέρωφ» υπέ-στη ασήμαντες ζημιές. Η μαχητική μας ικανότητα

παραμένει ακέραια». Συμπεραίνονταν και πολύ σωστά, ότι οι τουρ-

κικές αρχές διακινδυνεύοντας αυτή τη ναυμαχία, είχαν μείνει με την εντύπωση ότι ο ελληνικός στό-λος μπορεί να είχε αποχωρήσει από την περιοχή των Στενών σε καταδίωξη του τουρκικού κατα-δρομικού «Χαμιδιέ», το οποίο μετά τις επισκευές του απέπλευσε από τα Στενά στις 14 Ιανουαρίου, με δική του πρωτοβουλία και χωρίς να λάβει σχε-τική άδεια από το Υπουργείο των Ναυτικών, σε μία περιπετειώδη επιδρομή στην οποία θα ανα-φερθούμε αργότερα. Ο Τούρκος ναύαρχος όμως έκανε λάθος καθώς ο Ναύαρχος Κουντουριώτης δεν έστειλε κανένα πλοίο σε καταδίωξη του κατα-δρομικού και σε εκείνο το χρόνο εμφανίζεται να αγνοεί την διαφυγή του καθώς συμπεριλαμβάνει το όνομά του στον κατάλογο εκείνων που έλαβαν μέρος στη δράση της 18ης Ιανουαρίου. Προφα-

νώς οι έλληνες εξέλαβαν το αδελφό του πλοίο «Μετζιτιέ» ως το ελλείπον καταδρομικό.

Οι Έλληνες παρέμειναν συγκεντρωμένοι έξω από τα Στενά και όταν οι τούρκοι επιχείρησαν να βγουν ακολούθησε μία συμπλοκή από μεγάλη απόσταση μέχρι που οι τελευταίοι επέστρεψαν στο αγκυροβόλιό τους. Ο Υποναύαρχος Κου-ντουριώτης για μία ακόμη φορά αποδείχθηκε ένας τολμηρός και ικανός αξιωματικός και θα πρέπει να επαινεθεί ο εξαιρετικός χειρισμός των ελληνικών πλοίων κατά τη διάρκεια και των δύο ναυμαχιών. Σε κάθε περίπτωση τα τουρκικά πλοία γυρνούσαν σχεδόν αμέσως στην προστα-σία των επάκτιων οχυρών τους. Παρ’ όλα ταύτα ήταν σε κάθε περίπτωση υπέρτερα σε αριθμούς και σε βάρος πυρός και θώρακος από τα ελληνικά πλοία.

Η σκόπευσή τους όμως έμοιαζε να ήταν ακόμα άσχημη, ενώ εκείνη των ελλήνων είχε βελτιωθεί. Σχεδόν καμία ζημιά δεν υπέστησαν τα ελληνικά πλοία και ούτε ένα κανόνι τους δεν τέθηκε εκτός υπηρεσίας. Ο «Γεώργιος Αβέρωφ» έκανε θαυμάσιους χειρισμούς και πολέμησε εξαιρετικά. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν ότι ο στόλος ήταν συνεχώς εν πλω μέρα και νύχτα με πίεση στα καζάνια από τις αρχές Οκτωβρίου αποδει-κνύει πόσο εργάσθηκαν οι επιστασίες των πλοί-ων, ιδίως εάν σκεφτούμε την έλλειψη εμπειρίας που είχαν προηγουμένως. Ο Πλοίαρχος Γκίνης, δεύτερος στην ιεραρχία επιβαίνων του Σπέτσαι και ο Αρχιεπιστολέας του Ναυάρχου Πλοίαρχος Δούσμανης, επίσης, επέδειξαν εξυπνάδα και ικα-νότητα. Από τις επίσημες αναφορές καθίσταται φανερό ότι όλες οι προμήθειες πυρομαχικών και εφοδίων έφθαναν κανονικά κατά τακτά διαστή-ματα από τα λιμάνια των βάσεων και η ασύρματη τηλεγραφία αποδείχθηκε ανεκτίμητη καθ’ όλη τη διάρκεια της εκστρατείας.

Αναφορές από την Κωνσταντινούπολη γι’ αυτή τη συμπλοκή αναφέρουν ότι ο κεντρικός πύργος του «Βαρβαρόσα» υπέστη βλάβες και όλοι οι άνδρες της ομοχειρίας του πύργου σκο-

τώθηκαν ή τραυματίστηκαν. Το θωρηκτό «Τουρ-γκούτ Ρεΐς» υπέστη ζημιές αλλά κανένα άλλο πλοίο δεν χτυπήθηκε. Οι τουρκικές απώλειες αναφέρθηκε ότι ανήλθαν σε τέσσαρις αξιωματι-κούς και τριάντα έξι άνδρες νεκρούς καθώς και 164 τραυματίες. Αυτοί οι αριθμοί είναι γνωστό τώρα ότι ήταν υπερβολικοί.

Το «Ασαρ-ι-Τεφίκ» απωλέσθηκε αργότερα στο Καρά Μπουνού στη Μαύρη Θάλασσα όπου προσάραξε τον Φεβρουάριο και λογίσθηκε ως μη διασώσιμο ναυάγιο.

Έχει ήδη αναφερθεί ότι το καταδρομικό «Χαμιδιέ» στις 14 Ιανουαρίου διέφυγε από την ελληνική Μοίρα και γλίστρησε έξω από τα Στενά. Έπλευσε απ’ ευθείας προς την Σύρο, όπου βρή-κε το ελληνικό βοηθητικό ατμόπλοιο «Μακεδο-νία» που εκτελούσε επισκευές. Το «Μακεδονία» μετά τον κανονιοβολισμό του αυτοβυθίστηκε για να αποφύγει την κατάληψη. Το «Χαμιδιέ» επί-σης κατέστρεψε ένα εργοστάσιο πυρίτιδας, μία αποθήκη άνθρακος και τον σταθμό ηλεκτρικής ισχύος της πόλης. Φεύγοντας από τη Σύρο το καταδρομικό έφτασε στις 2 το πρωί της 19ης στο Πόρτ Σάϊντ και μετά την εκεί ανθράκευση και τον ανεφοδιασμό πέρασε το κανάλι του Σουέζ προς την Ερυθρά Θάλασσα. Κατέπλευσε στο Σουέζ την 24η και έφυγε την επόμενη μέρα για έναν ταξίδι στην Ερυθρά Θάλασσα από την οποία δεν επέ-στρεψε μέχρι τις 9 Φεβρουαρίου.

Αφού εξετέλεσε ύδρευση επέστρεψε μέσω της διώρυγας και ανοίχτηκε στη Μεσόγειο, πέρασε από τη Βηρυτό και μπήκε στο λιμάνι της Μάλτας την 15η λόγω, όπως αναφέρθηκε, ισχυρής θαλασσοταραχής. Του επετράπη να επισκευάσει κάποιες μικρές ζημιές που προ-κλήθηκαν από την καταιγίδα και απέπλευσε μετά 24 ώρες σε ένα μοναχικό και πάλι ταξί-δι κατά τη διάρκεια του οποίου επισκέφθηκε διάφορα λιμάνια και προμηθεύτηκε αρκετές ποσότητες άνθρακα και προμηθειών για να μπορεί να συνεχίσει σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο των Εθνών. Στις 11 Μαρτίου εμφανί-

Το τουρκικό καταδρομικό Hamidiye στην Κωνσταντινούπολη, η δεκαετία του 1930. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μου-σείου της Ελλάδος).

Page 46: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

88 89

στηκε έξω από το Δυρράχιο και έβαλε μερικά βλήματα στο ελληνικό στρατόπεδο στην ξηρά, αλλά προφανώς χωρίς αποτέλεσμα. Την επό-μενη ημέρα βρέθηκε έξω από τον Άγιο Ιωάννη της Μεδούης. Σ’ αυτό το στίγμα βομβάρδισε μερικά ελληνικά μεταγωγικά που μετέφεραν σερβικά στρατεύματα από τη Θεσσαλονίκη να βοηθήσουν τους Μαυροβούνιους στο Scutari. Η δράση του «Χαμιδιέ» εμφανίζεται να σταματά προσωρινά, εάν όχι τελείως, μ’ αυτό το επεισό-διο. Το καταδρομικό έφυγε μετά για την Αλε-ξάνδρεια όπου αναφέρεται ότι έφτασε στις 16 Μαρτίου. Την επομένη έφυγε και φαίνεται ότι έκαμε ανθράκευση από ένα ιταλικό πλοίο έξω από τη Βηρυτό. Στις 8-9 Απριλίου διέρχεται και πάλι στην Ερυθρά Θάλασσα και περίπου τον ίδιο χρόνο μία ελληνική μοίρα αποτελούμενη από το «Ύδρα» με δύο αντιτορπιλικά, συνοδευ-όμενη από ένα ανθρακοφόρο έφτασε στο Πόρτ –Σάϊντ με σκοπό να εμποδίσει το καταδρομικό να ξαναμπεί στη Μεσόγειο. Η βάση του στην Ερυθρά Θάλασσα λέγεται ότι ήταν το Kamaran, στην Αραβική ακτή, αλλά τον Ιούνιο επισκέφτη-κε την Hodeida και τον Ιούλιο έλαβε εντολές να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη. Καθυστέ-ρησε όμως και πέρασε πάλι τη διώρυγα στις 24 Αυγούστου και έφυγε για τα Δαρδανέλια μετά από απουσία επτά μηνών. Από την τουρκική πλευρά η απουσία έγινε αισθητή ιδίως στην ναυμαχία της 18ης Ιανουαρίου όταν αποστέρη-σε τον στόλο από δύο πυροβόλα των 6-in και οκτώ πυροβόλα των 4,7-in. Ενώ στην ελληνι-κή πλευρά δεν υπήρχαν αρκετά σκάφη για να διατεθούν σε καταδίωξή του χωρίς να αφή-σουν τα Δαρδανέλια αφρούρητα. Λέγεται ότι ο Ύπαρχος του «Χαμιδιέ» ήταν ένας βρετανός αλλά ο κυβερνήτης του, ο Ραούφ Βέης, ασφα-λώς επέδειξε μεγάλο θάρρος και ευρηματικό-τητα στην τολμηρή αυτή επιδρομική ενέργεια. Είχε υπηρετήσει στο επιτελείο του Sir Douglas Gamble. Παρόλον ό,τι μετά την επιστροφή του έγινε αντικείμενο κολακευτικών σχολίων από

τον Τύπο και λαϊκών πανηγυρισμών, φαίνεται ότι δεν κατελήφθη από έπαρση και δεν εφθάρη από αυτό. Λέγεται ότι θα τοποθετηθεί κυβερνή-της στο νέο θωρηκτό που ολοκληρώνεται στα ναυπηγεία του Armstrong, το οποίο η τουρκική κυβέρνηση αγόρασε πρόσφατα από τη Βραζι-λία και θα πρέπει να έχει σπουδαίο μέλλον στο οθωμανικό ναυτικό.

Δεν είναι απαραίτητο να εξιστορήσουμε λεπτομερώς τις επιχειρήσεις της μικρότερης ελληνικής Μοίρας. Αυτή η Μοίρα ενισχύθηκε στην αρχή του πολέμου με ένα ζεύγος κανο-νιοφόρων και τα πλοία της εισήλθαν στον κόλ-πο της Άρτας4 με σκοπό να βοηθήσουν στον αποκλεισμό της Πρέβεζας και της Αλβανικής ακτής. Μισός κόλπος ανήκε στους Έλληνες και ο είσπλους της δύναμης αποσκοπούσε στην απόκτηση του ελέγχου της θαλάσσιας έκτασης με στόχο την παροχή συνδρομής στη αριστερή πτέρυγα του στρατού στην προώθησή του προς τα Ιωάννινα.

Η Πρέβεζα κυριεύθηκε στις 2 Νοεμβρίου και αργότερα μία μεραρχία του στρατού μεταφέρθη-κε με μεταγωγικά και αποβιβάστηκε στους Αγί-ους Σαράντα, απέναντι από το βόρειο άκρο της Κέρκυρας. Η Μοίρα αυτή διεξήγαγε επιχειρήσεις με τον στρατό μέχρι της παραδόσεως των Ιωαννί-νων στις 6 Μαρτίου. Δεν έλαβε χώρα σύγκρουση στη θάλασσα σ’ αυτή την περιοχή αλλά η Μοίρα που διεξήγαγε τον αποκλεισμό επέδειξε μεγά-λη δραστηριότητα στην καταστολή διεξαγωγής λαθρεμπορίου και αργότερα στη μεταφορά των Σερβικών στρατευμάτων στα λιμάνια της Αδρια-τικής Θάλασσας.

Λόγω της προσέγγισης στην Κωνσταντινού-πολη των συμμαχικών στρατευμάτων και της ανησυχίας για ταραχές που θα μπορούσαν να προκληθούν από τα υποχωρούντα χωρίς ηθικό τουρκικά στρατεύματα, αποφασίσθηκε νωρίς τον

4 Αμβρακικός κόλπος

Νοέμβριο από τις κύριες ευρωπαϊκές Δυνάμεις, με τη συγκατάνευση των τουρκικών αρχών, να αποσταλούν πολεμικά πλοία στην πόλη να παρά-σχουν ναυτική προστασία στους ομοεθνείς των

και στο λαό, εάν γινόταν αναγκαίο. Στα βρετανι-κά πλοία που βρέθηκαν στην περιοχή των Δαρ-δανελίων εκείνη την περίοδο συμπεριλαμβάνο-νταν τα οχτώ θωρηκτά του 3ου Στολίσκου Μάχης

Το τουρκικό θωρηκτό Barbaros Hayreddin, στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 1911. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μου-σείου της Ελλάδος).

Page 47: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

90 91

με τα δύο προσαρτημένα σ’ αυτά καταδρομικά, επιπροσθέτως των πλοίων του στόλου της Μεσο-γείου και των πλοίων που προσωρινά βρέθηκαν στην περιοχή.

Τα καταδρομικά «Hampshire» και «Wey-mouth» επελέγησαν να περάσουν τα Δαρδανέ-λια προς την Κωνσταντινούπολη και έφτασαν έξω από την τουρκική πρωτεύουσα στις 11 Νοεμβρί-ου και στις 5 Νοεμβρίου αντίστοιχα.

Τα πλοία των άλλων Δυνάμεων που διατά-χθηκαν να πλεύσουν στην πρωτεύουσα μέσα στο μήνα περιλάμβαναν τα γαλλικά «Leon Gam-betta» και «Victor Hugo», τα ιταλικά «Emmanuelle Filiberto» και «Coatit» τα οποία ακολουθούνταν από το «Benedetto Brin» στις 19 Νοεμβρίου, τα αυστριακά «Aspern» και «Admiral Spaun» τα γερμανικά «Goeben» και «Vineta», τα ρωσικά «Rotislav» και «Kagul» και το ισπανικό «Reina Regente». Το πρωί της 18ης Νοεμβρίου μία διε-θνής δύναμη περίπου 3000 αξιωματικών και ανδρών αποβιβάστηκε, 497 εξ αυτών προερχο-μένων από τα «Hampshire» και «Weymouth». Η δύναμη παρέμεινε στην ξηρά μέχρι περίπου το τέλος του μήνα αλλά ευτυχώς καμία ανεπιθύμητη εξέλιξη δεν έλαβε χώρα. Η διεθνής Μοίρα όμως παρέμεινε στην Θάλασσα του Μαρμαρά για κάποιο ακόμα χρονικό διάστημα.

Μία διάσκεψη ειρήνης άρχισε τις εργασίες της στο παλάτι του St. James στις 16 Δεκεμβρί-ου 1912, αλλά καθώς οι όροι που προτάθηκαν από την Τουρκία δεν έγιναν αποδεκτοί από τους συμμάχους, η ανακωχή καταγγέλθηκε στις 29 Ιανουαρίου και εχθροπραξίες ξανάρχισαν στις 3 Φεβρουαρίου. Στις 20 Φεβρουαρίου οι Δυνάμεις απέσυραν τα πολεμικά τους πλοία από την Κρή-τη και η νήσος πέρασε στα χέρια των Ελλήνων, όταν ο ελληνικός στόλος επισήμως την κατέλα-βε. Στις 15 Απριλίου κλείσθηκε συμφωνία μεταξύ Βουλγαρίας και Τουρκίας για την κατάπαυση των εχθροπραξιών, η οποία περιείχε τον όρο ότι ο τουρκικός στόλος δεν θα εμπόδιζε τον εφοδια-σμό του βουλγαρικού στρατού. Στο μεταξύ, στις

28 Μαρτίου οι Δυνάμεις απαίτησαν να διακοπούν οι επιχειρήσεις εναντίον του Scutari για να επι-τραπεί στον άμαχο πληθυσμό να φύγει και όταν το Μαυροβούνιο αρνήθηκε, αποφασίσθηκε να πραγματοποιηθεί ναυτική επίδειξη στην Αδριατι-κή. Στις 5 Απριλίου μία διεθνής Μοίρα αποτελού-μενη από ένα γαλλικό, ένα γερμανικό, δύο ιταλι-κά, τρία αυστριακά και δύο βρετανικά πολεμικά πλοία υπό την διοίκηση του Αντιναυάρχου (τώρα Sir) Cecil Burney έφθασε έξω από το Antivari και στις 10 Απριλίου κήρυξε ναυτικό αποκλεισμό της ακτής. Παρόλον ότι κανένα ρωσικό πλοίο δεν συμμετείχε στον αποκλεισμό η ρωσική κυβέρ-νηση συμφωνούσε μ’ αυτόν. Στις 22 Απριλίου το Scutari παραδόθηκε και καθώς η κυβέρνηση του Μαυροβουνίου δεν έδειξε καμία τάση οπισθοχώ-ρησης στις απαιτήσεις των Δυνάμεων, φαινόταν πιθανόν ότι θα λάμβανε χώρα στρατιωτική επέμ-βαση. Πλην όμως στις 4 Μαΐου ο Βασιλεύς Νικό-λαος αποφάσισε να υποχωρήσει και το φρούριο παραδόθηκε σε μία διεθνή δύναμη αποτελούμε-νη από 100 Γερμανούς, 200 Γάλλους, 200 Αυστρι-ακούς, 200 Ιταλούς και 300 Βρετανούς ναύτες και πεζοναύτες υπό την διοίκηση του Αντιναυάρχου Burney. Παρόλον ότι υπογράφηκε ειρήνη στις 30 Μαΐου, η διεθνής δύναμη παρέμεινε στο Scutari για μερικούς ακόμα μήνες.

Με την επακολουθήσασα έναρξη εχθροπρα-ξιών μεταξύ της Βουλγαρίας και των συμμάχων της μέχρι την ειρήνη του Βουκουρεστίου της 10ης Αυγούστου, δεν είναι αναγκαίο να ασχοληθούμε σ’ αυτές τις σημειώσεις, καθώς οι επιχειρήσεις έλαβαν χώρα στην ξηρά. Ο ελληνικός στόλος παρέμεινε στη βάση της Λήμνου παρακολου-θώντας τα Δαρδανέλια και υποστηρίζοντας τις κινήσεις του στρατού γύρω από το Δεδεαγάτς.

Όταν στην έναρξη του πολέμου μία καινούρ-για ναυτική σύγκρουση συμβαίνει είναι φυσικό να αναμένεις ότι κάτι που φάνηκε να λείπει ή ήταν απροσδόκητο θα μπορούσε να μας υποχρεώσει να τροποποιήσουμε τα μαθήματα του παρελθό-ντος. Από το παραπάνω χρονικό, σύντομο όπως

υποχρεωτικά είναι, δεν φαίνεται να υπάρχουν αρκετά δεδομένα από τα οποία να συνάγουμε ακριβή συμπεράσματα. Οι επιχειρήσεις σ’ αυτόν τον πόλεμο όπως και στον προηγούμενο μετα-ξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της Ιτα-λίας θα μπορούσαν να διδάξουν κάτι για την επίδραση που μπορεί να έχει η ναυτική δύναμη όταν χρησιμοποιηθεί επιδέξια, συγκεκριμένα να υποχρεώσει τον εχθρό να καταφύγει στα λιμάνια του. Θα μπορούσε επίσης να μας πει κάτι για τους περιορισμούς της ναυτικής δύναμης. Ενώ η Ιτα-λία ήταν ικανή να περιορίσει το τουρκικό ναυτικό στα λιμάνια του μακριά από τις ανοιχτές θάλασ-σες και να επιβάλλει ένα αποκλεισμό, ο οποίος διασφάλιζε την ανενόχλητη μεταφορά των στρα-τευμάτων της και την ασφάλεια του εμπορίου της, η εξάσκηση μόνης της ναυτικής της ισχύος ήταν ανίκανη να επιφέρει ένα αποφασιστικό αποτέλεσμα. Μόνο η σταδιακή εξασθένηση της αντίστασης στη Λιβύη μπορούσε να το κάνει. Κατά παρόμοιο τρόπο σε σχέση με τον Βαλκανικό Πόλεμο, ενώ το ελληνικό ναυτικό ήταν ικανό να βοηθήσει τα κοινά συμφέροντα της συμμαχίας

και η βοήθειά του ήταν μεγάλης αξίας, δεν μπο-ρούσε από μόνη τη δική του δραστηριότητα να επιφέρει το αποτέλεσμα που επιτεύχθηκε από τις μάχες στην ξηρά.

Αυτό που είναι βέβαια αλήθεια είναι ότι αυτές οι μάχες θα μπορούσαν να καταλήξουν διαφορε-τικά, εάν η πίεση του ελληνικού στόλου δεν είχε εμποδίσει τη μεταφορά στρατευμάτων και ενι-σχύσεων από τη Μικρά Ασία. Η εξάσκηση λοιπόν της ναυτικής ισχύος έδειξε ότι παρέχει υλικό πλεο-νέκτημα και έχει σημαντική επίδραση στις επιχει-ρήσεις της ξηράς. Επάνω σε ερωτήματα τακτικής ή σχεδιασμού, κανένα καινούργιο συμπέρασμα δεν μπορεί να συναχθεί από τέτοιες μικρές επι-χειρήσεις, εκτός από την τεράστια αξία της ασύρ-ματης τηλεγραφίας η σημασία της οποίας αποδεί-χθηκε με τη χρήση της από τον Έλληνα ναύαρχο. Πολλή μεγάλη σημασία δεν πρέπει να αποδοθεί στη διαφυγή και τα κατορθώματα του Χαμιδιέ. Ήταν μόνο η αδυναμία του ελληνικού στόλου που επέτρεψε τέτοια επιδρομή, η οποία επιπροσθέ-τως δεν θα μπορούσε να έχει κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα στην πρόοδο του πολέμου.

Το τουρκικό θωρηκτό Torgut Reis, στη Θεσσαλονίκη τον Ιούνιο του 1911. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 48: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

92 93

Ιστορία του Θωρακισμένου Καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ

Του Έφεδρου Ανθυποπλοιάρχου (Ο) ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΓΕΡΟΝΤΑ ΠΝ

Page 49: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

94 95

Το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ, έχει καταξιωθεί στη συνείδηση του ελληνικού λαού ως μέγιστο εθνικό σύμβολο και η ιστορία του έχει συνδεθεί στενά με την εθνική μας ιστορία κατά το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα. Ήταν η ναυαρ-χίδα του ελληνικού στόλου στους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέμους και η παρουσία του ήταν συνεχής σε όλα τα πολεμικά δρώμενα της χώρας μέχρι και το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η σημαία δεν έχει υποσταλεί για εκατό χρόνια και είναι το μοναδικό ελληνικό έδαφος το οποίο δεν υποδουλώθηκε ποτέ στον ξένο κατακτητή.

Στην ιστορία του Ελληνισμού ξεχωρίζουν διάφορες προσωπικότητες οι οποίες τάζουν την περιουσία τους και την ίδια τους τη ζωή στην εθνική υπόθεση. Διαπνέονται από ένα ειλικρινές και ασυμβίβαστο πατριωτικό αίσθημα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει και ο Γεώργιος Αβέρωφ.

Ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ γεννήθηκε στο Μέτσοβο της Ηπείρου την 15η Αυγούστου του 1818. Σε νεαρή ηλικία μετέβη στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, όπου επιδόθηκε στο εμπόριο. Η πρώτη του εμπορική επιτυχία είχε να κάνει με πώληση χρυσονημάτων. Μετά από αυτήν την τεράστια επιτυχία, ο Γεώργιος Αβέρωφ προχώρησε σε διευρυμένες εμπορικές επιχειρή-σεις και χάρη στο επιχειρηματικό του δαιμόνιο, ό,τι άγγιζε μεταβαλλόταν σε χρυσό.

Η εθνική του δράση ξεκίνησε αρκετά νωρίς και ήταν πολυδιάστατη. Αρχικά συντρέχει την ελληνική κοινότητα στην Αλεξάνδρεια με την ανέγερση νοσοκομείου για τους άπορους ομογε-νείς και την ίδρυση παρθεναγωγείου και γυμνα-σίου. Στην συνέχεια διαθέτει 1.500.000 δραχμές της εποχής εκείνης στο Μέτσοβο για κοινωφελή έργα. Αργότερα προσφέρει 500.000 φράγκα για την αποπεράτωση του Εθνικού Μετσοβίου Πολυ-τεχνείου. Αναλαμβάνει τις δαπάνες ανεγέρσεως της Σχολής Ευελπίδων και των Εφηβείου Αθηνών (φυλακές ανηλίκων), ενώ έδωσε 1.000.000 δραχ-μές για την αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες που θα

γίνονταν στην Αθήνα.Το κληροδότημα που άφησε υπέρ του Ταμεί-

ου Εθνικού Στόλου, που είχε ιδρυθεί το 1900 επί κυβερνήσεως Θεοτόκη, αξίας 2.500.000 χρυσών δραχμών, ήταν κεφαλαιώδες για την ναυπήγηση πολεμικού πλοίου. Το πλοίο αυτό, που θα έπαιρ-νε το όνομα του εθνικού ευεργέτη, ήταν προο-ρισμένο να συνδέσει τη μοίρα του με αυτή του Ελληνισμού και να καταστεί σύμβολο της εθνικής ανδρείας και ναυτοσύνης.

Το θωρηκτό Αβέρωφ, όπως συνήθως το αποκαλούμε, είναι ακριβέστερα θωρακισμένο καταδρομικό ή εύδρομο κατά την ορολογία της εποχής (σε αντιδιαστολή με τα ελαφρά εύδρομα, όπως για παράδειγμα το ελαφρύ εύδρομο Έλλη) αγοράστηκε στις 30 Νοεμβρίου 1909. Ήταν το τρίτο της ίδιας σειράς με τα Pisa και Amalfi που ναυπήγησε ο οίκος Orlando στο Λιβόρνο για το Ιταλικό Ναυτικό. Το μετέπειτα Αβέρωφ προσφέρ-θηκε πρώτα στους Τούρκους, με τους οποίους όμως δεν κατέληξαν σε συμφωνία για λόγους οικονομικούς. Στη συνέχεια προσφέρθηκε στους Έλληνες από τους οποίους και τελικά αγοράστηκε.

Ο Αβέρωφ καθελκύστηκε στις 12 Μαρτίου 1910 και παρελήφθη στις 16 Μαΐου του 1911. Μετά την παραλαβή του, με κυβερνήτη τον πλοίαρχο Ι. Δαμιανό, έπλευσε με προορισμό την Αγγλία για να πάρει μέρος στις εορτές στέψης του Γεωργίου Ε΄, στο Πόρτσμουθ και για να εφοδια-στεί με πυρομαχικά. Προσάραξε όμως σε ύφαλο και χρειάστηκε να δεξαμενιστεί. Τότε δημιουρ-γήθηκαν σοβαρά επεισόδια απειθαρχίας. Αυτό είχε ως συνέπεια ο κυβερνήτης του πλοίου να αντικατασταθεί από τον, πλοίαρχο τότε, Παύλο Κουντουριώτη, ο οποίος αποκατέστησε ταχύτατα την τάξη. Στις 20 Αυγούστου απέπλευσε από την Αγγλία και έφθασε στο Φάληρο την 1η Σεπτεμβρί-ου 1911. Έτυχε ενθουσιώδους υποδοχής από τον ελληνικό λαό, ο οποίος σαν να συναισθανόταν ότι αυτό το πλοίο θα συντρόφευε τους αγώνες του Έθνους για περισσότερο από μισό αιώνα.

Οι Βαλκανικοί ΠόλεμοιΗ Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων από κάθε άποψη ήταν τελείως διαφορετική από την Ελλά-δα των προηγούμενων ατυχών πολεμικών περι-πετειών, με αποκορύφωμα την ήττα του 1897. Οι Ένοπλες Δυνάμεις της χώρας είχαν εισέλθει

σε μια περίοδο βαθύτατης αναδιοργάνωσης. Το Πολεμικό Ναυτικό συμμετείχε ενεργά σε αυτή την φάση της αναδιοργάνωσης. Ο Στόλος βρι-σκόταν σε γυμνάσια υπό την αρχηγία του Ναυ-άρχου Τόφνελ. Ο Αβέρωφ, τα τρία παλαιά θωρη-κτά Ύδρα, Σπέτσαι και Ψαρά, οκτώ αντιτορπιλικά τύπου Νίκη και Θύελλα, που είχαν ναυπηγηθεί το 1906, μαζί με δύο ή τρία βοηθητικά αποτέλε-σαν τον λεγόμενο «Στόλο του Αιγαίου» υπό την αρχηγία του πλοιάρχου Παύλου Κουντουριώτη. Στη συνέχεια προσετέθησαν τα αντιτορπιλικά Νέα Γενεά και Κεραυνός και αργότερα τα αντι-τορπιλικά Λέων, Πάνθηρ, Αετός και Ιέραξ. Αυτά τα τέσσερα τελευταία επειδή δεν κατέστη δυνατόν να προμηθευτούν τορπίλες και έμειναν χωρίς το βασικό τους όπλο καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέ-μου, ονομάζονταν τότε «ανιχνευτικά». Παρά τις όποιες ελλείψεις του, το Πολεμικό Ναυτικό ήταν καθ’ όλα έτοιμο να αγωνιστεί για τις τύχες του Ελληνισμού, ενώ το ηθικό ήταν ακμαιότατο, αφού όλοι ανεξαιρέτως πίστευαν στην τελική νίκη.

Στις 5 Οκτωβρίου 1912 η Ελλάδα και τα υπό-λοιπα βαλκανικά κράτη κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την ίδια μέρα, κατά τη διάρκεια επίσκεψης του Πρωθυ-

Εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Το ιταλικό θωρακισμένο καταδρομικό Amalfi, αδελφό πλοίο του Αβέρωφ. Οι ομοιότητες, προπαντός όμως οι διαφορές, ανάμεσα στα δύο πλοία είναι εμφανείς. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 50: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

96 97

πουργού Ε. Βενιζέλου και του Υπουργού Ναυτι-κών Ν. Στράτου για να ευχηθούν στον Στόλο την νίκη, αναγνώσθηκε το Διάταγμα της προαγωγής του Κουντουριώτη σε Υποναύαρχο.1

1 Κατόπιν ο Υπουργός επιδίδει εις τον Πλοίαρχον Κουντουρι-ώτη το Β. Διάταγμα της προαγωγής του εις Υποναύαρχον. Το αναγιγνώσκει με την ηχηράν του φωνήν ο Υποπλοίαρχος Παπαλεξόπουλος και αμέσως κατόπιν επαίρεται εις τον πρω-ραίον ιστόν του Αβέρωφ το ναυαρχικόν σήμα,υπό τους ήχους των χαιρετιστηρίων κανονιοβολισμών. Τα πληρώματα και οι Αξιωματικοί ζητωκραυγάζουν και χαιρετίζουν την απαραίτη-τον, την δικαίαν, την ελπιδοφόρον προαγωγήν του Αρχηγού των. Ο Πρωθυπουργός και ο Υπουργός σφίγγουν θερμά το χέρι του νέου Ναυάρχου και τον εναγκαλίζονται «Σας εύχομαι να γυρίσετε Αντιναύαρχος» του λέγει ο Στράτος. Ο Ναύαρχος είναι συγκινημένος και άφωνος. (Δ. Φωκά Ο Στόλος του Αιγαί-ου 1912-3 Έργα και Ημέραι).

Με την έναρξη του πολέμου ο Στόλος του Αιγαίου κατευθύνθηκε και κατέλαβε την Λήμνο, την 8η Οκτωβρίου, πραγματοποιώντας το όραμα του Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη για την δημιουργία προκεχωρημένης Ναυτικής Βάσης η οποία θα απέκλειε τον οθωμανικό στόλο στα Δαρδανέλια.

Αφού κατέλαβε τη νήσο Λήμνο και οργάνωσε την Ναυτική Βάση εκεί, ο Ναύαρχος Κουντουριώ-της ενήργησε στενό αποκλεισμό του υπέρτερου σε υλικό οθωμανικού στόλου και κατέλαβε το ένα μετά το άλλο τα νησιά του Αιγαίου, που ήταν κατά μήκος των μικρασιατικών ακτών.

Καταναυμάχησε τον οθωμανικό στόλο δύο φορές. Στη Ναυμαχία της Έλλης, στις 3 Δεκεμ-

βρίου 1912 και στη Ναυμαχία της Λήμνου στις 5 Ιανουαρίου 1913. Σε αυτές τις δύο πολύ σημα-ντικές νίκες για την κυριαρχία στο Αιγαίο και την έκβαση του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου, έλαμψαν η ιδιοφυΐα του Παύλου Κουντουριώτη και οι ικανό-τητες του Αβέρωφ.

Στη συνέχεια ο Αβέρωφ συμμετείχε σε διά-φορες αποστολές όπως η μεταφορά Βουλγαρι-κού Στρατού από την Θεσσαλονίκη στο Δεδέα-γατς (Αλεξανδρούπολη). Κατά τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο υποστηρίζει τον Ελληνικό Στρατό που δέχεται επίθεση από τους Βουλγάρους στο Τσά-γεζι (Λιμάνι Αμφίπολης) , διενεργεί αποκλεισμό στις ακτές της Θράκης και της Μακεδονίας μαζί με άλλα ελληνικά πολεμικά. Μαζί με το θωρη-κτό Ύδρα και τα αντιτορπιλικά Λέων, Λόγχη, Ασπίς και το εξοπλισμένο εμπορικό Μυκάλη, συμμετείχε σε εικονική απόβαση στην Καβάλα με αποτέλεσμα την φυγή των Βουλγάρων και

την κατάληψη της πόλης από ελληνικό ναυτικό άγημα.

Η Μεγάλη Κρίση και ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος( 1914-1919)Την νικηφόρο περίοδο των Βαλκανικών Πολέ-μων διαδέχθηκε η ιδιαίτερα κρίσιμη περίοδος για το ελληνικό κράτος, η οποία συνήθως ονο-μάζεται από τους ιστορικούς «Εθνικός Διχα-σμός». Είχε να κάνει με την διάσταση που προ-έκυψε μεταξύ των δύο πρωτεργατών της ελλη-νικής εποποιίας των Βαλκανικών Πολέμων, του Ελευθέριου Βενιζέλου και του Βασιλιά Κωνστα-ντίνου. Ο πρώτος υποστήριζε ότι ήταν σκόπιμο η Ελλάς να εισέλθει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ (Entente). Ο δεύτερος υποστήριζε ότι έπρεπε να παραμείνει ουδέτε-ρη. Ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος πίστευε ότι τα συμφέροντα της Ελλάδας θα

Ο Αβέρωφ, πιθανότατα στο φάληρο, πριν τον απόπλου στις 5 Οκτωβρίου 1912. Η συγκέντρωση τόσο του πληρώματος όσο και του επιτελείου του πλοίου – ξεχωρίζει ο αρχιμανδρίτης Δ. Δάφνος – στο επίστεγο, δείχνει ότι αυτός που ετοι-μάζεται να κατέβει την κλίμακα είναι κάποιος επίσημος. Ίσως να είναι ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄, που όντως παραβρέθηκε στη σχετική τελετή. (Φωτογραφικό αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Μια γνωστή, όσο και εντυπωσιακή, φωτογραφία του Αβέρωφ, που κυκλοφόρησε αμέσως μετά τις ναυμαχίες της Έλλης και της Λήμνου. φέρει τις υπογραφές των αξιωματικών του πλοίου. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Page 51: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

98 99

εξυπηρετούντο με μια δυναμική εμπλοκή στον πόλεμο, στο πλευρό των Άγγλων και των Γάλ-λων. Αντιθέτως ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος, όντας πεπεισμένος για την υπεροπλία των Γερμανών, θεωρούσε ότι η Ελλάδα έπρεπε να παραμείνει ουδέτερη.

Αυτή η διάσταση απόψεων θα οδηγήσει σε μία δραματική πόλωση, η οποία δεν θα αργήσει να δηλητηριάσει κάθε έκφραση της δημόσιας ζωής στην Ελλάδα και θα έχει ως τελικό δραμα-τικό αποτέλεσμα την δημιουργία δύο κέντρων εξουσίας. Το ένα στην Αθήνα και βασιλικό και το άλλο στην Θεσσαλονίκη και βενιζελικό. Σε αυτήν την περίοδο θα πραγματοποιηθούν πολ-λές επεμβάσεις από τις Μεγάλες Δυνάμεις, οι οποίες εν πολλοίς θα απειλήσουν όλα όσα κατά-φερε ο ενωμένος Ελληνισμός τα προηγούμενα

χρόνια.2 Τελικά η Ελλάς θα εισέλθει στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ και ο Ελληνικός Στρατός θα νικήσει τους Βουλγάρους στη μάχη του Σκρα το 1918.

Τον Σεπτέμβριο του 1916, οι Γάλλοι, στο πλαίσιο της πίεσης που ασκούσαν η Αγγλία και η Γαλλία στον Βασιλιά Κωνσταντίνο να παραι-τηθεί και να εισέλθει η Ελλάς στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ, είχαν καταλάβει τον ελαφρό ελληνικό στόλο, δηλαδή την Έλλη, 14 αντιτορπιλικά, 5 τορπιλοβόλα, 2 υποβρύχια και 8 βοηθητικά. Τα θωρηκτά Κιλκίς και Λήμνος και το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ, είχαν παροπλισθεί στον Ναύσταθμο. Διατηρούσαν

2 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Εκδοτική Αθηνών Τόμος ΙΕ σελ 34-38

μόνο το ένα τρίτο των πληρωμάτων τους, ενώ τους είχαν αφαιρεθεί τα κλείστρα των πυροβό-λων, οι τορπίλες και τα πυρομαχικά. Μετά την εγκατάσταση της κυβέρνησης της Θεσσαλο-νίκης στην Αθήνα, το 1917, ξεκίνησε η ανασυ-γκρότηση του στόλου με την συγκρότηση νέων πληρωμάτων. Κατά προτεραιότητα των τεσσά-ρων θηρίων και του Αβέρωφ.

Με την λήξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου η Ελλάς ήταν στις νικήτριες δυνάμεις. Στον Μού-δρο της Λήμνου υπεγράφη η ανακωχή μεταξύ των Συμμάχων της Αντάντ και της ηττηθείσης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (17/30 Οκτωβρίου 1918). Ο Αβέρωφ κατέπλευσε με τη συμμαχική δύναμη στο Βόσπορο. Την 14η Νοεμβρίου του 1918 αγκυροβόλησε μπροστά στο σουλτανικό ανάκτορο του Ντολμά Μπαχτσέ, προκαλώντας τον ακράτητο ενθουσιασμό στους Έλληνες της

Κωνσταντινούπολης.3, 4 Ήταν πραγματικά μια σημαντική στιγμή στην ιστορία του Έθνους, καθώς μετά από τόσους αιώνες Έλληνες έμπαι-ναν θριαμβευτές στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα του Βυζαντίου.

Στη συνέχεια ο Αβέρωφ συμμετείχε στην ατυχή συμμαχική εκστρατεία στην Μεσημβρινή Ρωσία (1918-1920) εναντίον των Μπολσεβίκων. Ο Αβέρωφ κατέπλευσε στην Οδησσό, σε ενίσχυση του Κιλκίς και αργότερα στην Σεβαστούπολη. Στη συνέχεια επανέπλευσε στην Κωνσταντινούπολη

3 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Εκδοτική Αθηνών Τόμος ΙΕ σελ 38-46

4 Φθόνο όμως στους Τούρκους που είχαν σκέψεις να βυθίσουν τα ελληνικά θωρηκτά Αβέρωφ και Κιλκίς που βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη (Αμπεδήν Βέη: Η απόπειρα τορπι-λισμού Αβέρωφ και Κιλκίς εις Κωνσταντινούπολιν. Ναυτική Επιθεώρησις, Έτος ΙΒ΄, 1928, Τόμος XV, Τεύχος 74.)

Ο Αβέρωφ εκτελεί πυρά. Σύμφωνα με κάποιες πληροφορίες πρόκειται για τα πυρά που εκτελέστηκαν στη Μεσόγειο, το 1927, αμέσως μετά την ολοκλήρωση του εκσυγχρονισμού του πλοίου, προκειμένου να δοκιμαστεί το Σύστημα Διεύ-θυνσης Βολής. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Μπορεί η φωτογραφία να μην είναι τεχνικά άψογη, αποτυπώνει όμως μια σημαντική ιστορική στιγμή. Ο Αβέρωφ είναι αγκυροβολημένος στον Βόσπορο, μπροστά από τα ανάκτορα του Ντολμά Μπαχτσέ – το μεγάλο λευκό κτίριο στην πλώρη του πλοίου – το 1921. Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί από κάποιο άλλο πλοίο εξ’ ου και τα ρέλια – οι μαύρες γραμμές – και η τέντα στο πάνω μέρος της φωτογραφίας. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Page 52: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

100 101

επειδή η κυβέρνηση θεωρούσε απαραίτητο να βρίσκεται ο Αβέρωφ εκεί.

Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή (1919-1922)Η Μικρασιατική εκστρατεία ακόμη και σήμε-ρα είναι ένα ιστορικό γεγονός που στιγματίζει το σύγχρονο ελληνικό κράτος. Η αποτυχημένη έκβασή της ξερίζωσε τον ελληνισμό της Μ. Ασί-ας που η ύπαρξή του εκεί μαρτυρείται από τα μυκηναϊκά χρόνια. Το πλήθος των προσφύγων που κατέφθασε στην δοκιμαζόμενη Ελλάδα και η ανάγκη άμεσης αποκατάστασης και ένταξής τους στον κοινωνικό ιστό του κράτους, δημιούργησε έντονα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά προ-βλήματα. Προβλήματα τα οποία ξεπεράστηκαν

με δυσκολία κατά την ταραχώδη περίοδο του Μεσοπολέμου.

Μετά την διάσκεψη της ειρήνης των Παρισί-ων το 1919 η περιοχή της Ζώνης Σμύρνης επιδι-κάστηκε στην Ελλάδα και στις 2 Μαΐου 1919 απο-βιβάστηκε στην Σμύρνη η Ι Ελληνική Μεραρχία. Στις 20 Απριλίου του 1919 ο Αβέρωφ αποπλέει από την Κωνσταντινούπολη με προορισμό την Σμύρνη. Ελληνικά στρατεύματα επιβιβάστηκαν σε μεταγωγικά και συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι των Ελευθερών, ενώ μοίρα από τέσσερα αντιτορ-πιλικά θα τα συνόδευε. Τμήματα του αγήματος που αποβίβασε στην Σμύρνη ο Αβέρωφ κατέλα-βαν τα τουρκικά πυροβολεία που βρίσκονταν κατά μήκος της κορυφογραμμής του όρους Πάγος και στην είσοδο του κόλπου της Σμύρνης.

Η κατάληψη του παραλιακού φρουρίου έγινε υπό την προστασία του αντιτορπιλικού Θύελλα που ήρθε από το Αϊβαλί και μετέφερε στους κατοί-κους της Σμύρνης την πληροφορία ότι τα παρά-λια είχαν καταληφθεί από ελληνικές δυνάμεις.

Ο Αβέρωφ και το θωρηκτό Κιλκίς κατά τις επι-χειρήσεις του Στόλου το 1919, βρίσκονταν αγκυ-ροβολημένα στο λιμάνι της Κωνσταντινούπολης παρ’ όλο που οι Σύμμαχοι είχαν κηρύξει την περι-οχή ουδέτερη ζώνη. Τα ελληνικά πλοία ξεκινώ-ντας από την Κωνσταντινούπολη διενεργούσαν επιδρομές στα τουρκικά παράλια του Εύξεινου Πόντου και της Προποντίδας.

Καθοριστική ήταν η συνεισφορά του θρυ-λικού Αβέρωφ στις επιχειρήσεις κατάληψης της Ραιδεστού τον Ιούλιο του 1920. Μετά από σχετικό ραδιοτηλεγράφημα του Αρχηγού του Επιτελείου Παγκάλου5 και ενώ το αντιτορπιλικό Ιέραξ είχε ήδη εμπλακεί σε ανταλλαγή πυρών με τουρκικά πυροβόλα ο Αβέρωφ διενήργησε σφοδρότατη επίθεση με τα πυροβόλα του, με αποτέλεσμα την εξουδετέρωση του εχθρικού πυροβολικού. Κατόπιν το 3ο Πεζικό Σύνταγμα κατέλαβε τις πρώτες εχθρικές θέσεις, ενώ λόγω της πίεσης των πυροβόλων του Στόλου εξουδετερώθηκαν και τα τελευταία εχθρικά πυροβόλα και η πόλη καταλήφθηκε οριστικά.

Στις 7 Ιουνίου 1922 και ενώ ήδη η ελληνική θέση στην Μ. Ασία ήταν ιδιαίτερα δυσχερής, το Πολεμικό Ναυτικό διενήργησε μια εξαιρετική επιχείρηση βομβαρδισμού της Σαμψούντας. Ο Αβέρωφ με Κυβερνήτη τον Πλοίαρχο Ι. Ηπίτη μαζί με τα αντιτορπιλικά Πάνθηρ και Ιέραξ καθώς και τα εξοπλισμένα ατμόπλοια Αδριατικός και Νάξος διενήργησαν εκτεταμένο βομβαρδισμό της Σαμ-ψούντας όπου ισοπεδώθηκαν το διοικητήριο της πόλης, ένας μιναρές, η κατοικία του διοικητή, το

5 «Αποπειρόμεθα απόβασιν 4χιλιομέτρ. ανατολικώς πόλεως Ραιδεστού. Παρακαλώ πλησιάσατε όπως προστατεύσετε ταύτην.» (Ανθχος Ι. Μελισσηνός ΠΝ: Το Κιλκίς κατά τους μήνας Ιούνιον, Ιούλιον και Αύγουστον του 1920. Ναυτική Επιθεώρη-σις, Έτος IB-1928, Τόμος XVI, Τεύχος 78,σελ 433.

Τελωνείο, οι παρακείμενες αποθήκες όπλων και πυρομαχικών, ο μεγάλος στρατώνας στον λόφο Τσαρτσαμπά, όλες οι αποβάθρες, τα ελλιμενισμέ-να πλοία και φορτηγίδες, καθώς και οι μεγάλες δεξαμενές πετρελαίου και βενζίνης που βρίσκο-νταν κοντά στο λιμάνι. Ακόμη κατεστράφησαν ολοσχερώς, τουλάχιστον επτά εχθρικές πυρο-βολαρχίες.

Ο Στόλος προστάτευσε αποτελεσματικά την αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού το 1922. Τα θωρηκτά Κιλκίς, Λήμνος το εύδρομο Έλλη και άλλα ελληνικά πολεμικά έπλευσαν από την Σμύρ-νη στην χερσόνησο της Ερυθραίας , την οποία έπρεπε να προστατεύσουν από τον εχθρό μέχρι την πλήρη αποχώρηση του Ελληνικού Στρατού από το Τσεσμέ. Με συνεχείς περιπολίες τα ελληνι-κά πολεμικά προστάτευαν τις διόδους διαφυγής

Το αποβατικό άγημα του Αβέρωφ, ποζάρει στον φωτογραφικό φακό, κατά τη διάρκεια των μεγάλων ετήσιων γυμνασίων του Στόλου του 1931. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Εκτέλεση πυρών από το αντιαεροπορικό πυροβολικό του Αβέρωφ, λίγο πριν την είσοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστο-ρίας Ναυτικού).

Page 53: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

102 103

του Ελληνικού Στρατού. Τα μεσάνυκτα μάλιστα της 29ης Αυγούστου τα ελληνικά πλοία άνοιξαν πυρ κατά εχθρικής φάλαγγας, με αποτέλεσμα να την διασκορπίσουν, ενώ τις πρώτες πρωινές ώρες έτρεψαν σε φυγή Τσέτες ιππείς.

Ούτε η ορειβατική πυροβολαρχία των Τούρ-κων η οποία κατέλαβε την κορυφογραμμή από το φρούριο της Σμύρνης μέχρι την κορυφή «Δύο Αδέλφια» πτόησαν τα ελληνικά πολεμικά. Πρώτα τα πυροβόλα της Έλλης και μετά του θωρηκτού Κιλκίς, οδήγησαν σε πλήρη πτώση του ηθικού του εχθρού, ο οποίος δεν έβαλε ούτε κατά του Κιλ-κίς που είχε πλησιάσει πολύ κοντά στις εχθρικές θέσεις. Το αντιτορπιλικό Νίκη μάλιστα πλησίασε πολύ κοντά στις τουρκικές θέσεις, με αποτέλεσμα σε μια από τις επιχειρήσεις απομάκρυνσης προ-σφύγων, στη νησίδα Σαχίμπ, να βρει το θάνατο ο

κυβερνήτης του, Πλωτάρχης Δ. Χατζίσκος, από σφαίρα στο κεφάλι.

Μέχρι και την 4η Σεπτεμβρίου ο Στόλος προ-στάτευε τα ελληνικά στρατιωτικά τμήματα που αποχωρούσαν και βοηθούσαν την επιβίβαση των προσφύγων σε διάφορα πλωτά μέσα. Η ανακωχή των Μουδανιών, στις 28 Σεπτεμβρίου 1922, ήταν ο δραματικός επίλογος της τραγωδίας του Ελλη-νισμού της Μ. Ασίας.

Η περίοδος του Μεσοπολέμου(1922-1940)Η περίοδος του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα υπήρξε ταραχώδης με πολλά στρατιωτικά κινή-ματα. Δυστυχώς ο Εθνικός Διχασμός και η πόλω-ση μεταξύ των βενιζελικών και αντιβενιζελικών, συνέχιζε να δηλητηριάζει την δημόσια ζωή και

οδηγούσε τους βαθύτατα πολιτικοποιημένους Αξιωματικούς να επεμβαίνουν στην πολιτική ζωή του τόπου. Η αρχή έγινε με την επανάσταση του Στρατού και του Στόλου τον Σεπτέμβριο του 1922 με ηγέτες τους Συνταγματάρχες Ν. Πλαστή-ρα και Σ. Γονατά και τον Πλοίαρχο Δ. Φωκά.

Τα οικονομικά προβλήματα που αντιμετώ-πιζε η χώρα την περίοδο εκείνη έθεσε σε δευ-τερεύουσα μοίρα τα εξοπλιστικά προγράμματα. Ακόμα και ο Αβέρωφ δεν θα μπορούσε να αποτε-λεί εξαίρεση. Παρόλα αυτά το θρυλικό πολεμικό εκσυγχρονίστηκε, από το 1925 έως το 1927, στα ναυπηγεία Société des Forges et Chantiers de la Méditerranée στην πόλη La Seyne της νότιας Γαλ-λίας. Τα κυριότερα σημεία του εκσυγχρονισμού αφορούσαν το Σύστημα Διεύθυνση Βολής και

την εισαγωγή της πετρελαιοκίνησης.Πέρα από γυμνάσια και επισήμους πλόες το

θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ συμμετείχε στην καταστολή του κινήματος των Υποστρά-τηγων Λεοναρδοπούλου και Γαργαλίδη το 1923, ενώ πρωτοστάτησε και στο βενιζελικό Κίνημα του 1935. Κατόπιν το θρυλικό πλοίο λόγω της δίωξης των αντιφρονούντων Αξιωματικών, συνε-πεία του προαναφερθέντος κινήματος, πέρασε σε κατάσταση εφεδρείας.

Στη συνέχεια ο Αβέρωφ επαναδραστηριοποι-ήθηκε με γυμνάσια και επίσημους πλόες. Όμως τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου το πλοίο δεν ήταν και στην καλύτερη δυνατή κατά-σταση επειδή δεν είχαν πραγματοποιηθεί οι ανα-γκαίες επισκευές.

Αγνοούμε το λόγο για τον οποίο έχει σημάνει ακινησία, τόσο στον Αβέρωφ όσο και στο πλοίο απ’ όπου τραβήχτηκε η φωτογραφία. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι το γεγονός που αποθανατίζεται εδώ συνέβη το 1948. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Ο Αβέρωφ αγκυροβολημένος πιθανώς στο Port said, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. (Φωτογραφικό αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 54: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

104 105

Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1936-1945) Ο Στόλος τις παραμονές του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ήταν αρκετά αποδυναμωμένος λόγω των οικονομικών δυσχερειών του κράτους. Με αυτές τις συνθήκες δεν έγιναν οι αναγκαίες μετασκευές στα πλοία του και θύμα αυτής της ανεπάρκειας υπήρξε και ο Αβέρωφ. Οι αυλοί λεβήτων του πλοίου θα έπρεπε να είχαν αλλα-χθεί από το 1934! Τελικά παραγγέλθηκαν μόλις το 1939 στο Βέλγιο, όπου και βρέθηκαν εκεί κατά την εισβολή των Γερμανών…6

6 Αντιναύαρχος Ε. Καββαδίας: Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα.Αναμνήσεις 2 Μαρτίου 1935-25 Μαρτίου 1943. σελ 117.

Την 1η Νοεμβρίου του 1939 ο Αβέρωφ πέρα-σε υπό την άμεση διοίκηση του Αρχηγού Στόλου, Υποναυάρχου Καββαδία, μαζί με τα 10 αντιτορπι-λικά. Το θρυλικό θωρακισμένο καταδρομικό είχε, λόγω κακής κατάστασης των λεβήτων του, μέγι-στη ταχύτητα μόλις 16 κόμβους. Το πλήρωμα του Αβέρωφ που βρισκόταν συνέχεια εν όρμω χρησι-μοποιείτο ως «Μεταβατικό» για την συμπλήρω-ση κενών στο προσωπικό των αντιτορπιλικών. Παράλληλα το πλήρωμα του Αβέρωφ εκπαιδευό-ταν και εκτελούσε πυρά στο Σαρωνικό. Επίσης επί του Αβέρωφ λάμβανε χώρα και το τελικό στάδιο εκπαίδευσης των σημαιοφόρων και των δοκίμων 4ης τάξεως.

Κατά την διάρκεια των σφοδρών βομβαρδι-σμών από τους Γερμανούς (6 – 12 Απριλίου 1941)

στην περιοχή Πειραιώς – Κερατσινίου – Ελευσί-νας, ο Αβέρωφ, που βρισκόταν αγκυροβολημέ-νος στην Ελευσίνα, κατέρριψε ένα αεροσκάφος7. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ναύαρχος Καβ-βαδίας: «Έμεινα πολύ ικανοποιημένος από την πρώτην αυτήν οκτάωρον μάχην, δια να χρησιμο-ποιήσω την πραγματικήν έκφρασιν, του αγκυρο-

7 Ο Ιερεύς του Στόλου Αρχιμανδρίτης Παπανικολόπουλος, ακάλυπτος και φέρων άμφια, διήρχετο ηρέμα προ των ομο-χειριών, ευλογών τα πυροβόλα πολλάκις ενώ ταύτα έβαλλον. Εις μίαν στιγμήν ευρέθησαν δύο αεροσκάφη άνωθεν του Αβέ-ρωφ και χαμηλά. Διετάχθησαν τα Βίκερς να βάλωσι. Φαίνεται ότι εβλήθη το εν εξ αυτών, διότι απεμακρύνθη ως πυριφλεγής σφαίρα και έπεσε μετά εκρήξεων επί της Σαλαμίνος. Το εν των ταχυβόλων μόλις είχεν ευλογηθή και το θρησκόληπτον πλήρωμα απέδωκεν εις αυτό την επιτυχίαν(Ε. Καββαδίας…σελ 253)

βολημένου πλοίου κατά συστηματικού εναντίον του βομβαρδισμού και η ανωτέρω διδομένη ωραία εικών θα επαναλαμβάνεται στερεοτύπως εις πάσαν Γερμανικήν αεροπορικήν επίθεσιν κατά του πλοίου ακόμη και εις τους μετά τινας μήνας σφοδρούς βομβαρδισμούς εν Αλεξανδρεία και Σουέζ... το πλήρωμα του Αβέρωφ ενεφάνιζε πάντοτε εν ώρα κινδύνου σοβαρότητα και ήρε-μον αποφασιστικότητα. Η πειθαρχία του πυρός ήτο αρίστη. Είχομεν μόνον 700 φυσίγγια δια τα 4 ταχυβόλα Βίκερς των 76,το μοναδικόν,ως είπομεν, πραγματικόν Α/Α πυροβόλον μας και έδει να γίνε-ται χρήσις αυτού μόνον επί πραγματικής απειλής, πράγμα αρκετά δύσκολον».

Την 12η Απριλίου πάρθηκε η εσφαλμένη από-φαση, όπως απέδειξε η άμεση αναίρεσή της, να

Οπωσδήποτε εδώ ο Αβέρωφ δεν είναι ο πρωταγωνιστής. Πρόκειται όμως για μια πολύ ενδιαφέρουσα φωτογραφία. Αφενός δείχνει πώς ήταν ο Ναύσταθμος Σαλαμίνας στις 11 Δεκεμβρίου 1949, γιατί τότε τραβήχτηκε η φωτογραφία. Αφετέρου φαίνεται ξεκάθαρα η δεσπόζουσα σιλουέτα του Αβέρωφ σε σχέση με τα υπόλοιπα πλοία που εικονίζονται. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Είναι 6 Δεκεμβρίου του 1959 και στον Πόρο, όπου ήταν αγκυροβολημένος ο Αβέρωφ, γιορτάζεται η 47η επέτειος των ναυμαχιών των Βαλκανικών Πολέμων. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Page 55: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

106 107

εγκαταλειφθεί το θρυλικό πλοίο στην Ελευσίνα γιατί θεωρήθηκε καταδικασμένο. Διετάχθη η άμεση εκκένωσή του και η αφαίρεση του Α/Α οπλισμού του. Το πλήρωμα του Αβέρωφ έλαβε φύλλα πορείας για την Σχολή Πυροβολικού. Την επομένη όμως διετάχθη η άμεσος ανασυγκρότη-ση του Αβέρωφ8

Βίαιος ήταν ο απόπλους του Αβέρωφ για

8 Ο Αβέρωφ πάλιν θα ήτο αναμφιβόλως ο στόχος εναέριων και υποβρυχίων επιθέσεων και η ελεεινή κατάστασης της αναχρονισμένης στεγανής υποδιαιρέσεως του σκάφους αυτού,ούτινος τα δύο εν τω Ιταλικώ Ναυτικώ πανομοιότυπα είχον βυθισθή κατά τον προηγούμενον πόλεμον εντός ολί-γων λεπτών από παλαιάς τορπίλλας των 45,έδιδον λαβήν εις δισταγμόν εις τε τον Α.Γ.Ε.Ν και εις εμέ κατά πόσον έδει να διακινδυνεύσωμεν τοιαύτην θυσίαν δια να προσθέσωμεν εις τον εκπατριζόμενον Στόλον εν πλοίον,το οποίον ουδεμίαν άλλην αξίαν από την του κειμηλίου είχε δια ημάς (Ε. Καββα-δίας…σελ 254)Με πραγματικήν ψυχικήν οδύνην διηύθυνα τας εργασίας εκκενώσεως του πλοίου, βλέπων να κατστρέφεται εντός ολίγων ωρών παν ότι εδημιουργήθη με κόπους και μόχθους ολοκλήρου διετίας.Το απόγευμα της ιδίας ημέρας (12 Απρι-λίου) το πλήρωμα,με τους σάκκους επ’ώμου, μετέβαινε δια να φιλοξενηθή εις την Σχολή Πυροβολικού, αι αποθήκαι είχον εκκενωθή, τα κειμήλια εστάλησαν εις το Εθνολογικόν Μουσείον και συνεπληρούτο η αφαίρεσις των ΑΑ ταχυβόλων R.M 37/60. Μετ’ολίγον ο Αβέρωφ της προηγουμένης νυκτός ήτο εγκαταλελειμένον σκάφος άνευ ψυχής. Παρέμεινε μόνον ένδον μικρά φρουρά και αι ΑΑ ομοχειρίαι του πλοίου. Η έδρα του ΑΣ μετεφέρθη εις την ΣΠ.Την επομένην 13 Απριλίου (Κυριακή των Βαΐων) ειδοποιήθην λίαν ενωρίς από τον Κυβερνήτην μου Πλοίαρχο Ζαρόκωστα να κατέλθω επειγόντως εις το πλοίον, διότι απεφασίσθη η εκ νέου επάνοδος αυτού. Έσπευσα πλήρης χαράς δια να διευ-θύνω τας εργασίας της νεκραναστάσεως του πλοίου. Το πλή-ρωμα ανεκλήθη, τα υλικά και τα τρόφιμα επανήλθον εις τας αποθήκας των. Τα ΑΑ ταχυβόλα ετοποθετήθησαν και πάλιν εις τας προτέρας των θέσεις. Τα πάντα ήσαν έτοιμα μέχρι της μεσημβρίας της επομένης 14 Απριλίου (Μ.Δευτέρας). Εν μόνον δεν επανήλθεν εις την προτέραν του θέσιν. Το ηθικόν του πληρώματος, το οποίον η εκκένωσις του πλοίου είχε πλήξει ανεπανορθώτως.(Αναφορά Αντιπλοιάρχου Β.Ν Α.Παπαβασιλείου)Ο Αρχηγός του Στόλου,πάλιν, με την πεποίθησιν ότι το προ-σωπικόν του θάρρος θα επεβάλλετο εις όλους τους υπ’αυτόν, δια να δύναται να επιβαίνει διαδοχικώς από του ενός αντι-τορπιλλικού εις το άλλο και να τα εμψυχώνει με την εκεί παρουσίαν του, αφήνει τον Αβέρωφ που ήτο η μόνιμος έδρα του, εγκαθιστά το επιτελείον του εις τον Σκαραμαγκά, και επιτρέπει εις το μη απαραίτητον προσωπικόν της Αρχηγίδος του να διανυκτερεύει εις την ξηράν – πράγμα που θα έχει οδυνηράς κατόπιν επί του Αβέρωφ συνεπείας (Υποναυάρ-χου Α.Σακελλαρίου: Η Θέσις της Ελλάδος εις τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον)

την Αλεξάνδρεια. Μετά την αποβίβαση του ΑΣ, του Αρχιεπιστολέα και Κυβερνήτη του πλοίου, Πλοιάρχου Ζαρόκωστα, και την αντικατάστα-σή του από τον Πλοίαρχο Βλαχόπουλο, στις 16 Απριλίου, το κλίμα μεταξύ του πληρώματος

του πλοίου δεν ήταν καλό. Μόνο όταν ανα-κοινώθηκε η διαταγή για τον απόπλου του θωρηκτού το κλίμα έδειξε να φτιάχνει. Στις 16 Απριλίου όμως ανακοινώθηκε η αναβολή του απόπλου της νηοπομπής όπου θα ήταν και το

θωρηκτό Αβέρωφ και ο νέος Κυβερνήτης μαζί με τον Ύπαρχο και τον Διευθυντή Πυροβολικού άρχισαν να συζητούν μυστικά την αχρήστευση του πλοίου.Η κατάσταση χειροτέρευσε όταν ο Κυβερνήτης και Ύπαρχος του πλοίου απέβησαν

Η φωτογραφία έχει τραβηχτεί στις 6 Δεκεμβρίου 1959. Οι μαθητές της Σχολής Ναυτοπαίδων – σημερινή Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών Ναυτικού – είναι παραταγμένοι πάνω στον Αβέρωφ. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Page 56: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

108 109

του πλοίου.9 Έτσι ξέσπασε βίαιη κίνηση του πληρώμα-

τος με αρχηγό τον Σημαιοφόρο Ηλιομαρκάκη και αίτημα τον άμεσο απόπλου του Αβέρωφ. Την κίνηση την υιοθέτησαν οι Αξιωματικοί του πλοίου και προσχώρησε και ο αρχαιότερος των Αξιωματικών, Πλωτάρχης Δαμηλάτης. Η Ηγεσία του Ναυτικού δεν κατάφερε να εμποδίσει τον απόπλουν του θρυλικού πλοίου και ο Α/ΓΕΝ έστειλε το ακόλουθο σήμα στον Αβέρωφ: «Ο Θεός μαζί σας. Συνεννοούμαι με συμμάχους δια πλουν σας.»

Ο Αβέρωφ εντάχθηκε σε νηοπομπή μαζί με το πλωτό συνεργείο Ήφαιστος, τα υποβρύχια Γλαύκος και Κατσώνης, το αντιτορπιλικό Κου-ντουριώτης και τα τορπιλοβόλα Ασπίς και Νίκη. Η νηοπομπή κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια την 23η Απριλίου 1941.

Στην συνέχεια αποφασίστηκε να μεταφερθεί ο Αβέρωφ στο Πορτ-Σουδάν για να απελευθερω-θεί αγκυροβόλιο στην Αλεξάνδρεια και να συμμε-τάσχει σε περιπολίες στον Ινδικό Ωκεανό.10 Όταν

9 Από το Υπουργείον των Ναυτικών, όπου συνήντησεν επ’ολίγον και τον ΑΓΕΝ και τον ΑΣ, ο Πλοίαρχος Βλαχόπουλος δεν κατώρθωσε να λάβη διαταγάς σχετικώς με τον Αβέρωφ, του οποίου έβλεπε ματαιούμενον τον απόπλουν κατόπιν της επικρατούσης εις τας Αθήνας γενικής συγχύσεως. Αργότερον έκπληκτος συνήντα εκεί τον Ύπαρχον του πλοίου, Αντιπλοί-αρχον Παπαβασιλείου, όστις όχι μόνον είχε εξέλθει εις την ξηράν παρά την διαταγήν του Κυβερνήτου του, αλλά και του εδήλωνεν ότι μολονότι αι αρχικαί του προθέσεις απέβλεπον εις το ν’ ακολουθήση το πλοίον, λόγοι οικογενειακοί τον ηνά-γκαζον τώρα να παραμείνη εις τας Αθήνας.(Δ.Φωκά: Έκθεσις επί της δράσεως του Βασιλικού Ναυτικού κατά τον πόλεμο 1940-1944,τόμος Α,σελ424)

10 Αλλά εκ των πραγμάτων εφαίνετο ότι η επιθυμία μας δεν επρόκειτο να ευοδωθή. Ο Άγγλος Ναύαρχος δεν είχεν ανά-γκην του πλοίου αυτού. Παρ’όλα ταύτα αι πιέσεις εξηκολού-θουν. Μετά πάροδον χρόνου μας εσημάνθη η απροσδόκη-τος και χαρμόσυνος είδησις η οποία ετοιχοκολλήθη και εορ-τάσθη εις το καρέ των Αξιωματικών. Ο Ναύαρχος Somerville δέχεται ευχαρίστως το πλοίον εις τας Ινδίας. Ανώτερος Αξιω-ματικός εξεφράσθη ως εξής: Τους καταφέραμε, επί τέλους, τους χαζούς. Εις την απομάκρυνσιν του Αβέρωφ προφανώς συνέτεινε και ο πονοκέφαλος τον οποίον έδιδε το πλοίον εις τας Βρεταννικάς Αρχάς, ως και η ευκαιρία η οποία εδόθη εις αυτούς να απελευθερώσουν πολύτιμον αγκυροβόλιον εις τον λιμένα της Αλεξανδρείας(Αντιπλοιάρχου ε.α Κ.Τσάλη,Το Καταδρομικό Γ. Αβέρωφ1941-2,σελ4)

όμως κοινοποιήθηκε η διαταγή, εκδηλώθηκε δυσαρέσκεια στο πλήρωμα. Ο Σημαιοφόρος Ηλι-ομαρκάκης κάλεσε το πλήρωμα σε στάση αλλά οι προτάσεις του δεν έγιναν δεκτές από αυτό. Με τις αποφασιστικές ενέργειες του Κυβερνήτη του πλοίου, Πλοιάρχου Κοντογιάννη, ο Σημαιοφόρος Ηλιομαρκάκης συνελήφθη και η στάση κατεστά-λη εν τη γενέσει της. Ο Αβέρωφ κατευθύνθηκε προς το Σουέζ, στο Πορτ-Σουδάν κατόπιν στο Άντεν (25 Αυγούστου) και τέλος στην Βομβάη

(10 Σεπτεμβρίου).Στην Βομβάη ο Αβέρωφ παρέμεινε ένα δωδε-

κάμηνο και κατά το διάστημα αυτό εξήλθε του όρμου τρεις φορές. Η περιοχή αυτή υπήρξε ειρη-νική και το θρυλικό πλοίο παρέμενε σε απραξία. Ξεχειλίζουν από πικρία τα λόγια του Αντιπλοιάρ-χου ε.α Κ. Τσάλη «Δεν παρήλθε όμως χρόνος πολύς ότε το σανατόριον Αβέρωφ (κατά τον χαρακτηρι-σμόν του Πλοιάρχου Κοντογιάννη) μετονομάσθη από GEORGEOS AVEROF εις GORGEOUS NEVER

OFF. Ούτω ημείς οι Έλληνες Αξιωματικοί εγελοιο-ποιήθημεν, υφιστάμενοι την ειρωνείαν των ξένων, πράγμα λίαν λυπηρόν εις βάρος της Πατρίδος μας. Το δε,ά λλοτε ποτέ δοξασθέν κομψόν και αγαπητόν καταδρομικόν μας εταπεινώθη χωρίς το ίδιον να πταίη. Η καρδιά του, ασφαλώς, επληγώθη.»

Από την Βομβάη ο Αβέρωφ εκτέλεσε περι-πολία στον Περσικό Κόλπο από την 9η μέχρι 15η Ιανουαρίου του 1942 και ύστερα παρέμεινε σε ακι-νησία λόγω κακής κατάστασης της μηχανής του.

Ο Αβέρωφ στα παλιά του λημέρια. Στον Δίαυλο του Ναυστάθμου Σαλαμίνας, ρυμουλκούμενος προκειμένου να δεξα-μενιστεί για καθαρισμό υφάλων. (Φωτογραφικό αρχείο Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού).

Page 57: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

110 111

Στις 13 Μαΐου 1942 ξέσπασε ανταρσία από ναύτες του πληρώματος Αβέρωφ λόγω της αψυ-χολόγητης ενέργειας του Κυβερνήτη, Πλοιάρχου Πετρόπουλου, να χειροδικήσει επί ενός ναύτη. Ακολούθησαν ναυτοδικεία στα οποία ενεπλάκη-σαν και Βρεταννικές Αρχές.

Στη συνέχεια λόγω ελλείψεως πληρωμάτων αποφασίστηκε ο Αβέρωφ να παραμείνει σε ακι-νησία μέχρι πέρατος των επισκευών του. Μέρος του πληρώματός του χρησιμοποιήθηκε για την επάνδρωση των νέων αντιτορπιλικών και κορ-βετών που θα αποκτούσε το Ναυτικό. Ο Αβέρωφ επέστρεψε στο Πορτ-Σάιδ στις 23 Νοεμβρίου 1942, όπου εγκαταστάθηκαν επ’ αυτού το Αρχη-γείο Στόλου και Σχολές Ειδικοτήτων.

Το πλήρωμα του Αβέρωφ συμμετείχε στη Στάση του Ναυτικού τον Απρίλιο του 1944 προ-βαίνοντας σε διάφορες ανάρμοστες ενέργειες11. Τελικά οι στασιαστές παραδόθηκαν αμαχητί στις 29 Απριλίου.

Στις 13/10 ο Αβέρωφ με Κυβερνήτη τον Πλοίαρχο Θεόδωρο Κουντουριώτη, υιό του θρυλικού Ναυάρχου, απέπλευσε από την Αλε-ξάνδρεια με προορισμό την Ελλάδα. Ήταν στο πλαίσιο της «Επιχείρησης Μάννα», της επι-στροφής στην πατρίδα του απόδημου Στόλου. Συγκινητική είναι η περιγραφή του Αντιναυάρ-χου Δ. Φωκά: «Είχε πλέον σημάνει η ποθητή ώρα. Ο Αβέρωφ επί κεφαλής του κυρίου μέρους της ναυτικής δυνάμεως, απέπλευσεν από τον Πόρο την μεσημβρίαν της 17ης Οκτωβρίου. Η ιστορική ελληνική Ναυαρχίς, κυβερνωμένη κατ’ ευτυχή σύμπτωσιν από τον υιόν του ενδόξου Ναυάρχου

11 Αι στασιαστικαί επιτροπαί,κατευθυνόμεναι από αναρχικούς πυρήνας, εμφανίζονται τώρα ιταμαί εις το προσκήνιον και, χωρίς αντίδρασιν, επιβάλλονται εις τα πληρώματα και ασκούν πίεσιν και επί των Αξιωματικών. Ζητούν από τους τελευταίους να υπογράψουν και αυτοί τα πρωτόκολλα. Εξα-ναγκάζουν τον Κυβερνήτη και τον Ύπαρχον του Αβέρωφ να αποβούν του πλοίου, καθώς και τον Διοικητήν και Υποδι-οικητήν του στρατοπέδου Έλλη απομακρυνθούν από την θέσιν των. (Δ.Φωκά,Έκθεσις επί της δράσεως του Βασιλικού Ναυτικού κατά τον πόλεμο 1940-1944, τόμος Β, σελ 374)

Κουντουριώτη, έπλεεν υπερήφανος, δια να τερ-ματίση την έντιμον θητείαν της εις την αίγλην μιας ακόμη καλλινίκου επιστροφής. Ολίγον κατόπιν, το φωτεινόν απόγευμα της ιδίας ημέρας, ο απόδη-μος στόλος, μετά μακράν αλλ’ ένδοξον απουσίαν ηγκυροβόλει θριαμβευτικώς εις την αγκάλην του Φαλήρου. Ερρίγησαν τα νερά της Σαλαμίνος και η έως χθες δουλωμένη Πατρίς, ύστερα από δάκρυα πολλά θλίψεως, υπεδέχετο τώρα με δάκρυα χαράς τα νικηφόρα της πλοία.

Την επομένην το πρωί εις το ορμίσκον του Αγίου Γεωργίου απεβιβάζετο επισήμως η ελληνική Κυβέρ-νησις και ο Αρχηγός του Στόλου και εν μέσω του λαϊ-κού ενθουσιασμού και της πανδήμου συγκινήσεως ανήρχοντο εις τας λυτρωθείσας Αθήνας.».

Ο Αβέρωφ ως σύμβολο ναυτικής και πολεμικής καταξίωσης του Έθνους (1946-σήμερα)Το 1947 ο Αβέρωφ συμμετείχε στους εορτα-σμούς για την Απελευθέρωση των Δωδεκανή-σων. Το θρυλικό πλοίο είχε πλέον γεράσει και είχε έρθει η ώρα της ενδόξου αποστρατείας. Το 1952 διετάχθη ο παροπλισμός του. Έως το 1956 παρέμεινε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας, ενώ κατά την περίοδο 1956 – 1983 βρισκόταν πρυμνοδετημένος στον Πόρο, μπροστά από τις εγκαταστάσεις της Σχολής Ναυτοπαίδων, που αργότερα ονομάσθηκε Υπαξιωματικών. Το 1984 το Πολεμικό Ναυτικό αποφάσισε να τον αποκαταστήσει και να μετατραπεί σε μουσείο. Από το 1985 ως σήμερα οι εργασίες αποκατά-στασης του πλοίου έχουν χρηματοδοτηθεί ως επί το πλείστον από δωρεές της Κυπριακής Δημοκρατίας, της οικογένειας Λάτση και του ιδρύματος Ωνάση.

Το θωρακισμένο καταδρομικό Αβέρωφ βρί-σκεται σήμερα αγκυροβολημένο στο Φαληρικό, στη θέση «Τροκαντερό» και λειτουργεί ως Πλοίο Μουσείο. Είναι ανοικτό στο κοινό και αποτελεί ένα υπεραιωνόβιο σύμβολο ναυτικής, πολεμικής και εθνικής καταξίωσης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑφΙΑΕκθέσεις Πεπραγμένων – Αναφορές Αξιωματικών Περί-

οδος 20-10-40 μέχρι καταρρεύσεως, ΥΙΝ.

Ημερολόγιο Πολέμου ΓΕΝ 1939 – 1944.

Αντιναυάρχου Δ.Φωκά: Έκθεσις επί της δράσεως του Β.

Ναυτικού κατά τον Πόλεμον 1940-1944. Τόμοι Α &

Β. Εκδόσεις ΥΙΝ, 1953.

Αντιναυάρχου Δ.Φωκά: Ο Στόλος του Αιγαίου 1912-1913,

Έργα και Ημέραι. Εκδόσεις ΥΙΝ, 1940

Αντιναυάρχου Ε.Καββαδία: Ο Ναυτικός Πόλεμος του

1940 όπως τον έζησα. Εκδόσεις Πυρσός, 1950.

Υποναυάρχου Α. Σακελλαρίου: Η Θέσις της Ελλάδος εις

τον Δεύτερον Παγκόσμιον Πόλεμον. Εκδόσεις Π.

Δημητράκου.

Κ. Σβολόπουλου: Η Ελληνική Εξωτερική Πολιτική 1900-

1945. Βιβλιοπωλείο της Εστίας.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους. Εκδοτική Αθηνών,1977.

Εγκυλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου

Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ελευθερουδάκη

Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Υδρία

Αντιναυάρχου Κ. Παίζη – Παραδέλη. Τα Πλοία του Πολε-

μικού Ναυτικού 1829-1999. εκδόσεις Αστραία, 1999.

Ν. Α. Σταθάκη: Θ/Κ Γ. ΑΒΕΡΩΦ, Χρονικό του Θωρηκτού

της νίκης. Εκδόσεις Πολεμικού Ναυτικού, 1987.

Αρχιπλοιάρχου Γ. Π. Κρέμου – Richard Arnold-Baker: ΑΒΕ-

ΡΩΦ, Το πλοίο που άλλαξε την πορεία της ιστορίας.

Εκδόσεις Ακρίτας, 1990.

Αντιναυάρχου Ι. Παλούμπη: Βαλκανικοί Πόλεμοι – Ο Ναυ-

τικός Αγώνας (1912 – 1913). Ναυτικό Μουσείο της

Ελλάδος, Πειραιάς 2005.

Π. Χορν: Από όσα ενθυμούμαι. Πως κατελήφθη η Ίμβρος.

Ναυτική Ελλάς. Ιούλιος 1998.

Υποπλοίαρχου Κ. Κοντογιάννη: Σελίδες από τις πολεμικές

επιχειρήσεις του Στόλου εις τον κόλπον της Σμύρνης.

Ναυτική Επιθεώρησις, Ιανουάριος – Φεβρουάριος

1923.

Πλωτάρχου Κ. Κοντογιάννη: Επιχειρήσεις με το αντιτορ-

πιλλικόν Λόγχη. Ναυτική Επιθεώρησις, Ιούνιος 1928.

Υποπλοιάρχου Δ. Κώνστα: Η κατάληψις της Σμύρνης και

η συμμετοχή της Λήμνου εις αυτήν. Ναυτική Επιθε-

ώρησις, Μάιος 1928.

Πλοιάρχου Δ. Λούνδρα: Το αντιτορπιλικόν Ναυκρατούσα

κατά το έτος 1919. Ναυτική Επιθεώρησις, Σεπτέμ-

βριος 1928.

Ανθυποπλοιάρχου Ι. Μελισσηνού: Το Κιλκίς κατά τους

μήνας Ιούνιον, Ιούλιον και Αύγουστο του 1920. Ναυ-

τική Επιθεώρησις. Οκτώβριος 1928.

Υποπλοιάρχου Α. Παπαβασιλείου: Η δράση της Έλλης

κατά τας πολεμικάς επιχειρήσεις του Στόλου εις τον

κόλπο της Σμύρνης. Ναυτική Επιθεώρησις. Ιούλιος

– Αύγουστος 1928.

Πλωτάρχου Χ. Παπαδημητρίου: Το τορπιλοβόλον Δάφ-

νη κατά το έτος 1921 – 1922. Ναυτική Επιθεώρησις,

Φεβρουάριος 1928.

Σ. Ι. Χαρατσή: Η Πρώτη Επέμβαση, Η Άγνωστη Δράση

του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού στην Εκστρα-

τεία της Μεσημβρινής Ρωσίας 1918-1920. Ναυτικό

Μουσείο της Ελλάδος, 1997.

Αντιπλοιάρχου Κ .Δ. Τσάλη: Το Καταδρομικόν Αβέρωφ

εις την Μέσην και Άπω Ανατολήν κατά την διάρκει-

αν του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Από Μάιον 1941

– Φθινόπωρον 1942.

Αντιναυάρχου Αναστασίου Κ. Δημητρακόπουλου: Βιο-

γραφικό Λεξικό των Αποφοίτων της Σχολής Ναυτι-

κών Δοκίμων, Οι τάξεις εισόδου 1884-1950, τόμοι Α

& Β. Γενικό Επιτελείο Ναυτικού, Αθήνα 2006.

Ο Παναγιώτης Γέροντας γεννήθηκε το 1984 στην Αθήνα. Είναι απόφοιτος της Κλασσικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και έχει ασχοληθεί με μεταφράσεις και επιμέλεια αρχαίων κειμένων στον εκδοτικό οίκο. Ομιλεί άριστα την αγγλική γλώσσα (Proficiency – Cambridge) καθώς και την ιταλική (CELI – Universita di Perugia), ενώ έχει και γνώση χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών (Keycert IT).Υπηρετεί στην Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού με την ιδιότητα του Βοηθού Τμηματάρχη στα Ιστορικά Αρχεία.

ΒΙΟΓΡΑφΙΚΟ

Page 58: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

112 113

Ο Αβέρωφ μέσα από τον φωτογραφικό φακόΤου ΗΛΙΑ ΝΤΑΛΟΥΜΗ

Livorno, ναυπηγεία orlando, 12 Μαρτίου 1910: Στιγμιότυπο από την καθέλκυση του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 59: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

114 115

Το θωρακισμένο καταδρομικό Γεώργιος Αβέρωφ ξεκίνησε τη ζωή του ως σκάφος «Χ». Ένα πλοίο της ίδιας κλάσης με τα Pisa και Amalfi, που είχε παραγγείλει το Ιταλικό Ναυτικό. Αν και η τελική εξωτερική εμφάνιση του Αβέρωφ διέφερε αρκετά απ’ αυτήν των δύο ιταλικών, εντούτοις τα βασικά χαρακτηριστικά και των τριών ήσαν τα ίδια.

Οι συζητήσεις για την απόκτηση του ναυπη-γούμενου σκάφους «Χ» ανάμεσα στο ναυπηγείο Cantiere Navale Fratelli Orlando του Livorno και την ελληνική κυβέρνηση είχαν αρχίσει την άνοιξη του 1909 και συνεχίζονταν με πολύ αργό ρυθμό και το καλοκαίρι. Στις 15 Αυγούστου εκείνης της χρονιάς εκδηλώθηκε, ως γνωστόν, το Κίνημα στου Γουδή. Η επιβολή του είχε ως αποτέλεσμα – ανάμεσα στα άλλα – και την επιτάχυνση των διαπραγματεύσεων, οι οποίες και ολοκληρώθη-καν τον Οκτώβριο του 1909, με την υπογραφή της σχετικής σύμβασης. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι εκείνο το φθινόπωρο είχαν αρχίσει να ενδι-αφέρονται για το σκάφος «Χ» και οι Τούρκοι, οι οποίοι μάλιστα είχαν εκδηλώσει την πρόθεση να πληρώσουν υψηλότερο τίμημα.

Το κόστος του ήταν της τάξης των 950.000 χρυσών λιρών Αγγλίας ή 23.650.000 δραχμές και αποτελούσε το μεγαλύτερο εμπόδιο στην πρό-οδο των διαπραγματεύσεων. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι τότε η Ελλάδα βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Διεθνούς Οικονομικής Επιτροπής, η οποία όχι απλώς ήλεγχε αυστηρότατα τον κρατι-κό προϋπολογισμό, κυριολεκτικά τον κατάρτιζε. Ήταν μια εξουσία που είχε αποκτήσει μετά τον πόλεμο του 1897 και την πτώχευση που είχε προ-ηγηθεί. Τελικά η λύση βρέθηκε με τη χρησιμοποί-ηση της κληρονομιάς του Γεωργίου Αβέρωφ, λίγο παραπάνω από 300.000 χρυσές λίρες, και την κάλυψη του υπολοίπου από το Ταμείο Εθνικού Στόλου και τον κρατικό προϋπολογισμό.

Ακριβώς γι’ αυτόν το λόγο στις 12 Μαρτίου 1910, όταν το πλοίο καθελκύστηκε, του δόθηκε το όνομα Γεώργιος Αβέρωφ. Πρώτος του κυβερ-νήτης ορίστηκε ο πλοίαρχος Ι. Δαμιανός. Αμέσως

μετά την παραλαβή, και την ύψωση της σημαίας, στις 16 Μαΐου 1911, το πλοίο έπλευσε προς τη Μ. Βρετανία προκειμένου να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις που γίνονταν στο Portsmouth με την ευκαιρία της στέψης του βασιλιά Γεωργίου Ε΄. Εκεί παρέλαβε και τα πυρομαχικά του. Σε μια όμως μεθόρμισή του, στις 19 Ιουνίου 1911, προ-σάραξε σε αβαθή του Spithead. Αν και οι ζημιές ήσαν μάλλον ασήμαντες, το πλοίο χρειάστηκε να δεξαμενιστεί προκειμένου να γίνουν οι απαραί-τητες επισκευές.

Την ίδια περίοδο μέλη του πληρώματος, κατά τις εξόδους τους, προκάλεσαν διάφορα επεισό-δια με τους ντόπιους, ενώ πάνω στο πλοίο σημει-ώθηκαν κρούσματα απειθαρχίας. Τα πρώτα ήσαν αποτέλεσμα της αδυναμίας επικοινωνίας των ναυτών με τους κατοίκους της περιοχής, ενώ τα δεύτερα είχαν ως αφορμή το αγγλικό τυρί!

Μέλη του κατωτέρου πληρώματος θεώρησαν ότι το τυρί που τους προσφέρονταν στα γεύμα-τα ήταν χαλασμένο. Η διαμαρτυρία τους πολύ γρήγορα ξεπέρασε τα επιτρεπόμενα όρια και χρειάστηκε η απειλή όπλων για τον κατευνασμό των πνευμάτων. Οι πρωταίτιοι συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν από το ναυτοδικείο στην Ελλά-δα, ενώ κυβερνήτης ανέλαβε ένας άνθρωπος που θα ταυτιζόταν με την ιστορία του Αβέρωφ. Ο πλοίαρχος Παύλος Κουντουριώτης. Να πούμε ότι το εν λόγω τυρί δεν ήταν καθόλου χαλασμένο. Ήταν απλώς βρετανικό, τύπου cedar, του οποί-ου η ιδιόμορφη εμφάνισή του και, προπαντός η γεύση του, ήταν εντελώς άγνωστη στους Έλληνες ναύτες του 1911.

Ο Κουντουριώτης αποκατάστησε την τάξη κι έτσι ο Αβέρωφ απέπλευσε από τη Μ. Βρετανία στις 20 Αυγούστου. Κατά το ταξίδι του στην Ελλά-δα έγιναν εντατικά, κι όλων των ειδών, γυμνάσια. Δεν εκτελέστηκαν όμως πυρά, αν και οι πυροβο-λητές έκαναν όλες τις προβλεπόμενες κινήσεις. Ο λόγος της μη εκτέλεσης πυρών ήταν ότι τα πυρομαχικά που είχαν παραληφθεί ήσαν και τα μοναδικά που υπήρχαν ως απόθεμα στο Ναυτικό!

Δεδομένου λοιπόν ότι η κατάσταση με την Τουρ-κία οδηγούνταν σε πόλεμο και ότι δεν υπήρχαν κονδύλια για αγορά άλλων, ο Κουντουριώτης προτίμησε να μην αφήσει το πλοίο με μειωμένο φόρτο. Τελικά τα πυροβόλα του Αβέρωφ έβαλαν για πρώτη φορά στις 3 Δεκεμβρίου 1912, κατά τη ναυμαχία της Έλλης...

Όπως όλοι γνωρίζουμε ο Κουντουρίωτης, όντας υποναύαρχος Αρχηγός του Στόλου, επι-βαίνοντας του Αβέρωφ νίκησε στις ναυμαχίες της Έλλης (3 Δεκεμβρίου 1912) και Λήμνου (5 Ιανου-αρίου 1913). Στις ναυμαχίες αυτές δεν κρίθηκε μόνον η κυριαρχία στο Αιγαίο, πράγμα που είναι προφανές. Χάρη σ’ αυτές τις μεγάλες στρατηγικές νίκες η Τουρκία αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τις ευρωπαϊκές της κτήσεις.

Ο Αβέρωφ μετά τα «Νοεμβριανά», το 1916, κατασχέθηκε από τους Γάλλους και δεν αποδό-θηκε στο Ναυτικό παρά μετά την επίσημη είσο-δο της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Entente. Στις 13 Νοεμβρίου 1918,

κατέπλευσε μαζί με πλοία των άλλων συμμαχι-κών στόλων στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγινε δεκτός με ενθουσιασμό από τους εκεί Έλληνες.

Κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία ήταν αρχη-γίδα του Α΄ Στόλου με βάση την Κωνσταντινού-πολη. Την περίοδο εκείνη, μεταξύ άλλων, υπο-στήριξε την απόβαση της ελληνικής μεραρχίας στη Ραιδεστό και την Καλλίπολη. Την περίοδο 1925 – 1927 έκανε, στη Γαλλία, εκσυγχρονισμό. Τότε του προστέθηκε, στον πλωριό ιστό, σύστη-μα διεύθυνσης βολής και κατευθυντήρας. Ο Αβέρωφ παρέμεινε πάντα εν ενεργεία και ήταν αρχηγίδα του Στόλου.

Μετά την εκδήλωση της γερμανικής επί-θεσης, τον Απρίλιο 1941, υπήρξαν σκέψεις να αυτοβυθιστεί καθώς ήταν περασμένης ηλικίας. Ευτυχώς ένας σημαιοφόρος μαζί με τον αρχιμαν-δρίτη Διονύσιο Παπανικολόπουλο – τον παπά του πλοίου – συνέγειραν το πλήρωμα και πήραν τον Αβέρωφ, από τον κόλπο της Ελευσίνας που ήταν αγκυροβολημένος, και απέπλευσαν με τελι-

Livorno, ναυπηγεία orlando, 12 Μαρτίου 1910: Σ:τιγμιότυπο από την καθέλκυση του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 60: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

116 117

κό προορισμό τη Μέση Ανατολή. Πέρασαν μέσα από τα ναρκοπέδια του Σαρωνικού – με μοναδι-κούς οδηγούς την τύχη και την πίστη τους στην ελευθερία – κι έβαλαν πλώρη για την Κρήτη. Καθώς παρέπλεαν τις Φλέβες τους προσέγγισε μια βενζινάκατος με τον κυβερνήτη του πλοίου, ο οποίος όταν εκδηλώθηκε η στάση βρισκόταν στο ΓΕΝ. Έτσι την επομένη, 19 Απριλίου 1941, έφτασε στη Σούδα με λειψό πλήρωμα αλλά με τον κυβερνήτη του. Εκεί εντάχθηκε στη βρετα-νική νηοπομπή AS129, με την οποία κατέπλευσε στην Αλεξάνδρεια, στις 23 Απριλίου 1941.

Την περίοδο από Αύγουστο 1941 μέχρι Νοέμ-βριο 1942 στάλθηκε στη Βομβάη, όπου χρησιμο-ποιήθηκε σε συνοδείες νηοπομπών στον Ινδικό Ωκεανό. Μετά την επιστροφή του στην Αίγυπτο αγκυροβόλησε στο Port Said. Εκεί βρισκόταν τον Απρίλιο του 1944 όταν εκδηλώθηκε η στάση στις Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις. Στασίασαν και μέλη του πληρώματος του Αβέρωφ τα οποία τελικά παραδόθηκαν στις 29 Απριλίου.

Μια, ακόμα, μεγάλη ημέρα στην ιστορία του Αβέρωφ ήταν η Τρίτη 17η Οκτωβρίου 1944. Εκεί-νη την ημέρα ο Αβέρωφ με κυβερνήτη τον πλοί-αρχο Θεόδωρο Κουντουριώτη, γιο του ναυάρχου Κουντουριώτη, κατέπλευσε στο Φάληρο μεταφέ-ροντας μέλη της ελληνικής κυβέρνησης και τον πρωθυπουργό Γεώργιο Παπανδρέου. Τον Μάιο του 1946 μετέφερε τον αντιβασιλέα αρχιεπίσκο-πο Δαμασκηνό στη Ρόδο, για τις πανυγηρικές εκδηλώσεις επ’ ευκαιρία της ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου.

Στην συνεχεία παρέμεινε ακινητοποιημένος

Ο Ηλίας Νταλούμης γεννήθηκε το 1948 στον Πειραιά, όπου και κατοικεί. Σπούδασε Διοίκηση Επιχειρήσεων (στην ΑΣΟΕΕ), Ναυτιλιακά (στο Λονδίνο) και Δημοσιογραφία (επίσης στο Λον-δίνο). Έχει εργαστεί σε περιοδικά, εφημερίδες και ραδιοφωνικούς σταθμούς. Σήμερα είναι διευθυντής σύνταξης του περιοδικού ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ και αρχισυντάκτης του περιοδικού ΑΜΥΝΑ & ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ. Η ιστορική έρευνα είναι ένα από τα χόμπι του.

ΒΙΟΓΡΑφΙΚΟ

στο Ναύσταθμο Σαλαμίνας, χρησιμοποιούμενος ως έδρα του Αρχηγείου του Στόλου. Αυτό έως το 1952, όταν ο Αρχηγός του Στόλου ύψωσε το σήμα στο καταδρομικό Έλλη, που είχε μόλις εντα-χθεί στον Στόλο. Τότε ο Αβέρωφ μεθορμίσθηκε σε σημαντήρα (τσαμαδούρα), πάντα μέσα στο Ναύσταθμο, έως το 1957. Τότε ρυμουλκήθηκε και πρυμνοδέτησε στον Πόρο, στο σημερινό ομώνυμο Κέντρο Εκπαίδευσης του Ναυτικού, όπου τότε ήταν Σχολή Ναυτοπαίδων κι αργότε-ρα ονομάστηκε Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών Ναυτικού.

Στον Πόρο παρέμεινε, συντηρούμενος στοι-χειωδώς έως το1980, οπότε το Ναυτικό αποφάσι-σε την αποκατάστασή του και τη μετατροπή του σε μουσείο. Η απόφαση αυτή άρχισε να υλοποιεί-ται το 1986 οπότε στον Αβέρωφ έγιναν εκτεταμέ-νες ελασματουργικές εργασίες, δεξαμενισμός κι αποκαταστάσεις κάποιων βασικών διαμερισμά-των του. Μετά από αυτά ρυμουλκήθηκε στον Πει-ραιά, στο λιμάνι της Ζέας, και στη συνέχεια στη σημερινή του θέση στον Φλοίσβο του Φαλήρου. Οι προσπάθειες για αποκατάσταση του πλοίου είναι συνεχείς και σήμερα πια ο Αβέρωφ παρου-σιάζει στον επισκέπτη του μια εικόνα αντίστοιχη της ιστορίας του.

Να κλείσουμε με μία παρατήρηση: Ο Αβέρωφ είναι το μοναδικό πλοίο που σώζεται, σ’ ολόκλη-ρο τον κόσμο, που πήρε μέρος στις δύο παγκό-σμιες συρράξεις του 20ου αιώνα. Όμως αρκετά λόγια ειπώθηκαν ως τώρα. Ας αφήσουμε τον φωτογραφικό φακό να μας δείξει τα όσα κατέ-γραψε στα 100 χρόνια που πέρασαν.

Μια σαφώς «στημένη» αλλά άκρως συμβολική φωτογραφία. Ο πλωριός ιστός του Αβέρωφ φωτογραφημένος από τη γέφυρα του πλοίου με επηρμένο το – περίφημο μετά τη ναυμαχία της Έλλης – σήμα «Ζ». (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 61: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

118 119

Έχει μόλις ολοκληρωθεί ο αγιασμός και στην εξέδρα των επισήμων ετοιμάζονται για το σπάσιμο της σαμπάνιας, που διακρίνεται δεξιά. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Η τελετή έχει μόλις ολοκληρωθεί και οι επίσημοι αποχωρούν. Διακρίνεται στη μέση – με το ημίψηλο και του μούσι – ο πρεσβευτής της Ελλάδας στην Ιταλία, Δημήτριος Μεταξάς. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Το εξώφυλλο της πρόσκλησης του ναυπηγείου στην τελετή καθέλκυσης του Αβέρωφ. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 62: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

120 121

Η καθέλκυση του Αβέρωφ όπως την παρουσίασε η εφημερίδα Χρόνος της 28ης φεβρουαρίου 1910. Θυμίζουμε ότι η ημερομηνία αυτή του Ιουλιανού ημερολογίου, που τότε ίσχυε στην Ελλάδα, αντιστοιχούσε στη 12η Μαρτίου του Γρη-γοριανού, που ίσχυε στην Ευρώπη. (Δημοτική Βιβλιοθήκη Δήμου Αθηναίων).

Η παρουσίαση της καθέλκυσης του Αβέρωφ από την εφημερίδα Καιροί της 28ης φεβρουαρίου 1910. (Δημοτική Βιβλιοθήκη Δήμου Αθηναίων).

Page 63: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

122 123

Μια, μάλλον άγνωστη, φωτογραφία από την καθέλκυση του Αβέρωφ. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 64: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

124 125

Σύμφωνα με το όσα αναγράφονται πάνω στη φωτογραφία, αυτή έχει τραβηχτεί το καλοκαίρι του 1910 κι απεικονίζει τον Αβέρωφ σ’ ένα αρκετά προχωρημένο στάδιο των εργασιών ολοκλήρωσής του. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Ο Αβέρωφ, πριν την ύψωση της ελληνικής σημαίας – αυτό δείχνει η έλλειψή της – κατά τις δοκιμές του ναυπηγείου. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 65: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

126 127

Μια πολύ καλή, όσο και ενδιαφέρουσα φωτογραφία που δείχνει τον Αβέρωφ με ιταλική σημαία! Σίγουρα δεν πρόκειται για ένα από τα «αδελφά» του πλοία, Pisa και amalfi, καθώς η εξωτερική τους εμφάνιση ήταν διαφορετική από αυτήν του Αβέρωφ. Επομένως μπορούμε με σιγουριά να πούμε ότι η φωτογραφία έχει τραβηχτεί κατά τη διάρκεια των δοκιμών του πλοίου από το ναυπηγείο. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 66: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

128 129

Η άφιξη του Αβέρωφ στην Ελλάδα και η έκρηξη του ιταλο-τουρκικού πολέμου του 1911, υπήρξαν η αφορμή για δημο-σιεύματα στον τύπο, όπως αυτό εδώ του Χρόνου της Παρασκευής 16ης Σεπτεμβρίου 1911. (Δημοτική Βιβλιοθήκη Δήμου Αθηναίων).

Ο Αβέρωφ κατά τη διάρκεια ανθράκευσης – αυτό δείχνει η ύπαρξη των εμπορικών πλοίων αλλά και του αντιτορπιλικού τύπου Θύελλα, που διακρίνονται – πιθανότατα στον Μούδρο. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Μπορεί η φωτογραφία να είναι κακή, όμως είναι άκρως ιστορική. Είναι τραβηγμένη – δυστυχώς άγνωστο από ποιον – κατά τη διάρκεια κάποιας από τις ναυμαχίες των Βαλκανικών Πολέμων. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 67: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

130 131

Άλλη μια κακή αλλά ιστορική φωτογραφία του Αβέρωφ, ενώ εισέρχεται στον Μούδρο. Δεν έχουμε λόγο να αμφιβάλουμε ούτε για τον τόπο ούτε για τον χρόνο που τραβήχτηκε. Αξίζει πάντως να προσεχτεί ότι τα πυροβόλα είναι στραμμένα προς την πλευρά του φωτογράφου… (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Ο Αβέρωφ καταπλέει στον Όρμο του φαλήρου, πράγμα που συνάγεται από το βουνό στο βάθος που αναμφίβολα είναι ο Υμηττός. Το άγνωστο είναι πότε. Το μόνο που μπορεί να ειπωθεί είναι ότι, κρίνοντας από τα λευκά που φορά το πλή-ρωμα, είναι καλοκαίρι. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Μια μάλλον γνωστή φωτογραφία του Αβέρωφ κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Θα πρέπει να συνόδευε μια νηοπομπή οπλιταγωγών, που διακρίνονται στο βάθος. Όσο για τις βολές των πυροβόλων armstrong των 3 ιντσών, κρίνοντας από το πλήρωμα, θα πρέπει να είναι χαιρετιστήριες. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 68: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

132 133

Ναυμαχία της Έλλης. Βασίλειος Χατζής (Καστοριά 1870 – Αθήνα 1915), ελαιογραφία 400x165 cm. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος).

Page 69: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

134 135

Οι ζημιές που είχε ο Αβέρωφ στις δύο ναυμαχίες των Βαλ-κανικών Πολέμων ήσαν, κυριολεκτικά, ασήμαντες. Ιδού κάποιες από αυτές. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Ο Αβέρωφ έχει μόλις αγκυροβολήσει σε κάποιο, άγνωστο σε μας, αγκυροβόλιο. Όπως φαίνεται η υποδοχή του είναι θερμή και το πλήρωμα την απολαμβάνει. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 70: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

136 137

Σ’ αυτήν εδώ την φωτογραφία οι παρατηρήσεις είναι δύο. Οι τέντες στο πλοίο, άρα είναι καλοκαίρι, και οι ατμάκατος – αριστερά – που σώζεται έως σήμερα και βρίσκεται πάνω στον Αβέρωφ. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Η φωτογραφία αυτή του Αβέρωφ είναι γνωστή από μια άλλη έκδοσή της, με τις υπογραφές των αξιωματικών του πλοίου. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 71: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

138 139

Μια πολύ ενδιαφέρουσα φωτογραφία του Αβέρωφ που έχει τραβηχτεί – όπως φαίνεται από τη σημαία αριστερά – από κάποιο βρετανικό πολεμικό. Το άλλο ενδιαφέρον της φωτογραφίας είναι το αεροπλάνο που υπερίπταται. Ο τόπος είναι άγνωστος. Ο χρόνος, σαφώς, μετά το 1918. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Η χειρόγραφη λεζάντα της φωτογραφίας τα λέει όλα. «Ο Αβέρωφ προ της Κωνσταντινουπόλεως». Εμείς δεν έχουμε να προσθέσουμε τίποτα περισσότερο από το ότι η φωτογραφία είναι τραβηγμένη από το θωρηκτό Κιλκίς ή Λήμνος. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Μια πολύ ενδιαφέρουσα φωτογραφία του Αβέρωφ, την περίοδο 1917 – 1922. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία γι’ αυτήν. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 72: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

140 141

Ο Αβέρωφ σε κάποιο άγνωστο αγκυροβόλιο μαζί με άλλα πλοία. Δεξιά και πίσω του διακρίνεται ένα βρετανικό ελαφρύ καταδρομικό τύπου Ceres ή D. Το πλοίο νοσοκομείο – το λευκό με τους σταυρούς – φέρει ελληνική σημαία. Πίσω του διακρίνεται ένα γαλλικό θωρακισμένο καταδρομικό που μοιάζει να είναι το Ernest Renan, δεξιά υπάρχει ένα μη αναγνω-ριζόμενο θωρηκτό ή θωρακισμένο καταδρομικό. Απ’ όλα συνάγεται ασφαλώς ότι η φωτογραφία είναι της περιόδου 1918 –1922. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Σύμφωνα πληροφορίες που συνόδευαν αυτήν την φωτογραφία, ο Αβέρωφ εικονίζεται να εκτελεί πυρά δοκιμών, αμέ-σως μετά τον εκσυγχρονισμό του το 1927. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 73: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

142 143

Μια σπάνια φωτογραφία που δείχνει τον Αβέρωφ μαζί με τα θωρηκτά Κιλκίς και Λήμνος. Είναι άγνωστος ο τόπος, όπως και η ακριβής ημερομηνία, που θα πρέπει να είναι μεταξύ 1927 και 1931, χρονιά που παροπλίστηκε το Κιλκίς. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 74: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

144 145

Ο νικητής των ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου Παύλος Κουντουριώτης είναι Πρόεδρος της Δημοκρατίας, έχει δεξιά του τον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο και αριστερά του τον Υπουργό Στρατιωτικών Θεμιστοκλή Σοφούλη. Σίγουρα η φωτογράφηση έγινε σε κάποιο εορτασμό της επετείου των ναυμαχιών. Ως πιθανότερη ημερομηνία πρέπει να θεωρείται η 3η Δεκεμβρίου 1929. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Μια ωραία φωτογραφία του Αβέρωφ. Έχει τραβηχτεί ένα καλοκαίρι – η τέντα στο επίστεγο αυτό δηλώνει – της δεκαετίας του 1930. Δυστυχώς δεν γνωρίζουμε και δε μπορούμε να προσδιορίσουμε την ακριβή ημερομηνία. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 75: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

146 147

Ο Αβέρωφ, κάποιο καλοκαίρι της δεκαετίας του 1930, στην Κέρκυρα. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Αναμνηστική φωτογραφία του πληρώματος του Αβέρωφ στο πρόστεγο του πλοίου. Όσο για όλα όσα αναγράφονται πάνω στην φωτογραφία, δεν έχουμε κανένα λόγο να αμφιβάλουμε. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Είναι Νοέμβριος του 1936 και ο Αβέρωφ βρίσκεται στο Πρίντεζι της Ιταλίας, προκειμένου να παραλάβει και να μεταφέ-ρει στην Ελλάδα τις σoρούς του Κωνσταντίνου και της Σοφίας. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 76: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

148 149

Ναυμαχία της Λήμνου. Λουκάς Γεραλής (Μυτιλήνη 1875 – Αθήνα 1958), ελαιογραφία 360x160 cm. (Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος).

Page 77: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

150 151

Ο Αβέρωφ με μεγάλο σημαιοστολισμό, σε κάποιο μη αναγνωριζόμενο αγκυροβόλιο. Οι τέντες σε πρόστεγο και επίστε-γο είναι αποδεικτικό ότι φωτογράφηση έγινε κάποιο καλοκαίρι της δεκαετίας του 1930. (Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού).

Είναι πολύ πιθανό η φωτογραφία αυτή να αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης. (Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού).

Ο Αβέρωφ με μεγάλο σημαιοστολισμό, στις 20 Μαΐου 1937, στο spithead, κατά τους εορτασμούς της ενθρόνισης του Γεωργίου 6ου της Μ. Βρετανίας. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Άλλη μια φωτογραφία του Αβέρωφ από το spithead τον Μάιο του 1937. (Αρχείο Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος).

Page 78: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

152 153

Μια σαφώς «στημένη» φωτο-γραφία που κυκλοφόρησε πριν την είσοδο της Ελλάδας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Δείχνει την ομοχειρία ενός αντιαεροπορικού πυροβόλου Vickers των 3in (76 mm), ναετοιμάζεται για βολή. Το παράξενο είναι ότι τρεις από τους εικονιζόμενους φέρουν χειμερινή στολή, ενώ οι υπόλοιποι έξι θερι-νή! (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 79: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

154 155

Ο Αβέρωφ με παραλλαγή, όταν ήταν στον Ινδικό Ωκεανό (Αύγουστος 1941 – Νοέμβριος 1942) και εκτελούσε συνοδείες νηοπομπών. Οι τέντες σε πρόστεγο και επίστεγο ήσαν απαραίτητες καθώς στα υποφράγματα του πλοίου αναπτύσσο-νταν θερμοκρασίες που ξεπερνούσαν τους 45 βαθμούς Κελσίου. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Όταν ο Αβέρωφ βρισκόταν στον Ινδικό Ωκεανό επειδή στα λεβητοστάσια αναπτύσσονταν θερμοκρασίες πολύ υψηλές, έγινε κάτι πρωτόγνωρο για το Πολεμικό Ναυτικό (συνηθέστατο όμως για το Βρετανικό): Είχαν προσληφθεί ντόπιοι ως θερμαστές. Εδώ ένας από αυτούς κατά την εκτέλεση των θρησκευτικών του καθηκόντων. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Ο αρχιμανδρίτης Διονύσιος Παπανικολόπουλος, ο ιερέας του Αβέρωφ κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όντας ένας από αυτούς που πρωτοστάτησαν στη σωτηρία του πλοίου τον Απρίλιο του 1941, αποτελεί τη δεύτερη – μετά τον Κουντουρι-ώτη – εμβληματική μορφή στην ιστορία του πλοίου. Εδώ εικονίζεται κατά την τέλεση Θείας Λειτουργίας στο επίστεγο, παρουσία μελών της ομογένειας της Αιγύπτου. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 80: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

156 157

Όχι δεν είναι αλλοδαποί! Είναι Έλληνες ναύτες του Αβέρωφ μετά από ανθράκευση. Μια εργασία από την οποία όλο το πλήρωμα – πλην του κυβερνήτη – έπαιρνε μέρος και …άλλαζε χρώμα. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Λόγω των υψηλών θερμοκρασιών το πρόστεγο του Αβέρωφ χρησιμοποιούνταν – όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν – και ως τραπεζαρία πληρώματος. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 81: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

158 159

Η ομοχειρία ενός αντιαεροπορικού πυροβόλου bofors των 40mm, ποζάρει για μια αναμνηστική φωτογραφία. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Ο Αβέρωφ αγκυροβολημένος στο λιμάνι του Πειραιά. Δεξιά διακρίνεται το Βασάνειο κτίριο της Σχολής Ναυτικών Δοκί-μων και αριστερά – πίσω από τον ιστό – το Χατζηκυράκειο Ορφανοτροφείο Θηλέων. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφορίες η φωτογραφία είναι του 1948. (Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού).

Ο Αβέρωφ «στην τσαμαδούρα» στο Port said. Αξίζει να προσεχτεί το αερόστατο της αεράμυνας, αριστερά. (Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού).

Το «νόστιμον ήμαρ»! Ο Αβέρωφ, στις 17 ή 18 Οκτωβρίου 1944, έξω από τον προλιμένα του Πειραιά. Μέγα πλήθος έχει συρρεύσει για να δει το πλοίο-σύμβολο. Αν προσέξετε θα δείτε ότι εκεί που είναι η κλίμακα του πλοίου υπάρχει ένα στρατιωτικό φορτηγό. (Αρχείο Θ/Κ Αβέρωφ).

Page 82: 100 ΧΡΟΝΙΑ  ΘΩΡΗΚΤΟ ΑΒΕΡΩΦ

160

Ο Αβέρωφ στη Ζέα, στον Πειραιά, το 1986. (Υπηρεσία Ιστορίας Ναυτικού).