Η ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ ΧΡΥΣΟΥ, ΑΡΓΥΡΟΥ ΚΑΙΜΟΛΥΒ∆ΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α ΚΑΤΆ ΤΗΝ

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Σίφνος: Μεταλλείο Αγ. Σώστη

ΜΙΧΑΗΛ ΒΑΒΕΛΙ∆ΗΣΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΟΛΟΓΙΑΣ - ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ ΜΕΤΑΛΛΕΙΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΙΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΩΝ ΜΕΤΑΛΛΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Η εκµετάλλευση χρυσού, αργύρου καιµολύβδου είχε µεγάλη σηµασία για τουςαρχαίους λαούς και ιδιαίτερα για τουςΑρχαίους ΈλληνεςΥπάρχουν πολλές ιστορικές αναφορέςπου δηλώνουν την αξία και τη σηµασίατων µετάλλων αυτών στη ζωή τους

Ιδιαίτερα ο χρυσός και ο άργυρος από-τέλεσαν την εποχή εκείνη σύµβολο δύ-ναµης και εξουσίας, αντικείµενο λατ-ρείας και πολύ συχνά αιτία πολέµου

ΧΡΥΣΟΣ - ΑΡΓΥΡΟΣ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ∆ΥΝΑΜΗΠολλές αρχαίες ελληνικές πόλεις καιπολλοί ηγεµόνες στηρίζουν τη δύνα-µή τους στην εκµετάλλευση των µε-ταλλείων αργύρου ή/και χρυσούΑπό την εκµετάλλευση αργύρου στοΛαύριο οι Αθηναίοι κατασκεύασανεκτός των άλλων 200 τριήρεις καισυνέτριψαν µαζί µε τους υπόλοιπουςΈλληνες τον Περσικό στόλο στη Σα-λαµίναΗ σηµασία που είχε η εκµετάλλευσηχρυσού κι αργύρου για τους Μακε-δόνες φαίνεται και από την αναφοράτου Λίβυου ( 39,24,2 ) : « Ο Φίλιπ-πος αύξησε τις προσόδους του βασι-λείου του όχι µόνο µε τη γεωργικήπαραγωγή και τα δικαιώµατα ελλι-µενισµού, αλλά εκσυγχρονίζονταςπαλιά µεταλλεία και ανοίγονταςκαινούργια σε πολλά µέρη ».

ΠΡΟΣΧΩΜΑΤΙΚΟΣ ΧΡΥΣΟΣΣτον Ελλαδικό χώρο ο χρυσός εντοπίζε-ται κυρίως αυτοφυής µέσα σε προσχώ-σεις ποταµών και χειµάρρων

ΑΛΛΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΟΙΤΑΣΜΑΤΩΝ ΧΡΥΣΟΥΑυτοφυής απαντά ο χρυσός επίσης σεµεταλλεύµατα σιδήρου, χαλκού, αρσενι-κού, σε χαλαζιακές φλέβες και PBG.Σε µεµονωµένες περιπτώσεις ο χρυσόςεντοπίζεται και υπό µορφή ενώσεων τουτελλουρίου η του βισµούθιου.

Μελέτη κοιτασµατων Au-Pb-Ag από το 1978 στο πλαίσιο 14 Ερευνητικών προγραµµάτων. Χρηµατοδότηση : Ίδρυµα Volkswagen, DFG, ΓΕΓΕΤ, ΕΕ ΑΠΘ, ΕΕ, Περιφέρεια, ΙΘ καιΣΤ Εφορεία Αρχαιοτήτων, IKYDA, TWX Ελλάς, ∆ήµος Τριγώνου Έβρου

ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΧΡΥΣΟΥ

Αναφορές σχετικά µε την εκµετάλλευ-ση χρυσού στην αρχαιότητα υπάρχουναπό πολλούς συγγραφείςΟ Όµηρος αναφέρει για την περιοχή Βτης ΜαρώνειαςΑπό τον Ηρόδοτο και τον Αριστοτέληγίνεται αναφορά για την εκµετάλλευσηχρυσού στον Εχέδωρο (Γαλλικό). Απ’όπου ο Βασιλιάς Αλέξανδρος Α είχεπροσόδους ενός Ταλάντου ηµερησίως.

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ ΣΤΗΝΕΛΛΑ∆Α ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

1. ΛΑΥΡΙΟ2. ΒΑ ΧΑΛΚΙ∆ΙΚΗ3. ΘΑΣΟΣ - ΣΚΑΠΤΗ

ΥΛΗ4. ΠΑΓΓΑΙΟ5. ΣΙΦΝΟΣ

11

22

3333

44

55

ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΛΑΥΡΙΟYΤο Λαύριο ( Λαυρεωτική ) αποτελεί ένααπό τα αρχαιότερα ( 3000 πΧ ) και σηµαν-τικότερα µεταλλευτικά και µεταλλουργικάκέντρα στον κόσµο. Η εξόρυξη του πλού-σιου σε µόλυβδο και άργυρο µεταλλεύµα-τος ήταν ένας από τους βασικότερουςπαράγοντες της ανάπτυξης και άνθησηςτης Αθηναϊκής ∆ηµοκρατίας. Κατά τηναρχαιότητα εξορύχτηκαν 3.500.000 Kg άργυρος και 1.000.000 Kg αργότερα.

ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΑΡΓΥΡΟΥ-ΜΟΛΥΒ∆ΟΥΚΑΙ ΧΡΥΣΟΥ ΣΤΗ ΒΑ ΧΑΛΚΙ∆ΙΚΗ

Το ΒΑ τµήµα της Χαλκιδικής αποτελεί το µεγαλύτε-ρο µεταλλευτικό κέντρο στην Ελλάδα µετά το Λαύ-ριο. Αν και η µεταλλευτική δραστηριότητα και τακοιτάσµατα εντοπίζονται σε µία έκταση πάνω από150 τετρ.χιλ., υπάρχει µία µόνο αναφορά από τον∆ιόδωρο Σικελιώτη για τα µεταλλεία αυτά. Ο ίδιος οΑριστοτέλης, ο οποίος καταγόταν από τα Στάγιρα δεναναφέρει τίποτε σχετικά µε την εκµετάλλευσή τους. Τα κοιτάσµατα εδώ είναι πλούσια σε χρυσό, µόλυβδοκαι άργυρο και η εξόρυξη τους άρχισε σύµφωνα µετις έρευνές µας ήδη από την προϊστορική εποχή

Argentite

ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΧΡΥΣΟΥ ΚΑΙ ΑΡΓΥΡΟΥ ΣΤΟΠΑΓΓΑΙΟ

Το Παγγαίο, αναφέρεται ως µεγάλο µεταλ-λευτικό κέντρο από πολλούς αρχαίους συγ-γραφείς ( Ηρόδοτο, Ευριπίδη, Θουκυδίδη, Ξενοφώντα ) αλλά και από πολλούς νεώτε-ρους συγγραφείς. Ο Στράβων µας λέει χαρακτηριστικά « Τοίδιο το Παγγαίο έχει µεταλλεία χρυσού καιαργύρου και όλη η περιοχή που βρίσκεταιστην πεδιάδα του Στρυµόνα έως τηνΠαιανία ».

ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΧΡΥΣΟΥ ΚΑΙ ΜΟΛΥΒ∆ΟΥ-ΑΡΓΥΡΟΥΣΤΗ ΘΑΣΟ

Εξέχουσα θέση στην αρχαία ελληνικήγραµµατεία έχουν τα µεταλλεία χρυσού τηςΘάσου και της « Σκαπτής Ύλης ». Ο Ηρό-δοτος και Θουκυδίδης αναφέρουν ότι ο ση-µαντικότερος παράγων του πλούτου και τηςανάπτυξης της Θάσου κατά την αρχαιό-τητα ήταν η « πρόσοδος από τα µεταλλείατης νήσου και της αντίπερα Θράκης », ηοποία ανέρχονταν την εποχή εκείνη σε 200 έως 300 Τάλαντα ετησίωςΟι έρευνες στη νήσο έδειξαν ότι η εκµετάλ-λευσή Pb-Ag-Au έλαβε χώρα για πάνω απόδύο χιλιετίες ( 500 πΧ – 1500 µΧ)12000 -15000 πΧ.

Ag

ΣΚΑΠΤΗ ΥΛΗ Το ερώτηµα σχετικά µε την ακριβή θέσητων µεταλλείων αυτών αναζητήθηκε καισυζητήθηκε επανειληµµένα από παλαιότε-ρους ερευνητές. Μερικοί υποστηρίζουνακόµη ότι τα µεταλλεία αυτά βρίσκονταιστο όρος Παγγαίο.Σύµφωνα µε τις συστηµατικές έρευνές µαςπιστεύουµε ότι ο Ηρόδοτος αναφερότανστην περιοχή βόρεια και ανατολικά τηςπόλης της Καβάλας, στην οροσειρά τηςΛεκάνηςΠράγµατι σε µία έκταση 100 τετρ.χιλ. εντο-πίζονται πάνω από 150 εµφανίσεις µεταλλεύ-µατος οι οποίες εκµεταλλεύτηκαν από τηνΠροϊστορική Εποχή έως και την Τουρκοκρα-τία, ιδιαίτερα όµως κατά την Κλασική Εποχή.

Η εκµετάλλευση ήταν προσανατολισµένη στηνεξόρυξη του πλούσιου σε χρυσό η σε µόλυβδοκαι άργυρο µεταλλεύµατος.

Argentite

ΣΚΑΠΤΗ ΥΛΗ - ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑ ΦΙΛΙΠΠΩΝΤο πόσο σηµαντικό µεταλλευτικό κέντρο ήταν η ευρύτερη περιοχή , µας δηλώνεικαι ο Στράβων ο οποίος αναφέρει χαρακτηριστικά: « Υπάρχουν πολλά µεταλλείαχρυσού στις Κρηνίδες όπου σήµερα βρίσκεται η πόλη Φίλιπποι, κοντά στο Παγγαίοόρος »Ο ∆ιόδωρος Σικελιώτης: « Ύστερα ήρθε ο Φίλιππος Β’ στην πόλη Κρηνίδες τηνοποία αύξησε σε πληθυσµό και τη µετονόµασε σε Φιλίππους και τα µεταλλεία χρυ-σού που ήταν εκεί λιτά και άδοξα έφτιαξε καινούρια ώστε να µπορεί να έχειπροσόδους πάνω από χίλια Τάλαντα »

ΜΕΤΑΛΕΙΑ ΑΡΓΥΡΟΥ-ΜΟΛΥΒ∆ΟΥ ΚΑΙ ΧΡΥΣΟΥΣΤΗ ΣΙΦΝΟ

Η εκµετάλλευση ευγενών µετάλλων στη Σίφνο αναφέρεται από τον Ηρόδοτο και τον Παυσανία.Η Σίφνος διατηρούσε ένα από τα µεγαλοπρεπέστερα θησαυροφυλάκια στους ∆ελφούς κατά τηναρχαιότητα. Μεταλλεία µολύβδου-αργύρου βρίσκονται στο κεντρικό

τµήµα και χρυσού στο νοτιοανατολικό τµήµα της Σίφ-νου.Με εξαίρεση το µεταλλείο του Αγ. Σώστη, τµήµα τουοποίου έχει βυθιστεί, όλα τα υπόλοιπα βρίσκονται σευψόµετρο 200 –700 µ.

Η εξόρυξη ήταν προσανατολισµένη κυρίως στα σώµαταγιαρουσίτη που ήταν πλούσιος σε µόλυβδο και άργυρο. Ο χρυσός βρίσκεται σε χαλαζιακές φλέβες και σιδηρο-µετάλλευµα.

Η εκµετάλλευση Pb-Ag άρχισε από την πρώιµη εποχήτου ορειχάλκου(3η χλ. πΧ.) και συνεχίστηκε την αρχαϊ-κή και κλασσική περίοδο ( 6ο και 5ο αιώνα πΧ.)

Prustite

Αγ.Σώστης

ΜΕΘΟ∆ΟΙ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΣΗ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΤΑΛΛΕΥΤΙΚΗΣ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

Μεγάλη σηµασία για τη χρονολόγησηυπόγειων εγκαταστάσεων αρχαίας µεταλ-λευτικής δραστηριότητας έχουν τα ίχνη, τα οποία διατηρήθηκαν µέχρι σήµερα σεπολύ καλή κατάσταση, σε ένα µεγάλοαριθµό µεταλλείωνΗ χρονολόγηση βασίζεται στα γεωµετρικάχαρακτηριστικά των εγκαταστάσεων, στηντεχνική εξόρυξης και προσπέλασης , στηχρήση των µεθόδων C14 , θερµοφωταύ-γειας και φασµατοµετρίας, καθώς και στηχρονολόγηση αρχαιολογικών ευρηµάτων

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΡΧΑΙΑΣΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΣ

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΑΡΧΑΙΩΝ ΣΤΟΩΝ

Κατά την κλασσική εποχή διακρίνου-µε δύο χαρακτηριστικές µορφές στο-ών: Την ορθογώνια και την τραπεζο-ειδή.Οι στοές της εποχής αυτής έχουνπλάτος 40 – 80 εκατ. και ύψος κατάµέσο όρο 90 εκατ.

ΦΡΕΑΤΙΑ - ΕΞΑΕΡΙΣΜΟΣΠαρόµοιες τοµές µε αυτές των στοών παρατηρούνταικαι σε φρεάτια, η λειτουργία των οποίων εξυπηρετού-σε την προώθηση του µεταλλεύµατος και παράλληλατις συνθήκες εξαερισµού στους χώρους του µεταλ-λείουΤα µεταλλεία διαθέτουν ακόµη κι σήµερα άριστοεξαερισµό

ΜΕΘΟ∆ΟΙ ∆ΙΑΝΟΙΞΗΣ –ΠΡΟΣΠΕΛΑΣΗΣΧρησιµοποιούνταν κυρίως δύο τρόποι προσπέλασης ιδιαίτερα γνωστοί απότο Λαύριο κατά την κλασσική περίοδο.Η κάθετος µέθοδος όπου το µέτωπο διαιρούνταν σε πέντε κάθετους τοµείςπλάτους 10-15 εκατ.. Η εργασία άρχιζε από τον αριστερό τοµέα και τελείω-νε στο δεξιό.Η οριζόντια µέθοδος όπου το µέτωπο διαιρούνταν σε τρεις οριζόντιουςτοµείς πάχους 30 εκατ.. Η εργασία άρχιζε από πάνω προς τα κάτω.

ΜΕΘΟ∆ΟΙ ΕΞΟΡΥΞΗΣΗ εξόρυξη του µεταλλεύµατος γινόταν µε τηµέθοδο των εξοφλήσεωνΟι αρχαίοι µεταλλωρύχοι ακολουθούσαν τοµεταλλοφόρο σώµαΜε την εξόρυξη του µεταλλεύµατος δηµι-ουργούνταν συχνά εκτενείς ακανόνιστοι χώ-ροι καθώς επίσης ένα λαβυρινθώδες σύστη-µα στοών

Οι διαστάσεις εξαρτώνται από το µέγεθοςτου µεταλλοφόρου σώµατος ( από ορισ-µένα εκατοστά έως 60Χ30Χ5 µ), ενώ τοµήκος ξεπερνούσε συχνά τα 350 µ.

ΕΠΙΠΕ∆Α ΕΞΟΡΥΞΗΣΣυνηθισµένο φαινόµενο ήταν όταντο µεταλλοφόρο στρώµα ήτανκεκλιµένο, η εκµετάλλευση ναγίνεται σε περισσότερα από έναεπίπεδαΣε θέσεις από ανώτερα σε κατώτε-ρα επίπεδα ή στην είσοδο σµιλευό-ταν κλιµακοστάσιο

ΚΛΙΜΑΚΟΣΤΑΣΙΑ

ΕΡΓΑΛΙΑ ΕΞΟΡΥΞΗΣΤα εργαλεία που χρησιµοποιούσανοι αρχαίοι για την εξόρυξη καιπροσπέλαση ήταν κυρίως το κοπί-δι και το σφυρί , η αξίνα και γιαµαλακό µετάλλευµα η τσάπα

ΙΧΝΗ ΕΡΓΑΛΙΩΝ ΕΞΟΡΥΞΗΣΊχνη εργαλείων εξόρυξης βρίσκει κανείς σε µέτωπα προσπέλασης και σε θέσηςαρχαίας εκµετάλλευσης

ΣΤΥΛΟΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣΓια τη στήριξη της οροφής οι αρχαίοιάφηναν στύλους ασφαλείας η έκαναντοιχία υποστύλωσης

ΤΟΙΧΕΙΑ ΥΠΟΣΤΥΛΩΣΗΣΓα την κατασκευή των τοιχίωνυποστύλωσης χρησιµοποιούσανκυρίως στείρο υλικό µέσα από τοµεταλλείο

ΦΩΤΙΣΜΟΣΟ φωτισµός γινόταν µε πυρσούς κυρίως όµως µελύχνους ελαίου οικιακής χρήσης από πηλό ή µολύβιΓια τους λύχνους έσκαβαν κοιλώµατα στο πέτρωµαή κατασκεύαζαν θέσεις από πηλό

ΣΥΣΤΗΜΑ ΑΠΟΣΤΡΑΓΓΙΣΗΣ –ΑΝΤΛΗΣΗΣ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ∆ΑΤΩΝ

Για την αποστράγγιση ή την άντλησητων υπόγειων υδάτων οι αρχαίοιχρησιµοποιούσαν αύλακες, πήλινουςαγωγούς ή κεραµίδια καθώς επίσηςσυστήµατα καναλιών.Τα υπόγεια ύδατα συχνά διοχετεύον-ταν σε χώρους εξόρυξης οι οποίοι δενχρησιµοποιούνταν πλέον.

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΟΣ

Σηµαντικό είναι ότι έξω από αρχαίαµεταλλεία βρίσκουµε συνήθως πολύλίγο και γενικά µικρούς σωρούς εξο-ρυγµένου υλικού, παρόλο που οι χώ-ροι εξόρυξης στο µεταλλείο συχνάείναι τεραστίων διαστάσεων.Αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονόςότι η προετοιµασία και συχνά έναςπρώτος εµπλουτισµός γινόταν µέσαστο µεταλλείο. Το στείρο υλικό το χρησιµοποιούσανστην κατασκευή των τοιχίων υποστύ-λωσης αλλά και για να καλύψουν καινα κλείσουν επιµελώς χώρους που δενχρησιµοποιούσαν πλέον.Με τον τρόπο αυτό απόφευγαν τοδύσκολο έργο µεταφοράς του στείρουυλικού και παράλληλα γινόταν και ηαποκατάσταση του διανοιγµένουχώρου.Αυτό αρχικά είχε θρησκευτικά αίτια, για να εξυγιάνουν και να απαλύνουντις πληγές της θεότητας της γης.

ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΟΣ

Λιµενάρια

Αρχαίο ΜεταλλείοΒούβες

Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΗΜΕΡΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΜΕΘΟ∆ΟΙ ΑΠΟΛΗΨΗΣ

Η απόληψης προσχωµατι-κού χρυσού γινόταν µε τηγνωστή µέθοδο έκπλυσηςµε το σκαφίδιο. Ακολουθούσε χύτευση τουβαριού κλάσµατος εφόσονήταν απαραίτητο.Συχνά γινόταν επιτόπουπροσθήκη χαλκού στοτήγµα η/και αργύρου.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗ: ΜΕΘΟ∆ΟΙ ΑΠΟΛΗΨΗΣ

Για σιδηροµετάλλευ-µα ακολουθούσαν οιαρχαίοι την ίδια µέθο-δο µετά από θραύσηκαι άλεσµα του µεταλ-λεύµατος.

ΑΡΧΑΙΑ ΕΚΜΕΤΑΛΛΕΥΣΗΜΕΘΟ∆ΟΙ ΑΠΟΛΗΨΗΣ

Για την απόληψη αργύρουη/και χρυσού από πολυµε-ταλλικά µεταλλεύµατα ηπαρουσία λιθάργυρου µαςδείχνει ότι εφαρµοζόταν ηµέθοδος της κυπέλλωσης.

Ag

Ag

Λιθάργυρος

ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΙΣΤΙΑΑΡΧΑΙΩΝ ΠΗΓΩΝ ΚΑΙ

ΠΑΡΑ∆ΟΣΗΣ

Πράγµατι τα αρχαία µεταλλεία χρυ-σού εντοπίζονται στην τοποθεσίαΠαλαιοχώρι σε υψόµετρο από 200 έως 600 µετρων µεταξύ Κοινύρωνκαι Αινύρων ( σηµερινή ποταµιά ) απέναντι από τη Σαµοθράκη, όπωςακριβώς περιγράφει ο Ηρόδοτος

ΧΩΡΟΥ ΚΑΛΕΟΜΕΝΟΥ

ΙΣΟΤΟΠΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΗΓΗ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ

0.0526

0.0528

0.0530

0.0532

0.0534

0.0536

0.0538

0.0540

2.0500 2.0550 2.0600 2.0650 2.0700 2.0750 2.0800 2.0850 2.0900

208/206

204/

206

Σκουριές

Σίφνος

Θάσος

Λαύριο

Χαλκιδική

Ier-I29

Oly-77 Oly-6

Oly-88Oly-82

Oly-186

Kyp-Pb-1

Oly-38

Oly-15a

Pel-95/172

AGK 4552

AGK 4639

Pel 95/248

Ier-I1

AGK 6120

ΙΣΟΤΟΠΙΚΗ ΣΥΣΤΑΣΗ Pb ΜΕΤΑΛΛΕΥΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ

BG 2

BG 1

BG 3

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗΣΑΣ