[23]

Ιψενική θεατρική εργογραφία Κατιλίνας (Catilina 1850) Ο τάφος του πολεμιστή (Kjaeligmpehoslashjen

1850) Νόρμα (Norma eller en Politikers Kjaerlighed 1851) Sancthansnatten (1852) Η κυρά Ίνγκερ

από το Έστροτ (Fru Inger til Oslashsteraad 1854) Η γιορτή στο Σόλχαουγκ (Gildet paa Solhaug 1855)

Όλαφ Λίλιενκρανς (Olaf Liljekrans 1856) Τα παλικάρια στο Χέλγκελαντ (Haeligrmaeligndene paa Helgeland

1858) Η κωμωδία του έρωτα (Kjaeligrlighedens Komedie 1862) Οι μνηστήρες του θρόνου (Kongs-

Emnerne 1863) Μπραντ (Brand 1866) Πέερ Γκιντ (Peer Gynt 1867) Ο σύνδεσμος των νέων (De

unges Forbund 1869) Αυτοκράτορας και Γαλιλαίος (Kejser og Galilaeliger 1873) Τα στηρίγματα της

κοινωνίας (Samfundets Stoslashtter 1877) Το κουκλόσπιτο (Et Dukkehjem 1879) Βρικόλακες (Gengangere

1881) Ένας εχθρός του λαού (En Folkefiende 1882) Η αγριόπαπια (Vildanden 1884) Ρόσμερσχολμ

(Rosmersholm 1886) Η κυρία από τη θάλασσα (Fruen fra Havet 1888) Έντα Γκάμπλερ (Hedda

Gabler 1890) Ο αρχιμάστορας Σόλνες (Bygmester Solness 1892) Ο μικρός Έγιολφ (Lille Eyolf 1894)

Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν (John Gabriel Borkman 1896) Όταν εμείς οι νεκροί ξυπνήσουμε (Naringr vi

doslashde vaagner 1899)

1 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΧΟΛΙΟ

Η ιψενική δραματουργία στηρίζεται στην ακρίβεια των χαρακτηρισμών και στην αποκρυστάλλωση

εκείνης της τάσης που θέλει να συμπεριλάβει τη σύγχρονη κοινωνική προβληματική Στο έργο του

Ίψεν διασταυρώνονται τόσο τα κοινωνικά στοιχεία που επηρεάζουν τον άνθρωπο όσο και τα

ψυχολογικά κίνητρα Η πλοκή των έργων παύει να είναι παραδοσιακή και επέρχεται ρήξη με την

ισχύουσα αντίληψη για τη συγκρότηση του δράματος Μετά την αφομοίωση της τεχνικής των

χαρακτήρων και του ύφους του αστικού θεάτρου η δράση αντικαθίσταται από συγκρούσεις με

ψυχολογική φόρτιση ενώ τα συμφραζόμενα και τα υπονοούμενα αποκτούν βαρύτητα Έτσι το

κληρονομημένο από τη θεωρία του καλοφτιαγμένου έργου laquoμηχανιστικό στοιχείοraquo κατά την ανάπτυξη

της πλοκής αποκτά οργανική δυναμική σε συνδυασμό με την αυστηρή οικονομία στους εκφραστικούς

τρόπους Παρότι καταργείται η πεντάπρακτη διαίρεση του δραματικού κειμένου συνεχίζει να

διατηρείται η ενότητα τρόπου και οι σκηνικές οδηγίες είναι καλοδιατυπωμένες Αν και τα έργα του

Ίψεν κατηγορήθηκαν για σχηματικό ρεαλισμό και αιτιοκρατική ανάπτυξη δεν πρέπει να

παραγωνρίζεται η δραματουργική προτεραιότητα στην ψυχολογική ανάπτυξη χαρακτήρα έναντι της

πλοκής Οι ιψενικοί χαρακτήρες εκφράζουν τη νέα αντίληψη για το κοινωνικό δράμα ενώ ενδιαφέρον

παρουσιάζει η οικοδόμησή τους με τα θετικά και τις αδυναμίες τους Οι χαρακτήρες των προσώπων

ξετυλίγονται μαζί με την υπόθεση Τα πρόσωπα προέρχονται από τη μεσαία τάξη αλλά δεν είναι

συνηθισμένα και κοινότυπα Κεντρικό μοτίβο της ιψενικής δραματουργίας αποτελεί το αίτημα laquoνα

είναι κανείς ο εαυτός τουraquo Η σύλληψη των δραμάτων των ατόμων γίνεται από τη γωνία της

υπαρξιακής αγωνίας τους και όχι από τη συγκυριακή κοινωνική οπτική Το άτομο είναι εγκλωβισμένο

όχι μόνο στον κοινωνικό ιστό αλλά και στον προσωπικό ζωτικά ψεύδη ανομολόγητες περιοχές

αποκρύψεις Βρίσκεται σε κρίση ταυτότητας στην επώδυνη πορεία προς την αυτογνωσία και την

ταύτιση προθέσεων και πράξεων Έρχεται αντιμέτωπο με τη σύμβαση τη μικρότητα την άγνοια την

υποκρισία και παλεύει να ξεπεράσει τα εμπόδια της τάσης για συμμόρφωση και υποταγή Ο Ίψεν

διαπερνά τα επάλληλα στρώματα δικαιολογιών προφάσεων και ψευδαισθήσεων για να φτάσει στην

ανθρώπινη παρόρμηση παραγνωρίζοντας ότι υπάρχουν στη ζωική μας υπόσταση μίγματα μυστηρίου

αδιαπέραστα από την ορθολογική ανάλυση Βαρύνουσα σημασία για την πραγματοποίηση των

παραπάνω στόχων αποκτά η τεχνική της laquoαναλυτικής δομήςraquo πρόκειται για έργα όπου η εσωτερική

τους οργάνωση στηρίζεται στον δραματουργικό τρόπο των δραματικών αποκαλύψεων που μας

μεταφέρουν σε παρελθοντικό χρόνο Η τεχνική αποκάλυψη του παρελθόντος απορρέει από την

κοινωνική κριτική που ασκεί ο συγγραφέας και ταυτόχρονα είναι τρόπος με τον οποίο κατεδαφίζεται η

εξωραϊστική πρόσοψη της εποχής

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕ ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΙΨΕΝΙΚΗΣ ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑΣ

21 Γυναικεία πορτρέτα και φεμινιστικές ιδέες στον Ίψεν (ένα διάγραμμα)

Ο Τζέιμς Τζόις υποστήριξε ότι η laquoη γνώση του Ίψεν για την ανθρωπότητα διαφαίνεται καλύτερα στη

σύνθεση των γυναικείων πορτρέτωνraquo και ότι laquoκανένας δραματουργός δε σήμαινε τόσα πολλά για τις

γυναίκες της σκηνής όσο ο Ίψενraquo Γιατί είναι επίμαχο θέμα Ο Ίψεν συνέδεε τον αγώνα των

γυναικών με την ανάγκη μεταρρυθμίσεων μέσω της ίδρυσης ενός προοδευτικού κόμματος με μέλη μη

προνομιούχους και στόχο τη βελτίωση της θέσης των γυναικών Ο Σοσιαλισμός και ο Φεμινισμός κατά

τον 19ο αι και ειδικότερα στις Σκανδιναβικές χώρες ήταν στενά συνδεδεμένοι Το ενδιαφέρον του

[24]

είναι κυρίως ανθρωπιστικό ο ίδιος υποστηρίζει ότι είναι περισσότερο ποιητής παρά κοινωνικός

φιλόσοφος σε διάλεξη στη Νορβηγική Ένωση Γυναικείων Δικαιωμάτων Σε ιδιωτικό επίπεδο είχε

προσωπική επαφή με δυναμικές γυναίκες και φεμινίστριες συγγραφείς οι οποίες τον επηρέασαν

ιδεολογικά αλλά και αποτέλεσαν αφετηρίες έμπνευσης για τη δημιουργία γυναικείων προσώπων στα

έργα του Θέματα φεμινιστικά που ανακινούνται στα σημαντικότερα έργα πρόζας είναι ο γάμος η

απελευθερωμένη γυναίκα η μητρότητα οι διαφορές μεταξύ αρσενικού και θηλυκού χαρακτήρα και

συμπεριφοράς Ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα Ο Χέμλερ (Το κουκλόσπιτο) επιχειρώντας

ασχέτως ψυχολογικού κόστους να κρατήσει τα προσχήματα υποστηρίζει τη γυναικεία παιδικότητα σε

αντίθεση προς την αντρική δύναμη Ο Πάστορας Μάντερς (Βρικόλακες) τρομοκρατείται στη σκέψη

της εκτός γάμου συμβίωσης και σοκάρεται από οποιαδήποτε νύξη ελεύθερης σκέψης που αφορά τον

ελεύθερο έρωτα Μοναδική περίπτωση υγιούς γάμου αποτελούν οι Στόκμαν (Ένας εχθρός του λαού)

Τα μοντέλα laquoΑπελευθερωμένων Γυναικώνraquo ξεχωρίζουν για (α) την απόρριψη της κάθετης διάκρισης

ανάμεσα στο παραδοσιακό αρσενικό και τη γυναικεία συμπεριφορά (β) την απελευθέρωση από την

υποκρισία που διαιωνίζει μόνιμες καταστάσεις και την περιφρόνηση της κοινής γνώμης (γ) η

απελευθέρωσή τους αντανακλάται στην εμφάνιση τη γλώσσα και τη συμπεριφορά Αναλόγως στα

βικτωριανά μυθιστορήματα του 1890 ισχύει ο λογοτεχνικός τύπος της Νέας Γυναίκας Είναι

μορφωμένη είναι αθλητικός τύπος σωματικά ακμαία ανύπαντρη πιστεύει στη νομική και είναι

ανοιχτή όσον αφορά τη σεξουαλικότητα προέχει στη συμπεριφορά της η αυτοολοκλήρωση και η

ανεξαρτησία από το στερεότυπο του ιδανικού της Παραδείγματα από την ιψενική εργογραφία

Λόνα Έσσελ (Τα στηρίγματα της κοινωνίας) υψηλό επίπεδο μόρφωσης (συγγραφέας βιβλίου) μέλος

ενός τσίρκου κοντά μαλλιά και ανδρικές μπότες επιθετική ειλικρινής και σκανδαλιστική

συμπεριφορά που διαμορφώνεται από την έλλειψη ενδιαφέροντος για τη γνώμη του κόσμου Ελίντα

Βάγκελ (Αρχιμάστορας Σόλνες) περιφρόνηση για την παραδοσιακή εμφάνιση της γυναίκας σε επίπεδο

ενδυμασίας και ομορφιάς απουσία συμβατικότητας στο λόγο που είναι διαποτισμένος με λέξεις

καθημερινού λεξιλογίου βωμολοχίες και θέμα ανομολόγητα για γυναίκες Πέτρα Στόκμαν (Ένας

εχθρός του λαού) ως δασκάλα εκφράζει την αγάπη της για τη δουλειά της άρνηση μετάφρασης μια

ιστορίας που αντιβαίνει στα πιστεύω της και περιθωριοποίηση από το υποκριτικό εκπαιδευτικό

κατεστημένο συμφωνία με τον πατέρα της ότι το ατομικό καλό υποτάσσεται στις αρχές και την

αλήθεια Ρεβέκκα Ουέστ (Ρόσμερσχολμ) πρόκληση της κοινής γνώμης μένοντας ανύπαντρη στην ίδια

στέγη με έναν άνδρα μη επιθυμία της μητρότητας σε αντίθεση με την laquoπαραδοσιακήraquo γυναίκα

ανάγνωση ριζοσπαστικών εφημερίδων ενημέρωση και δραστηριοποίηση αναφορικά με τις πολιτικές

εξελίξεις Ωστόσο οι γυναικείοι τύποι καθορίζονται και στο πλαίσιο των ανδρικών χαρακτήρων Επί

παραδείγματι Πέτρα Στόκμαν οι απόψεις της σχηματίζονται και από τον Δρ Στόκμαν Ρεβέκκα

Ουέστ η σχέση της με την Μπέρτα δεν αποδεικνύει φεμινιστική αλληλεγγύη Τα οράματά της

συγκεντρώνονται στο αντικείμενο της αγάπης της Χρησιμοποιεί την ελκυστικότητά της σrsquo ένα

ανδρικό περιβάλλον απηχήσεις του τύπου της laquoΜοιραίας γυναίκαςraquo στο ανεξέλεγκτο πάθος Η

ανδροκρατική κοινωνία επηρεάζει τη σκέψη τους και εμποδίζει την απόλυτη αυτονομία τους

Πολλαπλές περιγραφές της μητρότητας μεταφορική κυριολεκτική θετή

Το θέμα της μητρότητας Το ζήτημα της μητρότητας ως διαφοροποιούμενο στοιχείο μεταξύ

των φύλων υπήρξε κεντρικό ζήτημα στα φεμινιστικά κινήματα Η Κρίστεβα υποστηρίζει ότι σε μια

πατριαρχική κοινωνία καταπιέζεται όχι η γυναίκα αλλά η μητέρα Ο Φουκό υποστήριξε ότι η

γυναικεία σεξουαλικότητα δεσμεύτηκε από την αναπαραγωγική λειτουργία Έτσι μια ανατομική

λειτουργία πήρε χαρακτήρα μοίρας Βρικόλακες Επικεντρώνεται περισσότερο απrsquo όλα στη σχέση

μητέρας-παιδιού Η μητρική αφοσίωση στηρίζεται περισσότερο στην εξαπάτηση (απομακρύνει τον

Όσβαλτ κλπ) Το κουκλόσπιτο Ειδικά στη σκηνή του χορού της ταραντέλας όπου βρίσκεται σε

έξαλλη κατάσταση Ο χορός κατάγεται από την Κάτω Ιταλία και είναι μια μορφή υστερικής κάθαρσης

που επιτρέπει στη γυναίκα να αποδράσει προσωρινά από το γάμο και τη μητρότητα σrsquo έναν κόσμο

μουσικής και αχαλίνωτης κίνησης ΑγριόπαπιαΠλέγμα από ψέματα και απάτες Παθιάζεται με την

οικιακή τάξη που αντικαθιστά την ανθρωπιά Η αποκάλυψη της απάτης οδηγεί στην εξιλαστήρια

αυτοκτονία του παιδιού Έντα Γκάμπλερ Περίπλοκο πορτρέτο τιμωρίας από την επικείμενη

μητρότητα (η οποία μένει αδήλωτη) Το μητρικό κάλεσμα της κλασικής γυναίκας του 19ου αιώνα

ανατρέπεται από τάσεις της Έντα που την εποχή εκείνη θεωρούνταν ανδρικές Ορφανή από μητέρα

κόρη του πατέρα της (όπλα άλογα) Αντίθετα ο Τέσμαν εμφανίζεται αναθρεμμένος από δυο

ανύπαντρες θείες Ωστόσο η κοινωνία παρέχει ελάχιστες διεξόδους για τις ανδρικές φιλοδοξίες της

Έντας Έτσι Ψάχνει την ανδρική εμπειρία διrsquo αντιπροσώπου (Λέβμποργκ) εντοπίζεται υστερία

κινήσεων (νευρικότητα υπερκινητικότηταα) η ηρωίδα παγιδεύεται ανάμεσα σε δυο συμβατικές

[25]

συμπεριφορές φόβος για σκάνδαλο και αποστροφή ενηλικίωσης Υφίσταται μια αντίθεση ανάμεσα

στην Έντα και τη θεία Γιούλε που εξιδανικεύει τη μητρότητα από την πλεονεκτική θέση αυτού που

την γνώρισε ως θετό κάλεσμα και όχι ως βιολογική αναγκαιότητα Μικρός Έγιολφ Ο αισθησιασμός

της γυναίκας την καθιστά ακατάλληλη για μητέρα (Ρίτα) Αποδεικνύεται ο ισχυρισμός ότι οι γυναίκες

που είναι ακατάλληλες για μητέρες είναι και επικίνδυνες για τη σωματική ασφάλεια του παιδιού τους

Η μητρική αδιαφορία εξισορροπείται από την εγκαρδιότητα μιας υποτιθέμενης συγγενούς (Άστα) η

οποία όμως διεκδικεί έμμεσα το σύζυγο (Άλφρεντ) Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν Η μάχη ανάμεσα σε

μια βιολογική παγερή μητέρα (Γκούντχιλντ) και μια θετή (Έλσα) για το γιο τους μιμείται τον

ανταγωνισμό για την κατάκτηση του πατέρα του (Ιωάννη) Οι δυσκολίες της μητρότητας αλλά και ο

μύθος της μητρότητας ως κάλεσμα της φύσης διαφαίνονται και στις περιπτώσεις απώλειας του παιδιού

ή της μεταφορικής μητρότητας Αρχιμάστορας Σόλνες Απώλεια νεογέννητων διδύμων των Σόλνες σε

πυρκαγιά Όταν ξυπνήσουμε εμείς ανάμεσα στους νεκρούς ndash Έντα Γκάμπλερ Η Τέα και η Ιρένε

αναπτύσσουν ως άτεκνες γυναίκες μια ρητορική της μητρότητας για να περιγράψουν τους ρόλους

τους στην παραγωγή ενός καλλιτεχνικού έργου Εμφανίζονται λιγότερο ως μεταφορική μητέρα και

πιο πολύ ως μαμή ή μούσα (Ιρένε επιπλέον και ως μοντέλο για γλυπτό) Ρητορική της καλλιτεχνικής

μητρότητας ως απόρροια του καταμερισμού του 19ου αιώνα όπου η καλλιτεχνική δημιουργία ανήκει

στους άντρες Η κυρία από τη θάλασσα Είδος αντιστάθμισης σε σχέση με το Κουκλόσπιτο όπου η

Νόρα κατακτά την ελευθερία της αρνούμενη τη μητρότητα και τη συζυγική ζωή Η Ελίντα αποδέχεται

τη θετή μητρότητα γιατί ο Βάγκελ της προσφέρει αυτονομία Υποστηρίζει το δικαίωμα της γυναίκας

να επιλέγει τη μοίρα της και να συνδυάζει ρόλους όπως αυτή επιθυμεί

22 Η σύγκρουση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας

Τα στηρίγματα της κοινωνίας Έχοντας ως θεματική τη σύγκρουση ανάμεσα στο προσωπικό κέρδος

και το δημόσιο καλό και προβλήματα οικονομικής ανάπτυξης και προσωπικής ηθικής ο Ίψεν

ασχολείται με ένα το σκάνδαλο της εποχής του με αφορούσε laquoπλοία-φέρετραraquo που δεν ήταν ικανά

πλεύσης Ο πρωταγωνιστής Μπέρνικ ζει ένα laquoψέμαraquo πλουτίζει ασφαλίζοντας πλοία που είναι σε

κακή κατάσταση και έτσι διατηρεί τα πλούτη του με ανέντιμο τρόπο Εμφανίζεται οξυδερκής στις

οικονομικές του υποθέσεις αγοράζει γη και χρησιμοποιεί τον ορυκτό πλούτο και την ναυτιλία (αγορά

μετοχών από υπηρέτριες ndash αδυναμία ανταγωνισμού των σιδερένιων ατμόπλοιων) Το έργο είναι ένα

laquoδράμα συνείδησηςraquo και κοινωνικής παρατήρησης Έμφαση δίνεται και στο συμβολικό επίπεδο τα

laquoπλοία-φέρετραraquo συμβολίζουν την απληστία και τη διαφθορά των ναυπηγικών εταιρειών και την

κοινωνική σαθρότητα Η επαρχιώτικη στενόμυαλη και πουριτανική ηθική συγκρούεται με το αίτημα

για ελευθερία που αντιπροσωπεύεται από τους αμερικανούς ταξιδευτές Ο Ίψεν προλαμβάνει τον

Φρόιντ παρουσιάζοντας τον πολιτισμό ως κατασταλτικό μηχανισμό ενώ αναγνωρίζει και τον κίνδυνο

του αχαλίνωτου πάθους Προκειμένου να περιγράψει πληρέστερα τις αντίρροπες κοινωνικές δυνάμεις

ο Ίψεν προβαίνει στη χρήση των υποπλοκών και στην παρουσία πολλών δευτερευόντων προσώπων

Ένας εχθρός του λαού Έχοντας συγκριθεί με τους Βρυκόλακες (1881) οι οποίοι είχαν τους

λιγότερους κατά μέσο όρο χαρακτήρες στα έργα του Ίψεν οι έντεκα επώνυμοι χαρακτήρες στον

Εχθρό του λαού αντανακλούν μια προσπάθεια να παρουσιάσουν εκ νέου κάθε κοινωνικό τομέα του

μικρού νορβηγικού ιαματικού θερέτρου όπου λαμβάνει χώρα όλη η δράση ειδικά όταν οι τρεις απrsquo

αυτούς τους χαρακτήρες έχουν διασυνδέσεις με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης Η οικονομία της πόλης

εξαρτάται από τα ιαματικά λουτρά τα οποία έχουν αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας των

προσπαθειών του Δρ Stockmann του αδελφού του Mayor και του γαμπρού του Kiil τοπικού

βυρσοδέψη Στην πρώτη πράξη ωστόσο ο Stockmann ανακαλύπτει ότι οι υδραυλικές εγκαταστάσεις

έχουν μολυνθεί σε τέτοιο βαθμό που να προκαλούν τυφοειδείς (ασθένειες) ανάμεσα σrsquo αυτούς που

επισκέπτονται τα λουτρά και με την αφέλεια ενός μονοδιάστατου πεπειραμένου ερευνητή είναι

έτοιμος να δημοσιοποιήσει τη laquoσπουδαία του ανακάλυψηraquo και να αφοσιωθεί στο πρόβλημα Αρχικά οι

περισσότεροι από τους πολίτες αντιμετωπίζουν την τίμια πρόθεσή του θετικά Ωστόσο οι ίδιοι

πολίτες βαθμιαία συνειδητοποιούν ότι η διαδικασία για να βελτιώσουν τα λουτρά θα καταστρέψει

την οικονομία και τη φήμη της πόλης Ακολουθεί μια συγκέντρωση των πολιτών στην οποία οι

απόψεις είναι πια εναντίον του Stockmann που καταγγέλλεται ως δημόσιος εχθρός και αναγγέλλεται

ότι η μολυσμένη εγκατάσταση ύδρευσης λαμβάνει χαρακτήρα συμβόλου (μόλυνση της κοινωνίας) και

στην οποία laquoη πλειοψηφία έχει το μονοπώλιο της αλήθειαςraquo Στην τελευταία πράξη του έργου το

σπίτι του ιατρού λιθοβολείται ο ίδιος χάνει τη δουλειά του η κόρη του απολύεται το μικρότερο παιδί

του διώχνεται από το σχολείο κι αυτός στο τέλος παρατηρεί ότι laquoο πιο δυνατός άνθρωπος στον κόσμο

είναι ο άνθρωπος που μένει μόνος τουraquo Το ενδιαφέρον του Ίψεν για τους ενδογενείς κινδύνους κατά

[26]

την αναζήτηση της αλήθειας η οποία θα φτάσει την πλήρη του διατύπωση στην έννοια του laquoζωτικού

ψεύδουςraquo [Αγριόπαπια] είναι βασικό για τη δραματική θέση του Stockmann Δεδομένου ότι άλλοι

πρωταγωνιστές του Ίψεν όπως η Νόρα (Κουκλόσπιτο) και η κυρία Alving (Βρυκόλακες) κατακτούν

ένα βαθμό ελευθερίας στην αντιμετώπιση ενός laquoένοχου μυστικούraquo σε διαπροσωπικό επίπεδο η

αλήθεια του Stockmann εμφανίζεται τελείως ανεξάρτητη καθώς επαληθεύεται στον πιο κλινικό χώρο

(επιστημονικό εργαστήριο) Επιπλέον η αλήθεια σχετικά με τη μόλυνση αποκτά μια νέα δυναμική η

δημόσια σύγκρουση θα συνεχιστεί αδιάφορα από τη θέση που παίρνει ο Stockmann Ωστόσο όσο το

έργο αναπτύσσεται η δημόσια υγεία γίνεται μάλλον λιγότερο θέμα συζητήσεων από την προσωπική

ακεραιότητα έτσι ώστε ο Stockmann να γίνεται η laquoθέσηraquo για μια εγελιανή διαμάχη προστακτικών

ηθικών διδαγμάτων Η σύγκρουση προσωπικού και συλλογικού και η δημοσίευση των απόψεων δια

μέσου των μέσων μαζικής ενημέρωσης υπόκεινται στους όρους της πολιτικοποίησης Ο εχθρός του

λαού είναι ένα αξιόλογο πλήρες έργο του Ίψεν ειδικά στη γλώσσα και στη χρήση των συμβολισμών

Ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας επιστήμονας αλλά στις δυο τελευταίες πράξεις η ρητορική του

Stockmann δείχνει πολυάριθμες αναλογίες προκειμένου να εκφράσει την άποψή του για το γενικό

δημόσιο Τονίζεται ότι η στάση του Stockmann είναι ενάντια στην αγέλη ή στη λογική του πλήθους

Στο τέλος του έργου αποτυπώνεται μια αμφιθυμική διάθεση ο Stockmann παρατάει την ιδέα του για

μετανάστευση σε ένα νέο κόσμο προκειμένου να εκπαιδεύσει τα laquoνεαρά νόθαraquo να προσπαθήσουν να

παράγουν τον τύπο των πολιτών που ίσως ιδρύσουν την κοινωνία που επιθυμεί Έτσι με το πικρόχολο

ειρωνικό τέλος μοιάζει να επιστρέφει στην παράδοση του καλοφτιαγμένου έργου και να ξαναβρίσκει

μερική από την laquoτεχνική πρωτοτυπίαraquo αυτού που ο Shaw όρισε ως laquoέργο συζήτησηςraquo

3 ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΣΠΟΥΔΗ ΣΕ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΙΨΕΝΙΚΗΣ

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑΣ

31 ΜΠΡΑΝΤΠΕΕΡ ΓΚΥΝΤ

Παρά τις προθέσεις για τη σύνθεσή του ως επικού ποιήματος το πεντάπρακτο ομοιοκατάληκτο

ποιητικό δράμα Μπραντ απηχεί τόσο τους πολιτικούς προβληματισμούς του Ίψεν (ρητορική

σκανδιναβικής αδελφοποίησης στους ακαδημαϊκούς κύκλους) όσο και μια σειρά από φιλοσοφικές

αναγωγές ο προφήτης-χαρακτήρας και οι εναντιώσεις και συγκρούσεις με το στενό και ευρύτερο

ανθρώπινο περιβάλλον του Ο Μπραντ εναντιώνεται στους δικούς του ανθρώπους εξαιτίας της

έλλειψης ψυχικού θάρρους και ο ποιητής δίνει σε μεγάλο βαθμό διέξοδο στα δικά του συναισθήματα

μέσα από τις επείγουσες εκκλήσεις του προφήτη-χαρακτήρα Ας μην λησμονηθεί μια σημαίνουσα

αναφορά στην επιστολή που απευθύνει ο Ibsen προς τον Charles XV Βασιλιά της Σουηδίας και της

Νορβηγίας δηλώνοντας ως αποστολή της ζωής του τη σύνθεση ενός laquoέργου που θα εγείρει τους

ανθρώπους του έθνους μας και θα τους προτρέπει να σκέφτονται με μεγαλόπρεπειαraquo Ο ιψενικός

Μπραντ αποτελεί περίλαμπρη αποτύπωση του ρομαντικού ιδεαλισμού της ρομαντικής περιόδου Κεντρικής σημασίας θέμα αναδεικνύεται η οπτική γωνία υπό την οποία μπορεί κανείς να εκτιμήσει τη

συμπεριφορά του Μπραντ Θα πρέπει να θεωρείται ένας πνευματικός ηγέτης σε μια εποχή ηθικής

απάθειας ή ένας υπερβολικός ιδεαλιστής του οποίου τα τραγικά λάθη ο δραματουργός επιχειρεί με

κάθε τρόπο να αποκαλύψει Στη δράση και στις ιδέες του αποτυπώνεται μια σύγχρονη τάση

ρομαντικού ηρωισμού που έρχεται αντιμέτωπη με το συμβιβαστικό πνεύμα όλων των θεσμικών

προσπαθειών Στο έργο απηχούνται οι ιδέες του Soslashren Kierkegaard και του παθιασμένου ατομικισμού

του ndash μια συμπεριφορά που προσείλκυε τον Ίψεν από την νεότητά του και αποτυπώνεται στο

θαυμασμό του για τους ασυμβίβαστους και με καλή πνευματική συγκρότηση ανθρώπους που

υπερέβαιναν τους απλοϊκούς συλλογισμούς Σε αντίθεση με τον κεντρικό χαρακτήρα στο Μπραντ ο

Πεερ Γκυντ στο ομώνυμο έργο είναι ένα πρόσωπο του οποίου οι ενέργειες υπαγορεύονται από την

επιθυμία να αποφύγει κάθε είδους δεσμεύσεις είναι διαρκώς εν κινήσει δια της φυγής και έχει την

ανάγκη να εντυπωσιάζει όσους ανήκουν στο περιβάλλον του Όπως ο Μπραντ έτσι και ο Πεερ Γκυντ

είναι ένα πεντάπρακτο δραματικό ποίημα που διαπνέεται επίσης μέσα από μονολόγους αλλά και

σκηνικές ανατροπές από τον ρομαντικό προβληματισμό γύρω από τα ζητήματα ανθρώπινης

ταυτότητας (τιμήματα) Οι συχνές αναφορές σε φιλοσοφικά και ηθικά θέματα και το διακειμενικό

υπόστρωμα (μεσαιωνική ηθική και ρομαντικό δράμα) των έργων προκαλούν με τα αλλεπάλληλα

στρώματα αναφορών σε ποικίλες αναγνώσεις των έργων Δεν είναι μόνο το πλήθος των χαρακτήρων

(το πιο πολυπρόσωπο ιψενικό έργο) αλλά και οι επενδύσεις του με σύγχρονα και παρελθοντικά

ιστορικά γεγονότα και δημόσια πρόσωπα και ιδέες πλανητική σκέψη ιδεαλιστική αλληγορία του

[27]

Εγώ ταπεινές αισθήσεις και θεϊκός πυρήνας εικόνα του ανώτερου [Σολβέιγ] και του κατώτερου

εαυτού με τις ηθικές αδυναμίες και τη μάταιη ονειροπόληση η έλλειψη της αλήθειας για την

ανθρώπινη ταυτότητα και οι χεγκελιανή ιδεολογία και αισθητική (ένωση ανώτερου και του κατώτερου

εαυτού για το σχηματισμό μιας μια πλήρους ανθρώπινης οντότητας)

Ακόμη και αν ο Μπραντ παρουσιάζεται τόσο ακραίος και απόλυτος στις θρησκευτικές του

πεποιθήσεις και τόσο απάνθρωπος στις απαιτήσεις του αυτές οι σταθερές πεποιθήσεις στο τέλος θα

βληθούν από την αμφισβήτηση της δύναμης της θέλησης αλλά και σε ορισμένα συνειδησιακά

ερωτηματικά όσον αφορά τη συμπεριφορά του απέναντι στη μητέρα και τον γιο του Παρά το τραγικό

του τέλος του Μπραντ δεν μπορούμε να αρνηθούμε το μεγαλείο του Ακόμη και όταν φαίνεται να

ηττάται δια μιας παράδοξης καταληκτικής δήλωσης (Τέταρτη Πράξη) η απώλεια παρουσιάζεται ως

νίκη (laquoΗ απώλεια των πάντων έφερε τα πάντα σrsquo εσέναhellip Μόνο ότι έχει χαθεί μπορεί να κατακτηθεί

για πάνταraquo) Παράλληλα τα ερωτήματα για τη σωτηρία της ψυχής παραμένουν αναπάντητα τη στιγμή

του θανάτου του Μπραντ και αυτά τα ερωτήματα δεν είναι μόνο θεολογικής φύσης αλλά και αισθητικής τάξης Το laquoανοιχτόraquo καταληκτικό μήνυμα από την άνωθεν φωνή (laquoΟ Θεός είναι η

Αγάπηraquo) μας οδηγεί να προβληματιστούμε αν ο Μπραντ υπήρξε ένας ψεύτης στα κηρύγματά του

(έμφαση στη βούληση του ατόμου άγνοια της αληθινής φύσης του Θεού) ή αν σύμφωνα με τη Θεία

Χάρη είναι άξιος συγχώρεσης Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας

της ανατολικής Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα Ενώ στις πρώτες

σκηνικές ενότητες ο Πεερ εμφανίζεται ως νέος χωρικός σε διάφορες συζητήσεις με ανθρώπους από

τον τόπο του και ορισμένα μυθικά όντα του βουνού η τέταρτη διαδραματίζεται στην νότια Αφρική με

τον Πεερ ως ευγενή μεσήλικο και στην πέμπτη σκηνή τον συναντάμε σε ώριμη ηλικία κατά την

επιστροφή του στο γενέθλιο τόπο δρόμο του γυρισμού προς την κοινότητα του Η δράση

περιλαμβάνει συνεχείς αλλαγές στην εμφάνιση και στις ιδιότητες του προκειμένου να είτε αυτός είναι

να καθιερωθεί (ηγέτης επιχειρηματίας προφήτης λόγιος) Ωστόσο κύρια συγκέντρωση του το

ενδιαφέρον του κειμένου είναι η ηθική ερώτηση της ταυτότητας βασικά το ίδιο θέμα όπως με τον

Μπραντ Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας της ανατολικής

Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα

32 ΤΑ ΣΤΗΡΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Αναγνωρίζεται ως το πρώτο έργο του Ibsen που αφορά προβλήματα κοινωνικής και πολιτικής ηθικής

Υπήρξε μερικώς εμπνευσμένο από έναν Άγγλο μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Samuel

Plimsoll που προκάλεσε κατακραυγή στα 1875 επιχειρώντας να μεταρρυθμίσει τη συνήθεια να

στέλνονται άνθρωποι στη θάλασσα σε σάπια καράβια (laquoπλωτάεπιπλέοντα φέρετραraquo) Η εκστρατεία

του δημιούργησε αίσθηση παγκοσμίως ιδιαίτερα σε παραθαλάσσια έθνη όπως την Νορβηγία Ο Ibsen

άρχισε να σκέφτεται τη συγγραφή του έργου στα 1869 αλλά το ολοκλήρωσε στο Μόναχο στα 1877 Σε

ένα γράμμα προς τον Βασιλιά Όσκαρ τον Πρώτο της Σουηδίας ο Ibsen έγραψε ότι ήθελε laquoνα οδηγήσει

την οπτική και τις σκέψεις του λαού προς διαφορετική κατεύθυνση και να δείξει ότι το ψέμα δεν

εδρεύει στους θεσμούς αλλά στους ανθρώπους του ίδιους μέσα σε μια κοινωνία ότι η εσωτερική ζωή

των ανθρώπων πρέπει να καθαριστεί και να απελευθερωθεί ότι δεν είναι οι εξωτερικές ελευθερίες που

πρέπει να ποθούνται αλλά σε αντίθεση μία προσωπική και πολιτιστική ελευθερίαraquo Στη ψυχολογία και

τη δράση του κεντρικού ήρωα Karsten Bernick ο συγγραφέας έχει συνθέσει ένα πρόσωπο κάπως του

19ου αιώνα έναν φιλάνθρωπο εκατομμυριούχο που μοιάζει να ελέγχει τα πάντα στη πόλη Η επιτυχία

του βασίζεται σε μία σειρά αμφισβητήσιμων πράξεων παντρεύτηκε μία γυναίκα που δεν αγαπούσε

έτσι ώστε να εξελιχθεί στην καριέρα του σαν νέος άντρας πιάστηκε στο υπνοδωμάτιο μιας

παντρεμένης γυναίκας και άφησε τον αδερφό της αρραβωνιαστικιάς του να πάρει το φταίξιμο αγόρασε

κρυφά και σε φθηνή τιμή εκτάσεις γης γνωρίζοντας τα κέρδη από τα σχέδιά του να χτίσει σε αυτήν

σιδηρόδρομο Όταν αφήνει τον Johan να ταξιδέψει με ένα καράβι που ξέρει ότι θα βουλιάξει οι

πράξεις του φαίνονται να είναι εντελώς απαράδεχτες Αναγνωρίζει τις πραγματικές συνέπειες των

πράξεών του όταν ανακαλύπτει πως ό τι έχει κάνει θα μπορούσε να οδηγήσει στο χαμό του

μοναχογιού του Η νέμεσις του Bernick εμφανίζεται στη μορφή της πρώην αγαπημένης του Lona

Hessel Θεωρείται ότι η Lona βασίζεται στην Asta Hansen μια Νορβηγίδα φεμινίστρια της δεκαετίας

του 1870 που μετανάστευσε στην Αμερική σε αντιμετώπιση μιας συγκλονιστικής κατάκρισης Ως

τέτοια είναι ένα προσχέδιο της Νόρα από το Κουκλόσπιτο και τις άλλες ανεξάρτητες- σκεπτόμενες

γυναίκες των ιψενικών αριστουργημάτων Προεικονίζει άλλους γυναικείους χαρακτήρες του Ibsen ndash

Rebecca West Hilde Wangel και Ella Rentheim - των οποίων κίνητρο υπήρξε να ελευθερώσουν την

laquoαληθινή ζωήraquo παρά τις επικίνδυνες συνέπειες στη ζωή των ανδρών που αγαπούσαν Ένα από τα

[28]

επιτεύγματα του έργου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το λεπτομερές πορτραίτο της

αποπνικτικής συμφωνίας της καταπιεσμένης λαχτάρας και του στενόμυαλου επαρχιωτισμού της

μικροαστικής ζωής Είναι έργο με αντιπροσωπευτικές μορφές με τη δική τους ατομικότητα που

επηρεάζουν τη δράση του έργου με συγκεκριμένους τρόπους η γυναίκα του Bernick η Betty ο

περιπετειώδης γιος τους ο Olaf η ταλαιπωρημένη της αδερφή η Martha ο τυχοδιώκτης Johan

Tonnesen η νέα Dina Dorf ο ανυπόφορος διευθυντής Rorlund ο διεφθαρμένος υπάλληλος και

εργοδηγός του Bernick οι επιχειρηματίες και οι γυναίκες τους και η υπόλοιπη πόλη Αν και τα

Στηρίγματα της κοινωνίας είναι μία κλασικά δομημένη κωμωδία στην οποία ο ματαιόδοξος άνθρωπος

ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της αγάπης και η κοινωνία μεταρρυθμίζεται ορισμένοι σχολιαστές

έχουν αναρωτηθεί τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ο Bernick στο τέλος αφού η θέση του την κοινωνία

είναι πιο ασφαλής από ποτέ ποιά είναι η πραγματικότητα για την νέο-ευρεθείσα δέσμευση στην

laquoαλήθειαraquo Έχει επίσης προταθεί να αναγνωρισθούν οι προθέσεις του Ibsen ως εντελώς ειρωνικές ο

Bernick χειραγωγεί την (κοινή) γνώμη τόσο ώστε να εξυπηρετήσει την καριέρα του και ότι ο Ibsen

δείχνει το βάθος της διαφθοράς laquoστα στηρίγματα της κοινωνίαςraquo Εν κατακλείδι η εκτίμηση ότι Τα

στηρίγματα της κοινωνίας δεν ανήκουν στα καλύτερα έργα του Ibsen στηρίζεται στην κάπως σχηματική

δομή του στην laquoέλλειψη ανθρώπινης ενέργειαςraquo στους μακροσκελείς μονολόγους που δεν είναι

ψυχολογικά ή δραματικά ενσωματωμένοι Παρότι το έργο δεν είχε ποτέ τη δημοτικότητα του Peer

Gynt υποδηλώνει σαφέστερα τα επόμενα δραματουργικά στάδια της ιψενικής προβληματικής

33 ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ

331 Δομικά χαρακτηριστικά Το έργο χωρίζεται σε 77 τμήματα (με κριτήριο τις εισόδους και

εξόδους ενός προσώπου την αλλαγή του τόπου και την αλλαγή του χρόνου που σημαίνονται από την

αυλαία και τη συσκότιση) Νόρα (70) Χέλμερ (30) Λίντε (21) Υπηρέτρια (14) Ρανκ (12) Κρόγκσταδ

(6) Παιδιά (5) Παραμάνα (4) Βαστάζος (2) Σε μια ποιοτική κατανομή δίνεται η εικόνα της σχετικής

σπουδαιότητας κάθε χαρακτήρα Ο αριθμός των αράδων και το περιεχόμενο των λόγων αποδεικνύουν

τη φτωχή (υπηρέτρια) ή σημαντική (παραμάνα) δραματουργική λειτουργία των προσώπων Η Νόρα

εμφανίζεται στα 11 από τα 12 laquoμέρη-κλειδιάraquo Οι 16 μονοπρόσωπες σκηνές επιμερίζονται ως εξής

Νόρα (13) Χέλμερ (1) Κα Λίντε (1) Οι μονοπρόσωπες σκηνές είναι επιτρεπτές αρκεί να μπορούν να

εξηγηθούν ρεαλιστικά μονολογικές (μιλά στον εαυτό του όπως ένας παράφρων ή μεθυσμένος) ή

παντομιμικές (βουβές) Η υψηλή κατάσταση έντασης έχει ως αποτέλεσμα την προφορικότητα των

σκέψεών τους Η εσωτερική ένταση της Νόρας (στα όρια της υστερίας) δικαιολογεί και το πλήθος των

μονολόγων Ο μονόλογος ως συμβατικό δραματουργικό τέχνασμα υπηρετεί αρχικά την αποκάλυψη

της πραγματικής φύσης αυτού που τον εκφωνεί Ο Ίψεν αποκαλύπτει σταδιακά πτυχές του χαρακτήρα

της Νόρας Ενός χαρακτήρα που κλιμακωτά φτάνει στην αλήθεια Βέβαια με ρεαλιστικούς όρους οι

μονόλογοι είναι μακροσκελείς και μεθοδικοί προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική εξέλιξη και η

τελική μεταμόρφωση Γι΄ αυτό και δεν είναι εντελώς αληθοφανείς Ας παρακολουθήσουμε την πορεία

τους Κατά την Β΄ Πράξη Μονόλογος για το φόβο της αποστολής του γράμματος Απόπειρα της ίδιας

νrsquo απαλλάξει τον εαυτό της από τις ενοχλητικές σκέψεις [Ακούγονται αυτοί στο διάδρομο] Ερμηνεύει

τη βεβαιότητά της ότι ο Χέλμερ θα φέρει την ευθύνη της πλαστογραφίας Ο τελευταίος μονόλογος της

Β΄ πράξης αποσαφηνίζει την απόφασή της Νόρας να εμποδίσει τον Χέλμερ να θυσιαστεί γιrsquo αυτήν και

μετατρέπει την ταραντέλα σε χορό θανάτου Κατά την Γ΄ Πράξη ειδικά στο μέσον της η Νόρα

σκέφτεται την αυτοκτονία προκείμενου να πάρει όλη την ευθύνη να αποδείξει την αγάπη της και να

εμποδίσει τον Χέλμερ να αναλάβει τη θυσία για χάρη της να πάψει να είναι κακή επιρροή για τα

παιδιά της Επίσης αναλογίζεται ότι ο επικείμενος θάνατος του αγαπημένου φίλου της Ρανκ και η

στωικότητά του που λειτουργεί ως παράδειγμα εφόσον και οι δυο είναι θύματα της πατρικής

ανευθυνότητας Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι κατά την εξέλιξη του μονολόγου της

Νόρας διαδραματίζεται η ανάγνωση του πρώτου γράμματος από τον Χέλμερ

332 Το σκηνικό Σημασίες του σαλονιού Ελκυστικό ως δωμάτιο κουκλόσπιτου έφεση προς την

τέχνη (πιάνο γκραβούρες βιβλία) Αναρωτιόμαστε τι υπάρχει πίσω από τις πόρτες ειδικά μια

χειμωνιάτικη μέρα Το δωμάτιο είναι αποτύπωση του αισθητικού γούστου (κοινωνικές συμβάσεις) του

κυρίαρχου συζύγου Πρόκειται για κλειστό ή ανοιχτό περιβάλλον Το έργο διαδραματίζεται στο ίδιο

δωμάτιο (εγκλωβισμός της Νόρας) αλλά υπάρχουν και οι πόρτες εξόδου

333 Ονοματολογικές σημάνσεις και σημασίες Κατά τον Ίψεν υπάρχουν δύο είδη ψυχικών νόμων

και συνειδήσεων ο ανδρικός και ο γυναικείος Έτσι η λίστα των δραματικών προσώπων μοιάζει

ιεραρχικά στοιχειοθετημένη Αποδείξεις προκύπτουν από την ανάλυση των εννοιών του

ονοματολογικού συμβολισμού (α) Οι άνδρες εισάγονται με το επάγγελμα και το επώνυμο (οι

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[24]

είναι κυρίως ανθρωπιστικό ο ίδιος υποστηρίζει ότι είναι περισσότερο ποιητής παρά κοινωνικός

φιλόσοφος σε διάλεξη στη Νορβηγική Ένωση Γυναικείων Δικαιωμάτων Σε ιδιωτικό επίπεδο είχε

προσωπική επαφή με δυναμικές γυναίκες και φεμινίστριες συγγραφείς οι οποίες τον επηρέασαν

ιδεολογικά αλλά και αποτέλεσαν αφετηρίες έμπνευσης για τη δημιουργία γυναικείων προσώπων στα

έργα του Θέματα φεμινιστικά που ανακινούνται στα σημαντικότερα έργα πρόζας είναι ο γάμος η

απελευθερωμένη γυναίκα η μητρότητα οι διαφορές μεταξύ αρσενικού και θηλυκού χαρακτήρα και

συμπεριφοράς Ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα Ο Χέμλερ (Το κουκλόσπιτο) επιχειρώντας

ασχέτως ψυχολογικού κόστους να κρατήσει τα προσχήματα υποστηρίζει τη γυναικεία παιδικότητα σε

αντίθεση προς την αντρική δύναμη Ο Πάστορας Μάντερς (Βρικόλακες) τρομοκρατείται στη σκέψη

της εκτός γάμου συμβίωσης και σοκάρεται από οποιαδήποτε νύξη ελεύθερης σκέψης που αφορά τον

ελεύθερο έρωτα Μοναδική περίπτωση υγιούς γάμου αποτελούν οι Στόκμαν (Ένας εχθρός του λαού)

Τα μοντέλα laquoΑπελευθερωμένων Γυναικώνraquo ξεχωρίζουν για (α) την απόρριψη της κάθετης διάκρισης

ανάμεσα στο παραδοσιακό αρσενικό και τη γυναικεία συμπεριφορά (β) την απελευθέρωση από την

υποκρισία που διαιωνίζει μόνιμες καταστάσεις και την περιφρόνηση της κοινής γνώμης (γ) η

απελευθέρωσή τους αντανακλάται στην εμφάνιση τη γλώσσα και τη συμπεριφορά Αναλόγως στα

βικτωριανά μυθιστορήματα του 1890 ισχύει ο λογοτεχνικός τύπος της Νέας Γυναίκας Είναι

μορφωμένη είναι αθλητικός τύπος σωματικά ακμαία ανύπαντρη πιστεύει στη νομική και είναι

ανοιχτή όσον αφορά τη σεξουαλικότητα προέχει στη συμπεριφορά της η αυτοολοκλήρωση και η

ανεξαρτησία από το στερεότυπο του ιδανικού της Παραδείγματα από την ιψενική εργογραφία

Λόνα Έσσελ (Τα στηρίγματα της κοινωνίας) υψηλό επίπεδο μόρφωσης (συγγραφέας βιβλίου) μέλος

ενός τσίρκου κοντά μαλλιά και ανδρικές μπότες επιθετική ειλικρινής και σκανδαλιστική

συμπεριφορά που διαμορφώνεται από την έλλειψη ενδιαφέροντος για τη γνώμη του κόσμου Ελίντα

Βάγκελ (Αρχιμάστορας Σόλνες) περιφρόνηση για την παραδοσιακή εμφάνιση της γυναίκας σε επίπεδο

ενδυμασίας και ομορφιάς απουσία συμβατικότητας στο λόγο που είναι διαποτισμένος με λέξεις

καθημερινού λεξιλογίου βωμολοχίες και θέμα ανομολόγητα για γυναίκες Πέτρα Στόκμαν (Ένας

εχθρός του λαού) ως δασκάλα εκφράζει την αγάπη της για τη δουλειά της άρνηση μετάφρασης μια

ιστορίας που αντιβαίνει στα πιστεύω της και περιθωριοποίηση από το υποκριτικό εκπαιδευτικό

κατεστημένο συμφωνία με τον πατέρα της ότι το ατομικό καλό υποτάσσεται στις αρχές και την

αλήθεια Ρεβέκκα Ουέστ (Ρόσμερσχολμ) πρόκληση της κοινής γνώμης μένοντας ανύπαντρη στην ίδια

στέγη με έναν άνδρα μη επιθυμία της μητρότητας σε αντίθεση με την laquoπαραδοσιακήraquo γυναίκα

ανάγνωση ριζοσπαστικών εφημερίδων ενημέρωση και δραστηριοποίηση αναφορικά με τις πολιτικές

εξελίξεις Ωστόσο οι γυναικείοι τύποι καθορίζονται και στο πλαίσιο των ανδρικών χαρακτήρων Επί

παραδείγματι Πέτρα Στόκμαν οι απόψεις της σχηματίζονται και από τον Δρ Στόκμαν Ρεβέκκα

Ουέστ η σχέση της με την Μπέρτα δεν αποδεικνύει φεμινιστική αλληλεγγύη Τα οράματά της

συγκεντρώνονται στο αντικείμενο της αγάπης της Χρησιμοποιεί την ελκυστικότητά της σrsquo ένα

ανδρικό περιβάλλον απηχήσεις του τύπου της laquoΜοιραίας γυναίκαςraquo στο ανεξέλεγκτο πάθος Η

ανδροκρατική κοινωνία επηρεάζει τη σκέψη τους και εμποδίζει την απόλυτη αυτονομία τους

Πολλαπλές περιγραφές της μητρότητας μεταφορική κυριολεκτική θετή

Το θέμα της μητρότητας Το ζήτημα της μητρότητας ως διαφοροποιούμενο στοιχείο μεταξύ

των φύλων υπήρξε κεντρικό ζήτημα στα φεμινιστικά κινήματα Η Κρίστεβα υποστηρίζει ότι σε μια

πατριαρχική κοινωνία καταπιέζεται όχι η γυναίκα αλλά η μητέρα Ο Φουκό υποστήριξε ότι η

γυναικεία σεξουαλικότητα δεσμεύτηκε από την αναπαραγωγική λειτουργία Έτσι μια ανατομική

λειτουργία πήρε χαρακτήρα μοίρας Βρικόλακες Επικεντρώνεται περισσότερο απrsquo όλα στη σχέση

μητέρας-παιδιού Η μητρική αφοσίωση στηρίζεται περισσότερο στην εξαπάτηση (απομακρύνει τον

Όσβαλτ κλπ) Το κουκλόσπιτο Ειδικά στη σκηνή του χορού της ταραντέλας όπου βρίσκεται σε

έξαλλη κατάσταση Ο χορός κατάγεται από την Κάτω Ιταλία και είναι μια μορφή υστερικής κάθαρσης

που επιτρέπει στη γυναίκα να αποδράσει προσωρινά από το γάμο και τη μητρότητα σrsquo έναν κόσμο

μουσικής και αχαλίνωτης κίνησης ΑγριόπαπιαΠλέγμα από ψέματα και απάτες Παθιάζεται με την

οικιακή τάξη που αντικαθιστά την ανθρωπιά Η αποκάλυψη της απάτης οδηγεί στην εξιλαστήρια

αυτοκτονία του παιδιού Έντα Γκάμπλερ Περίπλοκο πορτρέτο τιμωρίας από την επικείμενη

μητρότητα (η οποία μένει αδήλωτη) Το μητρικό κάλεσμα της κλασικής γυναίκας του 19ου αιώνα

ανατρέπεται από τάσεις της Έντα που την εποχή εκείνη θεωρούνταν ανδρικές Ορφανή από μητέρα

κόρη του πατέρα της (όπλα άλογα) Αντίθετα ο Τέσμαν εμφανίζεται αναθρεμμένος από δυο

ανύπαντρες θείες Ωστόσο η κοινωνία παρέχει ελάχιστες διεξόδους για τις ανδρικές φιλοδοξίες της

Έντας Έτσι Ψάχνει την ανδρική εμπειρία διrsquo αντιπροσώπου (Λέβμποργκ) εντοπίζεται υστερία

κινήσεων (νευρικότητα υπερκινητικότηταα) η ηρωίδα παγιδεύεται ανάμεσα σε δυο συμβατικές

[25]

συμπεριφορές φόβος για σκάνδαλο και αποστροφή ενηλικίωσης Υφίσταται μια αντίθεση ανάμεσα

στην Έντα και τη θεία Γιούλε που εξιδανικεύει τη μητρότητα από την πλεονεκτική θέση αυτού που

την γνώρισε ως θετό κάλεσμα και όχι ως βιολογική αναγκαιότητα Μικρός Έγιολφ Ο αισθησιασμός

της γυναίκας την καθιστά ακατάλληλη για μητέρα (Ρίτα) Αποδεικνύεται ο ισχυρισμός ότι οι γυναίκες

που είναι ακατάλληλες για μητέρες είναι και επικίνδυνες για τη σωματική ασφάλεια του παιδιού τους

Η μητρική αδιαφορία εξισορροπείται από την εγκαρδιότητα μιας υποτιθέμενης συγγενούς (Άστα) η

οποία όμως διεκδικεί έμμεσα το σύζυγο (Άλφρεντ) Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν Η μάχη ανάμεσα σε

μια βιολογική παγερή μητέρα (Γκούντχιλντ) και μια θετή (Έλσα) για το γιο τους μιμείται τον

ανταγωνισμό για την κατάκτηση του πατέρα του (Ιωάννη) Οι δυσκολίες της μητρότητας αλλά και ο

μύθος της μητρότητας ως κάλεσμα της φύσης διαφαίνονται και στις περιπτώσεις απώλειας του παιδιού

ή της μεταφορικής μητρότητας Αρχιμάστορας Σόλνες Απώλεια νεογέννητων διδύμων των Σόλνες σε

πυρκαγιά Όταν ξυπνήσουμε εμείς ανάμεσα στους νεκρούς ndash Έντα Γκάμπλερ Η Τέα και η Ιρένε

αναπτύσσουν ως άτεκνες γυναίκες μια ρητορική της μητρότητας για να περιγράψουν τους ρόλους

τους στην παραγωγή ενός καλλιτεχνικού έργου Εμφανίζονται λιγότερο ως μεταφορική μητέρα και

πιο πολύ ως μαμή ή μούσα (Ιρένε επιπλέον και ως μοντέλο για γλυπτό) Ρητορική της καλλιτεχνικής

μητρότητας ως απόρροια του καταμερισμού του 19ου αιώνα όπου η καλλιτεχνική δημιουργία ανήκει

στους άντρες Η κυρία από τη θάλασσα Είδος αντιστάθμισης σε σχέση με το Κουκλόσπιτο όπου η

Νόρα κατακτά την ελευθερία της αρνούμενη τη μητρότητα και τη συζυγική ζωή Η Ελίντα αποδέχεται

τη θετή μητρότητα γιατί ο Βάγκελ της προσφέρει αυτονομία Υποστηρίζει το δικαίωμα της γυναίκας

να επιλέγει τη μοίρα της και να συνδυάζει ρόλους όπως αυτή επιθυμεί

22 Η σύγκρουση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας

Τα στηρίγματα της κοινωνίας Έχοντας ως θεματική τη σύγκρουση ανάμεσα στο προσωπικό κέρδος

και το δημόσιο καλό και προβλήματα οικονομικής ανάπτυξης και προσωπικής ηθικής ο Ίψεν

ασχολείται με ένα το σκάνδαλο της εποχής του με αφορούσε laquoπλοία-φέρετραraquo που δεν ήταν ικανά

πλεύσης Ο πρωταγωνιστής Μπέρνικ ζει ένα laquoψέμαraquo πλουτίζει ασφαλίζοντας πλοία που είναι σε

κακή κατάσταση και έτσι διατηρεί τα πλούτη του με ανέντιμο τρόπο Εμφανίζεται οξυδερκής στις

οικονομικές του υποθέσεις αγοράζει γη και χρησιμοποιεί τον ορυκτό πλούτο και την ναυτιλία (αγορά

μετοχών από υπηρέτριες ndash αδυναμία ανταγωνισμού των σιδερένιων ατμόπλοιων) Το έργο είναι ένα

laquoδράμα συνείδησηςraquo και κοινωνικής παρατήρησης Έμφαση δίνεται και στο συμβολικό επίπεδο τα

laquoπλοία-φέρετραraquo συμβολίζουν την απληστία και τη διαφθορά των ναυπηγικών εταιρειών και την

κοινωνική σαθρότητα Η επαρχιώτικη στενόμυαλη και πουριτανική ηθική συγκρούεται με το αίτημα

για ελευθερία που αντιπροσωπεύεται από τους αμερικανούς ταξιδευτές Ο Ίψεν προλαμβάνει τον

Φρόιντ παρουσιάζοντας τον πολιτισμό ως κατασταλτικό μηχανισμό ενώ αναγνωρίζει και τον κίνδυνο

του αχαλίνωτου πάθους Προκειμένου να περιγράψει πληρέστερα τις αντίρροπες κοινωνικές δυνάμεις

ο Ίψεν προβαίνει στη χρήση των υποπλοκών και στην παρουσία πολλών δευτερευόντων προσώπων

Ένας εχθρός του λαού Έχοντας συγκριθεί με τους Βρυκόλακες (1881) οι οποίοι είχαν τους

λιγότερους κατά μέσο όρο χαρακτήρες στα έργα του Ίψεν οι έντεκα επώνυμοι χαρακτήρες στον

Εχθρό του λαού αντανακλούν μια προσπάθεια να παρουσιάσουν εκ νέου κάθε κοινωνικό τομέα του

μικρού νορβηγικού ιαματικού θερέτρου όπου λαμβάνει χώρα όλη η δράση ειδικά όταν οι τρεις απrsquo

αυτούς τους χαρακτήρες έχουν διασυνδέσεις με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης Η οικονομία της πόλης

εξαρτάται από τα ιαματικά λουτρά τα οποία έχουν αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας των

προσπαθειών του Δρ Stockmann του αδελφού του Mayor και του γαμπρού του Kiil τοπικού

βυρσοδέψη Στην πρώτη πράξη ωστόσο ο Stockmann ανακαλύπτει ότι οι υδραυλικές εγκαταστάσεις

έχουν μολυνθεί σε τέτοιο βαθμό που να προκαλούν τυφοειδείς (ασθένειες) ανάμεσα σrsquo αυτούς που

επισκέπτονται τα λουτρά και με την αφέλεια ενός μονοδιάστατου πεπειραμένου ερευνητή είναι

έτοιμος να δημοσιοποιήσει τη laquoσπουδαία του ανακάλυψηraquo και να αφοσιωθεί στο πρόβλημα Αρχικά οι

περισσότεροι από τους πολίτες αντιμετωπίζουν την τίμια πρόθεσή του θετικά Ωστόσο οι ίδιοι

πολίτες βαθμιαία συνειδητοποιούν ότι η διαδικασία για να βελτιώσουν τα λουτρά θα καταστρέψει

την οικονομία και τη φήμη της πόλης Ακολουθεί μια συγκέντρωση των πολιτών στην οποία οι

απόψεις είναι πια εναντίον του Stockmann που καταγγέλλεται ως δημόσιος εχθρός και αναγγέλλεται

ότι η μολυσμένη εγκατάσταση ύδρευσης λαμβάνει χαρακτήρα συμβόλου (μόλυνση της κοινωνίας) και

στην οποία laquoη πλειοψηφία έχει το μονοπώλιο της αλήθειαςraquo Στην τελευταία πράξη του έργου το

σπίτι του ιατρού λιθοβολείται ο ίδιος χάνει τη δουλειά του η κόρη του απολύεται το μικρότερο παιδί

του διώχνεται από το σχολείο κι αυτός στο τέλος παρατηρεί ότι laquoο πιο δυνατός άνθρωπος στον κόσμο

είναι ο άνθρωπος που μένει μόνος τουraquo Το ενδιαφέρον του Ίψεν για τους ενδογενείς κινδύνους κατά

[26]

την αναζήτηση της αλήθειας η οποία θα φτάσει την πλήρη του διατύπωση στην έννοια του laquoζωτικού

ψεύδουςraquo [Αγριόπαπια] είναι βασικό για τη δραματική θέση του Stockmann Δεδομένου ότι άλλοι

πρωταγωνιστές του Ίψεν όπως η Νόρα (Κουκλόσπιτο) και η κυρία Alving (Βρυκόλακες) κατακτούν

ένα βαθμό ελευθερίας στην αντιμετώπιση ενός laquoένοχου μυστικούraquo σε διαπροσωπικό επίπεδο η

αλήθεια του Stockmann εμφανίζεται τελείως ανεξάρτητη καθώς επαληθεύεται στον πιο κλινικό χώρο

(επιστημονικό εργαστήριο) Επιπλέον η αλήθεια σχετικά με τη μόλυνση αποκτά μια νέα δυναμική η

δημόσια σύγκρουση θα συνεχιστεί αδιάφορα από τη θέση που παίρνει ο Stockmann Ωστόσο όσο το

έργο αναπτύσσεται η δημόσια υγεία γίνεται μάλλον λιγότερο θέμα συζητήσεων από την προσωπική

ακεραιότητα έτσι ώστε ο Stockmann να γίνεται η laquoθέσηraquo για μια εγελιανή διαμάχη προστακτικών

ηθικών διδαγμάτων Η σύγκρουση προσωπικού και συλλογικού και η δημοσίευση των απόψεων δια

μέσου των μέσων μαζικής ενημέρωσης υπόκεινται στους όρους της πολιτικοποίησης Ο εχθρός του

λαού είναι ένα αξιόλογο πλήρες έργο του Ίψεν ειδικά στη γλώσσα και στη χρήση των συμβολισμών

Ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας επιστήμονας αλλά στις δυο τελευταίες πράξεις η ρητορική του

Stockmann δείχνει πολυάριθμες αναλογίες προκειμένου να εκφράσει την άποψή του για το γενικό

δημόσιο Τονίζεται ότι η στάση του Stockmann είναι ενάντια στην αγέλη ή στη λογική του πλήθους

Στο τέλος του έργου αποτυπώνεται μια αμφιθυμική διάθεση ο Stockmann παρατάει την ιδέα του για

μετανάστευση σε ένα νέο κόσμο προκειμένου να εκπαιδεύσει τα laquoνεαρά νόθαraquo να προσπαθήσουν να

παράγουν τον τύπο των πολιτών που ίσως ιδρύσουν την κοινωνία που επιθυμεί Έτσι με το πικρόχολο

ειρωνικό τέλος μοιάζει να επιστρέφει στην παράδοση του καλοφτιαγμένου έργου και να ξαναβρίσκει

μερική από την laquoτεχνική πρωτοτυπίαraquo αυτού που ο Shaw όρισε ως laquoέργο συζήτησηςraquo

3 ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΣΠΟΥΔΗ ΣΕ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΙΨΕΝΙΚΗΣ

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑΣ

31 ΜΠΡΑΝΤΠΕΕΡ ΓΚΥΝΤ

Παρά τις προθέσεις για τη σύνθεσή του ως επικού ποιήματος το πεντάπρακτο ομοιοκατάληκτο

ποιητικό δράμα Μπραντ απηχεί τόσο τους πολιτικούς προβληματισμούς του Ίψεν (ρητορική

σκανδιναβικής αδελφοποίησης στους ακαδημαϊκούς κύκλους) όσο και μια σειρά από φιλοσοφικές

αναγωγές ο προφήτης-χαρακτήρας και οι εναντιώσεις και συγκρούσεις με το στενό και ευρύτερο

ανθρώπινο περιβάλλον του Ο Μπραντ εναντιώνεται στους δικούς του ανθρώπους εξαιτίας της

έλλειψης ψυχικού θάρρους και ο ποιητής δίνει σε μεγάλο βαθμό διέξοδο στα δικά του συναισθήματα

μέσα από τις επείγουσες εκκλήσεις του προφήτη-χαρακτήρα Ας μην λησμονηθεί μια σημαίνουσα

αναφορά στην επιστολή που απευθύνει ο Ibsen προς τον Charles XV Βασιλιά της Σουηδίας και της

Νορβηγίας δηλώνοντας ως αποστολή της ζωής του τη σύνθεση ενός laquoέργου που θα εγείρει τους

ανθρώπους του έθνους μας και θα τους προτρέπει να σκέφτονται με μεγαλόπρεπειαraquo Ο ιψενικός

Μπραντ αποτελεί περίλαμπρη αποτύπωση του ρομαντικού ιδεαλισμού της ρομαντικής περιόδου Κεντρικής σημασίας θέμα αναδεικνύεται η οπτική γωνία υπό την οποία μπορεί κανείς να εκτιμήσει τη

συμπεριφορά του Μπραντ Θα πρέπει να θεωρείται ένας πνευματικός ηγέτης σε μια εποχή ηθικής

απάθειας ή ένας υπερβολικός ιδεαλιστής του οποίου τα τραγικά λάθη ο δραματουργός επιχειρεί με

κάθε τρόπο να αποκαλύψει Στη δράση και στις ιδέες του αποτυπώνεται μια σύγχρονη τάση

ρομαντικού ηρωισμού που έρχεται αντιμέτωπη με το συμβιβαστικό πνεύμα όλων των θεσμικών

προσπαθειών Στο έργο απηχούνται οι ιδέες του Soslashren Kierkegaard και του παθιασμένου ατομικισμού

του ndash μια συμπεριφορά που προσείλκυε τον Ίψεν από την νεότητά του και αποτυπώνεται στο

θαυμασμό του για τους ασυμβίβαστους και με καλή πνευματική συγκρότηση ανθρώπους που

υπερέβαιναν τους απλοϊκούς συλλογισμούς Σε αντίθεση με τον κεντρικό χαρακτήρα στο Μπραντ ο

Πεερ Γκυντ στο ομώνυμο έργο είναι ένα πρόσωπο του οποίου οι ενέργειες υπαγορεύονται από την

επιθυμία να αποφύγει κάθε είδους δεσμεύσεις είναι διαρκώς εν κινήσει δια της φυγής και έχει την

ανάγκη να εντυπωσιάζει όσους ανήκουν στο περιβάλλον του Όπως ο Μπραντ έτσι και ο Πεερ Γκυντ

είναι ένα πεντάπρακτο δραματικό ποίημα που διαπνέεται επίσης μέσα από μονολόγους αλλά και

σκηνικές ανατροπές από τον ρομαντικό προβληματισμό γύρω από τα ζητήματα ανθρώπινης

ταυτότητας (τιμήματα) Οι συχνές αναφορές σε φιλοσοφικά και ηθικά θέματα και το διακειμενικό

υπόστρωμα (μεσαιωνική ηθική και ρομαντικό δράμα) των έργων προκαλούν με τα αλλεπάλληλα

στρώματα αναφορών σε ποικίλες αναγνώσεις των έργων Δεν είναι μόνο το πλήθος των χαρακτήρων

(το πιο πολυπρόσωπο ιψενικό έργο) αλλά και οι επενδύσεις του με σύγχρονα και παρελθοντικά

ιστορικά γεγονότα και δημόσια πρόσωπα και ιδέες πλανητική σκέψη ιδεαλιστική αλληγορία του

[27]

Εγώ ταπεινές αισθήσεις και θεϊκός πυρήνας εικόνα του ανώτερου [Σολβέιγ] και του κατώτερου

εαυτού με τις ηθικές αδυναμίες και τη μάταιη ονειροπόληση η έλλειψη της αλήθειας για την

ανθρώπινη ταυτότητα και οι χεγκελιανή ιδεολογία και αισθητική (ένωση ανώτερου και του κατώτερου

εαυτού για το σχηματισμό μιας μια πλήρους ανθρώπινης οντότητας)

Ακόμη και αν ο Μπραντ παρουσιάζεται τόσο ακραίος και απόλυτος στις θρησκευτικές του

πεποιθήσεις και τόσο απάνθρωπος στις απαιτήσεις του αυτές οι σταθερές πεποιθήσεις στο τέλος θα

βληθούν από την αμφισβήτηση της δύναμης της θέλησης αλλά και σε ορισμένα συνειδησιακά

ερωτηματικά όσον αφορά τη συμπεριφορά του απέναντι στη μητέρα και τον γιο του Παρά το τραγικό

του τέλος του Μπραντ δεν μπορούμε να αρνηθούμε το μεγαλείο του Ακόμη και όταν φαίνεται να

ηττάται δια μιας παράδοξης καταληκτικής δήλωσης (Τέταρτη Πράξη) η απώλεια παρουσιάζεται ως

νίκη (laquoΗ απώλεια των πάντων έφερε τα πάντα σrsquo εσέναhellip Μόνο ότι έχει χαθεί μπορεί να κατακτηθεί

για πάνταraquo) Παράλληλα τα ερωτήματα για τη σωτηρία της ψυχής παραμένουν αναπάντητα τη στιγμή

του θανάτου του Μπραντ και αυτά τα ερωτήματα δεν είναι μόνο θεολογικής φύσης αλλά και αισθητικής τάξης Το laquoανοιχτόraquo καταληκτικό μήνυμα από την άνωθεν φωνή (laquoΟ Θεός είναι η

Αγάπηraquo) μας οδηγεί να προβληματιστούμε αν ο Μπραντ υπήρξε ένας ψεύτης στα κηρύγματά του

(έμφαση στη βούληση του ατόμου άγνοια της αληθινής φύσης του Θεού) ή αν σύμφωνα με τη Θεία

Χάρη είναι άξιος συγχώρεσης Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας

της ανατολικής Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα Ενώ στις πρώτες

σκηνικές ενότητες ο Πεερ εμφανίζεται ως νέος χωρικός σε διάφορες συζητήσεις με ανθρώπους από

τον τόπο του και ορισμένα μυθικά όντα του βουνού η τέταρτη διαδραματίζεται στην νότια Αφρική με

τον Πεερ ως ευγενή μεσήλικο και στην πέμπτη σκηνή τον συναντάμε σε ώριμη ηλικία κατά την

επιστροφή του στο γενέθλιο τόπο δρόμο του γυρισμού προς την κοινότητα του Η δράση

περιλαμβάνει συνεχείς αλλαγές στην εμφάνιση και στις ιδιότητες του προκειμένου να είτε αυτός είναι

να καθιερωθεί (ηγέτης επιχειρηματίας προφήτης λόγιος) Ωστόσο κύρια συγκέντρωση του το

ενδιαφέρον του κειμένου είναι η ηθική ερώτηση της ταυτότητας βασικά το ίδιο θέμα όπως με τον

Μπραντ Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας της ανατολικής

Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα

32 ΤΑ ΣΤΗΡΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Αναγνωρίζεται ως το πρώτο έργο του Ibsen που αφορά προβλήματα κοινωνικής και πολιτικής ηθικής

Υπήρξε μερικώς εμπνευσμένο από έναν Άγγλο μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Samuel

Plimsoll που προκάλεσε κατακραυγή στα 1875 επιχειρώντας να μεταρρυθμίσει τη συνήθεια να

στέλνονται άνθρωποι στη θάλασσα σε σάπια καράβια (laquoπλωτάεπιπλέοντα φέρετραraquo) Η εκστρατεία

του δημιούργησε αίσθηση παγκοσμίως ιδιαίτερα σε παραθαλάσσια έθνη όπως την Νορβηγία Ο Ibsen

άρχισε να σκέφτεται τη συγγραφή του έργου στα 1869 αλλά το ολοκλήρωσε στο Μόναχο στα 1877 Σε

ένα γράμμα προς τον Βασιλιά Όσκαρ τον Πρώτο της Σουηδίας ο Ibsen έγραψε ότι ήθελε laquoνα οδηγήσει

την οπτική και τις σκέψεις του λαού προς διαφορετική κατεύθυνση και να δείξει ότι το ψέμα δεν

εδρεύει στους θεσμούς αλλά στους ανθρώπους του ίδιους μέσα σε μια κοινωνία ότι η εσωτερική ζωή

των ανθρώπων πρέπει να καθαριστεί και να απελευθερωθεί ότι δεν είναι οι εξωτερικές ελευθερίες που

πρέπει να ποθούνται αλλά σε αντίθεση μία προσωπική και πολιτιστική ελευθερίαraquo Στη ψυχολογία και

τη δράση του κεντρικού ήρωα Karsten Bernick ο συγγραφέας έχει συνθέσει ένα πρόσωπο κάπως του

19ου αιώνα έναν φιλάνθρωπο εκατομμυριούχο που μοιάζει να ελέγχει τα πάντα στη πόλη Η επιτυχία

του βασίζεται σε μία σειρά αμφισβητήσιμων πράξεων παντρεύτηκε μία γυναίκα που δεν αγαπούσε

έτσι ώστε να εξελιχθεί στην καριέρα του σαν νέος άντρας πιάστηκε στο υπνοδωμάτιο μιας

παντρεμένης γυναίκας και άφησε τον αδερφό της αρραβωνιαστικιάς του να πάρει το φταίξιμο αγόρασε

κρυφά και σε φθηνή τιμή εκτάσεις γης γνωρίζοντας τα κέρδη από τα σχέδιά του να χτίσει σε αυτήν

σιδηρόδρομο Όταν αφήνει τον Johan να ταξιδέψει με ένα καράβι που ξέρει ότι θα βουλιάξει οι

πράξεις του φαίνονται να είναι εντελώς απαράδεχτες Αναγνωρίζει τις πραγματικές συνέπειες των

πράξεών του όταν ανακαλύπτει πως ό τι έχει κάνει θα μπορούσε να οδηγήσει στο χαμό του

μοναχογιού του Η νέμεσις του Bernick εμφανίζεται στη μορφή της πρώην αγαπημένης του Lona

Hessel Θεωρείται ότι η Lona βασίζεται στην Asta Hansen μια Νορβηγίδα φεμινίστρια της δεκαετίας

του 1870 που μετανάστευσε στην Αμερική σε αντιμετώπιση μιας συγκλονιστικής κατάκρισης Ως

τέτοια είναι ένα προσχέδιο της Νόρα από το Κουκλόσπιτο και τις άλλες ανεξάρτητες- σκεπτόμενες

γυναίκες των ιψενικών αριστουργημάτων Προεικονίζει άλλους γυναικείους χαρακτήρες του Ibsen ndash

Rebecca West Hilde Wangel και Ella Rentheim - των οποίων κίνητρο υπήρξε να ελευθερώσουν την

laquoαληθινή ζωήraquo παρά τις επικίνδυνες συνέπειες στη ζωή των ανδρών που αγαπούσαν Ένα από τα

[28]

επιτεύγματα του έργου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το λεπτομερές πορτραίτο της

αποπνικτικής συμφωνίας της καταπιεσμένης λαχτάρας και του στενόμυαλου επαρχιωτισμού της

μικροαστικής ζωής Είναι έργο με αντιπροσωπευτικές μορφές με τη δική τους ατομικότητα που

επηρεάζουν τη δράση του έργου με συγκεκριμένους τρόπους η γυναίκα του Bernick η Betty ο

περιπετειώδης γιος τους ο Olaf η ταλαιπωρημένη της αδερφή η Martha ο τυχοδιώκτης Johan

Tonnesen η νέα Dina Dorf ο ανυπόφορος διευθυντής Rorlund ο διεφθαρμένος υπάλληλος και

εργοδηγός του Bernick οι επιχειρηματίες και οι γυναίκες τους και η υπόλοιπη πόλη Αν και τα

Στηρίγματα της κοινωνίας είναι μία κλασικά δομημένη κωμωδία στην οποία ο ματαιόδοξος άνθρωπος

ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της αγάπης και η κοινωνία μεταρρυθμίζεται ορισμένοι σχολιαστές

έχουν αναρωτηθεί τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ο Bernick στο τέλος αφού η θέση του την κοινωνία

είναι πιο ασφαλής από ποτέ ποιά είναι η πραγματικότητα για την νέο-ευρεθείσα δέσμευση στην

laquoαλήθειαraquo Έχει επίσης προταθεί να αναγνωρισθούν οι προθέσεις του Ibsen ως εντελώς ειρωνικές ο

Bernick χειραγωγεί την (κοινή) γνώμη τόσο ώστε να εξυπηρετήσει την καριέρα του και ότι ο Ibsen

δείχνει το βάθος της διαφθοράς laquoστα στηρίγματα της κοινωνίαςraquo Εν κατακλείδι η εκτίμηση ότι Τα

στηρίγματα της κοινωνίας δεν ανήκουν στα καλύτερα έργα του Ibsen στηρίζεται στην κάπως σχηματική

δομή του στην laquoέλλειψη ανθρώπινης ενέργειαςraquo στους μακροσκελείς μονολόγους που δεν είναι

ψυχολογικά ή δραματικά ενσωματωμένοι Παρότι το έργο δεν είχε ποτέ τη δημοτικότητα του Peer

Gynt υποδηλώνει σαφέστερα τα επόμενα δραματουργικά στάδια της ιψενικής προβληματικής

33 ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ

331 Δομικά χαρακτηριστικά Το έργο χωρίζεται σε 77 τμήματα (με κριτήριο τις εισόδους και

εξόδους ενός προσώπου την αλλαγή του τόπου και την αλλαγή του χρόνου που σημαίνονται από την

αυλαία και τη συσκότιση) Νόρα (70) Χέλμερ (30) Λίντε (21) Υπηρέτρια (14) Ρανκ (12) Κρόγκσταδ

(6) Παιδιά (5) Παραμάνα (4) Βαστάζος (2) Σε μια ποιοτική κατανομή δίνεται η εικόνα της σχετικής

σπουδαιότητας κάθε χαρακτήρα Ο αριθμός των αράδων και το περιεχόμενο των λόγων αποδεικνύουν

τη φτωχή (υπηρέτρια) ή σημαντική (παραμάνα) δραματουργική λειτουργία των προσώπων Η Νόρα

εμφανίζεται στα 11 από τα 12 laquoμέρη-κλειδιάraquo Οι 16 μονοπρόσωπες σκηνές επιμερίζονται ως εξής

Νόρα (13) Χέλμερ (1) Κα Λίντε (1) Οι μονοπρόσωπες σκηνές είναι επιτρεπτές αρκεί να μπορούν να

εξηγηθούν ρεαλιστικά μονολογικές (μιλά στον εαυτό του όπως ένας παράφρων ή μεθυσμένος) ή

παντομιμικές (βουβές) Η υψηλή κατάσταση έντασης έχει ως αποτέλεσμα την προφορικότητα των

σκέψεών τους Η εσωτερική ένταση της Νόρας (στα όρια της υστερίας) δικαιολογεί και το πλήθος των

μονολόγων Ο μονόλογος ως συμβατικό δραματουργικό τέχνασμα υπηρετεί αρχικά την αποκάλυψη

της πραγματικής φύσης αυτού που τον εκφωνεί Ο Ίψεν αποκαλύπτει σταδιακά πτυχές του χαρακτήρα

της Νόρας Ενός χαρακτήρα που κλιμακωτά φτάνει στην αλήθεια Βέβαια με ρεαλιστικούς όρους οι

μονόλογοι είναι μακροσκελείς και μεθοδικοί προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική εξέλιξη και η

τελική μεταμόρφωση Γι΄ αυτό και δεν είναι εντελώς αληθοφανείς Ας παρακολουθήσουμε την πορεία

τους Κατά την Β΄ Πράξη Μονόλογος για το φόβο της αποστολής του γράμματος Απόπειρα της ίδιας

νrsquo απαλλάξει τον εαυτό της από τις ενοχλητικές σκέψεις [Ακούγονται αυτοί στο διάδρομο] Ερμηνεύει

τη βεβαιότητά της ότι ο Χέλμερ θα φέρει την ευθύνη της πλαστογραφίας Ο τελευταίος μονόλογος της

Β΄ πράξης αποσαφηνίζει την απόφασή της Νόρας να εμποδίσει τον Χέλμερ να θυσιαστεί γιrsquo αυτήν και

μετατρέπει την ταραντέλα σε χορό θανάτου Κατά την Γ΄ Πράξη ειδικά στο μέσον της η Νόρα

σκέφτεται την αυτοκτονία προκείμενου να πάρει όλη την ευθύνη να αποδείξει την αγάπη της και να

εμποδίσει τον Χέλμερ να αναλάβει τη θυσία για χάρη της να πάψει να είναι κακή επιρροή για τα

παιδιά της Επίσης αναλογίζεται ότι ο επικείμενος θάνατος του αγαπημένου φίλου της Ρανκ και η

στωικότητά του που λειτουργεί ως παράδειγμα εφόσον και οι δυο είναι θύματα της πατρικής

ανευθυνότητας Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι κατά την εξέλιξη του μονολόγου της

Νόρας διαδραματίζεται η ανάγνωση του πρώτου γράμματος από τον Χέλμερ

332 Το σκηνικό Σημασίες του σαλονιού Ελκυστικό ως δωμάτιο κουκλόσπιτου έφεση προς την

τέχνη (πιάνο γκραβούρες βιβλία) Αναρωτιόμαστε τι υπάρχει πίσω από τις πόρτες ειδικά μια

χειμωνιάτικη μέρα Το δωμάτιο είναι αποτύπωση του αισθητικού γούστου (κοινωνικές συμβάσεις) του

κυρίαρχου συζύγου Πρόκειται για κλειστό ή ανοιχτό περιβάλλον Το έργο διαδραματίζεται στο ίδιο

δωμάτιο (εγκλωβισμός της Νόρας) αλλά υπάρχουν και οι πόρτες εξόδου

333 Ονοματολογικές σημάνσεις και σημασίες Κατά τον Ίψεν υπάρχουν δύο είδη ψυχικών νόμων

και συνειδήσεων ο ανδρικός και ο γυναικείος Έτσι η λίστα των δραματικών προσώπων μοιάζει

ιεραρχικά στοιχειοθετημένη Αποδείξεις προκύπτουν από την ανάλυση των εννοιών του

ονοματολογικού συμβολισμού (α) Οι άνδρες εισάγονται με το επάγγελμα και το επώνυμο (οι

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[25]

συμπεριφορές φόβος για σκάνδαλο και αποστροφή ενηλικίωσης Υφίσταται μια αντίθεση ανάμεσα

στην Έντα και τη θεία Γιούλε που εξιδανικεύει τη μητρότητα από την πλεονεκτική θέση αυτού που

την γνώρισε ως θετό κάλεσμα και όχι ως βιολογική αναγκαιότητα Μικρός Έγιολφ Ο αισθησιασμός

της γυναίκας την καθιστά ακατάλληλη για μητέρα (Ρίτα) Αποδεικνύεται ο ισχυρισμός ότι οι γυναίκες

που είναι ακατάλληλες για μητέρες είναι και επικίνδυνες για τη σωματική ασφάλεια του παιδιού τους

Η μητρική αδιαφορία εξισορροπείται από την εγκαρδιότητα μιας υποτιθέμενης συγγενούς (Άστα) η

οποία όμως διεκδικεί έμμεσα το σύζυγο (Άλφρεντ) Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν Η μάχη ανάμεσα σε

μια βιολογική παγερή μητέρα (Γκούντχιλντ) και μια θετή (Έλσα) για το γιο τους μιμείται τον

ανταγωνισμό για την κατάκτηση του πατέρα του (Ιωάννη) Οι δυσκολίες της μητρότητας αλλά και ο

μύθος της μητρότητας ως κάλεσμα της φύσης διαφαίνονται και στις περιπτώσεις απώλειας του παιδιού

ή της μεταφορικής μητρότητας Αρχιμάστορας Σόλνες Απώλεια νεογέννητων διδύμων των Σόλνες σε

πυρκαγιά Όταν ξυπνήσουμε εμείς ανάμεσα στους νεκρούς ndash Έντα Γκάμπλερ Η Τέα και η Ιρένε

αναπτύσσουν ως άτεκνες γυναίκες μια ρητορική της μητρότητας για να περιγράψουν τους ρόλους

τους στην παραγωγή ενός καλλιτεχνικού έργου Εμφανίζονται λιγότερο ως μεταφορική μητέρα και

πιο πολύ ως μαμή ή μούσα (Ιρένε επιπλέον και ως μοντέλο για γλυπτό) Ρητορική της καλλιτεχνικής

μητρότητας ως απόρροια του καταμερισμού του 19ου αιώνα όπου η καλλιτεχνική δημιουργία ανήκει

στους άντρες Η κυρία από τη θάλασσα Είδος αντιστάθμισης σε σχέση με το Κουκλόσπιτο όπου η

Νόρα κατακτά την ελευθερία της αρνούμενη τη μητρότητα και τη συζυγική ζωή Η Ελίντα αποδέχεται

τη θετή μητρότητα γιατί ο Βάγκελ της προσφέρει αυτονομία Υποστηρίζει το δικαίωμα της γυναίκας

να επιλέγει τη μοίρα της και να συνδυάζει ρόλους όπως αυτή επιθυμεί

22 Η σύγκρουση δημόσιας και ιδιωτικής σφαίρας

Τα στηρίγματα της κοινωνίας Έχοντας ως θεματική τη σύγκρουση ανάμεσα στο προσωπικό κέρδος

και το δημόσιο καλό και προβλήματα οικονομικής ανάπτυξης και προσωπικής ηθικής ο Ίψεν

ασχολείται με ένα το σκάνδαλο της εποχής του με αφορούσε laquoπλοία-φέρετραraquo που δεν ήταν ικανά

πλεύσης Ο πρωταγωνιστής Μπέρνικ ζει ένα laquoψέμαraquo πλουτίζει ασφαλίζοντας πλοία που είναι σε

κακή κατάσταση και έτσι διατηρεί τα πλούτη του με ανέντιμο τρόπο Εμφανίζεται οξυδερκής στις

οικονομικές του υποθέσεις αγοράζει γη και χρησιμοποιεί τον ορυκτό πλούτο και την ναυτιλία (αγορά

μετοχών από υπηρέτριες ndash αδυναμία ανταγωνισμού των σιδερένιων ατμόπλοιων) Το έργο είναι ένα

laquoδράμα συνείδησηςraquo και κοινωνικής παρατήρησης Έμφαση δίνεται και στο συμβολικό επίπεδο τα

laquoπλοία-φέρετραraquo συμβολίζουν την απληστία και τη διαφθορά των ναυπηγικών εταιρειών και την

κοινωνική σαθρότητα Η επαρχιώτικη στενόμυαλη και πουριτανική ηθική συγκρούεται με το αίτημα

για ελευθερία που αντιπροσωπεύεται από τους αμερικανούς ταξιδευτές Ο Ίψεν προλαμβάνει τον

Φρόιντ παρουσιάζοντας τον πολιτισμό ως κατασταλτικό μηχανισμό ενώ αναγνωρίζει και τον κίνδυνο

του αχαλίνωτου πάθους Προκειμένου να περιγράψει πληρέστερα τις αντίρροπες κοινωνικές δυνάμεις

ο Ίψεν προβαίνει στη χρήση των υποπλοκών και στην παρουσία πολλών δευτερευόντων προσώπων

Ένας εχθρός του λαού Έχοντας συγκριθεί με τους Βρυκόλακες (1881) οι οποίοι είχαν τους

λιγότερους κατά μέσο όρο χαρακτήρες στα έργα του Ίψεν οι έντεκα επώνυμοι χαρακτήρες στον

Εχθρό του λαού αντανακλούν μια προσπάθεια να παρουσιάσουν εκ νέου κάθε κοινωνικό τομέα του

μικρού νορβηγικού ιαματικού θερέτρου όπου λαμβάνει χώρα όλη η δράση ειδικά όταν οι τρεις απrsquo

αυτούς τους χαρακτήρες έχουν διασυνδέσεις με τα μέσα μαζικής ενημέρωσης Η οικονομία της πόλης

εξαρτάται από τα ιαματικά λουτρά τα οποία έχουν αναπτυχθεί σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας των

προσπαθειών του Δρ Stockmann του αδελφού του Mayor και του γαμπρού του Kiil τοπικού

βυρσοδέψη Στην πρώτη πράξη ωστόσο ο Stockmann ανακαλύπτει ότι οι υδραυλικές εγκαταστάσεις

έχουν μολυνθεί σε τέτοιο βαθμό που να προκαλούν τυφοειδείς (ασθένειες) ανάμεσα σrsquo αυτούς που

επισκέπτονται τα λουτρά και με την αφέλεια ενός μονοδιάστατου πεπειραμένου ερευνητή είναι

έτοιμος να δημοσιοποιήσει τη laquoσπουδαία του ανακάλυψηraquo και να αφοσιωθεί στο πρόβλημα Αρχικά οι

περισσότεροι από τους πολίτες αντιμετωπίζουν την τίμια πρόθεσή του θετικά Ωστόσο οι ίδιοι

πολίτες βαθμιαία συνειδητοποιούν ότι η διαδικασία για να βελτιώσουν τα λουτρά θα καταστρέψει

την οικονομία και τη φήμη της πόλης Ακολουθεί μια συγκέντρωση των πολιτών στην οποία οι

απόψεις είναι πια εναντίον του Stockmann που καταγγέλλεται ως δημόσιος εχθρός και αναγγέλλεται

ότι η μολυσμένη εγκατάσταση ύδρευσης λαμβάνει χαρακτήρα συμβόλου (μόλυνση της κοινωνίας) και

στην οποία laquoη πλειοψηφία έχει το μονοπώλιο της αλήθειαςraquo Στην τελευταία πράξη του έργου το

σπίτι του ιατρού λιθοβολείται ο ίδιος χάνει τη δουλειά του η κόρη του απολύεται το μικρότερο παιδί

του διώχνεται από το σχολείο κι αυτός στο τέλος παρατηρεί ότι laquoο πιο δυνατός άνθρωπος στον κόσμο

είναι ο άνθρωπος που μένει μόνος τουraquo Το ενδιαφέρον του Ίψεν για τους ενδογενείς κινδύνους κατά

[26]

την αναζήτηση της αλήθειας η οποία θα φτάσει την πλήρη του διατύπωση στην έννοια του laquoζωτικού

ψεύδουςraquo [Αγριόπαπια] είναι βασικό για τη δραματική θέση του Stockmann Δεδομένου ότι άλλοι

πρωταγωνιστές του Ίψεν όπως η Νόρα (Κουκλόσπιτο) και η κυρία Alving (Βρυκόλακες) κατακτούν

ένα βαθμό ελευθερίας στην αντιμετώπιση ενός laquoένοχου μυστικούraquo σε διαπροσωπικό επίπεδο η

αλήθεια του Stockmann εμφανίζεται τελείως ανεξάρτητη καθώς επαληθεύεται στον πιο κλινικό χώρο

(επιστημονικό εργαστήριο) Επιπλέον η αλήθεια σχετικά με τη μόλυνση αποκτά μια νέα δυναμική η

δημόσια σύγκρουση θα συνεχιστεί αδιάφορα από τη θέση που παίρνει ο Stockmann Ωστόσο όσο το

έργο αναπτύσσεται η δημόσια υγεία γίνεται μάλλον λιγότερο θέμα συζητήσεων από την προσωπική

ακεραιότητα έτσι ώστε ο Stockmann να γίνεται η laquoθέσηraquo για μια εγελιανή διαμάχη προστακτικών

ηθικών διδαγμάτων Η σύγκρουση προσωπικού και συλλογικού και η δημοσίευση των απόψεων δια

μέσου των μέσων μαζικής ενημέρωσης υπόκεινται στους όρους της πολιτικοποίησης Ο εχθρός του

λαού είναι ένα αξιόλογο πλήρες έργο του Ίψεν ειδικά στη γλώσσα και στη χρήση των συμβολισμών

Ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας επιστήμονας αλλά στις δυο τελευταίες πράξεις η ρητορική του

Stockmann δείχνει πολυάριθμες αναλογίες προκειμένου να εκφράσει την άποψή του για το γενικό

δημόσιο Τονίζεται ότι η στάση του Stockmann είναι ενάντια στην αγέλη ή στη λογική του πλήθους

Στο τέλος του έργου αποτυπώνεται μια αμφιθυμική διάθεση ο Stockmann παρατάει την ιδέα του για

μετανάστευση σε ένα νέο κόσμο προκειμένου να εκπαιδεύσει τα laquoνεαρά νόθαraquo να προσπαθήσουν να

παράγουν τον τύπο των πολιτών που ίσως ιδρύσουν την κοινωνία που επιθυμεί Έτσι με το πικρόχολο

ειρωνικό τέλος μοιάζει να επιστρέφει στην παράδοση του καλοφτιαγμένου έργου και να ξαναβρίσκει

μερική από την laquoτεχνική πρωτοτυπίαraquo αυτού που ο Shaw όρισε ως laquoέργο συζήτησηςraquo

3 ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΣΠΟΥΔΗ ΣΕ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΙΨΕΝΙΚΗΣ

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑΣ

31 ΜΠΡΑΝΤΠΕΕΡ ΓΚΥΝΤ

Παρά τις προθέσεις για τη σύνθεσή του ως επικού ποιήματος το πεντάπρακτο ομοιοκατάληκτο

ποιητικό δράμα Μπραντ απηχεί τόσο τους πολιτικούς προβληματισμούς του Ίψεν (ρητορική

σκανδιναβικής αδελφοποίησης στους ακαδημαϊκούς κύκλους) όσο και μια σειρά από φιλοσοφικές

αναγωγές ο προφήτης-χαρακτήρας και οι εναντιώσεις και συγκρούσεις με το στενό και ευρύτερο

ανθρώπινο περιβάλλον του Ο Μπραντ εναντιώνεται στους δικούς του ανθρώπους εξαιτίας της

έλλειψης ψυχικού θάρρους και ο ποιητής δίνει σε μεγάλο βαθμό διέξοδο στα δικά του συναισθήματα

μέσα από τις επείγουσες εκκλήσεις του προφήτη-χαρακτήρα Ας μην λησμονηθεί μια σημαίνουσα

αναφορά στην επιστολή που απευθύνει ο Ibsen προς τον Charles XV Βασιλιά της Σουηδίας και της

Νορβηγίας δηλώνοντας ως αποστολή της ζωής του τη σύνθεση ενός laquoέργου που θα εγείρει τους

ανθρώπους του έθνους μας και θα τους προτρέπει να σκέφτονται με μεγαλόπρεπειαraquo Ο ιψενικός

Μπραντ αποτελεί περίλαμπρη αποτύπωση του ρομαντικού ιδεαλισμού της ρομαντικής περιόδου Κεντρικής σημασίας θέμα αναδεικνύεται η οπτική γωνία υπό την οποία μπορεί κανείς να εκτιμήσει τη

συμπεριφορά του Μπραντ Θα πρέπει να θεωρείται ένας πνευματικός ηγέτης σε μια εποχή ηθικής

απάθειας ή ένας υπερβολικός ιδεαλιστής του οποίου τα τραγικά λάθη ο δραματουργός επιχειρεί με

κάθε τρόπο να αποκαλύψει Στη δράση και στις ιδέες του αποτυπώνεται μια σύγχρονη τάση

ρομαντικού ηρωισμού που έρχεται αντιμέτωπη με το συμβιβαστικό πνεύμα όλων των θεσμικών

προσπαθειών Στο έργο απηχούνται οι ιδέες του Soslashren Kierkegaard και του παθιασμένου ατομικισμού

του ndash μια συμπεριφορά που προσείλκυε τον Ίψεν από την νεότητά του και αποτυπώνεται στο

θαυμασμό του για τους ασυμβίβαστους και με καλή πνευματική συγκρότηση ανθρώπους που

υπερέβαιναν τους απλοϊκούς συλλογισμούς Σε αντίθεση με τον κεντρικό χαρακτήρα στο Μπραντ ο

Πεερ Γκυντ στο ομώνυμο έργο είναι ένα πρόσωπο του οποίου οι ενέργειες υπαγορεύονται από την

επιθυμία να αποφύγει κάθε είδους δεσμεύσεις είναι διαρκώς εν κινήσει δια της φυγής και έχει την

ανάγκη να εντυπωσιάζει όσους ανήκουν στο περιβάλλον του Όπως ο Μπραντ έτσι και ο Πεερ Γκυντ

είναι ένα πεντάπρακτο δραματικό ποίημα που διαπνέεται επίσης μέσα από μονολόγους αλλά και

σκηνικές ανατροπές από τον ρομαντικό προβληματισμό γύρω από τα ζητήματα ανθρώπινης

ταυτότητας (τιμήματα) Οι συχνές αναφορές σε φιλοσοφικά και ηθικά θέματα και το διακειμενικό

υπόστρωμα (μεσαιωνική ηθική και ρομαντικό δράμα) των έργων προκαλούν με τα αλλεπάλληλα

στρώματα αναφορών σε ποικίλες αναγνώσεις των έργων Δεν είναι μόνο το πλήθος των χαρακτήρων

(το πιο πολυπρόσωπο ιψενικό έργο) αλλά και οι επενδύσεις του με σύγχρονα και παρελθοντικά

ιστορικά γεγονότα και δημόσια πρόσωπα και ιδέες πλανητική σκέψη ιδεαλιστική αλληγορία του

[27]

Εγώ ταπεινές αισθήσεις και θεϊκός πυρήνας εικόνα του ανώτερου [Σολβέιγ] και του κατώτερου

εαυτού με τις ηθικές αδυναμίες και τη μάταιη ονειροπόληση η έλλειψη της αλήθειας για την

ανθρώπινη ταυτότητα και οι χεγκελιανή ιδεολογία και αισθητική (ένωση ανώτερου και του κατώτερου

εαυτού για το σχηματισμό μιας μια πλήρους ανθρώπινης οντότητας)

Ακόμη και αν ο Μπραντ παρουσιάζεται τόσο ακραίος και απόλυτος στις θρησκευτικές του

πεποιθήσεις και τόσο απάνθρωπος στις απαιτήσεις του αυτές οι σταθερές πεποιθήσεις στο τέλος θα

βληθούν από την αμφισβήτηση της δύναμης της θέλησης αλλά και σε ορισμένα συνειδησιακά

ερωτηματικά όσον αφορά τη συμπεριφορά του απέναντι στη μητέρα και τον γιο του Παρά το τραγικό

του τέλος του Μπραντ δεν μπορούμε να αρνηθούμε το μεγαλείο του Ακόμη και όταν φαίνεται να

ηττάται δια μιας παράδοξης καταληκτικής δήλωσης (Τέταρτη Πράξη) η απώλεια παρουσιάζεται ως

νίκη (laquoΗ απώλεια των πάντων έφερε τα πάντα σrsquo εσέναhellip Μόνο ότι έχει χαθεί μπορεί να κατακτηθεί

για πάνταraquo) Παράλληλα τα ερωτήματα για τη σωτηρία της ψυχής παραμένουν αναπάντητα τη στιγμή

του θανάτου του Μπραντ και αυτά τα ερωτήματα δεν είναι μόνο θεολογικής φύσης αλλά και αισθητικής τάξης Το laquoανοιχτόraquo καταληκτικό μήνυμα από την άνωθεν φωνή (laquoΟ Θεός είναι η

Αγάπηraquo) μας οδηγεί να προβληματιστούμε αν ο Μπραντ υπήρξε ένας ψεύτης στα κηρύγματά του

(έμφαση στη βούληση του ατόμου άγνοια της αληθινής φύσης του Θεού) ή αν σύμφωνα με τη Θεία

Χάρη είναι άξιος συγχώρεσης Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας

της ανατολικής Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα Ενώ στις πρώτες

σκηνικές ενότητες ο Πεερ εμφανίζεται ως νέος χωρικός σε διάφορες συζητήσεις με ανθρώπους από

τον τόπο του και ορισμένα μυθικά όντα του βουνού η τέταρτη διαδραματίζεται στην νότια Αφρική με

τον Πεερ ως ευγενή μεσήλικο και στην πέμπτη σκηνή τον συναντάμε σε ώριμη ηλικία κατά την

επιστροφή του στο γενέθλιο τόπο δρόμο του γυρισμού προς την κοινότητα του Η δράση

περιλαμβάνει συνεχείς αλλαγές στην εμφάνιση και στις ιδιότητες του προκειμένου να είτε αυτός είναι

να καθιερωθεί (ηγέτης επιχειρηματίας προφήτης λόγιος) Ωστόσο κύρια συγκέντρωση του το

ενδιαφέρον του κειμένου είναι η ηθική ερώτηση της ταυτότητας βασικά το ίδιο θέμα όπως με τον

Μπραντ Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας της ανατολικής

Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα

32 ΤΑ ΣΤΗΡΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Αναγνωρίζεται ως το πρώτο έργο του Ibsen που αφορά προβλήματα κοινωνικής και πολιτικής ηθικής

Υπήρξε μερικώς εμπνευσμένο από έναν Άγγλο μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Samuel

Plimsoll που προκάλεσε κατακραυγή στα 1875 επιχειρώντας να μεταρρυθμίσει τη συνήθεια να

στέλνονται άνθρωποι στη θάλασσα σε σάπια καράβια (laquoπλωτάεπιπλέοντα φέρετραraquo) Η εκστρατεία

του δημιούργησε αίσθηση παγκοσμίως ιδιαίτερα σε παραθαλάσσια έθνη όπως την Νορβηγία Ο Ibsen

άρχισε να σκέφτεται τη συγγραφή του έργου στα 1869 αλλά το ολοκλήρωσε στο Μόναχο στα 1877 Σε

ένα γράμμα προς τον Βασιλιά Όσκαρ τον Πρώτο της Σουηδίας ο Ibsen έγραψε ότι ήθελε laquoνα οδηγήσει

την οπτική και τις σκέψεις του λαού προς διαφορετική κατεύθυνση και να δείξει ότι το ψέμα δεν

εδρεύει στους θεσμούς αλλά στους ανθρώπους του ίδιους μέσα σε μια κοινωνία ότι η εσωτερική ζωή

των ανθρώπων πρέπει να καθαριστεί και να απελευθερωθεί ότι δεν είναι οι εξωτερικές ελευθερίες που

πρέπει να ποθούνται αλλά σε αντίθεση μία προσωπική και πολιτιστική ελευθερίαraquo Στη ψυχολογία και

τη δράση του κεντρικού ήρωα Karsten Bernick ο συγγραφέας έχει συνθέσει ένα πρόσωπο κάπως του

19ου αιώνα έναν φιλάνθρωπο εκατομμυριούχο που μοιάζει να ελέγχει τα πάντα στη πόλη Η επιτυχία

του βασίζεται σε μία σειρά αμφισβητήσιμων πράξεων παντρεύτηκε μία γυναίκα που δεν αγαπούσε

έτσι ώστε να εξελιχθεί στην καριέρα του σαν νέος άντρας πιάστηκε στο υπνοδωμάτιο μιας

παντρεμένης γυναίκας και άφησε τον αδερφό της αρραβωνιαστικιάς του να πάρει το φταίξιμο αγόρασε

κρυφά και σε φθηνή τιμή εκτάσεις γης γνωρίζοντας τα κέρδη από τα σχέδιά του να χτίσει σε αυτήν

σιδηρόδρομο Όταν αφήνει τον Johan να ταξιδέψει με ένα καράβι που ξέρει ότι θα βουλιάξει οι

πράξεις του φαίνονται να είναι εντελώς απαράδεχτες Αναγνωρίζει τις πραγματικές συνέπειες των

πράξεών του όταν ανακαλύπτει πως ό τι έχει κάνει θα μπορούσε να οδηγήσει στο χαμό του

μοναχογιού του Η νέμεσις του Bernick εμφανίζεται στη μορφή της πρώην αγαπημένης του Lona

Hessel Θεωρείται ότι η Lona βασίζεται στην Asta Hansen μια Νορβηγίδα φεμινίστρια της δεκαετίας

του 1870 που μετανάστευσε στην Αμερική σε αντιμετώπιση μιας συγκλονιστικής κατάκρισης Ως

τέτοια είναι ένα προσχέδιο της Νόρα από το Κουκλόσπιτο και τις άλλες ανεξάρτητες- σκεπτόμενες

γυναίκες των ιψενικών αριστουργημάτων Προεικονίζει άλλους γυναικείους χαρακτήρες του Ibsen ndash

Rebecca West Hilde Wangel και Ella Rentheim - των οποίων κίνητρο υπήρξε να ελευθερώσουν την

laquoαληθινή ζωήraquo παρά τις επικίνδυνες συνέπειες στη ζωή των ανδρών που αγαπούσαν Ένα από τα

[28]

επιτεύγματα του έργου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το λεπτομερές πορτραίτο της

αποπνικτικής συμφωνίας της καταπιεσμένης λαχτάρας και του στενόμυαλου επαρχιωτισμού της

μικροαστικής ζωής Είναι έργο με αντιπροσωπευτικές μορφές με τη δική τους ατομικότητα που

επηρεάζουν τη δράση του έργου με συγκεκριμένους τρόπους η γυναίκα του Bernick η Betty ο

περιπετειώδης γιος τους ο Olaf η ταλαιπωρημένη της αδερφή η Martha ο τυχοδιώκτης Johan

Tonnesen η νέα Dina Dorf ο ανυπόφορος διευθυντής Rorlund ο διεφθαρμένος υπάλληλος και

εργοδηγός του Bernick οι επιχειρηματίες και οι γυναίκες τους και η υπόλοιπη πόλη Αν και τα

Στηρίγματα της κοινωνίας είναι μία κλασικά δομημένη κωμωδία στην οποία ο ματαιόδοξος άνθρωπος

ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της αγάπης και η κοινωνία μεταρρυθμίζεται ορισμένοι σχολιαστές

έχουν αναρωτηθεί τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ο Bernick στο τέλος αφού η θέση του την κοινωνία

είναι πιο ασφαλής από ποτέ ποιά είναι η πραγματικότητα για την νέο-ευρεθείσα δέσμευση στην

laquoαλήθειαraquo Έχει επίσης προταθεί να αναγνωρισθούν οι προθέσεις του Ibsen ως εντελώς ειρωνικές ο

Bernick χειραγωγεί την (κοινή) γνώμη τόσο ώστε να εξυπηρετήσει την καριέρα του και ότι ο Ibsen

δείχνει το βάθος της διαφθοράς laquoστα στηρίγματα της κοινωνίαςraquo Εν κατακλείδι η εκτίμηση ότι Τα

στηρίγματα της κοινωνίας δεν ανήκουν στα καλύτερα έργα του Ibsen στηρίζεται στην κάπως σχηματική

δομή του στην laquoέλλειψη ανθρώπινης ενέργειαςraquo στους μακροσκελείς μονολόγους που δεν είναι

ψυχολογικά ή δραματικά ενσωματωμένοι Παρότι το έργο δεν είχε ποτέ τη δημοτικότητα του Peer

Gynt υποδηλώνει σαφέστερα τα επόμενα δραματουργικά στάδια της ιψενικής προβληματικής

33 ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ

331 Δομικά χαρακτηριστικά Το έργο χωρίζεται σε 77 τμήματα (με κριτήριο τις εισόδους και

εξόδους ενός προσώπου την αλλαγή του τόπου και την αλλαγή του χρόνου που σημαίνονται από την

αυλαία και τη συσκότιση) Νόρα (70) Χέλμερ (30) Λίντε (21) Υπηρέτρια (14) Ρανκ (12) Κρόγκσταδ

(6) Παιδιά (5) Παραμάνα (4) Βαστάζος (2) Σε μια ποιοτική κατανομή δίνεται η εικόνα της σχετικής

σπουδαιότητας κάθε χαρακτήρα Ο αριθμός των αράδων και το περιεχόμενο των λόγων αποδεικνύουν

τη φτωχή (υπηρέτρια) ή σημαντική (παραμάνα) δραματουργική λειτουργία των προσώπων Η Νόρα

εμφανίζεται στα 11 από τα 12 laquoμέρη-κλειδιάraquo Οι 16 μονοπρόσωπες σκηνές επιμερίζονται ως εξής

Νόρα (13) Χέλμερ (1) Κα Λίντε (1) Οι μονοπρόσωπες σκηνές είναι επιτρεπτές αρκεί να μπορούν να

εξηγηθούν ρεαλιστικά μονολογικές (μιλά στον εαυτό του όπως ένας παράφρων ή μεθυσμένος) ή

παντομιμικές (βουβές) Η υψηλή κατάσταση έντασης έχει ως αποτέλεσμα την προφορικότητα των

σκέψεών τους Η εσωτερική ένταση της Νόρας (στα όρια της υστερίας) δικαιολογεί και το πλήθος των

μονολόγων Ο μονόλογος ως συμβατικό δραματουργικό τέχνασμα υπηρετεί αρχικά την αποκάλυψη

της πραγματικής φύσης αυτού που τον εκφωνεί Ο Ίψεν αποκαλύπτει σταδιακά πτυχές του χαρακτήρα

της Νόρας Ενός χαρακτήρα που κλιμακωτά φτάνει στην αλήθεια Βέβαια με ρεαλιστικούς όρους οι

μονόλογοι είναι μακροσκελείς και μεθοδικοί προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική εξέλιξη και η

τελική μεταμόρφωση Γι΄ αυτό και δεν είναι εντελώς αληθοφανείς Ας παρακολουθήσουμε την πορεία

τους Κατά την Β΄ Πράξη Μονόλογος για το φόβο της αποστολής του γράμματος Απόπειρα της ίδιας

νrsquo απαλλάξει τον εαυτό της από τις ενοχλητικές σκέψεις [Ακούγονται αυτοί στο διάδρομο] Ερμηνεύει

τη βεβαιότητά της ότι ο Χέλμερ θα φέρει την ευθύνη της πλαστογραφίας Ο τελευταίος μονόλογος της

Β΄ πράξης αποσαφηνίζει την απόφασή της Νόρας να εμποδίσει τον Χέλμερ να θυσιαστεί γιrsquo αυτήν και

μετατρέπει την ταραντέλα σε χορό θανάτου Κατά την Γ΄ Πράξη ειδικά στο μέσον της η Νόρα

σκέφτεται την αυτοκτονία προκείμενου να πάρει όλη την ευθύνη να αποδείξει την αγάπη της και να

εμποδίσει τον Χέλμερ να αναλάβει τη θυσία για χάρη της να πάψει να είναι κακή επιρροή για τα

παιδιά της Επίσης αναλογίζεται ότι ο επικείμενος θάνατος του αγαπημένου φίλου της Ρανκ και η

στωικότητά του που λειτουργεί ως παράδειγμα εφόσον και οι δυο είναι θύματα της πατρικής

ανευθυνότητας Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι κατά την εξέλιξη του μονολόγου της

Νόρας διαδραματίζεται η ανάγνωση του πρώτου γράμματος από τον Χέλμερ

332 Το σκηνικό Σημασίες του σαλονιού Ελκυστικό ως δωμάτιο κουκλόσπιτου έφεση προς την

τέχνη (πιάνο γκραβούρες βιβλία) Αναρωτιόμαστε τι υπάρχει πίσω από τις πόρτες ειδικά μια

χειμωνιάτικη μέρα Το δωμάτιο είναι αποτύπωση του αισθητικού γούστου (κοινωνικές συμβάσεις) του

κυρίαρχου συζύγου Πρόκειται για κλειστό ή ανοιχτό περιβάλλον Το έργο διαδραματίζεται στο ίδιο

δωμάτιο (εγκλωβισμός της Νόρας) αλλά υπάρχουν και οι πόρτες εξόδου

333 Ονοματολογικές σημάνσεις και σημασίες Κατά τον Ίψεν υπάρχουν δύο είδη ψυχικών νόμων

και συνειδήσεων ο ανδρικός και ο γυναικείος Έτσι η λίστα των δραματικών προσώπων μοιάζει

ιεραρχικά στοιχειοθετημένη Αποδείξεις προκύπτουν από την ανάλυση των εννοιών του

ονοματολογικού συμβολισμού (α) Οι άνδρες εισάγονται με το επάγγελμα και το επώνυμο (οι

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[26]

την αναζήτηση της αλήθειας η οποία θα φτάσει την πλήρη του διατύπωση στην έννοια του laquoζωτικού

ψεύδουςraquo [Αγριόπαπια] είναι βασικό για τη δραματική θέση του Stockmann Δεδομένου ότι άλλοι

πρωταγωνιστές του Ίψεν όπως η Νόρα (Κουκλόσπιτο) και η κυρία Alving (Βρυκόλακες) κατακτούν

ένα βαθμό ελευθερίας στην αντιμετώπιση ενός laquoένοχου μυστικούraquo σε διαπροσωπικό επίπεδο η

αλήθεια του Stockmann εμφανίζεται τελείως ανεξάρτητη καθώς επαληθεύεται στον πιο κλινικό χώρο

(επιστημονικό εργαστήριο) Επιπλέον η αλήθεια σχετικά με τη μόλυνση αποκτά μια νέα δυναμική η

δημόσια σύγκρουση θα συνεχιστεί αδιάφορα από τη θέση που παίρνει ο Stockmann Ωστόσο όσο το

έργο αναπτύσσεται η δημόσια υγεία γίνεται μάλλον λιγότερο θέμα συζητήσεων από την προσωπική

ακεραιότητα έτσι ώστε ο Stockmann να γίνεται η laquoθέσηraquo για μια εγελιανή διαμάχη προστακτικών

ηθικών διδαγμάτων Η σύγκρουση προσωπικού και συλλογικού και η δημοσίευση των απόψεων δια

μέσου των μέσων μαζικής ενημέρωσης υπόκεινται στους όρους της πολιτικοποίησης Ο εχθρός του

λαού είναι ένα αξιόλογο πλήρες έργο του Ίψεν ειδικά στη γλώσσα και στη χρήση των συμβολισμών

Ο κεντρικός χαρακτήρας είναι ένας επιστήμονας αλλά στις δυο τελευταίες πράξεις η ρητορική του

Stockmann δείχνει πολυάριθμες αναλογίες προκειμένου να εκφράσει την άποψή του για το γενικό

δημόσιο Τονίζεται ότι η στάση του Stockmann είναι ενάντια στην αγέλη ή στη λογική του πλήθους

Στο τέλος του έργου αποτυπώνεται μια αμφιθυμική διάθεση ο Stockmann παρατάει την ιδέα του για

μετανάστευση σε ένα νέο κόσμο προκειμένου να εκπαιδεύσει τα laquoνεαρά νόθαraquo να προσπαθήσουν να

παράγουν τον τύπο των πολιτών που ίσως ιδρύσουν την κοινωνία που επιθυμεί Έτσι με το πικρόχολο

ειρωνικό τέλος μοιάζει να επιστρέφει στην παράδοση του καλοφτιαγμένου έργου και να ξαναβρίσκει

μερική από την laquoτεχνική πρωτοτυπίαraquo αυτού που ο Shaw όρισε ως laquoέργο συζήτησηςraquo

3 ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΣΠΟΥΔΗ ΣΕ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΙΨΕΝΙΚΗΣ

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑΣ

31 ΜΠΡΑΝΤΠΕΕΡ ΓΚΥΝΤ

Παρά τις προθέσεις για τη σύνθεσή του ως επικού ποιήματος το πεντάπρακτο ομοιοκατάληκτο

ποιητικό δράμα Μπραντ απηχεί τόσο τους πολιτικούς προβληματισμούς του Ίψεν (ρητορική

σκανδιναβικής αδελφοποίησης στους ακαδημαϊκούς κύκλους) όσο και μια σειρά από φιλοσοφικές

αναγωγές ο προφήτης-χαρακτήρας και οι εναντιώσεις και συγκρούσεις με το στενό και ευρύτερο

ανθρώπινο περιβάλλον του Ο Μπραντ εναντιώνεται στους δικούς του ανθρώπους εξαιτίας της

έλλειψης ψυχικού θάρρους και ο ποιητής δίνει σε μεγάλο βαθμό διέξοδο στα δικά του συναισθήματα

μέσα από τις επείγουσες εκκλήσεις του προφήτη-χαρακτήρα Ας μην λησμονηθεί μια σημαίνουσα

αναφορά στην επιστολή που απευθύνει ο Ibsen προς τον Charles XV Βασιλιά της Σουηδίας και της

Νορβηγίας δηλώνοντας ως αποστολή της ζωής του τη σύνθεση ενός laquoέργου που θα εγείρει τους

ανθρώπους του έθνους μας και θα τους προτρέπει να σκέφτονται με μεγαλόπρεπειαraquo Ο ιψενικός

Μπραντ αποτελεί περίλαμπρη αποτύπωση του ρομαντικού ιδεαλισμού της ρομαντικής περιόδου Κεντρικής σημασίας θέμα αναδεικνύεται η οπτική γωνία υπό την οποία μπορεί κανείς να εκτιμήσει τη

συμπεριφορά του Μπραντ Θα πρέπει να θεωρείται ένας πνευματικός ηγέτης σε μια εποχή ηθικής

απάθειας ή ένας υπερβολικός ιδεαλιστής του οποίου τα τραγικά λάθη ο δραματουργός επιχειρεί με

κάθε τρόπο να αποκαλύψει Στη δράση και στις ιδέες του αποτυπώνεται μια σύγχρονη τάση

ρομαντικού ηρωισμού που έρχεται αντιμέτωπη με το συμβιβαστικό πνεύμα όλων των θεσμικών

προσπαθειών Στο έργο απηχούνται οι ιδέες του Soslashren Kierkegaard και του παθιασμένου ατομικισμού

του ndash μια συμπεριφορά που προσείλκυε τον Ίψεν από την νεότητά του και αποτυπώνεται στο

θαυμασμό του για τους ασυμβίβαστους και με καλή πνευματική συγκρότηση ανθρώπους που

υπερέβαιναν τους απλοϊκούς συλλογισμούς Σε αντίθεση με τον κεντρικό χαρακτήρα στο Μπραντ ο

Πεερ Γκυντ στο ομώνυμο έργο είναι ένα πρόσωπο του οποίου οι ενέργειες υπαγορεύονται από την

επιθυμία να αποφύγει κάθε είδους δεσμεύσεις είναι διαρκώς εν κινήσει δια της φυγής και έχει την

ανάγκη να εντυπωσιάζει όσους ανήκουν στο περιβάλλον του Όπως ο Μπραντ έτσι και ο Πεερ Γκυντ

είναι ένα πεντάπρακτο δραματικό ποίημα που διαπνέεται επίσης μέσα από μονολόγους αλλά και

σκηνικές ανατροπές από τον ρομαντικό προβληματισμό γύρω από τα ζητήματα ανθρώπινης

ταυτότητας (τιμήματα) Οι συχνές αναφορές σε φιλοσοφικά και ηθικά θέματα και το διακειμενικό

υπόστρωμα (μεσαιωνική ηθική και ρομαντικό δράμα) των έργων προκαλούν με τα αλλεπάλληλα

στρώματα αναφορών σε ποικίλες αναγνώσεις των έργων Δεν είναι μόνο το πλήθος των χαρακτήρων

(το πιο πολυπρόσωπο ιψενικό έργο) αλλά και οι επενδύσεις του με σύγχρονα και παρελθοντικά

ιστορικά γεγονότα και δημόσια πρόσωπα και ιδέες πλανητική σκέψη ιδεαλιστική αλληγορία του

[27]

Εγώ ταπεινές αισθήσεις και θεϊκός πυρήνας εικόνα του ανώτερου [Σολβέιγ] και του κατώτερου

εαυτού με τις ηθικές αδυναμίες και τη μάταιη ονειροπόληση η έλλειψη της αλήθειας για την

ανθρώπινη ταυτότητα και οι χεγκελιανή ιδεολογία και αισθητική (ένωση ανώτερου και του κατώτερου

εαυτού για το σχηματισμό μιας μια πλήρους ανθρώπινης οντότητας)

Ακόμη και αν ο Μπραντ παρουσιάζεται τόσο ακραίος και απόλυτος στις θρησκευτικές του

πεποιθήσεις και τόσο απάνθρωπος στις απαιτήσεις του αυτές οι σταθερές πεποιθήσεις στο τέλος θα

βληθούν από την αμφισβήτηση της δύναμης της θέλησης αλλά και σε ορισμένα συνειδησιακά

ερωτηματικά όσον αφορά τη συμπεριφορά του απέναντι στη μητέρα και τον γιο του Παρά το τραγικό

του τέλος του Μπραντ δεν μπορούμε να αρνηθούμε το μεγαλείο του Ακόμη και όταν φαίνεται να

ηττάται δια μιας παράδοξης καταληκτικής δήλωσης (Τέταρτη Πράξη) η απώλεια παρουσιάζεται ως

νίκη (laquoΗ απώλεια των πάντων έφερε τα πάντα σrsquo εσέναhellip Μόνο ότι έχει χαθεί μπορεί να κατακτηθεί

για πάνταraquo) Παράλληλα τα ερωτήματα για τη σωτηρία της ψυχής παραμένουν αναπάντητα τη στιγμή

του θανάτου του Μπραντ και αυτά τα ερωτήματα δεν είναι μόνο θεολογικής φύσης αλλά και αισθητικής τάξης Το laquoανοιχτόraquo καταληκτικό μήνυμα από την άνωθεν φωνή (laquoΟ Θεός είναι η

Αγάπηraquo) μας οδηγεί να προβληματιστούμε αν ο Μπραντ υπήρξε ένας ψεύτης στα κηρύγματά του

(έμφαση στη βούληση του ατόμου άγνοια της αληθινής φύσης του Θεού) ή αν σύμφωνα με τη Θεία

Χάρη είναι άξιος συγχώρεσης Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας

της ανατολικής Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα Ενώ στις πρώτες

σκηνικές ενότητες ο Πεερ εμφανίζεται ως νέος χωρικός σε διάφορες συζητήσεις με ανθρώπους από

τον τόπο του και ορισμένα μυθικά όντα του βουνού η τέταρτη διαδραματίζεται στην νότια Αφρική με

τον Πεερ ως ευγενή μεσήλικο και στην πέμπτη σκηνή τον συναντάμε σε ώριμη ηλικία κατά την

επιστροφή του στο γενέθλιο τόπο δρόμο του γυρισμού προς την κοινότητα του Η δράση

περιλαμβάνει συνεχείς αλλαγές στην εμφάνιση και στις ιδιότητες του προκειμένου να είτε αυτός είναι

να καθιερωθεί (ηγέτης επιχειρηματίας προφήτης λόγιος) Ωστόσο κύρια συγκέντρωση του το

ενδιαφέρον του κειμένου είναι η ηθική ερώτηση της ταυτότητας βασικά το ίδιο θέμα όπως με τον

Μπραντ Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας της ανατολικής

Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα

32 ΤΑ ΣΤΗΡΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Αναγνωρίζεται ως το πρώτο έργο του Ibsen που αφορά προβλήματα κοινωνικής και πολιτικής ηθικής

Υπήρξε μερικώς εμπνευσμένο από έναν Άγγλο μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Samuel

Plimsoll που προκάλεσε κατακραυγή στα 1875 επιχειρώντας να μεταρρυθμίσει τη συνήθεια να

στέλνονται άνθρωποι στη θάλασσα σε σάπια καράβια (laquoπλωτάεπιπλέοντα φέρετραraquo) Η εκστρατεία

του δημιούργησε αίσθηση παγκοσμίως ιδιαίτερα σε παραθαλάσσια έθνη όπως την Νορβηγία Ο Ibsen

άρχισε να σκέφτεται τη συγγραφή του έργου στα 1869 αλλά το ολοκλήρωσε στο Μόναχο στα 1877 Σε

ένα γράμμα προς τον Βασιλιά Όσκαρ τον Πρώτο της Σουηδίας ο Ibsen έγραψε ότι ήθελε laquoνα οδηγήσει

την οπτική και τις σκέψεις του λαού προς διαφορετική κατεύθυνση και να δείξει ότι το ψέμα δεν

εδρεύει στους θεσμούς αλλά στους ανθρώπους του ίδιους μέσα σε μια κοινωνία ότι η εσωτερική ζωή

των ανθρώπων πρέπει να καθαριστεί και να απελευθερωθεί ότι δεν είναι οι εξωτερικές ελευθερίες που

πρέπει να ποθούνται αλλά σε αντίθεση μία προσωπική και πολιτιστική ελευθερίαraquo Στη ψυχολογία και

τη δράση του κεντρικού ήρωα Karsten Bernick ο συγγραφέας έχει συνθέσει ένα πρόσωπο κάπως του

19ου αιώνα έναν φιλάνθρωπο εκατομμυριούχο που μοιάζει να ελέγχει τα πάντα στη πόλη Η επιτυχία

του βασίζεται σε μία σειρά αμφισβητήσιμων πράξεων παντρεύτηκε μία γυναίκα που δεν αγαπούσε

έτσι ώστε να εξελιχθεί στην καριέρα του σαν νέος άντρας πιάστηκε στο υπνοδωμάτιο μιας

παντρεμένης γυναίκας και άφησε τον αδερφό της αρραβωνιαστικιάς του να πάρει το φταίξιμο αγόρασε

κρυφά και σε φθηνή τιμή εκτάσεις γης γνωρίζοντας τα κέρδη από τα σχέδιά του να χτίσει σε αυτήν

σιδηρόδρομο Όταν αφήνει τον Johan να ταξιδέψει με ένα καράβι που ξέρει ότι θα βουλιάξει οι

πράξεις του φαίνονται να είναι εντελώς απαράδεχτες Αναγνωρίζει τις πραγματικές συνέπειες των

πράξεών του όταν ανακαλύπτει πως ό τι έχει κάνει θα μπορούσε να οδηγήσει στο χαμό του

μοναχογιού του Η νέμεσις του Bernick εμφανίζεται στη μορφή της πρώην αγαπημένης του Lona

Hessel Θεωρείται ότι η Lona βασίζεται στην Asta Hansen μια Νορβηγίδα φεμινίστρια της δεκαετίας

του 1870 που μετανάστευσε στην Αμερική σε αντιμετώπιση μιας συγκλονιστικής κατάκρισης Ως

τέτοια είναι ένα προσχέδιο της Νόρα από το Κουκλόσπιτο και τις άλλες ανεξάρτητες- σκεπτόμενες

γυναίκες των ιψενικών αριστουργημάτων Προεικονίζει άλλους γυναικείους χαρακτήρες του Ibsen ndash

Rebecca West Hilde Wangel και Ella Rentheim - των οποίων κίνητρο υπήρξε να ελευθερώσουν την

laquoαληθινή ζωήraquo παρά τις επικίνδυνες συνέπειες στη ζωή των ανδρών που αγαπούσαν Ένα από τα

[28]

επιτεύγματα του έργου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το λεπτομερές πορτραίτο της

αποπνικτικής συμφωνίας της καταπιεσμένης λαχτάρας και του στενόμυαλου επαρχιωτισμού της

μικροαστικής ζωής Είναι έργο με αντιπροσωπευτικές μορφές με τη δική τους ατομικότητα που

επηρεάζουν τη δράση του έργου με συγκεκριμένους τρόπους η γυναίκα του Bernick η Betty ο

περιπετειώδης γιος τους ο Olaf η ταλαιπωρημένη της αδερφή η Martha ο τυχοδιώκτης Johan

Tonnesen η νέα Dina Dorf ο ανυπόφορος διευθυντής Rorlund ο διεφθαρμένος υπάλληλος και

εργοδηγός του Bernick οι επιχειρηματίες και οι γυναίκες τους και η υπόλοιπη πόλη Αν και τα

Στηρίγματα της κοινωνίας είναι μία κλασικά δομημένη κωμωδία στην οποία ο ματαιόδοξος άνθρωπος

ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της αγάπης και η κοινωνία μεταρρυθμίζεται ορισμένοι σχολιαστές

έχουν αναρωτηθεί τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ο Bernick στο τέλος αφού η θέση του την κοινωνία

είναι πιο ασφαλής από ποτέ ποιά είναι η πραγματικότητα για την νέο-ευρεθείσα δέσμευση στην

laquoαλήθειαraquo Έχει επίσης προταθεί να αναγνωρισθούν οι προθέσεις του Ibsen ως εντελώς ειρωνικές ο

Bernick χειραγωγεί την (κοινή) γνώμη τόσο ώστε να εξυπηρετήσει την καριέρα του και ότι ο Ibsen

δείχνει το βάθος της διαφθοράς laquoστα στηρίγματα της κοινωνίαςraquo Εν κατακλείδι η εκτίμηση ότι Τα

στηρίγματα της κοινωνίας δεν ανήκουν στα καλύτερα έργα του Ibsen στηρίζεται στην κάπως σχηματική

δομή του στην laquoέλλειψη ανθρώπινης ενέργειαςraquo στους μακροσκελείς μονολόγους που δεν είναι

ψυχολογικά ή δραματικά ενσωματωμένοι Παρότι το έργο δεν είχε ποτέ τη δημοτικότητα του Peer

Gynt υποδηλώνει σαφέστερα τα επόμενα δραματουργικά στάδια της ιψενικής προβληματικής

33 ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ

331 Δομικά χαρακτηριστικά Το έργο χωρίζεται σε 77 τμήματα (με κριτήριο τις εισόδους και

εξόδους ενός προσώπου την αλλαγή του τόπου και την αλλαγή του χρόνου που σημαίνονται από την

αυλαία και τη συσκότιση) Νόρα (70) Χέλμερ (30) Λίντε (21) Υπηρέτρια (14) Ρανκ (12) Κρόγκσταδ

(6) Παιδιά (5) Παραμάνα (4) Βαστάζος (2) Σε μια ποιοτική κατανομή δίνεται η εικόνα της σχετικής

σπουδαιότητας κάθε χαρακτήρα Ο αριθμός των αράδων και το περιεχόμενο των λόγων αποδεικνύουν

τη φτωχή (υπηρέτρια) ή σημαντική (παραμάνα) δραματουργική λειτουργία των προσώπων Η Νόρα

εμφανίζεται στα 11 από τα 12 laquoμέρη-κλειδιάraquo Οι 16 μονοπρόσωπες σκηνές επιμερίζονται ως εξής

Νόρα (13) Χέλμερ (1) Κα Λίντε (1) Οι μονοπρόσωπες σκηνές είναι επιτρεπτές αρκεί να μπορούν να

εξηγηθούν ρεαλιστικά μονολογικές (μιλά στον εαυτό του όπως ένας παράφρων ή μεθυσμένος) ή

παντομιμικές (βουβές) Η υψηλή κατάσταση έντασης έχει ως αποτέλεσμα την προφορικότητα των

σκέψεών τους Η εσωτερική ένταση της Νόρας (στα όρια της υστερίας) δικαιολογεί και το πλήθος των

μονολόγων Ο μονόλογος ως συμβατικό δραματουργικό τέχνασμα υπηρετεί αρχικά την αποκάλυψη

της πραγματικής φύσης αυτού που τον εκφωνεί Ο Ίψεν αποκαλύπτει σταδιακά πτυχές του χαρακτήρα

της Νόρας Ενός χαρακτήρα που κλιμακωτά φτάνει στην αλήθεια Βέβαια με ρεαλιστικούς όρους οι

μονόλογοι είναι μακροσκελείς και μεθοδικοί προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική εξέλιξη και η

τελική μεταμόρφωση Γι΄ αυτό και δεν είναι εντελώς αληθοφανείς Ας παρακολουθήσουμε την πορεία

τους Κατά την Β΄ Πράξη Μονόλογος για το φόβο της αποστολής του γράμματος Απόπειρα της ίδιας

νrsquo απαλλάξει τον εαυτό της από τις ενοχλητικές σκέψεις [Ακούγονται αυτοί στο διάδρομο] Ερμηνεύει

τη βεβαιότητά της ότι ο Χέλμερ θα φέρει την ευθύνη της πλαστογραφίας Ο τελευταίος μονόλογος της

Β΄ πράξης αποσαφηνίζει την απόφασή της Νόρας να εμποδίσει τον Χέλμερ να θυσιαστεί γιrsquo αυτήν και

μετατρέπει την ταραντέλα σε χορό θανάτου Κατά την Γ΄ Πράξη ειδικά στο μέσον της η Νόρα

σκέφτεται την αυτοκτονία προκείμενου να πάρει όλη την ευθύνη να αποδείξει την αγάπη της και να

εμποδίσει τον Χέλμερ να αναλάβει τη θυσία για χάρη της να πάψει να είναι κακή επιρροή για τα

παιδιά της Επίσης αναλογίζεται ότι ο επικείμενος θάνατος του αγαπημένου φίλου της Ρανκ και η

στωικότητά του που λειτουργεί ως παράδειγμα εφόσον και οι δυο είναι θύματα της πατρικής

ανευθυνότητας Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι κατά την εξέλιξη του μονολόγου της

Νόρας διαδραματίζεται η ανάγνωση του πρώτου γράμματος από τον Χέλμερ

332 Το σκηνικό Σημασίες του σαλονιού Ελκυστικό ως δωμάτιο κουκλόσπιτου έφεση προς την

τέχνη (πιάνο γκραβούρες βιβλία) Αναρωτιόμαστε τι υπάρχει πίσω από τις πόρτες ειδικά μια

χειμωνιάτικη μέρα Το δωμάτιο είναι αποτύπωση του αισθητικού γούστου (κοινωνικές συμβάσεις) του

κυρίαρχου συζύγου Πρόκειται για κλειστό ή ανοιχτό περιβάλλον Το έργο διαδραματίζεται στο ίδιο

δωμάτιο (εγκλωβισμός της Νόρας) αλλά υπάρχουν και οι πόρτες εξόδου

333 Ονοματολογικές σημάνσεις και σημασίες Κατά τον Ίψεν υπάρχουν δύο είδη ψυχικών νόμων

και συνειδήσεων ο ανδρικός και ο γυναικείος Έτσι η λίστα των δραματικών προσώπων μοιάζει

ιεραρχικά στοιχειοθετημένη Αποδείξεις προκύπτουν από την ανάλυση των εννοιών του

ονοματολογικού συμβολισμού (α) Οι άνδρες εισάγονται με το επάγγελμα και το επώνυμο (οι

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[27]

Εγώ ταπεινές αισθήσεις και θεϊκός πυρήνας εικόνα του ανώτερου [Σολβέιγ] και του κατώτερου

εαυτού με τις ηθικές αδυναμίες και τη μάταιη ονειροπόληση η έλλειψη της αλήθειας για την

ανθρώπινη ταυτότητα και οι χεγκελιανή ιδεολογία και αισθητική (ένωση ανώτερου και του κατώτερου

εαυτού για το σχηματισμό μιας μια πλήρους ανθρώπινης οντότητας)

Ακόμη και αν ο Μπραντ παρουσιάζεται τόσο ακραίος και απόλυτος στις θρησκευτικές του

πεποιθήσεις και τόσο απάνθρωπος στις απαιτήσεις του αυτές οι σταθερές πεποιθήσεις στο τέλος θα

βληθούν από την αμφισβήτηση της δύναμης της θέλησης αλλά και σε ορισμένα συνειδησιακά

ερωτηματικά όσον αφορά τη συμπεριφορά του απέναντι στη μητέρα και τον γιο του Παρά το τραγικό

του τέλος του Μπραντ δεν μπορούμε να αρνηθούμε το μεγαλείο του Ακόμη και όταν φαίνεται να

ηττάται δια μιας παράδοξης καταληκτικής δήλωσης (Τέταρτη Πράξη) η απώλεια παρουσιάζεται ως

νίκη (laquoΗ απώλεια των πάντων έφερε τα πάντα σrsquo εσέναhellip Μόνο ότι έχει χαθεί μπορεί να κατακτηθεί

για πάνταraquo) Παράλληλα τα ερωτήματα για τη σωτηρία της ψυχής παραμένουν αναπάντητα τη στιγμή

του θανάτου του Μπραντ και αυτά τα ερωτήματα δεν είναι μόνο θεολογικής φύσης αλλά και αισθητικής τάξης Το laquoανοιχτόraquo καταληκτικό μήνυμα από την άνωθεν φωνή (laquoΟ Θεός είναι η

Αγάπηraquo) μας οδηγεί να προβληματιστούμε αν ο Μπραντ υπήρξε ένας ψεύτης στα κηρύγματά του

(έμφαση στη βούληση του ατόμου άγνοια της αληθινής φύσης του Θεού) ή αν σύμφωνα με τη Θεία

Χάρη είναι άξιος συγχώρεσης Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας

της ανατολικής Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα Ενώ στις πρώτες

σκηνικές ενότητες ο Πεερ εμφανίζεται ως νέος χωρικός σε διάφορες συζητήσεις με ανθρώπους από

τον τόπο του και ορισμένα μυθικά όντα του βουνού η τέταρτη διαδραματίζεται στην νότια Αφρική με

τον Πεερ ως ευγενή μεσήλικο και στην πέμπτη σκηνή τον συναντάμε σε ώριμη ηλικία κατά την

επιστροφή του στο γενέθλιο τόπο δρόμο του γυρισμού προς την κοινότητα του Η δράση

περιλαμβάνει συνεχείς αλλαγές στην εμφάνιση και στις ιδιότητες του προκειμένου να είτε αυτός είναι

να καθιερωθεί (ηγέτης επιχειρηματίας προφήτης λόγιος) Ωστόσο κύρια συγκέντρωση του το

ενδιαφέρον του κειμένου είναι η ηθική ερώτηση της ταυτότητας βασικά το ίδιο θέμα όπως με τον

Μπραντ Ο κεντρικός χαρακτήρας του Πεερ Γκυντ ένας τυπικός τοπικός ήρωας της ανατολικής

Νορβηγίας που μεταμορφώνεται από τον Ίψεν σε έναν αντιήρωα

32 ΤΑ ΣΤΗΡΙΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

Αναγνωρίζεται ως το πρώτο έργο του Ibsen που αφορά προβλήματα κοινωνικής και πολιτικής ηθικής

Υπήρξε μερικώς εμπνευσμένο από έναν Άγγλο μέλος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Samuel

Plimsoll που προκάλεσε κατακραυγή στα 1875 επιχειρώντας να μεταρρυθμίσει τη συνήθεια να

στέλνονται άνθρωποι στη θάλασσα σε σάπια καράβια (laquoπλωτάεπιπλέοντα φέρετραraquo) Η εκστρατεία

του δημιούργησε αίσθηση παγκοσμίως ιδιαίτερα σε παραθαλάσσια έθνη όπως την Νορβηγία Ο Ibsen

άρχισε να σκέφτεται τη συγγραφή του έργου στα 1869 αλλά το ολοκλήρωσε στο Μόναχο στα 1877 Σε

ένα γράμμα προς τον Βασιλιά Όσκαρ τον Πρώτο της Σουηδίας ο Ibsen έγραψε ότι ήθελε laquoνα οδηγήσει

την οπτική και τις σκέψεις του λαού προς διαφορετική κατεύθυνση και να δείξει ότι το ψέμα δεν

εδρεύει στους θεσμούς αλλά στους ανθρώπους του ίδιους μέσα σε μια κοινωνία ότι η εσωτερική ζωή

των ανθρώπων πρέπει να καθαριστεί και να απελευθερωθεί ότι δεν είναι οι εξωτερικές ελευθερίες που

πρέπει να ποθούνται αλλά σε αντίθεση μία προσωπική και πολιτιστική ελευθερίαraquo Στη ψυχολογία και

τη δράση του κεντρικού ήρωα Karsten Bernick ο συγγραφέας έχει συνθέσει ένα πρόσωπο κάπως του

19ου αιώνα έναν φιλάνθρωπο εκατομμυριούχο που μοιάζει να ελέγχει τα πάντα στη πόλη Η επιτυχία

του βασίζεται σε μία σειρά αμφισβητήσιμων πράξεων παντρεύτηκε μία γυναίκα που δεν αγαπούσε

έτσι ώστε να εξελιχθεί στην καριέρα του σαν νέος άντρας πιάστηκε στο υπνοδωμάτιο μιας

παντρεμένης γυναίκας και άφησε τον αδερφό της αρραβωνιαστικιάς του να πάρει το φταίξιμο αγόρασε

κρυφά και σε φθηνή τιμή εκτάσεις γης γνωρίζοντας τα κέρδη από τα σχέδιά του να χτίσει σε αυτήν

σιδηρόδρομο Όταν αφήνει τον Johan να ταξιδέψει με ένα καράβι που ξέρει ότι θα βουλιάξει οι

πράξεις του φαίνονται να είναι εντελώς απαράδεχτες Αναγνωρίζει τις πραγματικές συνέπειες των

πράξεών του όταν ανακαλύπτει πως ό τι έχει κάνει θα μπορούσε να οδηγήσει στο χαμό του

μοναχογιού του Η νέμεσις του Bernick εμφανίζεται στη μορφή της πρώην αγαπημένης του Lona

Hessel Θεωρείται ότι η Lona βασίζεται στην Asta Hansen μια Νορβηγίδα φεμινίστρια της δεκαετίας

του 1870 που μετανάστευσε στην Αμερική σε αντιμετώπιση μιας συγκλονιστικής κατάκρισης Ως

τέτοια είναι ένα προσχέδιο της Νόρα από το Κουκλόσπιτο και τις άλλες ανεξάρτητες- σκεπτόμενες

γυναίκες των ιψενικών αριστουργημάτων Προεικονίζει άλλους γυναικείους χαρακτήρες του Ibsen ndash

Rebecca West Hilde Wangel και Ella Rentheim - των οποίων κίνητρο υπήρξε να ελευθερώσουν την

laquoαληθινή ζωήraquo παρά τις επικίνδυνες συνέπειες στη ζωή των ανδρών που αγαπούσαν Ένα από τα

[28]

επιτεύγματα του έργου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το λεπτομερές πορτραίτο της

αποπνικτικής συμφωνίας της καταπιεσμένης λαχτάρας και του στενόμυαλου επαρχιωτισμού της

μικροαστικής ζωής Είναι έργο με αντιπροσωπευτικές μορφές με τη δική τους ατομικότητα που

επηρεάζουν τη δράση του έργου με συγκεκριμένους τρόπους η γυναίκα του Bernick η Betty ο

περιπετειώδης γιος τους ο Olaf η ταλαιπωρημένη της αδερφή η Martha ο τυχοδιώκτης Johan

Tonnesen η νέα Dina Dorf ο ανυπόφορος διευθυντής Rorlund ο διεφθαρμένος υπάλληλος και

εργοδηγός του Bernick οι επιχειρηματίες και οι γυναίκες τους και η υπόλοιπη πόλη Αν και τα

Στηρίγματα της κοινωνίας είναι μία κλασικά δομημένη κωμωδία στην οποία ο ματαιόδοξος άνθρωπος

ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της αγάπης και η κοινωνία μεταρρυθμίζεται ορισμένοι σχολιαστές

έχουν αναρωτηθεί τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ο Bernick στο τέλος αφού η θέση του την κοινωνία

είναι πιο ασφαλής από ποτέ ποιά είναι η πραγματικότητα για την νέο-ευρεθείσα δέσμευση στην

laquoαλήθειαraquo Έχει επίσης προταθεί να αναγνωρισθούν οι προθέσεις του Ibsen ως εντελώς ειρωνικές ο

Bernick χειραγωγεί την (κοινή) γνώμη τόσο ώστε να εξυπηρετήσει την καριέρα του και ότι ο Ibsen

δείχνει το βάθος της διαφθοράς laquoστα στηρίγματα της κοινωνίαςraquo Εν κατακλείδι η εκτίμηση ότι Τα

στηρίγματα της κοινωνίας δεν ανήκουν στα καλύτερα έργα του Ibsen στηρίζεται στην κάπως σχηματική

δομή του στην laquoέλλειψη ανθρώπινης ενέργειαςraquo στους μακροσκελείς μονολόγους που δεν είναι

ψυχολογικά ή δραματικά ενσωματωμένοι Παρότι το έργο δεν είχε ποτέ τη δημοτικότητα του Peer

Gynt υποδηλώνει σαφέστερα τα επόμενα δραματουργικά στάδια της ιψενικής προβληματικής

33 ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ

331 Δομικά χαρακτηριστικά Το έργο χωρίζεται σε 77 τμήματα (με κριτήριο τις εισόδους και

εξόδους ενός προσώπου την αλλαγή του τόπου και την αλλαγή του χρόνου που σημαίνονται από την

αυλαία και τη συσκότιση) Νόρα (70) Χέλμερ (30) Λίντε (21) Υπηρέτρια (14) Ρανκ (12) Κρόγκσταδ

(6) Παιδιά (5) Παραμάνα (4) Βαστάζος (2) Σε μια ποιοτική κατανομή δίνεται η εικόνα της σχετικής

σπουδαιότητας κάθε χαρακτήρα Ο αριθμός των αράδων και το περιεχόμενο των λόγων αποδεικνύουν

τη φτωχή (υπηρέτρια) ή σημαντική (παραμάνα) δραματουργική λειτουργία των προσώπων Η Νόρα

εμφανίζεται στα 11 από τα 12 laquoμέρη-κλειδιάraquo Οι 16 μονοπρόσωπες σκηνές επιμερίζονται ως εξής

Νόρα (13) Χέλμερ (1) Κα Λίντε (1) Οι μονοπρόσωπες σκηνές είναι επιτρεπτές αρκεί να μπορούν να

εξηγηθούν ρεαλιστικά μονολογικές (μιλά στον εαυτό του όπως ένας παράφρων ή μεθυσμένος) ή

παντομιμικές (βουβές) Η υψηλή κατάσταση έντασης έχει ως αποτέλεσμα την προφορικότητα των

σκέψεών τους Η εσωτερική ένταση της Νόρας (στα όρια της υστερίας) δικαιολογεί και το πλήθος των

μονολόγων Ο μονόλογος ως συμβατικό δραματουργικό τέχνασμα υπηρετεί αρχικά την αποκάλυψη

της πραγματικής φύσης αυτού που τον εκφωνεί Ο Ίψεν αποκαλύπτει σταδιακά πτυχές του χαρακτήρα

της Νόρας Ενός χαρακτήρα που κλιμακωτά φτάνει στην αλήθεια Βέβαια με ρεαλιστικούς όρους οι

μονόλογοι είναι μακροσκελείς και μεθοδικοί προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική εξέλιξη και η

τελική μεταμόρφωση Γι΄ αυτό και δεν είναι εντελώς αληθοφανείς Ας παρακολουθήσουμε την πορεία

τους Κατά την Β΄ Πράξη Μονόλογος για το φόβο της αποστολής του γράμματος Απόπειρα της ίδιας

νrsquo απαλλάξει τον εαυτό της από τις ενοχλητικές σκέψεις [Ακούγονται αυτοί στο διάδρομο] Ερμηνεύει

τη βεβαιότητά της ότι ο Χέλμερ θα φέρει την ευθύνη της πλαστογραφίας Ο τελευταίος μονόλογος της

Β΄ πράξης αποσαφηνίζει την απόφασή της Νόρας να εμποδίσει τον Χέλμερ να θυσιαστεί γιrsquo αυτήν και

μετατρέπει την ταραντέλα σε χορό θανάτου Κατά την Γ΄ Πράξη ειδικά στο μέσον της η Νόρα

σκέφτεται την αυτοκτονία προκείμενου να πάρει όλη την ευθύνη να αποδείξει την αγάπη της και να

εμποδίσει τον Χέλμερ να αναλάβει τη θυσία για χάρη της να πάψει να είναι κακή επιρροή για τα

παιδιά της Επίσης αναλογίζεται ότι ο επικείμενος θάνατος του αγαπημένου φίλου της Ρανκ και η

στωικότητά του που λειτουργεί ως παράδειγμα εφόσον και οι δυο είναι θύματα της πατρικής

ανευθυνότητας Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι κατά την εξέλιξη του μονολόγου της

Νόρας διαδραματίζεται η ανάγνωση του πρώτου γράμματος από τον Χέλμερ

332 Το σκηνικό Σημασίες του σαλονιού Ελκυστικό ως δωμάτιο κουκλόσπιτου έφεση προς την

τέχνη (πιάνο γκραβούρες βιβλία) Αναρωτιόμαστε τι υπάρχει πίσω από τις πόρτες ειδικά μια

χειμωνιάτικη μέρα Το δωμάτιο είναι αποτύπωση του αισθητικού γούστου (κοινωνικές συμβάσεις) του

κυρίαρχου συζύγου Πρόκειται για κλειστό ή ανοιχτό περιβάλλον Το έργο διαδραματίζεται στο ίδιο

δωμάτιο (εγκλωβισμός της Νόρας) αλλά υπάρχουν και οι πόρτες εξόδου

333 Ονοματολογικές σημάνσεις και σημασίες Κατά τον Ίψεν υπάρχουν δύο είδη ψυχικών νόμων

και συνειδήσεων ο ανδρικός και ο γυναικείος Έτσι η λίστα των δραματικών προσώπων μοιάζει

ιεραρχικά στοιχειοθετημένη Αποδείξεις προκύπτουν από την ανάλυση των εννοιών του

ονοματολογικού συμβολισμού (α) Οι άνδρες εισάγονται με το επάγγελμα και το επώνυμο (οι

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[28]

επιτεύγματα του έργου είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζει το λεπτομερές πορτραίτο της

αποπνικτικής συμφωνίας της καταπιεσμένης λαχτάρας και του στενόμυαλου επαρχιωτισμού της

μικροαστικής ζωής Είναι έργο με αντιπροσωπευτικές μορφές με τη δική τους ατομικότητα που

επηρεάζουν τη δράση του έργου με συγκεκριμένους τρόπους η γυναίκα του Bernick η Betty ο

περιπετειώδης γιος τους ο Olaf η ταλαιπωρημένη της αδερφή η Martha ο τυχοδιώκτης Johan

Tonnesen η νέα Dina Dorf ο ανυπόφορος διευθυντής Rorlund ο διεφθαρμένος υπάλληλος και

εργοδηγός του Bernick οι επιχειρηματίες και οι γυναίκες τους και η υπόλοιπη πόλη Αν και τα

Στηρίγματα της κοινωνίας είναι μία κλασικά δομημένη κωμωδία στην οποία ο ματαιόδοξος άνθρωπος

ανακαλύπτει την αλήθεια μέσω της αγάπης και η κοινωνία μεταρρυθμίζεται ορισμένοι σχολιαστές

έχουν αναρωτηθεί τι πραγματικά αντιπροσωπεύει ο Bernick στο τέλος αφού η θέση του την κοινωνία

είναι πιο ασφαλής από ποτέ ποιά είναι η πραγματικότητα για την νέο-ευρεθείσα δέσμευση στην

laquoαλήθειαraquo Έχει επίσης προταθεί να αναγνωρισθούν οι προθέσεις του Ibsen ως εντελώς ειρωνικές ο

Bernick χειραγωγεί την (κοινή) γνώμη τόσο ώστε να εξυπηρετήσει την καριέρα του και ότι ο Ibsen

δείχνει το βάθος της διαφθοράς laquoστα στηρίγματα της κοινωνίαςraquo Εν κατακλείδι η εκτίμηση ότι Τα

στηρίγματα της κοινωνίας δεν ανήκουν στα καλύτερα έργα του Ibsen στηρίζεται στην κάπως σχηματική

δομή του στην laquoέλλειψη ανθρώπινης ενέργειαςraquo στους μακροσκελείς μονολόγους που δεν είναι

ψυχολογικά ή δραματικά ενσωματωμένοι Παρότι το έργο δεν είχε ποτέ τη δημοτικότητα του Peer

Gynt υποδηλώνει σαφέστερα τα επόμενα δραματουργικά στάδια της ιψενικής προβληματικής

33 ΤΟ ΚΟΥΚΛΟΣΠΙΤΟ

331 Δομικά χαρακτηριστικά Το έργο χωρίζεται σε 77 τμήματα (με κριτήριο τις εισόδους και

εξόδους ενός προσώπου την αλλαγή του τόπου και την αλλαγή του χρόνου που σημαίνονται από την

αυλαία και τη συσκότιση) Νόρα (70) Χέλμερ (30) Λίντε (21) Υπηρέτρια (14) Ρανκ (12) Κρόγκσταδ

(6) Παιδιά (5) Παραμάνα (4) Βαστάζος (2) Σε μια ποιοτική κατανομή δίνεται η εικόνα της σχετικής

σπουδαιότητας κάθε χαρακτήρα Ο αριθμός των αράδων και το περιεχόμενο των λόγων αποδεικνύουν

τη φτωχή (υπηρέτρια) ή σημαντική (παραμάνα) δραματουργική λειτουργία των προσώπων Η Νόρα

εμφανίζεται στα 11 από τα 12 laquoμέρη-κλειδιάraquo Οι 16 μονοπρόσωπες σκηνές επιμερίζονται ως εξής

Νόρα (13) Χέλμερ (1) Κα Λίντε (1) Οι μονοπρόσωπες σκηνές είναι επιτρεπτές αρκεί να μπορούν να

εξηγηθούν ρεαλιστικά μονολογικές (μιλά στον εαυτό του όπως ένας παράφρων ή μεθυσμένος) ή

παντομιμικές (βουβές) Η υψηλή κατάσταση έντασης έχει ως αποτέλεσμα την προφορικότητα των

σκέψεών τους Η εσωτερική ένταση της Νόρας (στα όρια της υστερίας) δικαιολογεί και το πλήθος των

μονολόγων Ο μονόλογος ως συμβατικό δραματουργικό τέχνασμα υπηρετεί αρχικά την αποκάλυψη

της πραγματικής φύσης αυτού που τον εκφωνεί Ο Ίψεν αποκαλύπτει σταδιακά πτυχές του χαρακτήρα

της Νόρας Ενός χαρακτήρα που κλιμακωτά φτάνει στην αλήθεια Βέβαια με ρεαλιστικούς όρους οι

μονόλογοι είναι μακροσκελείς και μεθοδικοί προκειμένου να επιτευχθεί η εσωτερική εξέλιξη και η

τελική μεταμόρφωση Γι΄ αυτό και δεν είναι εντελώς αληθοφανείς Ας παρακολουθήσουμε την πορεία

τους Κατά την Β΄ Πράξη Μονόλογος για το φόβο της αποστολής του γράμματος Απόπειρα της ίδιας

νrsquo απαλλάξει τον εαυτό της από τις ενοχλητικές σκέψεις [Ακούγονται αυτοί στο διάδρομο] Ερμηνεύει

τη βεβαιότητά της ότι ο Χέλμερ θα φέρει την ευθύνη της πλαστογραφίας Ο τελευταίος μονόλογος της

Β΄ πράξης αποσαφηνίζει την απόφασή της Νόρας να εμποδίσει τον Χέλμερ να θυσιαστεί γιrsquo αυτήν και

μετατρέπει την ταραντέλα σε χορό θανάτου Κατά την Γ΄ Πράξη ειδικά στο μέσον της η Νόρα

σκέφτεται την αυτοκτονία προκείμενου να πάρει όλη την ευθύνη να αποδείξει την αγάπη της και να

εμποδίσει τον Χέλμερ να αναλάβει τη θυσία για χάρη της να πάψει να είναι κακή επιρροή για τα

παιδιά της Επίσης αναλογίζεται ότι ο επικείμενος θάνατος του αγαπημένου φίλου της Ρανκ και η

στωικότητά του που λειτουργεί ως παράδειγμα εφόσον και οι δυο είναι θύματα της πατρικής

ανευθυνότητας Δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι κατά την εξέλιξη του μονολόγου της

Νόρας διαδραματίζεται η ανάγνωση του πρώτου γράμματος από τον Χέλμερ

332 Το σκηνικό Σημασίες του σαλονιού Ελκυστικό ως δωμάτιο κουκλόσπιτου έφεση προς την

τέχνη (πιάνο γκραβούρες βιβλία) Αναρωτιόμαστε τι υπάρχει πίσω από τις πόρτες ειδικά μια

χειμωνιάτικη μέρα Το δωμάτιο είναι αποτύπωση του αισθητικού γούστου (κοινωνικές συμβάσεις) του

κυρίαρχου συζύγου Πρόκειται για κλειστό ή ανοιχτό περιβάλλον Το έργο διαδραματίζεται στο ίδιο

δωμάτιο (εγκλωβισμός της Νόρας) αλλά υπάρχουν και οι πόρτες εξόδου

333 Ονοματολογικές σημάνσεις και σημασίες Κατά τον Ίψεν υπάρχουν δύο είδη ψυχικών νόμων

και συνειδήσεων ο ανδρικός και ο γυναικείος Έτσι η λίστα των δραματικών προσώπων μοιάζει

ιεραρχικά στοιχειοθετημένη Αποδείξεις προκύπτουν από την ανάλυση των εννοιών του

ονοματολογικού συμβολισμού (α) Οι άνδρες εισάγονται με το επάγγελμα και το επώνυμο (οι

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[29]

επαγγελματικές ενδείξεις στα νορβηγικά είναι αποτελούν τύπο προσφώνησης) Πρόκειται για δύο

δικηγόρους (σαφής ένδειξη κοινωνικής υπεροχής) Η κυρία Λίντε όπως και η Νόρα ως παντρεμένες

εμφανίζονται αναλόγως εξαρτημένες από το ανδρικό γένος Αναλόγως η έμφαση που δίνεται στην

εικόνα μιας laquoΝόρας-κούκλαςraquo επιβεβαιώνεται και μέσω της χρήσης του συντομευμένου χαϊδευτικού

ονόματός της (Νόρα αντί Ελεονόρα) ενώ το θετό επώνυμο (Χέλμερ) ως αρσενικό χριστιανικό όνομα

σημαίνοντας την περικεφαλαία κάνει εμφανή την αρσενική κυριαρχία στο γάμο Αποκαλυπτική είναι

η ετυμολογία των υπόλοιπων ονομάτων Τόρβαλντ σημαίνει το θεό της αστραπής και τη δύναμη

Κρόγκσταδ τον στραβό και απατεώνα Ρανκ τον στητό [ειρωνική χρήση για έναν άνθρωπο με

προβλήματα στα οστά μεταφορικές χρήσεις συναφής με το γεγονός ότι και η Νόρα μεταβαίνει από τη

laquoσκολίωσηraquo στην laquoευθύτηταraquo] Η Νόρα φέρει το χριστιανικό όνομα αποκαλύπτει την ιεραρχία στο

γάμο την αντίθεση ανάμεσα στη θηλυκή προσωπικότητα και τον κοινωνικά καθορισμένο ρόλο του

Χέλμερ ως οικογενειάρχη την προσδοκία της τελικής προσωπικής επανάστασης Σε σύγχρονες

αναλύσεις προκειμένου να τονιστεί ότι ο σύζυγος δεν είναι ο στυλοβάτης της κοινωνίας αλλά το θύμα

της χρησιμοποιείται το χριστιανικό όνομα του δραματικού χαρακτήρα (Τόρβαλντ)

334 Ηλικιακές αναφορές Οι ενδείξεις είναι ενδιαφέρουσες στο βαθμό που αποκτούν ψυχολογικές

διαστάσεις Δεν γίνεται ρητή αναφορά ndash συμπεράσματα προκύπτουν από συνδυασμό διάσπαρτων

στοιχείων Οι Ρανκ Χέλμερ Κρόγκσταδ (ίδια ηλικία) όπως Κα Λίντε [γύρω στα σαράντα]

μεγαλύτερη η παραμάνα Η Νόρα είναι περιτριγυρισμένη από μεγαλύτερούς της ανθρώπους συνθήκη

που νομιμοποιεί τη συμπεριφορά της χαριτωμένης κούκλας το πατρικό υποκατάστατο και την

πατερναλιστική συμπεριφορά

335 Το Κουκλόσπιτο και η δομή του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo Σε αφηγηματολογικό επίπεδο

ένα σταθερό στοιχείο της δομής ενός δραματικού έργου αποτελεί η μετατροπή μιας αρχικής

κατάστασης Διακρίνονται τα στάδια (Ι) Αρχική κατάσταση ισορροπίας (ΙΙ) Διάλυση της

ισορροπίας μέσω δράσης (ΙΙΙ) Αναγνώριση της διάλυσης (IV) Προσπάθεια επανόρθωσης (V)

Αποκατάσταση αρχικής ισορροπίας Στο (V) το αρμονικό τελευταίο επίπεδο είναι ελλειπτικό το έργο

ολοκληρώνεται μέσω κλιμακωτής διάλυσης Οι τεχνικές του laquoκαλοφτιαγμένου έργουraquo

αναγνωρίζονται στην εκτύλιξη στοιχείων από το παρελθόν (καθυστερημένη επανένωση με την κα

Λίντε) τον εκβιασμό ως στοιχείο πλοκής που δημιουργεί δραματική αγωνία το laquoQuid pro quosraquo ( η

κα Λίντε μαντεύει λανθασμένα την ταυτότητα του πιστωτή) και την ερωτοτροπία Νόρας-Ρανκ που

προκαλεί μια ερωτική εξομολόγηση Η υπέρβαση των συμβάσεων του καλοφτιαγμένου έργου

επιβεβαιώνεται με την ολοκλήρωση της προσωπικότητας της Νόρας τα σοβαρά ηθικά και κοινωνικά

προβλήματα που θίγει το δράμα τη σκιαγράφηση ορισμένων πτυχών των χαρακτήρων σύμφωνα με

laquoτραγικούς όρουςraquo το ανοιχτό διφορούμενο τέλος όσον αφορά την εξέλιξη της Νόρας τη

συνειδητοποίηση του Χέλμερ και την τελική τύχη της οικογένειας

336 Η τάση προς τη συμβολική ανάγνωση των επιμέρους στοιχείων αποδίδει μια νέα διάσταση

σε σειρά ενεργειών σκηνικών αντικειμένων και λεπτομερειών Το φιλοδώρημα του βαστάζου

αποτελεί γενναιοδωρία ή σπατάλη Πρόκειται για τον πρώτο νομισματικό υπαινιγμό σrsquo ένα έργο όπου

επιτελείται laquoτακτοποίηση λογαριασμώνraquo Το χριστουγεννιάτικο δέντρο αποτελεί σύμβολο

οικογενειακής ευτυχίας και ασφάλειας Είναι ένα φυσικό προϊόν των δασών του οποίου η ανάπτυξη

έχει εμποδιστεί μοιάζει μεταφυτευμένο και εξωραϊσμένο όπως η Νόρα Το διακοσμημένο δέντρο

συνδέεται με την έννοια του φορέματος και του κουστουμιού και κατrsquo επέκταση της μασκαράτας και

της μεταμφίεσης των αισθημάτων Το παιχνίδι της Νόρας με τα παιδιά εκφράζει το κρυφτό και μεταξύ

συζύγων και αποτελεί σύμβολο αλληλεπίδρασης στην οικογένεια Ο laquoχορός της Ταραντέλαςraquo [ίσως το

πιο εκλεπτυσμένο και πολύπλοκο μοτίβο] αποσκοπεί αρχικά στην απόσπαση της προσοχής του

Χέλμερ από το γραμματοκιβώτιο και εκφράζει το φόβο της αποκάλυψης του laquoεγκλήματόςraquo της Νόρας

Αποτελεί την απαρχή της τελικής συνειδητοποίησης ότι η ίδια και ο σύζυγός της δεν

αλληλοκατανοούνται Ο συγκεκριμένος νοτιοϊταλικός στριφογυριστός χορός υπενθυμίζει στους

συζύγους κοινές ευτυχισμένες στιγμές (ταξίδι στη Νάπολη) Η αράχνη ταραντούλα είναι

δηλητηριώδης και όποιος δαγκώνεται από αυτήν κολλάει την ασθένεια laquoταραντίσμraquo αρρώστια που

εκδηλώνεται με μια υστερική ώθηση για χορό Θεραπεία της ασθένειας καθιερώθηκε να είναι ο χορός

της ταραντέλας Έτσι χορός αποτελεί σύμβολο-σύμπτωμα της ασθένειας αλλά και μέσο θεραπείας Η

αγριότητα του χορού της Νόρας δικαιολογείται από το δηλητήριο που φέρει μέσα της στριμωγμένη

ανάμεσα στις απαιτήσεις του Κρόγκσταντ και την ηθικολογία του Χέλμερ Σκέφτεται την αυτοκτονία

αλλά και ελπίζει αμυδρά στο θαύμα Γενικά αποτελεί μια ταιριαστή θεατρική δυναμική έκφραση της

σχιζοφρενικής της κατάστασης Τέλος η μητρότητα για τον Χέλμερ είναι ένα βιολογικό φαινόμενο

συναφές με το γένος ενώ για τη Νόρα εκφράζει ένα ψυχολογικό κοινωνικό και ηθικό φαινόμενο που

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[30]

απαιτεί παιδεία [ η ικανή μητέρα πρέπει να έχει ταυτότητα ανθρώπινης ύπαρξη η ανδροκρατική

κοινωνία αρνείται μια τέτοια ταυτότητα μια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ικανή μητέρα] Μέσα από

τους παραπάνω συλλογισμούς αποκαλύπτεται ότι ο Χέλμερ προτιμά τα φαινόμενα από την αλήθεια

337 Σχέσεις δραματικών χαρακτήρων ανά ζεύγη Νόρα ndash Κρόγκσταδ είναι κοινωνικά εξαρτημένοι

από τον Χέλμερ και έχουν διαπράξει πλαστογραφία Το παράδειγμα του Κρόγκστανδ το οποίο θίγει

αρνητικά ο Χέλμερ ασκεί πέρα από τη νουθετιστική δύναμη και μιας μορφή πίεση να ομολογήσει η

Νόρα Αποκαλύπτει αναδρομικά τη σκανδαλώδη υποκρισία του Χέλμερ Ο Κρόγκστανδ

συμπεριφέρεται στη Νόρα με τον τρόπο που του έχουν συμπεριφερθεί (ένδειξη εκδικητικής ισότητας)

Επιτρέπει την αντιπαραβολή μιας ηθικής άποψης που δεν την αφορούν τα κίνητρα (ήθη Χέλμερ) και

μιας άλλης που την αφορούν (ήθη Νόρας) Νόρα ndash Ρανκ αποτελούν θύματα της επιπολαιότητας του

πατέρα τους Ο Ρανκ μέσω της βιολογικής κληρονομιάς(σύφιλη ανίατη ασθένεια) και η Νόρα μέσω

του ηθικού περιβάλλοντος (είσοδος σrsquo ένα ιεραρχικό σύστημα όπου οι γυναίκες είναι παιχνίδια) Η

ηθική ποιότητα της Νόρας αναδεικνύεται μέσω της σχέσης με τον αγαπητό της Ρανκ Ειδικά οι

μεταξωτές κάλτσες αποκτούν πολλαπλές σημάνσεις ασαφής ερωτική εξομολόγηση άρνηση της

Νόρας να ανταλλάξει χρήματα με αγάπη να κάνει απρεπή χρήση των τρυφερών αισθημάτων που δεν

μπορεί νrsquo ανταποδώσει (θηλυκοί ηθικοί κώδικες) Νόρα ndash Χέλμερ Υπάρχουν δύο είδη συνείδησης η

ατομικιστική ηθική της Νόρας και η κοινωνική του Χέλμερ Η Νόρα ανακαλύπτει τον ξένο στον δικό

της άνδρα Ειδικά στην ερμηνεία της πράξης της πλαστογραφίας ασυγχώρητη εγκληματική πράξη

δικαιολογημένη από τις περιστάσεις πράξη αγάπης προς τον σύζυγο (εν αγνοία του) πράξη

ανεξαρτησίας σrsquo ένα περιβάλλον οριοθετημένο που κάνει τη Νόρα περήφανη επειδή πέρα από

αλτρουϊστική έκφραση προσφέρει και μια μορφή ισορροπίας στο ζευγάρι Οι καταστάσεις που

αφορούν τους υπόλοιπους χαρακτήρες οργανώνονται με σκοπό να εικονογραφήσουν τη δεινή θέση της

Νόρας Νόρα ndash Λίντε Πρόκειται για παράλληλες φιγούρες που κινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις

Ζητούν βοήθεια η μια από την άλλη καθώς χάνουν και κερδίζουν μια οικογένεια Η Λίντε

πρωτοπαρουσιάζεται με ταξιδιωτικά ρούχα η Νόρα φεύγει με ρούχα εξόδου Όπως και να έχει

υπογραμμίζεται το θέμα της αποξένωσης και διαφαίνεται ένα ειρωνικό πνεύμα η ζωή

επαναλαμβάνεται και οι μοίρες των ανθρώπων μοιάζουν με συναλλαγματικές Φαίνεται σαν η

Χριστίνα Λίντε να έχει εμφυσήσει στη Νόρα τη δύναμη της θέλησης έχοντας η ίδια γνώση τι σημαίνει

να παραμένεις σrsquo ένα δυστυχισμένο γάμο Η σχέση της Νόρας με τον πατέρα της παρουσιάζεται υπό

την οπτική γωνία του Χέλμερ έφεση προς τη σπατάλη (γενναιόδωρο φιλοδώρημα) άγνοια της

αποταμιευτικής πρακτικής κληρονομιά του οικονομικού εγκλήματος (συγκάλυψη από τη Νόρα του

σφάλματος του πατέρα της) Ο Κρόγκσταδ και ο Χέλμερ αν και αντιτιθέμενοι εμφανίζονται

ανταγωνιστές της Νόρας ο αρσενικός ορθολογισμός ενάντια στη θηλυκή διαίσθηση

34 ΟΙ ΒΡΙΚΟΛΑΚΕΣ

Θέματα και σημασίες Το σκανδαλιστικότερο έργο του 19ου αιώνα έμεινε επί δεκαετίες

απαγορευμένη η σκηνική του παρουσίαση σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες επελέγη για τον

εγκαινιασμό των δραστηριοτήτων τους ως κίνηση πρόκλησης από επαναστατικά θεατρικά

συγκροτήματα (laquoΦράιε Μπίνεraquo laquoΙντεπένταντ Θίατερraquo) Η κυρία Άλβινγκ χήρα του λοχαγού Άλβιγκ

κτίζει ένα ορφανοτροφείο αφιερωμένο στη μνήμη του από τον πάστορα Μάντερς Ο γιος της Όσβαλντ

καλλιτέχνης που ζει στο Παρίσι επιστρέφει για την τελετή Ο λοχαγός Άλβινγκ υπήρξε άσωτος και

διεφθαρμένος η Ρεγγίνα μια υπηρέτρια του σπιτικού αποδεικύεται κόρη του από την προηγούμενη

υπηρέτρια Έτσι η κυρία Άλβινγκ και ο Μάντερς τρομοκρατούνται όταν ακούν τον Όσβαλντ να μιλάει

για τον έρωτά του προς τη Ρεγγίνα Ο Όσβαλντ αποκαλύπτει στη μητέρα του ότι υποφέρει από

διανοητική ταραχή στο βαθμό μάλιστα που πιστεύει ότι ο πατέρας του υπήρξε ενάρετος άντρας ο

Όσβαλντ απορρίπτει την ιατρική εξήγηση ότι η ασθένειά του είναι αποτέλεσμα της αφροδίσιας νόσου

του πατέρα του Η κυρία Άλβινγκ αποφασίζει να αποκαλύψει στη Ρεγγίνα και στον Όσβαλντ την

αλήθεια για τον πατέρα τους αλλά διακόπτεται από την πυρκαγιά που καταστρέφει το

ορφανοτροφείο Ο Γιάκομπ Έγκστραντ ο υποτιθέμενος πατέρας της Ρεγγίνα πείθει με έξυπνο τρόπο

τον Μάντερς ότι η φωτιά προκλήθηκε από ένα κερί που ο πάστορας είχε ρίξει και προσφέρεται να

αναλάβει το φταίξιμο ο ίδιος Όταν εισέρχεται ο Όσβαλντ εξαντλημένος από την προσπάθειά του να

σβήσει τη φωτιά η κυρία Άλβινγκ του λέει ότι laquoη χαρά της ζωήςraquo του συζύγου της ήταν

ανεκπλήρωτη εξαιτίας της ζωής του σε μια επαρχιακή κοινωνία και εξαιτίας της δικής της

πουριτανικής στάσης Μαθαίνοντας ότι ο Όσβαλντ είναι άρρωστος και ότι ο γάμος μαζί του θα ήταν

αιμομικτικός η Ρεγγίνα αναχωρεί για νrsquo αρχίσει τη δική της ζωή Ο Όσβαλντ λέει στη μητέρα του ότι

το μυαλό του σύντομα θα laquoσαπίσειraquo και την αναγκάζει να του υποσχεθεί να τον δηλητηριάσει όταν

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[31]

αυτό συμβεί Καθώς ξημερώνει η κυρία Άλβινγκ τρομοκρατείται ανήμπορη νrsquo αποφασίσει αν πρέπει

να εκπληρώσει την επιθυμία του Όσβαλντ

Η δράση στους Βρικόλακες είναι κατά βάθος η βαθμιαία αποκάλυψη των μυστικών του

παρελθόντος και οι συνέπειες αυτής της αποκάλυψης στους χαρακτήρες οι οποίοι είναι εγωκεντρικοί

και ανίκανοι να κατανοήσουν την άποψη των άλλων Κανείς δεν ενδιαφέρεται για την αλήθεια προς

χάρη του ακόμη και ο Όσβαλντ έχει ως κίνητρο μόνο τον πόθο του να καταλάβει την ασθένειά του Ο

Μάντερς και ο Έγκστραντ είναι προϊόντα μιας κοινωνίας στην οποία το φαίνεσθαι μετράει

περισσότερο από την αλήθεια Η κυρία Άλβινγκ εξαιτίας της θρησκευτικής της ανατροφής εκφράζει

τις πρωταρχικές αρχές της τραγωδίας Εκβιάζει το σύζυγό της να της επιτρέψει τον πλήρη έλεγχο του

σπιτικού για να μη δημιουργήσει κοινωνικό σκάνδαλο

Οι Βρικόλακες είναι ένα δράμα για την ελεύθερη βούληση και τον ντετερμινισμό Υπερισχύει

η ατομική ελευθερία ή όλα καθορίζονται από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον Ο Ίψεν

παρουσιάζει το πρόβλημα αλλά δεν προσπαθεί να το λύσει Η κυρία Άλβινγκ επιθυμεί να είναι

ελεύθερη από τους περιορισμούς της κοινωνίας της και έχει απορρίψει πνευματικά τις αρχές της Είναι

ανίκανη όμως συναισθηματικά να αποκοπεί από τον παραδοσιακό τρόπο ζωής με τον οποίο έχει

ανατραφεί το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει είναι να υπάρξει ελεύθερη μέσω του γιου της Ωστόσο

ο κληρονομικός ντετερμινισμός εμποδίζει όλα της τα σχέδια και όλοι εμφανίζονται νικημένοι Οι

Βρικόλακες αποδεικνύουν ότι παρά τον ανθρώπινο αγώνα για ελευθερία η τελευταία μπορεί να μην

επιτευχθεί ποτέ και στην ζωή να αποθαρρύνονται οι ελπίδες Η κληρονομική ασθένεια του Όσβαλντ

είναι ένα σύγχρονο αντίστοιχο της ελληνικής ιδέας για τη μοίρα και της χριστιανικής για την

πραγματική αμαρτία Αν απορρίπτει την θεολογική ιδέα για την αμαρτία ο Ίψεν παραμένει

στοιχειωμένος από το συναίσθημα της ηθικής οριοθεσίας του ανθρώπου Η ένταση ανάμεσα στα

ελαττώματα της ηθικής και τον πόθο για ευτυχία προσδίδει στους Βρικόλακες μεγάλη δραματική

δύναμη

Στη διάρθρωσή το έργο ακολουθεί τις κλασικές ενότητες του χρόνου και του χώρου όλη η

δράση εκτυλίσσεται σε λιγότερο από είκοσι τέσσερις ώρες και είναι τοποθετημένη σε ένα δωμάτιο στο

σπίτι της κυρίας Άλβινγκ Το έργο διαιρείται σε τρεις πράξεις κάθε μια από τις οποίες αρχίζει με μια

συζήτηση παρουσιάζοντας τα κύρια μοτίβα και κάθε μια από τις οποίες τελειώνει με μια στιγμή

δραματικής αγωνίας Το έργο είναι πρωταρχικά η ιστορία της κυρίας Άλβινγκ ndash οι προσπάθειές της να

επιβάλει τα δικά της πρότυπα για τη ζωή της στο σπιτικό αλλά και η αποτυχία της Μια δεύτερη

ιστορία είναι αυτή σχετικά με τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ με σκοπό να βγάλει λεφτά από τον

Πάστορα Μάντερς για το laquoΣπίτι των ναυτικώνraquo (στην πραγματικότητα έναν οίκο ανοχής) Ενώ η

αρχική ιστορία είναι μια τραγωδία όσα αφορούν τις δολοπλοκίες του Έγκστραντ είναι περισσότερο

μια κωμική σάτιρα για την εξαπάτηση ενός αφελούς άντρα από έναν έξυπνο υποκριτή Οι δυο ιστορίες

είναι συνδεδεμένες με διαφορετικές παράλληλες θεματικές Και οι δυο εμπλέκονται με αξιώματα της

εμφάνισης αναφορικά με την έκφραση της αλήθειας στην κοινωνία Και οι δυο διαχειρίζονται τα

δικαιώματα και τις υποχρεώσεις γεννητόρων και τέκνων Το laquoσπίτιraquo που επιθυμεί να ιδρύσει ο

Έγκστραντ αποτελεί σατιρική αντιστροφή του ορφανοτροφείου που έχει χτίσει η κυρία Άλβινγκ

Εκφράζει το μέτρο της πικρίας του Ίψεν για την ανθρωπότητα κατά την οποία ένας παλιάνθρωπος ο

Έγκστραντ ευδοκιμεί ενώ η κυρία Άλβινγκ ηττάται

Στους Βρικόλακες ο Ίψεν δημιουργεί μια σκηνή που ενισχύει οπτικά τα θέματα του έργου

Όλη η δράση λαμβάνει χώρα στο laquoδωμάτιο κήπουraquo της κυρίας Άλβνγικ Πρόκειται για δωμάτιο που

ανοίγει προς τον εξωτερικό χώρο και επομένως μια άμεση αντίθεση είναι προφανής ανάμεσα στην

πειθαρχημένη ζωή την οποία έχει επιβάλλει στον εαυτό της και τις βίαιες εξωτερικές δυνάμεις που

ανατρέπουν το αίσθημα της ασφάλειάς της Ο Ίψεν αξιοποιεί στη σκηνή το κλίμα μιας συνεχιζόμενης

βροχής και προβλέπει μια εικόνα από το σκοτάδι στην επαρχιακή νορβηγική κοινωνία-πρόκειται για

εκφράσεις της μοίρας πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο Παράλληλα ως μέρος του σκηνικού

περιβάλλοντος αξιοποιείται το θερμοκήπιο χώρος λιγότερο τυπικός από το κυρίως δωμάτιο που

συνδέεται με τη νεότητα και την ομορφιά Προς το τέλος του έργου η κυρία Άλβινγκ πηγαίνει προς το

θερμοκήπιο για πρώτη φορά μια κίνηση η οποία δείχνει ότι έχει απορρίψει τη συμβατική πειθαρχία

την οποία επί μακρόν προσπάθησε να διατηρήσει Τότε ειρωνικά ο ήλιος ndash ο οποίος θα φαινόταν να

υπόσχεται την ευτυχία και την πραγμάτωσή της ndash ανατέλλει καθώς ο Όσβαλντ χάνει τα λογικά του

Θέματα τεχνικής Οι Βρικόλακες θα μπορούσαν να θεωρηθούν laquoυποδειγματικοίraquo όσον αφορά την

τεχνική γραφής του Ερρίκου Ίψεν Σε όλα τα έργα του Ίψεν το παρελθόν βρικολακιάζει και εισβάλει

στο παρόν ορμητικό και το καταστρέφει Στους Βρικόλακες η κυρία Άλβιγκ έχει χρόνια θαμμένο μέσα

της το μυστικό της αρρώστιας του άνδρα της ώσπου αυτό βρικολακιάζει στο πρόσωπο του γιου της

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[32]

Στο Κουκλόσπιτο η πλαστογραφία της Νόρα βρικολακιάζει και γκρεμίζει το κουκλόσπιτό της Επίσης

είναι εμφανής η αναφορά στην αρχαία ελληνική τραγωδία Στον Οιδίποδα Τύραννο το έγκλημα που

διέπραξε ο Οιδίπους στο παρελθόν εισβάλει στο παρόν και τον καταστρέφει Όμως η εμμονή του

Ίψεν στο παρελθόν στοχεύει κυρίως σε μια προσπάθεια να αποκαταστήσει την υπόληψη και την

επιρροή του θεάτρου καταφεύγοντας σε μια σύζευξη του θεάτρου με το μυθιστόρημα Το

μυθιστόρημα ως το σύγχρονο έπος της αστικής κοινωνίας διαπραγματεύεται το παρελθόν Αντίθετα

το θέατρο υπάρχει και ολοκληρώνεται μόνο στο παρόν Επίσης το μυθιστόρημα είναι το κατrsquo εξοχήν

είδος που περιγράφει την αστική κοινωνία και ασκεί κριτική σrsquo αυτήν Ο Ίψεν από το μυθιστόρημα

αντλεί την τεχνική της αφήγησης παρελθόντων γεγονότων και από το θέατρο την τεχνική της

αναπαράστασης του παρόντος

Η αναλυτική δομή Οι τεχνικές που χρησιμοποιεί για να πετύχει το σκοπό του είναι δυο

η laquoαναλυτική δομήraquo και το laquoΛάιτμοτιβraquo Και οι δυο είναι τεχνικές του μυθιστορήματος Η laquoαναλυτική

δομήraquo στηρίζεται στην αρχή της ανάλυσης των γεγονότων και καταστάσεων του παρελθόντος έτσι

ώστε να μπορούν να αξιοποιηθούν ως laquoμοχλοίraquo του παρόντος Το laquoΛάιττμοτιβraquo σημαίνει το κυρίαρχο

θέμα που διασχίζει το έργο ως σταθερό θέμα ή γεγονός επανέρχεται κατά διαστήματα και βοηθάει

κυρίως επειδή λειτουργεί ως σταθερά στην επισήμανση των αλλαγών στις οποίες υπόκεινται τα

πρόσωπα και οι καταστάσεις Από την πρώτη κιόλας πράξη του έργου είναι εμφανής η τεχνική της

αναλυτικής γραφής που εφαρμόζει ο Ίψεν Ουσιαστικά όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι μια

ανιστόρηση παρελθοντικών γεγονότων Αυτά που εντοπίζονται κυρίως στη συζήτηση της κυρίας

Άλβιγκ με τον πάστορα Μάντερς είναι τα εξής (Α) Πώς η κυρία Άλβιγκ γνώρισε και παντρεύτηκε το

λοχαγό Άλβιγκ (Β) Πώς αυτός ζούσε ανήθικα με αποτέλεσμα να τον εγκαταλείψει (Γ) Πώς κατέφυγε

στο σπίτι του πάστορα Μάντερς (Δ) Πώς εκείνος την έστειλε πίσω στο σύζυγό της (Ε) Πώς αυτή

αναγκάστηκε τελικά να υπομείνει ταπεινά μια μαρτυρική ζωή με το σύζυγό της (Ζ) Πώς ανέλαβε η

ίδια να αυξήσει την περιουσία των Άλβιγκ και να τιμήσει το όνομά τους και τελικά τα κατάφερε (Η)

Πώς έστειλε το γιο της μακριά για να τον προφυλάξει από τις αμαρτίες και τη διαστροφή του πατέρα

του (Θ) Πώς γεννήθηκε η Ρεγγίνα και πώς η μητέρα της παντρεύτηκε τον Έγκστραντ (Ι) Πώς τελικά

πέθανε ο λοχαγός Άλβιγκ από την αφροδισιακή ασθένεια και πώς η κυρία Άλβιγκ αποφάσισε να χτίσει

το άσυλο ώστε να ξοδέψει ολόκληρη την περιουσία των Άλβιγκ και ο γιος της να μην κληρονομήσει

τίποτα από τον πατέρα του Έτσι όλη σχεδόν η πρώτη πράξη είναι παραθετική του παρελθόντος Η

τεχνική της δεν είναι δραματική αλλά αφηγηματική και όλες οι πληροφορίες που δίνει από το

παρελθόν στη συνέχεια του έργου θα χρησιμοποιηθούν στο παρόν ως μοχλοί διαπλοκής των σχέσεων

και σύγκρουσης των προσώπων Άλλωστε η αναλυτική γραφή του Ίψεν υπακούει πάντοτε σε τρία

στάδια ανάπτυξης παρουσίαση-εξέλιξη-σύγκρουση Αυτό φαίνεται καθαρά στις σχέσεις Όσβαλτ-

Ρεγγίνα κυρία Άλβιγκ-Ρεγγίνα Όσβαλτ-κυρία Άλβιγκ

Το σκηνικό Η αστική εποχή επικεντρώνεται στη ζωή στα αστικά κέντρα και σηματοδοτεί την

πλήρη επικράτησή τους Η ύπαιθρος παραγκωνίζεται Οι συγγραφείς της αστικής περιόδου και

κυρίως οι μυθιστοριογράφοι ακόμη και όταν ασχολούνται με την ύπαιθρο το ενδιαφέρον τους

επικεντρώνεται στη μη-αγροτική πραγματικότητα στους υπαλλήλους και στους εργάτες της υπαίθρου

Ο αστικός τρόπος ζωής των μεγαλουπόλεων είναι όμως από τη φύση του ένας τρόπος ζωής κλειστών

χώρων σπιτιών γραφείων χώρων κοινωνικής συγκέντρωσης Επίσης ο νατουραλισμός που

επιβάλλεται και στο θέατρο δεν ανατρέπει μόνο τον καταστημένο τρόπο γραφής των θεατρικών

έργων ανατρέπει και τον σκηνικό χώρο Όπως η περιγραφή των καταστάσεων που ζουν οι αστοί είναι

λεπτομερής και αναλυτική μέσα στο έργο έτσι και η περιγραφή του σκηνικού χώρου που

διαδραματίζεται το έργο πρέπει να είναι λεπτομερής και αναλυτική Ακόμη από τη στιγμή που

επιβάλλεται η ιταλική σκηνή μπούκα ο σκηνικός χώρος εξοπλίζεται μηχανικά και τελειοποιείται Τα

έργα δεν παίζονται πια στο προσκήνιο αλλά σε πολλούς και πολυεπίπεδους χώρους Το θέμα του

φωτισμού αποκτά καίρια σημασίαΤο σκηνικό των Βρυκολάκων είναι ένα υποδειγματικό σκηνικό

αστικού δράματος και εμπεριέχει όλα τα παραπάνω στοιχεία Πέρα από αυτά όμως διαθέτει και

ορισμένα άλλα στοιχεία που αξίζει να επισημανθούν Έτσι το σκηνικό αυτό χωρίζεται σε τρία επίπεδα

(Α) Ένα μεγάλο δωμάτιο (Β) Η σέρα (Γ) Ο κήπος

Η σύφιλη Η σύφιλη είναι μια ασθένεια του αίματος που την εποχή του Ίψεν αποτελούσε

κοινωνικό ταμπού και για το λόγο αυτό κανείς συγγραφέας δεν τολμούσε νrsquo αγγίξει τέτοιο θέμα Αυτός

όμως τόλμησε και ξεστόμισε από σκηνής τη λέξη σύφιλη Το θέμα του Ίψεν όμως δεν είναι αυτή

καθαυτή η σύφιλη και μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν επιφανειακή Η ασθένεια είναι μια αφορμή για

να εκτοξεύσει ο Ίψεν ένα κατηγορώ εναντίον του πατέρα που την κληροδότησε στο γιο του του

εξωτερικά άμεμπτου αλλά εσωτερικά σάπιου Έτσι κατrsquo επέκταση ο Ίψεν σύμφωνα με τον

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[33]

Ζίγκφριντ Μέλχινγκερ επιχειρεί μια φαινομενική γενίκευση Μέσω του πατέρα ασκεί κριτική στην

αστική κοινωνία όχι τόσο επειδή παράγει ασθένειες αλλά επειδή τις συγκαλύπτει και εκπέμπει προς

τα έξω μια επίφαση αρετής και εντιμότητας Η μεταδοτική αρρώστια λειτουργεί υποδειγματικά ως

μοντέλο για μια αρρωστημένη κοινωνία που κρύβει την αρρώστια της Ο Ίψεν χρησιμοποιεί τη

σύφιλη ως αντανάκλαση της ηθικής της αστικής κοινωνίας Αυτός ακριβώς είναι και ο λόγος που το

έργο εξακολουθεί να παίζεται και σήμερα που η σύφιλη δεν αποτελεί πλέον κοινωνικό ταμπού

Βέβαια τόσο η δημοσιοποίηση του θέματος μιας ανίατης και μολυσματικής ασθένειας την εποχή

εκείνη όσο και η λεπτομερής ανάλυση των επιπτώσεών της στη ζωή των ανθρώπων δεν θα ήταν

εφικτή χωρίς την επικράτηση του νατουραλισμού στο θέατρο

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το έργο παρότι από τεχνική άποψη είναι ένα αριστούργημα

δραματουργικής δεξιοτεχνίας είναι θεματογραφικά ξεπερασμένο Οι Βρυκόλακες δεν είναι τραγωδία

της σύφιλης όπως πίστευαν κάποιοι ηθικολόγοι της Μπελ Επόκ Θέμα τους είναι το μόνιμο θέμα του

Ίψεν η ακεραιότητα της ατομικής συνείδησης απέναντι στον καταναγκασμό της κοινωνικής

σύμβασης ο μαχητικός προτεσταντικός ατομικισμός πάνω στον οποίο θεμελιώθηκε η

βορειοατλαντική οικονομική και πολιτιστική ηγεμονία των τελευταίων διακοσίων χρόνων Η κεντρική

ηρωίδα του έργου η κυρία Άλβινγκ εκπροσωπεί με τον αυθεντικότερο τρόπο ορισμένα διλήμματα της

φιλελεύθερης ευρωπαϊκής σκέψης που δεν έχουν βρει λύση ως σήμερα Έχοντας μετανιώσει πικρά

για τον κομφορμισμό που την ανάγκασε πριν από πολλά χρόνια να μη διαλύσει ένα σαθρό στη βάση

του γάμο εμφανίζεται αποφασισμένη τώρα να μελετήσει χωρίς προκαταλήψεις ακόμα και την

πιθανότητα μιας αιμομικτικής σχέσης του γιου της με την ετεροθαλή αδελφή του Οι δοκιμασίες όμως

της ελεύθερης κατά συνείδηση επιλογής δεν σταματούν εκεί Στις τελευταίες στιγμές του έργου θα

κληθεί να πάρει θέση στο κορυφαίο συνειδησιακό δίλημμα της ορθολογιστικής σκέψης εκείνο της

ευθανασίας Θα τολμήσει άραγε να σκοτώσει τον αγιάτρευτα αποβλακωμένο από τη σύφιλη γιο της

σύμφωνα με την τελευταία λογική επιθυμία Ή θα τον κρατήσει ανώφελα στη ζωή σαν φυτό

σκύβοντας το κεφάλι στη θρησκευτική και κοινωνική σύμβαση

Έργο επίκαιρο γιατί και σήμερα προσπαθούμε να συντηρήσουμε πάνω στην υποκρισία κάποια

πλαστά ιδανικά Γιατί και σήμερα διστάζουμε από κομφορμισμό να σπάσουμε τους δεσμούς με τη

σήψη γιατί και σήμερα αφήνουμε το laquoκακόraquo να κάνει τον κύκλο του από δισταγμό από μικροψυχία

από υπολογισμό Στους laquoΒρυκόλακεςraquo το ανθρώπινο δράμα και η κοινωνική κριτική

διασταυρώνονται Μέσα από την προσωπική τραγωδία και τις συγκρούσεις των κεντρικών ηρώων ο

Ίψεν βρίσκει την ευκαιρία να καυτηριάσει τους συμβιβασμούς τις προλήψεις και την κενότητα της

σύγχρονής του κοινωνίας και να διακηρύξει την ανάγκη του κάθε ανθρώπου να ανακαλύψει διόδους

προς την πλήρη ατομική του ελευθερία καθώς και τον κίνδυνο που ελλοχεύει στην απάρνηση του

έρωτα στο όνομα του laquoκαθήκοντοςraquo

Τα πέντε πρόσωπα του δράματος είναι τα αναγκαία και ικανά για να διεκπεραιώσουν εικότως την

πλοκή και να την αποδεσμεύσουν έως την τελική κάθαρση Το έργο του Ίψεν δεν θα είχε το κύρος που

έχει αν δεν ήταν ένα αριστούργημα δομής Λιτό σφικτό πυκνό άμεσο άτεγκτο Ο Ίψεν κατόρθωσε

να δέσει και να λύσει τις σχέσεις του μέσα σ᾿ ένα δωδεκάωρο Ο φυσικός χρόνος των δρωμένων είναι

ακριβώς ένα δωδεκάωρο μια νατουραλιστική εκδοχή με τις φυσικές σιωπές και τα κενά των

μεταβάσεων θα το αποδείκνυε Φορέας του ηθικού κώδικα καθηκοντολογίας ο πάστορας Μάντερς

ένας επικίνδυνος και ανόητος άνθρωπος ταυτοχρόνως Θεματοφύλακας των προτεσταντικών αξιών

της πειθαρχίας της υποταγής και του κέρδους Όταν μιλάει δεν σκέφτεται παρά μονάχα το κέρδος

υλικό και ηθικό Υποκριτής άφιλος υπολογιστικός μικρόνους και πουρίστας Ένας ηθικός φασίστας

Η τραγική μητέρα κυρία Άλβινγκ είναι ένα συνταρακτικό πρόσωπο βλέπει την αλήθεια επαναστατεί

εξεγείρεται και προσκρούοντας πάνω στην καθηκοντολογική σεμνοτυφία των αρχών του Μάντερς

βουλιάζει καταπίνοντας την αξιοπρέπειά της Θυσιάζεται για τον αθώο της γιο χωρίς να γνωρίζει πως

η ανοχή της στην ακολασία του συζύγου της θα γίνει ο αγωγός κυριολεκτικά που θα μεταδοθεί το

νόσημα το μίασμα από τη μήτρα της στο βρέφος της Είναι πιο τραγική από την Ιοκάστη αφού αυτή

ξέρει και ανέχεται και υποτάσσεται για να μην εκτεθεί στα μάτια του σεμνότυφου υποκριτικού

ποιμνίου Οι δραματικοί κύκλοι όμως δεν τελειώνουν ούτε με το παρθενικό ειδύλλιο του Μάντερς Ο

Ίψεν επιμηκύνει τη διερεύνηση του τραγικού ίσαμε τα όρια του φαύλου Το ιψενικό έργο βρίσκει την

ταξική του επαλήθευση στους laquoεκδικητικούςraquo κύκλους του Έγκσταντ και της Ρεγγίνας Τη φαυλότητα

όμως του είδους των δυο ρόλων την ερμηνεύει η κοινωνική τους καταδίκη στην υποχρέωση της

λάσπης που ερμηνεύει και την αθλιότητα της ψυχής τους αλλά και το δικαίωμά τους να ονειρεύονται

Όλα αυτά τα παθήματα πλέκονται με έναν τέλειο μηχανισμό λειτουργίας των δραματικών κύκλων

laquoκατά το εικός και αναγκαίοraquo της αριστοτελικής γνωμάτευσης Μέσα όμως στην πλοκή του έργου

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[34]

πρωταγωνιστεί ως αφανής ρόλος ως τραγικός αλάστωρ η αμαρτία ενός παρελθόντος που στοιχειώνει

το παρόν Πρωταγωνιστής του έργου είναι τα φαντάσματα που βρυκολακιάζουν την πραγματικότητα

Το δράμα του Ίψεν είναι γραμμένο κάτω από τη συνταρακτική αποκάλυψη από τον Μέντελ των

νόμων της κληρονομικότητας Οι Βρυκόλακες δεν είναι τίποτε άλλο από το πατρικό αμάρτημα

σαρκωμένο στο γιο Οι νόμοι της κληρονομικότητας στο τέλος του περασμένου αιώνα τόνωσαν τις

αρχές του θετικισμού και την αλαζονεία του ντετερμινισμού Στον Ίψεν αυτή η γονιδική εντολή που

μεταδίδεται μέσω των κυττάρων στους απογόνους ήχησε σαν την αρχαία Μοίρα κάτι σαν τον δελφικό

χρησμό που προδιαγράφει την πορεία του νηπίου Οιδίποδα Έτσι ο Ίψεν δίπλα στην προτεσταντική

πρόνοια που προεξοφλεί τις πράξεις των ηρώων του πορεύεται σκοτεινή η βιολογική τους μοίρα που

τα σφραγίζει αδυσώπητα Είδε την κληρονομικότητα σαν την αρχαία μοίρα σαν το κληρονομικό

αμάρτημα των Λαβδακίδων ή των Τανταλίδων Σαν τους άτεγκτους χρησμούς των Δελφών που

προδιαγράφουν την πορεία ανθρώπων πριν ακόμη γεννηθούν Είδε τη συφιλίδα του λοχαγού Άλβινγκ

σαν το χρησμό που έδωσε ο Απόλλων στον Λάιο Ο Όσβαλντ των Βρυκολάκων είναι ο Οιδίπους του

σύγχρονου κόσμου Ο αθώος που πληρώνει αμαρτίες γονέων Γύρω από αυτό το θέμα ο Ίψεν δομεί το

έξοχο δράμα του που με αριστουργηματικές τεχνικές και με τη μέθοδο του Σοφοκλή αποκαλύπτει

σταδιακά τα τραγικά συμβάντα Ο Ίψεν ξεγυμνώνει την υποκρισία της κοινωνίας που ζει

Η επανεξέταση της ιψενικής εργογραφίας σε διεθνές επίπεδο οδήγησε τους ανθρώπους του

θεάτρου να αναφέρονται σκηνικά και θεωρητικά για το laquoπρος τα πίσω βάδισμα της δραματικής

γραφήςraquo του Ίψεν καθώς τα πρόσωπα laquoοπισθοχωρούνraquo προς το παρελθόν προς κάτι το απωθημένο

και ουσιαστικό προς την αλήθεια της ζωής και το πραγματικό είναι τους αυτά που παραμερίστηκαν

από τους επιβεβλημένους κανόνες την ιεραρχία τις συμβάσεις και τα κοινωνικά ψέματα Μιλάνε

επίσης για την ιψενική μέθοδο σαν αναλυτική μέθοδο που από τη γεώτρηση της ψυχής φέρνει στην

επιφάνεια τα laquoκρυμμένα σε κρύπτη πτώματαraquo ότι δηλαδή κανένας σαβάνωσε και κουβαλάει

βρυκολακιασμένο μέσα του Μιλάνε και για τις κρίσιμες αντιφατικότητες του ιψενικού δράματος που

ενώ η κατασκευή του ανταποκρίνεται στο πρότυπο του laquoκαλοχτισμένουraquo έργου τα πρόσωπα έλκονται

από laquoτο βάθος το πιο βαθύraquo και οι συγκρούσεις αυτές καθαυτές μαζί με τα επιμέρους δραματικά

στοιχεία βάζουν δυναμίτη τόσο στο τακτοποιημένο πλαίσιο της παραδοσιακής αστικής

δραματουργίας όσο και στα κυρίαρχα συστήματα των ηθικών και κοινωνικών αξιών Μιλάνε τέλος για

ην επίκαιρη στις μέρες μας τραγικότητα των ιψενικών προσώπων που υπερβαίνει τη νατουραλιστική

λογοτεχνία τον βερισμό μιας γενετικής και σωματικής φυσιολογίας με τον οποίο ταυτίστηκε ο Ίψεν

στα τέλη του 19ου αιώνα όταν κατηγορήθηκε για laquoκλινικής μορφής ποίησηraquo

35 Η ΑΓΡΙΟΠΑΠΙΑ

Στην πεντάπρακτη Αγριόπαπια ο Ίψεν αναπτύσσει πληρέστερα το είδος του δράματος που

δημιούργησε με το Κουκλόσπιτο και τους Βρικόλακες την αναλυτική δομή που ερευνά το παρελθόν με

σκοπό να φωτίσει τους χαρακτήρες στο παρόν Η πρώτη πράξη του έργου λαμβάνει χώρα στην

κατοικία του πλούσιου χήρου Haakon Werle όπου ένα τιμητικό δείπνο προσφέρεται στο γιο που

επιστρέφει σπίτι ενώ το υπόλοιπο της δράσης είναι τοποθετημένο στο απέριττο διαμέρισμα της

οικογένειας Ekdal στο φωτογραφικό εργαστήριο του Hjalmar Ekdal Ο γιος του Werle o Gregers

ένας φίλος του Hjalmar από τα μαθητικά χρόνια εμφανίζεται ως ένας ιδεαλιστής που μοιάζει με τον

Brand του ομώνυμου ιψενικού έργου Δεν επιδοκιμάζει τον τρόπο που ο πατέρας του μεταχειρίζεται

τον γέρο Ekdal έναν παλιό συνεργάτη του στην επιχείρηση Αυτός ανακαλύπτει ότι η σύζυγος του

Hjalmar η Gina είναι η ίδια με το κορίτσι το οποίο υπήρξε υπηρέτρια του πατέρα του και ότι ο

πατέρας του βοήθησε το ζευγάρι να ξεκινήσει τη φωτογραφική επιχείρηση Η όραση της κόρης τους

Hedvig 14 ετών εξασθενεί ακριβώς όπως και του γέρου Werle Ο Gregers συγκρούεται με τον

πατέρα του κατηγορώντας τον για συγκάλυψη Οι Ekdals χαίρονται να διατηρούν μιαν άγρια πάπια

και άλλα ζώα μέσα σrsquo ένα ψεύτικο δάσος που έχουν δημιουργήσει σε μια σοφίτα Ο Gregers βλέπει

σαν αποστολή του να καθαρίσει το σπίτι από αυτήν και άλλες πλάνες Ο πραγματικός του αντίπαλος

είναι ο Dr Relling ο οποίος θέλει να προστατέψει την οικογένεια ιδιαίτερα την Hedvig από τις

συνέπειες της αποκάλυψης του μυστικού σχετικά με το ποιος είναι ο πατέρας της O Hjalmar που

είναι πληροφορημένος από τον γεμάτο ζήλο φίλο του για την παλιά σχέση της Gina με τον γέρο

Werle κατευθύνει τη δυσφορία του ενάντια στο παιδί Η Hedvig είναι αποφασισμένη να ξανακερδίσει

την αγάπη του και συμφωνεί με την πρόταση του Gregers να πυροβολήσουν την πάπια ως ένδειξη της

αγάπης της για τον Hjalmar αλλά παρερμηνεύοντας το θεατρινίστικο ξέσπασμα του Hjalmar που

ακούστηκε διαμέσου του τοίχου πυροβολεί τον εαυτό της

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[35]

Η Αγριόπαπια αποτελεί αριστούργημα δόμησης της πλοκής και του σκηνικού συμβολισμού

Ο θεατρικός συγγραφέας χρησιμοποιεί ένα μέρος του σκηνικού τη σοφίτα πίσω από τις συρόμενες

πόρτες ως μεταφορά ενός είδους τεχνητής προστατευόμενης ύπαρξης της οικογένειας στην οποία και

εστιάζει Η σοφίτα με τα περιστέρια τους λαγούς τις κότες και μιαν άγρια πάπια ανάμεσα στις κόγχες

και στα μπουριά συνιστά ένα σκηνικό που παραλληλίζεται με το θερμοκήπιο της κυρίας Alving στον

κήπο των Βρικολάκων παρουσιάζονται οι τραγικές συνέπειες της προστασίας της πλάνης και της

έκθεσης στην πραγματικότητα Ωστόσο η σοφίτα είναι πολύ περισσότερο εμφανής από το

θερμοκήπιο Είναι από μόνο του laquoένα θέατρο στη σκηνήraquo με δικούς του χαρακτήρες και λεπτομερώς

επεξεργασμένο δέσιμο Μέσα σrsquo αυτό τον στάσιμο κόσμο της οικογένειας Ekdal o Gregers Werle

διατυπώνει το αίτημά του για το τι είναι ιδανικό Ερχόμενος από τα δάση όπου ο γερο-Ekdal συνήθιζε

να πηγαίνει για κυνήγι στα νιάτα του ξαναπαρουσιάζει τον αδυσώπητο εξωτερικό κόσμο της

αλήθειας Όπως στην πλειοψηφία των υποθέσεων του Ίψεν υπάρχει και στην Αγριόπαπια μια φανερή

αντίθεση ανάμεσα στο laquoμέσαraquo και στο laquoέξωraquo Αυτή η δομική επινόηση που αποκτά έμφαση με την

ύπαρξη της σοφίτας όπου είναι φυλαγμένα τα ζώα κάτω από τεχνητές συνθήκες είναι επίσης

αισθητή στην εισαγωγική πράξη με τη συγκέντρωση στο δείπνο Ένα στοιχείο που πρέπει να

σημειωθεί σrsquo αυτή την πράξη είναι ο ειδικός τίτλος που χρησιμοποιείται για τους κυρίους που είναι

φιλοξενούμενοι του κύριου Werle λίγο-πολύ όλοι απrsquo αυτούς αναφέρονται ατομικά ως kammerherre

lsquoαρχιθαλαμηπόλοιrsquo Αυτή η λέξη χρησιμοποιείται 17 φορές Στην κυριολεκτική σημασία ο

θαλαμηπόλος είναι ένας άνθρωπος συνδεδεμένος με ένα θάλαμο παραδοσιακά ένας υπηρέτης

αριστοκρατικών και πλούσιων οικογενειών Στην περίπτωση της κυρίας Alving στους Βρικόλακες και

τους φιλοξενούμενους του δείπνου στην Αγριόπαπια ο τίτλος υπαινίσσεται και τα δύο την

laquoανθυγιεινήraquo ζωή των πάρτι του σπιτιού (ποτό κάπνισμα πούρων κλπ) και την προδιάθεση για μια

μυστική και προκλητική ύπαρξη της κρεβατοκάμαρας Οι φιλοξενούμενοι στο δείπνο βέβαια έχουν

την εμφάνιση των αξιόμεμπτων συνηθειών ndash τρεις απrsquo αυτούς αναφέρονται ως lsquoπαχουλός κύριοςrsquo

lsquoφαλακρός κύριοςrsquo και lsquoκοντόφθαλμος κύριοςrsquo και η κυρία Sorby συγκρίνει αυτούς με σταφύλια η

ποιότητά τους εξαρτάται από την ποσότητα του ηλιακού φωτός που απορροφούν

Η σοφίτα στο διαμέρισμα των Ekdal δεν είναι απλώς ένας κόσμος όπου ο Hjalmar και ο

πατέρας του μπορούν να κυνηγήσουν Η Hedvig είναι πολύ γοητευμένη από το μέρος Γιrsquo αυτήν είναι

σαν ο χρόνος να βρίσκεται σε ακινησία ανάμεσα στα περίεργα παλιά βιβλία και τα πράγματα που

βρίσκονται αποθηκευμένα εκεί Η αγριόπαπια πληγωμένη κατά τη διάρκεια ενός πραγματικού

κυνηγιού από τον πυροβολισμό του κυρίου Werle και δοσμένη στους Ekdals για να αναρρώσει είναι

ο ιδιαίτερος θησαυρός της Hedvig Μπορούμε να την δούμε σαν ένα σύμβολο το οποίο σημαίνει

διαφορετικά πράγματα για τους διαφορετικούς χαρακτήρες Για την Hedvig υποδηλώνει τη ζωτική

ανάγκη για προστασία η οποία έχει εκτεθεί στους κινδύνους της ύπαρξης έξω από το σπίτι Για τον

Hjalmar αντιπροσωπεύει μια πρόκληση στην οποία μπορεί να εφαρμόσει τη μεγαλοφυΐα του ως

εφευρέτης Για τον Ekdal είναι ένα μέρος της ψευδαίσθησης ότι είναι ακόμα κυνηγός Για τον Gregers

Werle είναι ένα εμπόδιο το οποίο πρέπει να απομακρυνθεί για να βοηθήσει την οικογένεια Ekdal να

επανακτήσει μια σχέση βασισμένη στην αλήθεια Σκοπός του Gregers είναι να θεμελιώσει έναν

αληθινό γάμο ανάμεσα στον Hjalmar και την Gina Θέλει να θεραπεύσει ότι είναι ανθυγιεινό και

θεραπεία είναι η αλήθεια Κατά τη γνώμη του Dr Relling o Gregers είναι ένας ψευτοθεραπευτής ndash

απαιτεί πάρα πολλά από τους ανθρώπους οι οποίοι δεν είναι τόσο δυνατοί για να αντέξουν την

αιφνιδιαστική εμφάνιση της αποκάλυψης ανθρώπους που έχουν ανάγκη να διατηρήσουν σε ισχύ το

laquoζωτικό ψεύδοςraquo Η αυτοκτονία της Hedvig δηλώνει ότι ο γιατρός ήταν δικαιολογημένος στην

προειδοποίησή του αλλά το τέλος πιθανά υποδηλώνει την πιθανότητα ενός νέου ξεκινήματος

ανάμεσα στους γονείς laquoΤώρα αυτή είναι το ίδιο δική σου όσο και δική μου έτσι δεν είναιraquo λέει η

Gina στο σύζυγό της Ο καταπληκτικός διάλογος ανάμεσα στον Gregers και τον Dr Relling ωστόσο

αφήνει ανοιχτό το ερώτημα αν ο θάνατος της Hedvig θα έχει ένα μόνιμο αποτέλεσμα στον Hjalmar

36 ΡΟΣΜΕΡΣΧΟΜ

Αποτελεί ένα από τα τελευταία ιψενικά έργα με πολιτικό θέμα Ο Τζόχανες Ρόσμερ ενθαρρυμένος

από την Ρεμπέκα Ουέστ (την οποία φέρνει στην οικία του η προηγούμενη σύζυγος του) εγκαταλείπει

μαζί με τον θρησκευτικό βαθμό την πίστη του στον Θεό και τον πολιτικό συντηρητισμό διατηρώντας

το αίσθημα της αποστολής έναν φιλελεύθερο ιδεαλισμό Με την ανακοίνωσή του για την αλλαγή των

πεποιθήσεών του βρίσκει τον εαυτό του να δέχεται επίθεση από τους παλιούς του φίλους και

παράλληλα να προκαλεί κάτι σαν δυσχέρεια στους ριζοσπαστικούς Οι επιθέσεις επικεντρώνονται

στη σχέση του με τη Ρεμπέκα που παλιότερα την είχαν αποδεχθεί ως laquoαθώαraquo ενώ πίστευαν ότι ήταν

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[36]

άνθρωπος του Θεού και στα κίνητρα τα οποία οδήγησαν την σύζυγο του να πνιγεί μέσα στο

νερόμυλο Χρησιμοποιώντας το γνώριμό του τέχνασμα της laquoεκ βαθέων συζήτησηςraquo η οποία κινεί τη

δράση laquoπρος τα εμπρόςraquo με την εξερεύνηση του παρελθόντος ο Ίψεν δείχνει τον Ρόσμερ να χάνει

κάθε βεβαιότητά του καθώς η Ρεμπέκα εξομολογείται σrsquo αυτόν και στον γαμπρό του Κρολ το ρόλο

που έπαιξε στην απελευθέρωσή του από έναν εφιαλτικό γάμο καθώς ταυτόχρονα καλλιεργούσε τις

καινούργιες προοδευτικές του ιδέες Ελπίζοντας ότι τον έχει ελαφρύνει από το βάρος της ενοχής

ετοιμάζεται να φύγει από το Ρόσμελχολμ Αργά το βράδυ η περαιτέρω ανάκριση του Ρόσμερ την

οδηγεί να εξηγήσει πώς οι αρχές του την έχουν επηρεάσει πώς μεταβλήθηκε η απλή πρόθεσή της για

εκμετάλλευση σε απλό σεξουαλικό πάθος γιrsquo αυτόν και στη συνέχεια σταδιακά στην ηρεμία μιας

βαθιάς ανιδιοτελούς αγάπης που ολοκληρώθηκε με τη μεταβολή της θέλησής της σε δύναμη Η τελική

τους συμφιλίωση παίρνει τη μορφή ενός πνευματικού γάμου και εξιλεωμένου θανάτου στον νερόμυλο

Αυτή είναι η συμβολική απάντηση του δραματουργού στη φιλοσοφική ερώτηση που έχει επιδιώξει

μέσα από το θεατρικό έργο κατά πόσο η ανθρώπινη φύση χωρίς την ελπίδα της θεϊκής παρέμβασης

είναι ικανή για ηθική βελτίωση απαραίτητη να διατηρήσει μια δημοκρατία για το καλό των

ανθρώπων

Το σπίτι από μόνο του αποκτά κυρίαρχο χαρακτήρα καθώς συνοψίζει τα καταπιεσμένα

υψηλόφρονα συναισθήματα της χριστιανικής παράδοσης που η Ρεμπέκα ακόμα και με τα λουλούδια

που έχει παρουσιάσει αντιπαραθέτει με την εύρωστη και ελεύθερου φρονήματος ευτυχία της Η

οικογένεια έχει προσφέρει εναλλακτικά παπάδες και στρατιώτες την αριστοκρατία της συνοικίας

Έτσι η προσδοκία να οδηγήσει και να καθοδηγήσει τους άλλους εξαρτάται από τον Ρόσμερ Κι όμως

ο τελευταίος δεν εμφανίζεται ως ηρωική μορφή αλλά συνεσταλμένα αναποφάσιστη η ασάφεια και η

δυσκολία εφαρμογής του πολιτικού του προγράμματος ndash ότι πρέπει να πάει από σπίτι σε σπίτι για να

εξευγενίσει ψυχές ndash ανακαλεί τον Γκρέγκερς Βέρλε που παρουσιάζει τα laquoαξιώματα του ιδανικούraquo

στην Αγριόπαπια Η ταπεινή γνώμη του Κρολ για την κρίση των αντρών και τα δρώμενα περνάει από

την Ρεμπέκα χωρίς καμία αντίδραση Ο Ρόσμερ κατέχεται από ενοχή όπως και η κουλτούρα που

αντιπροσωπεύει αλλά δεν αναγνωρίζει τις παρελθοντικές του πράξεις και συμπεριφορές οι οποίες

μπορεί να είναι οι λογικές αιτίες της ενοχής του τη συμπεριφορά του Πήτερ Μόρτενσγκαρντ και την

καταστροφική δύναμη που άφησε ανεξέλεγκτη στην κοινωνία τη φρικιαστική απόρριψη του

σεξουαλικού πάθους της Μπεάτας

Στο μεγαλύτερο μέρος του έργου ο Ίψεν υπονομεύει τους χαρακτήρες του μέσα από μικρές

λεπτομέρειες και τυχαία σχόλια από άλλους αλλά και σrsquo αυτό το έργο χρησιμοποιεί σε όλη την

έκτασή του ένα σημαντικό δομικό χαρακτηριστικό Οι πράξεις Ι και IV παρουσιάζουν την τάση

διακοπής της σταθερής προόδου της δράσης από μια παρεμβολή προφανώς μη απαραίτητη για την

υπόθεση Έναν αντιπερισπασμό που απαιτεί μια δεξιοτεχνική παράσταση σε στιλ laquoντικενσιανούraquo

σατυρικού κωμικού ρόλου Ο Ούλρικ Μπρέντελ του οποίου ο ερχομός κάθε φορά δεν είναι

αναμενόμενος ταιριάζει με το νατουραλιστικό σχέδιο του θεατρικού έργου Αυτός είναι ο παλιός

φροντιστής του Ρόσμερ ένας ριζοσπάστης που έφυγε από τον εργοδότη του και από τότε πήγαν όλα

από το κακό στο χειρότερο αλλά ο παλιός αλήτης με τη διογκωμένη ρητορική του και τις διανοητικές

αξιώσεις είναι κατά βάση μια παρωδία του Ρόσμερ Αν ο Ρόσμερ το αντιλαμβάνεται αυτό ή όχι ο

Μπρέντελ στην πρώτη σκηνή του δίνει χρόνο για να φτάσει να αποφασίσει μόνος του και να εισέλθει

στην πολιτική σύρραξη Στην τέταρτη πράξη ο Μπρέντελ προβάλλει τον εαυτό του σαν φτωχό

ιδεαλιστή που ανακάλυψε ότι δεν είχε τίποτα να πει Η παραξενιά αυτής της δεύτερης εμφάνισης

εμβαθύνεται από το γεγονός ότι ούτε ο Ρόσμερ ούτε η Ρεμπέκα κάνουν κανένα σχόλιο όταν αυτός

φεύγει ndash σχεδόν σαν να μην ήταν εκεί Κι όμως οι μοχθηρές του μεταφορές και η αντίληψη του

παραμορφωμένου θυσιαστηρίου που αφήνει πίσω του στρέφουν το τέλος του θεατρικού έργου στον

θάνατο επανεμφανίζονται μέσα σε κλίμα νοσηρής γοητείας ως εσωτερικός διάβολος που οδηγεί τον

Ρόσμερ να ζητήσει την απόδειξη που θα επαναφέρει την πίστη του ότι η Ρεμπέκα με χαρά θα πάει με

τον ίδιο τρόπο που πήγε η σύζυγος του

Το μεγαλύτερο μέρος των αντεγκλήσεων όσον αφορά την ερμηνεία του θεατρικού έργου έχει

προκύψει από την ένταση που δημιουργεί ο Ίψεν ανάμεσα στη σάτιρα και την ιδεαλιστική τραγωδία

Παρόλο που η Ρεμπέκα είναι ισχυρός χαρακτήρας η δολιότητά της είναι τόσο έκδηλη κατά την πορεία

του θεατρικού έργου όσο στην ιστορία της συνωμοσίας που ομολογεί απαρνείται οποιαδήποτε

προνομιούχα βεβαιότητα στον αναγνώστη και στο κοινό (και στον Ρόσμερ μέσα στα πλαίσια του

θεατρικού έργου) Χωρίς καμιά αμφιβολία ο Ίψεν έχει παρουσιάσει τους δυο πρωταγωνιστές του

σύμφωνα με το πνεύμα της φράσης του Νίτσε laquoανθρώπινος ndash πάρα πολύ ανθρώπινοςraquo Όσον αφορά

τη Ρεμπέκα πράγματι υπάρχει ο καταλογισμός της κατηγορίας της νόθου ύπαρξης της αιμομιξίας

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[37]

της έλξης μιας μοιραίας γυναίκας όπως και η ευθύνη ενός ψυχολογικού φόνου τον οποίο παραδέχεται

Η βεβαιότητα μπορεί να λειτουργήσει και με τους δυο τρόπους ωστόσο αυτό που φαίνεται στην τρίτη

πράξη είναι μια παρόρμηση λυτρωτικής αγάπης που παίρνει όλη την ευθύνη πάνω της Ο χαρακτήρας

που λέει την τελευταία λέξη στο τέλος είναι η οικιακή βοηθός η κυρία Χέλσεν αντιδρώντας σrsquo αυτό

που βλέπει μέσα από το παράθυρο μια άσπρη οπτασία μέσα στο σκοτάδι όταν πέφτουν στο

νερόμυλο η κίνηση ερμηνεύεται ως το έργο μιας πρωτόγονης εκδίκησης (laquoη νεκρή γυναίκα τους έχει

πάρειraquo) Παρόλο που έχει συμβάλλει με τη συνεισφορά της ανθρώπινής της ζεστασιάς και συμπάθειας

στο Ρόσμερσχολμ η κυρία Χέλσεν είναι πολύ απλή και προκατειλημμένη για να έχει η γνώμη της

απόλυτο βάρος Αυτό που θεωρεί εκδίκηση έχει παρουσιαστεί ως εθελοντική εξιλέωση Επίσης

χάνεται στην κορύφωση του θεατρικού έργου το δεύτερο θέμα η ισότητα μεταξύ των δυο φύλων σrsquo

έναν πνευματικό γάμο Η πίστη της κυρίας Χέλσεν στην προκατάληψη έδωσε στον νατουραλιστή

δραματουργό τη δικαιολογία να παρουσιάσει μια σειρά από εικόνες που πηγάζουν από τον λαό και τον

μύθο μέσα από τον διάλογο αρχίζοντας από τις πρώτες στιγμές με τα άσπρα άλογα (ο τίτλος στο

πρώτο προσχέδιο του θεατρικού έργου) Το γενικότερο αποτέλεσμα τέτοιων εικόνων είναι να

προικίσει τον πεζό λόγο με μυστηριώδη ποίηση παρασύροντας τη φαντασία επιτρέποντας στο

θεατρικό έργο να κυμαίνεται πιο πέρα από τον κόσμο του Κρολ μέσα από το βασίλειο των

υπερφυσικών αξιών

37 Η ΚΥΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

Η Ellida Wangel η δεύτερη σύζυγος ενός γιατρού μιας μικρής πόλης μαζί με τις δυο θυγατέρες της

από τον πρώτο της γάμο έχει δυσκολίες στην αίσθηση του σπιτιού στις ήσυχες περιοχές των φιορδ και

σε μια οικογένεια όπου τα άλλα μέλη της μοιράζονται αναμνήσεις οι οποίες τείνουν να την

αποκλείσουν Μεγάλωσε σαν κόρη φαροφύλακα κοντά στην ανοιχτή θάλασσα Ο κύριος λόγος της

ανησυχίας της παρόλα αυτά είναι η δυνατή ανάμνηση μιας παρελθοντικής σχέσης Όταν ήταν νεαρό

κορίτσι είχε δεθεί συναισθηματικά με έναν ξένο ναύτη που είχε εμπλακεί σε μια υπόθεση φόνου και

έπρεπε να το βάλει στα πόδια Μετά τον γάμο της γέννησε ένα παιδί αλλά πέθανε μετά από λίγους

μήνες Αμφότερες καταστάσεις εγκυμοσύνη και χαμός του παιδιού βασάνισαν την πνευματική της

κατάσταση με αποτέλεσμα να μην μπορεί να μοιραστεί το κρεβάτι με τον άνδρα της Έχει αγάπη προς

την κολύμβηση αλλά της λείπει η ανοιχτή θάλασσα Η δράση ξεκινά με την άφιξη του Arnholm

άλλοτε δασκάλου των κοριτσιών που στέλνεται από τον γιατρό σε μια προσπάθεια να δώσει κέφι

στην Ellida Η ένταση αυξάνεται παρόλα αυτά καθώς ο ξένος ναύτης καλεί ξαφνικά την Ellida και

της ζητά να φύγει μαζί του Στην κατάσταση της πνευματικής της ασθένειας αισθάνεται την έντονη

επίδρασή του και τελικά θα την παραλύσει Ο γιατρός διαφωνεί απεγνωσμένα με τη φυγή της αλλά

τελικά καταλαβαίνει ότι πρέπει να αφεθεί ελεύθερη να διαλέξει για τον εαυτό της μπορεί να την

εξαναγκάσει να μείνει αλλά δεν μπορεί ποτέ να εξαναγκάσει το μυαλό της Μrsquo αυτήν την ελευθερία η

κατάσταση της Ellida αλλάζει δραματικά Ξαφνικά η δύναμη του ξένου ναύτη πάνω της εξαφανίζεται

και αποφασίζει να μείνει με τον άντρα της και να ανταποκριθεί στην αγάπη του Ο τελικός διάλογος

ανάμεσα στον άνδρα και τη σύζυγό του μπορεί να ειδωθεί με όρους μιας υπόθεσης ψυχοθεραπείας

όπου η θεραπεία βρίσκεται περισσότερο ή λιγότερο διαισθητικά ο ασθενής μαρτυρεί τις καταστάσεις

και ο γιατρός τις εκπληρώνει

Σrsquo αυτό το έργο ο Ίψεν φανερώνει περισσότερο ανοικτά από ότι πριν το τεράστιο ενδιαφέρον

του για την διερεύνηση του μυαλού ειδικά του γυναικείου μυαλού Έχει δανειστεί στοιχεία από τη

σκανδιναβική επαρχία για Τρίτωνες και Σειρήνες χρωματίζοντας τη δράση με την επεκτεινόμενη

αίσθηση και τη διφορούμενη ποιότητα του μύθου Μεγάλη σημασία φαίνεται να αποδίδει στα

γυναικεία σεξουαλικά βάσανα που είναι ριζωμένα στο παρελθόν (όπως για παράδειγμα στο

Rosmersholm και στο επόμενο έργο την Hedda Gabler) Μοιάζει με πρόδρομο του Sigmund Freud

Σχετικά με τους όρους της δραματικής τεχνικής το Η κυρία από τη θάλασσα ίσως συστήνει μια

καινούργια θεατρική ιδέα στη σειρά των ιψενικών σύγχρονων δραμάτων Τα πέντε πρώτα έργα

ξεκινώντας με το Κουκλόσπιτο είναι όλα τοποθετημένα σε εσωτερικούς χώρους στην αποπνικτική

ατμόσφαιρα των σαλονιών της ανώτερης- και μεσαίας τάξης των δωματίων κήπων κλπ Παρόλα

αυτά το συγκεκριμένο έργο εξελίσσεται στον ανοικτό αέρα- με εξαίρεση την τέταρτη πράξη η οποία

το έργο τοποθετείται στο δωμάτιο του κήπου του δόκτορα Wangel δωμάτιο με ανοιχτή γυάλινη

πόρτα που οδηγεί στη βεράντα Η θετική εξέλιξη της δράσης σχετικά και με τη διανοητική υγεία του

κεντρικού χαρακτήρα και αναφορικά με την προοπτική για τη συζυγική σχέση των Wangels ίσως

δηλώνει μια σημαντική απόκλιση από το συχνά τραγικό είδος της δράσης που βρίσκουμε σε έργα

όπως οι Βρικόλακες και το Ρόσμερχομ Συγκρίνοντας τη μεταφορική λειτουργία της κεντρικής σκηνής

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[38]

όπου δίνεται έμφαση στο θέμα της τρομερής προστασίας (ενάντια στην έκθεση των ατόμων στην της

σκληρότητας της ζωής) και τη θεματική λειτουργία της στους Βρικόλακες θυμόμαστε σημασίες

αναφορικά με το θερμοκήπιο στο πίσω μέρος του δωματίου-κήπου της κυρίας Άλβινγκ αλλά και τη

σοφίτα στην Αγριόπαπια πίσω από τις συρόμενες πόρτες του εργαστηρίου του Endal Στην Κυρία από

τη θάλασσα αναγνωρίζουμε τη στάσιμη σαγηνευτική λιμνούλα στη μακρινή γωνία του κήπου (πράξεις

ΙΙΙ και V) τη στιγμή που αντίστοιχες σκηνικές μεταφορές μπορούν να επισημανθούν σrsquo όλα τα

σύγχρονα έργα του Ίψεν αλλά οι τρεις υποθέσεις που επισημαίνονται είναι και οι πιο ευδιάκριτες

(laquoθερμοκήπιοraquo laquoθηριοτροφείοraquo laquoιχθυοτροφείοraquo)

Πρόκειται για κοινή δομική επινόηση συνδεόμενη με το υπογραμμισμένο θέμα της

ελευθερίας το οποίο είναι θεμελιώδες στη δραματική τέχνη του Ίψεν Στην Κυρία από τη θάλασσα το

θέμα είναι αρκετά σαφές και εκφέρεται συμβολικά γύρω από τα συστήματα νερού τριών επιπέδων

Υπάρχει μια σαγηνευτική λιμνούλα που υποδεικνύει έναν ανώτερο βαθμό προστασίας και

περιορισμού τα φιόρδ ndash με το γλυφό νερό μόνο μερικώς ικανοποιητικό ακόμα σχετικά ασφαλές εάν

ένας μπορεί να εγκλιματιστεί ndash και ο ωκεανός η επικίνδυνη ελκυστική σφαίρα της δράσης ενός ξένου

ναύτη Σφαίρα με την οποία η φαντασία της Ellida είναι περιέργως κυριευμένη Το αίσθημα της

ελευθερίας που επιθυμεί και εγγυάται σrsquo αυτήν από τον άντρα της κατασταλάζει στη μεσαία σφαίρα

μια αστική μέση ύπαρξη (σύζυγος γιατρού μιας πόλης στα φιόρδ) Το κίνητρό της για απόλυτη

ελευθερία που εκφράζεται από την επιθυμία της για τον ωκεανό μπορεί να φανεί σαν ένα σύμπτωμα

της πνευματικής κατάστασής της (όνειρο που δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό με πρακτικούς όρους) Η

επιθυμία φυγής από την περιορισμένη μικρή πόλη είναι αισθητή επίσης και σε λιγότερο

σημαντικούς χαρακτήρες Ένα αίσθημα δυσαρέσκειας ακούγεται από την Bolette τη μεγαλύτερη από

τις δυο αδελφές Wangler η οποία συμφωνεί να γίνει σύζυγος του κυρίου Arnholm από τη στιγμή που

θα την πάρει μακριά από τον παρόντα μικρόκοσμο Η νεότερη αδελφή η Hilde όσο και ο φυματικός

νεαρός Lyngstrand φαίνονται ικανοποιημένοι με την οριοθέτηση της λιμνούλας την οποία βρίσκουν

laquoμυστήριαraquo και laquoτρομακτικήraquo παρόλο που ο Lyngstrand εκφράζει τη φιλοδοξία να πάει στο

εξωτερικό και να καθιερωθεί ως καλλιτέχνης Υπάρχει επίσης η αντίθετη κίνηση που παρουσιάζεται

από τον Ballested τον ζωγράφο από τον έξω κόσμο laquoστη δική μας όμορφη μικρή πόληraquo Εκφραστής

όλων των φυλών που έχει αφομοιώσει την τέχνη του εγκλιματισμού και χαρακτήρας

ευκολοπροσάρμοστος χωρίς να είναι ιδιαίτερα χαρισματικός φαίνεται να ενσαρκώνει τη φωνή της

τοπικής κοινωνίας με τα σχόλιά του στην έναρξη και στο τέλος του έργου

38 ΕΝΤΑ ΓΚΑΜΠΛΕΡ

Η Έντα Γκάμπλερ με τις οξείες και επικριτικές αναλύσεις για τη σύγχρονή του ευρωπαϊκή αστική τάξη

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες τραγωδίες του δημιουργού της Η Έντα (γνωστή με το πατρικό

της όνομα παρά με του άντρα της) είναι κόρη ενός στρατηγού και σύζυγος ενός χλιαρού και πράου

ακαδημαϊκού (Τέσμαν) Οι αρχικές σκηνές αποκαλύπτουν την ανιαρή συζυγική ζωή της

Αποξενωμένη από το οικογενειακό περιβάλλον η Έντα έχει κρυφές επιθυμίες και ενέργεια οι οποίες

δεν μπορούν να εκπληρωθούν Η εύθραυστη ασφάλειά της θρυμματίζεται με την άφιξη της Τέα

Έλβστετ παλιάς συμμαθήτριά της η οποία εγκατέλειψε τον άντρα της με σκοπό να παίξει τη μούσα

ενός έκλυτου και λαμπρού συγγραφέα του Σίλερτ Λέβμποργκ ο οποίος κάποτε υπήρξε πλατωνικός

έρωτας της Έντας Προκαλούμενη από τη ρομαντική ιδεολογία της Τέα και του Έιλερτ η Έντα

κατευθύνει τις ενέργειές της ώστε να τους καταστρέψει Ενθαρρύνει τον Έιλερτ σε μια λήθη που

έρχεται μετά από μεθύσι κατά τη διάρκεια της οποίας χάνει το πρωτότυπο χειρόγραφο του

καινούργιου του βιβλίου Η Έντα ισχυρίζεται ότι ο Τέσμαν βρήκε το χειρόγραφο και του δίνει ένα

πιστόλι για να διαπράξει μrsquo αυτό μια ρομαντική αυτοκτονία ύστερα καίει το χειρόγραφο φανταζόμενη

ότι καίει το παιδί της Τέα και του Έιλερτ Ο Έιλερτ αυτοκτονεί αλλά κατά λάθος με γκροτέσκα όψη

μέσα στις άθλιες συνθήκες ενός οίκου ανοχής Οι ρομαντικές επιθυμίες της Έντα στη συνέχεια

στρέφονται στην κυνική απογοήτευση μιας μαύρης φάρσας laquoΟ τιδήποτε αγγίζω γίνεται γελοίο και

ποταπόraquo Βρίσκει τον εαυτό της ολομόναχο ανάμεσα στον άντρα της και την Τέα οι οποίοι έχουν

αρχίσει να ανασυνθέτουν το βιβλίο του Έιλερτ από τις σημειώσεις του Από την άλλη τα προνόμια

του δικαστή Μπρακ που αναγνωρίζει το πιστόλι της Έντα και μαντεύει την αλήθεια κάνει φανερό το

σκοπό να εκβιάσει την Έντα ζητώντας σεξουαλικά ανταλλάγματα Παγιδευμένη τώρα πιο στενά από

τις συνέπειες των πράξεών της η Έντα αυτοκτονεί με μια σφαίρα στο κεφάλι

Ο τίτλος του έργου τοποθετεί αυστηρά στο κέντρο του δράματος τη φιγούρα μιας

περίπλοκης δύσκολης και απρόσιτης γυναίκας Η ζωή και ο θάνατος της ιψενικής ηρωίδας είναι

φορτισμένα με ψυχολογικές και κοινωνικές διαψεύσεις Μια γυναίκα με αριστοκρατικές

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[39]

προκαταλήψεις και προσδοκίες (ως κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ) έχει ενσωματωθεί στην αστική

κοινωνία Έχοντας παντρευτεί έναν ανέκφραστο καριερίστα ακαδημαϊκό πεινασμένη για ζωή και

αίσθημα η Έντα έχει ακόμα μια δυνατή συναισθηματική αποστροφή για την ανθρώπινη επαφή Η

έντονη απογοήτευση μαζί με τη πλήξη και την ασημαντότητα της κλειστής ζωής της συνυπάρχουν με

έναν νευρωτικό φόβο για το ρίσκο και τον κίνδυνο Η προσποίηση της ανωτερότητας που υιοθετεί

επιβεβαιώνεται και στηρίζεται από τον κοινωνικό περίγυρό της αλλά αργότερα υπονομεύεται από την

έξυπνη και θαρραλέα συμπεριφορά της συνεσταλμένης Τέα η οποία είχε εγκαταλείψει τον άντρα της

για τον δημιουργικό και ιδιοφυή Έιλερτ τον εραστή που επίσημα η Έντα είχε απορρίψει Η τελευταία

είναι σωστά ενημερωμένη για το τεράστιο χάσμα που περιλαμβάνει τις ιδανικές πιθανότητες της

παθιασμένης ζωής της περιπέτειας της ηρωικής πράξης του δημιουργικού επιτεύγματος και των

μηδαμινών απασχολήσεων της σεβαστής μεσοαστικής οικογένειας Ακόμα οι προσπάθειές της να

γεφυρώσει αυτό το χάσμα λαμβάνουν τη μορφή μικρών κοινωνικών παιχνιδιών προσπαθώντας να

χειριστεί τις ζωές των άλλων ή παίζοντας με τα πιστόλια του πατέρα της τα οποία τελικά στρέφονται

βίαια και τραγικά προς λάθος κατεύθυνση Όπως φαίνεται ανάμεσα στην ασφαλή και γαλήνια

επιφάνεια της αστικής ζωής ο Ίψεν απεικονίζει την ταραχή των βίαιων και αναρχικών ενεργειών οι

οποίες συχνά ανοίγουν δρόμο σε μια μυθική και συμβολική δραματική γλώσσα όταν η Έντα καίει το

χειρόγραφο φανταζόμενη πως είναι ένα παιδί ή όταν φαντάζεται τον Έιλερτ σαν Διόνυσο θυσιάζοντας

τον εαυτό του στις αρχές της ομορφιάς και της δύναμης Η προσπάθεια να συμφιλιώσει αυτές τις

διαψεύσεις με μια μόνο καταστρεπτική παρέμβαση είναι αυτό που καθιστά την Έντα Γκάμπλερ

τραγική ηρωίδα Η τραγική αρένα δεν είναι μακριά από τον κοσμικό αγώνα ανάμεσα στις ηθικές

αντιθέσεις όπως στο αρχαίο δράμα ή μια επική σύγκρουση ανάμεσα σε αντίθετες ιστορικές ιδέες όπως

το δράμα την περίοδο της αναγέννησης Η τραγωδία παριστάνεται τώρα στον περιορισμένο χώρο ενός

ζωγραφισμένου δωματίου του 19ου αιώνα Ακόμα η τραγική σύγκρουση είναι σε γενικές γραμμές η

ίδια όπως στις τραγωδίες των προηγούμενων θεάτρων Ωστόσο δεν προκαλεί θεούς ούτε σκοτώνει

βασιλιάδες Η Έντα Γκάμπλερ επιτυγχάνει να ωθήσει σφραγισμένες παραισθήσεις της κοινωνίας της

συλλαμβάνοντας τις δικές τους κεντρικές διαψεύσεις και αποκαλύψεις υποδεικνύοντας την αδυναμία

συμφιλίωσής τους Η Έντα μολύνεται από τον πολιτισμό της και τον υπερβαίνει με το να αποκαλύπτει

τη βαθιά του αποξένωση Ο Ίψεν έγραψε το 1878 το εξής laquoΜια γυναίκα δεν μπορεί να είναι ο εαυτός

της στη μοντέρνα κοινωνίαraquo

Η Έντα μεγαλώνοντας χωρίς μητέρα έχει διαμορφώσει προσωπικότητα ασυνήθιστης

ανεξαρτησίας και δύναμης θελήσεως Είναι η κόρη του στρατηγού Γκάμπλερ ο Ίψεν σκόπευε να

δείξει ότι ως προσωπικότητα η Έντα έχει την υπόληψη περισσότερο της κόρης του πατέρα της παρά

της συζύγου του ανδρός της Αν η Έντα θέλει να ζήσει τη ζωή ενός ανδρός περιορίζεται να ιππεύει

και να πυροβολεί Επιθυμεί να συμμετάσχει αόρατη σε ανδρικό πάρτι με ποτά Ζητά να ζήσει μέσω

των ανδρών αναπληρωματικά Επιθυμεί την εξουσία πάνω σε μια ανθρώπινη ύπαρξη Τα όπλα του

πατέρα είναι μια συμβολική ίση αξία ανάμεσα στον τοκετό και τον πόλεμο [οι άνδρες πολεμούν οι

γυναίκες έχουν παιδιά] Η Έντα δεν χτυπά τους στόχους της χτυπά στον αέρα Το σύμβολο της

ανδρικής επιτυχίας γίνεται το αίτιο της αυτοκαταστροφής της η Έντα ωστόσο πεθαίνει

αυτοπυροβολούμενη στο κεφάλι με ανδρικό θάνατο Η υστερία της ηρωίδας συνδέεται με την

αμφιφυλοφιλία ndash όπου το laquoάλλοraquo ενσαρκώνεται σε μια ασυμβίβαστη σύνθεση (άντρας και γυναίκα

ταυτόχρονα κατά Φρόιντ η υστερική φαντασίωση στην αμφιφυλοφιλία δίνεται με εικόνες απέκδυσης

και εξάρτησης από το φόρεμα) Η Έντα εκφράζεται με ακραία νευρικότητα πηγαινοέρχεται διαρκώς

άσκοπα σφίγγει τις γροθιές κλείνει κουρτίνες (αίσθηση περιορισμού) φέρεται επιθετικά και βίαια

στην Τέα Εκφράσεις ομαλής ήπιας υστερίας μονομανιακή ανάμνηση από τα αμπελόφυλλα

αντιπάθεια προς το σεξ (αντίδραση στις σεξουαλικές προτάσεις ψυχρότητα προς το σύζυγο) ως αηδία

για τα απόκρυφα μέλη του άλλου φύλου Ο Φρόιντ θεωρεί ότι η υστερία προκαλείται από ένα ή

ακολουθία πολλών (σεξουαλικής συνήθως τάσης) τραυματικών περιστατικών και είναι έκφραση

κρυφών σεξουαλικών επιθυμιών Ο Ίψεν την περιγράφει ως αντίδραση στην παγίδευση σε γυναικείους

ρόλους στους οποίους δεν ταιριάζει και την συνοψίζει στην ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη της

Ειδικά το θέμα της μητρότητας (κυριολεκτικά και μεταφορικά) μπορεί να διερευνηθεί στα

πρόσωπα της ανύπαντρης θείας Γιουλάνε Τέσμαν (φιλόφρων και αυτοθυσιαστική η πατρότητα ως

συμβατικός οδοδείκτης γιαεπίτευξη της ωριμότητας η αξιοποίηση των δωματίων ως βιβλιοθήκη) και

της Τέα (τα βιβλία ως παιδιά η μαιευτική μητρότητα ως γυναικεία έμπνευση και κοινή μεταφορά της

λόγιας πατρότητας) Έτσι υποβάλλεται η ιδέα της εκχώρησης της βιολογικής δημιουργίας στις

γυναίκες και της καλλιτεχνικής δημιουργίας στους άνδρες Η γυναικεία οικειοποίηση της τέχνης

μπορεί να συγκρουσθεί με το ρόλο της μητρότητας Η Τέα δεν είναι ούτε βιολογική μητέρα ούτε

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[40]

φιλολογική δημιουργός αλλά εις αντικατάσταση είναι μετατεθειμένη στο ρόλο της μούσας Σε

αντιπαράθεση με τις παραπάνω (Γιουλάνε Τέα) και κατά ειρωνικό τρόπο η μοναδική πραγματική

(μέλλουσα) μητέρα η Έντα είναι και ελάχιστα μητρική τρέφει αντιπάθεια τόσο για τα μεταφορικά

παιδιά (ειρωνεύεται τη διαδικασία παραγωγής του βιβλίου το οποίο καίει στη θέση του πραγματικού

εμβρύου) όσο και για την κυριολεκτική έκφραση της μητρότητας (υπαινιγμοί άρνηση παραδοχής

ανησυχία για το πέρασμα του χρόνου ndash πορεία κύησης

39 Ο ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑΣ ΣΟΛΝΕΣ

Δυο διαφορετικά είδη θεατρικού έργου αναμιγνύονται στον Αρχιμάστορα Σόλνες Το πρώτο που

συναντάμε είναι το κοινωνικό νατουραλιστικό δράμα που αφορά μια πετυχημένη προσπάθεια ενός

μεσήλικα άνδρα να κλείσει το δρόμο του δυναμικού νεότερου αντίζηλου (Ράγκναρ Μπρεβίκ) του

οποίου ο πατέρας τον εγκατέλειψε Ασχολούμενος με την ευαίσθητη φύση της Κάια

αρραβωνιαστικιάς του Βίγκναρ ο Σόλνες ενώ δουλεύει στο γραφείο του έχει δημιουργήσει ένα

ερωτικό πάθος που θα περιβάλλει και τους δυο νέους και τον γέρο Μπρέβικ Ενώ βρισκόμαστε ακόμα

στην πρώτη πράξη ένα ψυχολογικό δράμα ndash με φαντασιώσεις εμμονές και νευρώσεις ndash ξεκινά με την

άφιξη της νέας που ενσαρκώνεται από την Χίλντε Βάνγκελ και απομακρύνει το πρώτο επίπεδο του

έργου από το κέντρο της προσοχής Η ενοχλητική απόμακρη κατάσταση του έργου ως σύνολο

αναβλύζει από τη διατήρηση και ανάμειξη από τον Ίψεν των δυο δραματικών μοντέλων ώστε η

εσωτερική ανάταση του Σόλνες να αποδεσμεύει τον Ράγκναρ και ο θάνατός του (πτώση από έναν

πύργο) να οδηγεί σε μια πολλαπλότητα νοημάτων

Μια άμεση αντανάκλαση με τον Πατέρα του Στρίντμπεργκ εμφανίζεται στην υποψία του

Σόλνες ότι η γυναίκα του Αλίν και ο Δρ Χέρνταλ προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι τρελός Το

παράδειγμα του Σουηδού δραματουργού είχε αναμφισβήτητα ενθαρρύνει τον Ίψεν να βαδίσει πιο

τολμηρά στο χώρο της δραματουργίας όπως παρουσιάστηκε σε όλα του τα έργα μετά την Αγριόπαπια

Αυτή η πρόοδος περιλαμβάνει την αναγνώριση ότι το ανθρώπινο μυαλό λειτουργεί με άγνωστους

τρόπους από τους καθιερωμένους και ότι το ανθρώπινο κίνητρο και η πράξη μπορεί να έχει μια μυθική

διάσταση (νατουραλιστική άποψη με λογική παραδοχή) Χρησιμοποιεί την τεχνική της σκηνής

ανάμεσα σε δυο άτομα όπως αναπτύχθηκε στα κοινωνικά του έργα (ειδικά στους Βρυκόλακες) σαν μια

μέθοδο ιχνογράφησης της επιρροής του παρελθόντος στο παρόν για να εξερευνήσει τη μυστική

διάνοια και την ένδον φύση στις ανθρώπινες σχέσεις Μια σχολή κριτικών που συνδέεται με τα

δόγματα του νατουραλισμού ερμηνεύει το έργο σαν μια μελέτη για τη διανοητική ανωμαλία ο

Σόλνες η Αλίν και η Χίλντε στο δρόμο για το τρελοκομείο Είναι πιο αξιόλογο να κινηθούμε με τη

βοήθεια του έργου σε μια πιο φανταστική κατανόηση της πραγματικότητας δηλαδή να μην

επιλέξουμε ανάμεσα σε εναλλακτικές απόψεις αλλά να συμπεριλάβουμε πιο αποκλίνουσες απόψεις

Ο Ίψεν προσεκτικά τοποθετεί την Χίλντε σrsquo έναν κοινωνικό κόσμο μαζί με τον Δρ Χέρνταλ

και την κυρία Σόλνες που θυμάται να την έχει συναντήσει προηγουμένως σε πιο κοσμικές

καταστάσεις Σε σχέση με τους άλλους χαρακτήρες αυτή παρουσιάζεται σαν ελκυστική ζωντανή

ασυνήθιστη αυθόρμητα φιλική αν και ισχυρογνώμων νέα γυναίκα Είναι μια γοητευτική ανακρίτρια

που έλκεται από τον Σόλνες και όλους τους κρυμμένους φόβους επιθυμίες και την αίσθηση ενοχής

του Μοιάζει να ανοίγει τη φυλακή της καθημερινής ζωής του Σόλνες και να του δίνει ελπίδα Η

σχεδόν παραμυθιακή τους διάσταση τους απομονώνει από την πραγματικότητα μέσα σrsquo έναν

φανταστικό κόσμο και τους παρέχει μια μεταφορική γλώσσα με την οποία μπορούν να μιλούν

ελεύθερα Μια συναισθηματικά ώριμη γυναίκα η Χίλντε χρησιμοποιεί τη φαντασία της ως ερωτική

πρόκληση προς τον Σόλνες που την εκτιμά ως ακαταμάχητη Παρόλο που καθένας από τους τρεις

χαρακτήρες ανακαλεί αναμνήσεις το παρελθόν που επιχειρούν να αναβιώσουν είναι αμφίβολο και

ασταθές Το παρελθόν δεν είναι ιστορικό γεγονός αλλά ο μύθος που καθένας κατασκευάζει για να

ζήσει εντός του Ο Σόλνες σπάνια σκέφτεται πόσο άσπλαχνα φέρθηκε στον Knut Brovik

επιδιώκοντας τις δικές του φιλοδοξίες Ακόμα λιγότερο (σκέφτεται) την αποτυχία του να δώσει στη

γυναίκα του αγάπη μέσα από την οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί ως γυναίκα Η Αλίν λυπάται όχι για

τα μωρά που πέθαναν αλλά για τις κούκλες της και τη χαμένη παιδική της ηλικία Οι έμμονες ιδέες-

σύμβολα μπορεί να κρύβουν μια βαθύτερη αλήθεια Μια αφύσικη σύλληψη του χρόνου αναδύεται ως

ένας από τους θεατρικούς μύθους για κεντρικούς χαρακτήρες η καθήλωση της Hilde στη μέρα που ο

Σόλνες σκαρφάλωσε στον πύργο της εκκλησίας του Λύσαντζερ πριν 10 χρόνια η Αλίν που μεγάλωσε

χωρίς να μεγαλώσει ο Σόλνες που έχει ως πρόθεση να αντισταθεί στη διαδικασία της αλλαγής όταν οι

άνδρες ξεπερνούν το νεαρό της ηλικίας Σαν ψυχολογικό δράμα Ο αρχιμάστορας Σόλνες εκφράζει τον

συμβολικό τρόπο της ανθρώπινης καλλιεργημένης σκέψης που ακόμα προσλαμβάνει παραπλεύρως το

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[41]

επιστημονικό και το λογικό Είναι ένα είδος ποιητικής σκέψης που περνά ανάμεσα στον Σόλνες και

την Χϊλντε και ενισχύεται στην τελευταία πράξη του έργου

Το έργο εκτιμήθηκε ως αυτοβιογραφικό για το συγγραφέα του οι ποικίλες φάσεις στην

καριέρα του Σόλνες ως οικοδόμου ανταποκρίνονται στις κύριες αλλαγές στο δραματικό ύφος του Ίψεν

από τα μεγάλα φιλοσοφικά έργα στην προοδευτική ποίηση Ο φανερός φαλλικός συμβολισμός

υπάγεται στον παραδοσιακό τραγικό συμβολισμό της αύξησης και μείωσης της απαιτητικής

φιλοδοξίας Η ανάμνηση του αρχιμάστορα από την Χίλντε προκαλεί ακαταμάχητη μια εικόνα δύναμης

και θριάμβου και συμπληρώνεται από την τρομακτική σκέψη του Σόλνες ότι ο ίδιος προκάλεσε τη

φωτιά Ο Σόλνες τείνει προς το αδύνατο χτίζοντας ένα καινούργιο σπίτι για την Αλίν και τον εαυτό

του (με τρία παιδικά δωμάτια ενώ ούτε έχουν ούτε περιμένουν να αποκτήσουν παιδιά) υπό μορφή

πύργου και τοποθετώντας το στο χείλος ενός λατομείου Παρόλη την υψοφοβία του και laquoυπεράνω του

ανθρώπινου αναστήματοςraquo Η Αλίν δεν έχει τίποτα να ζήσει εκτός από την κατηγορηματική

αναγκαιότητα του καθήκοντος στο οποίο ο Ίψεν βρίσκει τη χαρά της ζωής και ο Σόλνες πηγαίνοντας

ενάντια στη φύση για να επιτύχει το αδύνατο δανείζεται από την νιτσεϊκή θεώρηση του άνδρα που

γίνεται υπεράνθρωπος Η Χίλντε που τον είχε οδηγήσει έξω από την απλή ιδεαλιστική ονειροπόληση

(χτίζοντας κάστρα στον αέρα) μπορεί να θεωρηθεί ως ο καταστροφέας του Αλλά ο Σόλνες που

παίρνει το ρίσκο να σκαρφαλώσει στον πύργο είναι ένας καλύτερος άντρας από αυτόν που είχαμε δει

προηγουμένως στο έργο Μπορεί να μην γνωρίζει ότι οδεύει προς το θάνατό του αλλά είναι έτοιμος γιrsquo

αυτό

310 Ο ΜΙΚΡΟΣ ΕΓΙΟΛΦ

Ο Ibsen έγραψε τον Μικρό Έγιολφ στα 1894 στην κορύφωση της διεθνούς του φήμης Ίσως ως

αντίδραση προς την δημόσια κολακεία που συναντούσε σε καθημερινή βάση ο Ibsen τα τελευταία

του χρόνια ανέπτυξε ένα έντονο ενδιαφέρον για τους νέους ανθρώπους και τα παιδιά Είχε

προσφάτως ξανασμίξει με την αδερφή του και επανήλθε σε μνήμες των παιδικών του χρόνων

(ατύχημα του αδελφού του στην σπονδυλική του στήλη χαρακτηριστικό του μικρού Έγιολφ) Το έργο

έχει την απλότητα και τον τρόμο ενός παιδικού τραγουδιού Η ιστορία ενός πλούσιου αλλά

σακατεμένου αγοριού που αφέθηκε να πνιγεί από τα υγιή αλλά μνησίκακα ορφανά έχει όλη την

αρχέτυπη δύναμη του Hans Christian Andersen Η Rat Wife (laquoένα μικρό αδύνατο συρρικνωμένο

πλάσμα ηλικιωμένη και γκριζομάλλα με βαθειά διαπεραστικά μάτιαraquo) είναι παρμένη από το Pied

Piper of Hamelin Στο πορτρέτο του Allmers και της ετεροθαλούς αδερφής του ο Ibsen αγγίζει το

κλασσικό παραμύθι μιας αθώας σχέσης μεταξύ αδερφών που εκτίθενται ndashκαι καταστρέφονται- από τα

σύνθετα μυστήρια της ενήλικης σεξουαλικότητας Όμως στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen νοιάζεται

μερικώς για τα παιδιά και την φαντασία Όπως τόσο συχνά στον ώριμο Ibsen στον πυρήνα του έργου

ευρίσκεται η περίπτωση ενός laquoδύσκολου γάμουraquo Ο Alfred Allmers είναι ένας ευγενής και εγκρατής

διανοούμενος που προσπαθεί να γράψει ένα μεγάλο έργο για την laquoανθρώπινη υπευθυνότηταraquo Έχει

καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η ουσία της laquoυπευθυνότηταςraquo έγκειται στον να αφιερώσει τη ζωή του

στη μόρφωση και την ανάπτυξη του σακατεμένου του γιου Είναι ταλαιπωρημένος με ενοχές για την

αναπηρία του γιου του (την οποία βλέπει ως τιμωρία που ενέδωσε στο σεξουαλικό πάθος) Παρά τις

περιπλανήσεις του δεν είναι ένας ευγενής χαρακτήρας αλλά ούτε και ποταπός γαλήνιος και ήρεμος ndash

ό τι ίσως αποκαλεί μία μεγαλύτερη ηλικία laquoπαθητικά επιθετικόςraquo Όμως όπως λέει ο Ibsen κατά

περιπτώσεις συμπεριφέρεται ως λυρική ιδιοσυγκρασία Η βαθειά του θλίψη για τον θάνατο του γιου

του είναι συγκινητική αλλά είναι και επιεικής Είναι μόνο όταν ο Allmers τελικά αποδέχεται ότι έχει

αποτύχει στις ευθύνες του όχι μόνο απέναντι στους άλλους αλλά και προς τον εαυτό του που αρχίζει

να αγαπά την γυναίκα του και να συνεισφέρει στο κόσμο Ίσως περισσότερο από κάθε άλλο του έργο

στον Μικρό Έγιολφ ο Ibsen ενδιαφέρεται για την σεξουαλικότητα και ιδιαίτερα στην ματαίωση της

Rita απέναντι στην προφανή ανικανότητα του συζύγου της Στη Δεύτερη Πράξη η ίδια αρχίζει να τον

κοιτάζει περισσότερο κριτικά και αναγνωρίζει την ισόβαθμη ευθύνη για ό τι έχει συμβεί Η ομολογία

της Rita στην Τρίτη Πράξη για ορισμένες αλήθειες σχετικά με την σχέση τους οδηγεί παραδόξως

στην προοπτική ενός νέου σύνδεσμου Η αδερφή του Allmers η Asta είναι ένα εντυπωσιακά

ανεξάρτητο άτομο αρκετά ικανή να φροντίζει τον εαυτό της ακόμα και όταν όλα βρίσκονται σε

απόσταση Σε αντίθεση με την Rita είναι μία κάπως ασέξουαλάφυλη γυναίκα σαν νέο κορίτσι ο

αδερφός της την αποκαλούσε με ένα αγορίστικο όνομα (Eyolf) και το πεπρωμένο της ήταν να είναι η

αγνή αδερφή του Allmers να τον φροντίζει στις δυσκολίες του να ράβει μαύρες κορδέλες στην θλίψη

του και να τον χειροκροτεί στον θρίαμβό του Μόλις αποκαλύπτεται ότι δεν είναι αδερφή του Allmers

και ότι ο τελευταίος την επιθυμεί ως ερωμένη αυτή καταλαβαίνει ότι δε μπορεί να παραμείνει μαζί

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[42]

του Ο επίμονος μνηστήρας της Asta ο νέος Borghejm είναι ένας από τους πιο ελκυστικούς

χαρακτήρες του Ibsen πρόσχαρος και αδάμαστος γεμάτος ακεραιότητα δουλεύει σκληρά Είμαστε

ικανοποιημένοι που η Asta δεν του γυρνά ποτέ την πλάτη εντελώς και ευχαριστημένοι που τελικά

αποφασίζει να φύγει μαζί του Ο Borghejm δεν είναι Allmers αλλά μία αντρική φιγούρα με δυναμική

όρεξη και δυναμικό σωματικό παρουσιαστικό Καθώς αυτός και η Asta φεύγουν στην Τρίτη Πράξη

αναρωτιόμαστε εάν ακολουθεί το αληθινό της πεπρωμένο αλλά είμαστε σίγουροι ότι ο Borghejm θα

της προσφέρει όση αγάπη μπορεί Μερικοί σχολιαστές ndash συμπεριλαμβανομένου του Henry James-

σχολιάζουν ότι η Τρίτη Πράξη είναι απογοητευτική και υποστηρίζουν το διδακτικό της χαρακτήρα

laquoαν η ζωή δείχνει ανούσια φρόντισε τους φτωχούς και θα νιώσεις καλύτεραraquo Αυτό που απέτυχε να

αναγνωρίσει η επίκριση όμως είναι η σύνθετη σχέση μεταξύ δραστηριότητας και σεξουαλικότητας

ενέργειας και ευτυχίας Όταν ο Allmers εκφράζει τη δέσμευσή του στη δουλειά της Rita ndashόσο απίθανο

ίσως και να είναι- εγκαταλείπει τα σχέδιά του να επιστρέψει στο βουνό (όπου αναμφίβολα θα

πέθαινε) και δηλώνει ότι θα λάβει μέρος στη δουλειά της Τότε σε μία πράξη αχαλίνωτου

σεξουαλικού συμβολισμού υψώνει την σημαία στην κορφή της αντένας Δεν είναι η ηθικότητα που

θριαμβεύει πάνω στη θλίψη αντιθέτως είναι η ζωή και η δυνατότητα μιας νέας ζωής που θεραπεύει

τις πιο βαθιές πληγές Ο Μικρός Έγιολφ είναι έργο λιτό και μεγαλοπρεπές Αν με την πρώτη ματιά η

πλοκή μοιάζει αδύνατη η ένταση της οπτικής του Ibsen είναι συγκλονιστική Δεν είναι από τα πιο

προσιτά έργα του Ibsen αλλά έχει τις δικές του ασυνήθιστες δυναμικές Ρεαλιστική βάση

(καθημερινοί αστοί οι ήρωές του) αλλά και απογείωση ποιητική και υπαρξιακή αγωνία Έργο

ολιγοπρόσωπο σύντομο σε διάρκεια απλής δομής με μια γραφή ασκητική και οικονομημένη

Αναπτύσσεται σε μια σειρά από σκηνές δυο κάθε φορά ατόμων που αποκαλύπτουν την εγωκεντρική

μοναξιά Οι δυο πρώτες πράξεις είναι άμεσες και πειστικές δραματικά η τρίτη πράξη κλείνει με

θετικό μήνυμα το ζευγάρι βγαίνει από το κέλυφος του εγωκεντρισμού και αποφασίζει να αφιερώσει

τη ζωή του στα παιδιά της γειτονικής παραγκούπολης Το ζεύγος Άλμερς κλεισμένο στο αδιαπέραστο

κέλυφος του εγωκεντρισμού του αργοπεθαίνει με τη λαχτάρα της στοιχειώδους ανθρώπινης επαφής

Ο πνιγμός του παιδιού τους αποκαλύπτει τη σαθρότητα της συμβατικής οικογενειακής τους γαλήνης

και καταρρίπτει τις ευαίσθητες ισορροπίες Ένας ψυχικά ανάπηρος γάμος επιβαρυμένος από το

θάνατο ενός ανάπηρου παιδιού μπορεί να αναστηθεί μέσα από την αγάπη και την κοινωνική

προσφορά Η αξιοπιστία της κάθαρσης οφείλεται στο αδιέξοδο και την οδύνη Ωστόσο αυτό το

δοκίμιο πάνω στην προτεσταντική ηθική την έννοια της ενοχής και της χάριτος του προορισμού και

του καθήκοντος (κάθε σκοπός κρύβει και μια αυταπάτη) μπορεί να ιδωθεί και ως ειρωνική

διαπραγμάτευση των θεμάτων του

311 ΙΩΑΝΝΗΣ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΟΡΓΚΜΑΝ

Ένα έργο της ωριμότητας πλούσιο σε αναφορές όπου ο οικογενειακός μύθος αναπτύσσεται τόσο με

συμβολιστικές αναγωγές όσο και με στοιχεία που αφορούν τη βιομηχανική επανάσταση και τους

στόχους που σχετίζονται με την ανάπτυξη του καπιταλισμού του δέκατου ένατου αιώνα Στο όψιμο αυτό έργο επιβεβαιώνονται για μια ακόμη φορά τα θεμελιώδη γνωρίσματα και οι θεματικές της

ιψενικής δραματουργίας η κατακερματισμένη οικογένεια που επιχειρεί μετά από μακρόν να

ανανεώσει και να ενεργοποιήσει τα στοιχεία συνοχής της αλλά και οι αποκαλύψεις κατά τις

συναντήσεις ανθρώπων που έχουν απομακρυνθεί για πολύ καιρό Παραπέρα ας επισημανθούν τα

σχόλια για το καπιταλιστικό πνεύμα και τον ο βιολογικό ντετερμινισμό (στα πρόθυρα του θανάτου η

Έλλα και ο Μπόργκμαν) αλλά και το γεγονός ότι ο πατριαρχικός Μπόργκμαν παρότι διακηρύσσει τη

βασιλεία του στην επικράτεια των ονείρων η οικονομική κυριαρχία του οίκου του ανήκει σε γυναικεία

χέρια (Έλλα) Στο έργο αναγνωρίζεται επίσης ένας laquoμισογυνισμόςraquo που προσιδιάζει τη θεώρηση του

ανάλογων καταστάσεων σε μεταγενέστερα έργα του Στρίντμπεργκ εικόνες της καταστροφικής

θηλυκής δύναμης (όπως οι προηγηθείσες της Ρεμπέκας Ουέστ και της Έντα Γκάμπλερ)

προαναγγέλλουν τον Χορό του θανάτου Παρότι πένθιμης ατμόσφαιρας δράμα ο Ίψεν θα αξιοποιήσει

καταστάσεις και μηχανισμούς που κατάγονται από το ειδος της κωμωδίας (ειδικά το πρόσωπο του

Φόλνταλ αλλά και στο γεγονός ότι ο Έρχαρτ επιβιώνει από τις οικογενειακές εχθροπραξίες)

312 ΟΤΑΝ ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΞΥΠΝΗΣΟΥΜΕ

Κατά τον εορτασμό στην Νορβηγία στα 1898 των εβδομηκοστών γενεθλίων του Ibsen ο συγγραφέας

αναφέρθηκε στη σύνθεση ενός αυτοβιογραφικού έργου που θα συγκεράσει το προσωπικό και

κοινωνικό στοιχείο και θα αποτελούσε τον επίλογο όχι της συνολικής του καλλιτεχνικής πορείας αλλά

εκείνης της δραματογραφίας που η θεματική της άρχισε να παίρνει σχήμα από το Κουκλόσπιτο και

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo

[43]

ύστερα Η κυοφορία του έργου κράτησε μια τριετία και κατά τους μελετητές αν δεν υπέφερε από

εγκεφαλικό στα 1900 φαίνεται ότι θα επέστρεφε στο είδος του ποιητικού δράματος που είχε

εγκαταλείψει τόσο αποφασιστικά με την ολοκλήρωση του Peer Gynt Μετά την επιστροφή του

συγγραφέα στην Νορβηγία στα 1892 τα έργα του γίνονται περισσότερο ενδόμυχα και

αυτοβιογραφικά Στη μορφή του γλύπτη Arnold Rubek μπορούμε να αναγνωρίσουμε μια ιψενική

αυτοπροσωπογραφία σε μεγάλη ηλικία έναν παγκοσμίας φήμης Νορβηγό καλλιτέχνη που επιστρέφει

στην πατρίδα του μετά από καιρό στο εξωτερικό την αγάπη για την γλυπτική την ισόβια αμφιθυμία

απέναντι στην πατρίδα την αίσθηση παρά την τεράστια φήμη του της αποσύνδεσης από τη ζωή που

θυσιάστηκε χάριν της Τέχνης Ξεχωριστά ας σημειωθεί ότι η ύπαρξη της Irena μούσας του Rubek

οριζόταν από τις ανάγκες και την φαντασία του αρσενικού καλλιτέχνη Χρησιμοποιήθηκε από τον

Rubek και απορρίφθηκε από αυτόν όταν δεν ήταν πλέον αναγκαία Ανίκανος να την δει ως οτιδήποτε

άλλο ο Rubek δε μπορούσε να την αγαπήσει ως γυναίκα Ο θυμός της και η αστάθειά της

προέρχονται από τον τρόπο που αντιμετωπίσθηκε Το πιο σημαντικό η Irena έχει έναν μεταφορικό

ρόλο στην αυτοπροσωπογραφία του Ibsen είναι το πραγματικό πνεύμα της ποίησης το οποίο ο Ibsen

είχε σκοτώσει μέσα του και το οποίο ήθελε στο τέλος της ζωής του να laquoαφυπνίσειraquo Η γυναίκα του

Rubek η Maia περιγράφεται να έχει laquoζωηρό πρόσωπο και χαρούμενα περιπαικτικά μάτιαraquo Είναι

μερικά χρόνια νεότερη του Rubek φτωχής οικογένεια και σεξουαλικά απογοητευμένη Είναι η

αντίθεση απέναντι σε όσα αντιπροσωπεύει ο Rubek αντι-πνευματώδης ζωώδης και παρορμητική

Συναντά το απόλυτο ταίρι της στην υψηλά σεξουαλική σχεδόν κτηνώδη μορφή του Squire Ulfheim

(την laquoζωντανή εικόνα ενός σατύρουraquo) Το ιψενικό κύκνειο άσμα είναι περισσότερο από οτιδήποτε

άλλο ένα έργο για την τέχνη και τους καλλιτέχνες Είναι ένα μέτρο για το αεικίνητο πνεύμα του Ibsen

που έχει γράψει ndashσε μετρημένη ρεαλιστική πρόζα- ίσως τα καλύτερα έργα από την εποχή του Σέξπιρ

έπρεπε να τιμωρήσει τον εαυτό του που εγκατέλειψε την μούσα του και σχεδιάζει μία επιστροφή στην

στιχομυθία το είδος που είχε αποδείξει ως ανεπαρκές Με αποτέλεσμα να αποτελεί το πιο δυσνόητο

και δυσπρόσιτο έργο του Ibsen το οποίο επιχειρεί όχι πάντα με επιτυχία να ισορροπήσει τον

ψυχολογικό ρεαλισμό με τον πυκνό ποιητικό συμβολισμό Το έργο έχει τους εξέχοντες υποστηρικτές

του όμως Ο Bernard Shaw δήλωσε ότι laquoδε δείχνει καμία υποχώρηση των χαρακτηριστικών του

Ibsenraquo ενώ ο δεκαοκτάχρονος James Joyce έγραψε ότι (το έργο) εκφράζει τις laquoδικές του ιδέες όσο

σύντομα και συνοπτικά μπορούν να εκφραστούν στο δραματικό είδοςraquo