Γράφουν | Ι. Βιδάκης, Α. Αλ Ομπέιντ, Γ. Μπάλτος1

Ιστορικά η Βρετανία το 1911 έλαβε την απόφαση για πετρελαιοκίνηση του στόλου της προκειμένου να μπορεί να αντιμετωπίσει το αυξανόμενο πολεμικό ναυτικό της γεωπολιτικής της αντιπάλου Γερμανίας – (αλλαγή από το ενεργειακά ασφαλές Ουαλικό κάρβουνο στο ασταθές Περσικό πετρέλαιο). Όμως ή ίδια δε διέθετε αυτονομία, (εγχώριες πηγές πετρελαίου), όπως για παράδειγμα οι ΗΠΑ. Συνεπώς, έκτοτε διάρθρωσε και διαμόρφωσε την εξωτερική και διπλωματική πολιτική της με κύριο άξονα τη διασφάλιση της πρόσβασής της σε ενεργειακούς πόρους άλλων χωρών, έως το 1973 οπότε έγινε κατορθωτή η εμπορική εκμετάλλευση των κοιτασμάτων της Βόρειας Θάλασσας. Ωστόσο η ταχεία εξάντληση των αποθεμάτων της σε συνδυασμό με κάποιες ιδεοληπτικές εσφαλμένες αποφάσεις της πολιτικής ηγεσίας της, την φέρουν να κινδυνεύει να μεταπέσει από την κατηγορία της μεγάλης Ευρωπαϊκής δύναμης, με αξιώσεις μάλιστα επικυριαρχίας σε επιμέρους ζητήματα και περιοχές, σε ένα κράτος ελλειμματικό σε ενέργεια. Ως αποτέλεσμα, το παράδειγμά της είναι άκρως διδακτι-κό: στα ζητήματα της γεωπολιτικής και της γεωενέργειας τυχόν σφάλματα προβάλλονται και αναδεικνύονται σε μακροπρόθεσμη βάση, με οδυνηρό τρόπο. Βέβαια ενδιαφέρουσα αναμένεται να είναι η αντίδραση της Γηραιάς Αλβιώνας σ́ αυτό το ενδεχόμενο – διαθέτει πλούσια εμπειρία από το παρελθόν, όπου κατόρθωσε να ελέγχει ποσότητες πετρελαίου που είχε ανάγκη, χωρίς η ίδια να αποτελεί πετρελαιοπαραγωγό χώρα.

ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012106 |

Η ΒρΕΤανΙΚΗ ΕνΕργΕιακΗ ΠολιτικΗΔιαμορφώνΕι τΗ μΕσΗ ανατολΗ

Μέρος Α’

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012 107|

σ το κείμενο αυτό εξετάζεται διαχρονικά η επίδραση της βρετανικής ενεργειακής πολιτικής στη διαμόρφωση του χάρτη της

ευρύτερης Μέσης Ανατολής και επισημαίνονται τα σημαντικότερα στοιχεία και χαρακτηριστικά.

ιστορικΗ αναΔρομΗΗ ενεργειακή πολιτική ενός κράτους καθορί-

ζεται κυρίως από τα εθνικά του συμφέροντα, που με τη σειρά τους προσδιορίζονται πρώτιστα από τις ανάγκες του. Έτσι, μια χώρα μπορεί να: i. καταναλώνει ενέργεια, την οποία να εισάγει

όταν οι δικές της πηγές δεν αρκούν για να την καλύ ψουν.

ii. παράγει ενεργειακούς πόρους, τους οποίους να διοχετεύει σε ξένες αγορές στο μέτρο που υπερκαλύπτουν την εγχώρια ζήτηση.

iii. διαμετακομίζει – μεταφέρει υδρογονάνθρα-κες, [μέσω της επικράτειας (αγωγοί) και της σημαίας της, (εμπορικός στόλος)].

α. 1907- 1911Ο όμιλος “Royal Dutch Shell” ιδρύθηκε το Φε-

βρουάριο του 1907. Η ολλανδική εταιρεία “Royal Petroleum” και η “Shell Transport and Trading Company Ltd” του Ηνωμένου Βασιλείου, συγ-χώνευσαν τις δραστηριότητές τους προκειμέ-νου να μπορέσουν να ανταγωνιστούν σε πα-γκόσμιο επίπεδο, την τότε κυρίαρχη αμερικανική εταιρεία πετρελαίου “Standard Oil” του John D. Rockefeller. Οι όροι της συγχώνευσης απέ-διδαν το 60% της ιδιοκτησίας του ομίλου στον ολλανδικό βραχίονα και 40% στους Βρετανούς (Μπακανάκης, 2010, σελ. 301-303). Σημειώνε-ται ότι ο Ροκφέλερ επιχείρησε να εξαγοράσει τη “Royal Petroleum”, αλλά ο Ολλανδός πρόεδρός της Ντέτερντινγκ (Henri Deterding) αρνήθηκε. Ο τελευταίος, για να αντεπε ξέλθει στην έλλειψη κε-φαλαίων και στις ανάγκες θαλάσσιας μεταφοράς του πετρελαίου (από τις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες – την Ινδονησία, όπου η εταιρεία δραστη-ριοποιείτο), συνεταιρείσθηκε τελικά με την προ-αναφερομένη ναυτι λιακή επιχείρηση της Άπω Ανα τολής. Επρόκειτο για εται ρεία μεταφοράς και εμπορίας οστράκων, από τα οποία και ονομάστη-κε “Shell”. Ιδρυτής της ήταν ο Εβραίος Μάρκο Σάμιουελ. Δεν είχε μεγάλα κε φάλαια, ούτε σπου-δαία πλοία για τη μεταφορά πετρελαίου που χρει-αζόταν ο Ντέτερντινγκ. Ωστόσο, τα κεφάλαια και τα σκάφη της είχαν ένα πλεονέκτημα: στεγάζο-νταν κά τω από την αγγλική σημαία. Για την εποχή εκείνη, που είχε διαδοθεί η χρήση του μαζούτ για

θέρμαν ση και άρχισε και η πετρελαιοκίνηση των πλοίων, ήταν το ισχυρότε ρο κράτος του κόσμου (Βρετανική Αυτοκρατορία), η οποία στήριζε την ισχύ της στη ναυτική της δύναμη.

από το πετρέλαιο και για το πετρέλαιο ξε­κίνησε ο έντονος αγώνας κυριαρχίας μεταξύ του συνασπισμένου σε ισχυρά τραστ μεγάλου κεφαλαίου με επεμβάσεις και των κυβερνή­σεων. Η Βρετανία δεν διέθετε πετρελαιοπηγές και υποστήριξε τον Ντέτερντινγκ3 και τον όμιλό του. Τον συνέδραμε με όλα τα μέσα για να αντιμετωπί-σει την πετρελαϊκή αυτοκρατορία του Ροκφέλερ. Η εξισορ ρόπηση δυνάμεων στον ακήρυκτο πόλεμο του πετρελαίου έκανε το Λονδίνο να ανασάνει. Εί-ναι χαρακτηριστική η εξάπλωση της “Royal Dutch” στη Ρουμανία (1906) και στη συνέχεια της “Royal Dutch Shell Group” στη Ρωσία (1910), στην Αίγυ-πτο (1911), στις ΗΠΑ, (1912 και 1915), στην Οθω-μανική αυτοκρατορία (συμμετέχει με 25% στην Turkish Petroleum Company το 1912), στη Βενε-ζουέλα (1913), στο Τρινιντάντ (1914), στο Μεξικό (1918). Ο ναύαρχος Fisher, με εν θουσιασμό ανα-κοίνωσε: «στη Ρουμανία, στην Καλιφόρνια, στον Καύκασο, ο Ντέτερντινγκ έχει τον απόλυτο έλεγ-χο των σχετικών προς το πετρέλαιο υποθέσεων». Ήδη από το 1882 ευρισκόμενος στην αίγυπτο, ο Βρετανός Πλοίαρχος John Fisher υποστήρι­ξε σθεναρά τη χρήση πετρελαίου αντί κάρβου­νου στο βρετανικό πολεμικό στόλο. Υποστήριζε ότι η επιχειρησιακή ικανότητα του στόλου άμεσα θα αυξανόταν κατά 50%, (ευελιξία, μειωμένη εφο-

διαστική εξάρτηση, εξοικονόμηση μάχιμου προ-σωπικού) – ωστόσο αντιμετωπίστηκε αρχικά από τους προϊσταμένους του με αδιαφορία. το 1904 ο Fisher αναλαμβάνει στο Βρετανικό ναυαρ­χείο διοικητής και επιχειρεί να εφαρμόσει τις ιδέες του – λόγω της εμμονής του στη χρήση του πετρελαίου, αποκαλείται από τους συνα­δέλφους του: “oil maniac”.

Συγκροτείται η Επιτροπή Πετρελαϊκού Καυ-σίμου (Fuel Oil Committee), το Νοέμβριο του 1904, ενώ οι πλέον σημαντικές αποδείξεις της μεταστροφής και της ενίσχυσης αυτής της πολι-τικής σε μια ακραιφνή εμποριοκρατική (μερκα-ντιλιστική) κατεύθυνση ήταν:

i. Η απόφαση του 1904 του Βρετανικού Υπουρ-γείου Αποικιών (Colonial Office), με την οποία απαγορευόταν η πλειοψηφική μερίδα μετοχών σε κοινοπραξία που θα ιδρυόταν στην αυτο-κρατορική επικράτεια για εξερεύνηση και εκ-μετάλλευση πετρελαίων από μη-Βρετανούς υπηκόους.

ii. Η διασφάλιση του γεγονότος ότι η πλέον ελ-πιδοφόρος επιχείρηση εκμετάλλευσης νέων πετρελαϊκών αποθεμάτων ανατολικά του Σου-έζ, (στην περιοχή του σημερινού νοτιοδυτικού Ιράν), θα παρέμενε υπό τον έλεγχο των βρετα-νικών συμφερόντων, παρά το γεγονός ότι αυτή η περιοχή βρισκόταν εκτός των επίσημων δι-οικητικών ορίων της αυτοκρατορίας. το συγκεκριμένο ιστορικό επεισόδιο απο­

τέλεσε την πρώτη έκφραση της βρετανικής πετρελαϊκής διπλωματίας σε μια χώρα όπου μετά από μισό αιώνα, η εθνικοποίηση της εν λόγω πετρελαϊκής επένδυσης από τον πρω­θυπουργό Mossadeq θα σηματοδοτούσε την αρχή του τέλους της Βρετανίας ως αυτόνομης μεγάλης Δύναμης στην περιοχή της ευρύτε­ρης μέσης ανατολής. Αναλυτικότερα, η καρ-κινοβατούσα εταιρεία εξερεύνησης πετρελαίου από το 1901 στο νοτιοδυτικό Ιράν, που ελεγχόταν από την “First Exploration Company”, του Αυ-στραλού επιχειρηματία William Cox D›Arcy, είχε αρχίσει να αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα ρευστότητας. Η Επιτροπή Πετρελαϊκού Καυσί-μου διασφάλισε την υποστήριξη του Ναυαρχείου

ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ξΕΚΙΝΗΣΕ Ο ΕΝΤΟΝΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΚΥΡΙΑΡχΙΑΣ ΜΕΤΑξΥ ΤΟΥ ΣΥΝΑΣΠΙΣΜΕΝΟΥ ΣΕ ΙΣχΥΡΑ ΤΡΑΣΤ ΜΕΓΑΛΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΜΕ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΝ.

αριστερά: ο ολλανδός Χένρι ντέτερντινγκ, ιδρυτής και πρόεδρος της Royal Dutch Shell.

Δεξιά: Η ιστορική έδρα της Royal Dutch Shell στη Χάγη.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012108 |

και του Υπουργείου Εξωτερικών για τη διάσωσή της. To Βρετανικό ΥΠΕξ στην αρχή εμφανιζό-ταν διστακτικό να υποστηρίξει την εταιρεία, στη συνέχεια όμως διέβλεψε τον κίνδυνο ελέγχου της από εχθρικά συμφέροντα, στην κρίσιμη γε-ωστρατηγική περιοχή του Περσικού Κόλπου. Ο υπουργός Εξωτερικών, Lord Lansdowne, είχε ανακοινώσει στη Βουλή των Κοινοτήτων από τον Μάιο του 1903 ότι: «η βρετανική κυβέρνηση θα θεωρούσε τη δημιουργία μίας ναυτικής βά­σης ή ενός οχυρωμένου λιμένα στην περιοχή του Περσικού κόλπου από οποιαδήποτε άλλη δύναμη ως μια εξαιρετικά σοβαρή απειλή για τα βρετανικά συμφέροντα, στην οποία και θα αντιστεκόταν μετά βεβαιότητας και με όλα τα μέσα στη διάθεση της». Ωστόσο η απόρριψη της αίτησης δανεισμού του D’Arcy από τον Υπουργό Οικονομικών Austen Chamberlain στα τέλη του 1903, τον ανάγκασε να αναζητήσει τη χρηματο-πιστωτική υποστήριξη από γαλλικά (μέσω των Rothchilds) και αμερικανικά κεφάλαια (μέσω της Standard Oil).

Ο διορισμός του Fisher ως επικεφαλής του ναυαρχείου έμελλε να περισώσει την εταιρεία του D’Arcy, για την υποστήριξη των βρετανικών συμφερόντων, καθώς κορυφωνόταν ο αγγλο-γερμανικός ναυτικός ανταγωνισμός. Η μεθόδευ-ση με την οποία οργανώθηκε αυτή η διάσωση αποτέλεσε απότοκο του προσανατολισμού, του επιτελικού σχεδιασμού και της πολιτικής επιμο-νής αρκετών φορέων: πρωτίστως, του βρετανι-κού ναυαρχείου, υπό τους Pretyman και Fisher για καθαρά επιχειρησιακούς λόγους και δευ-τερευόντως των Υπουργείων Εξωτερικών και Αποικιακών Υποθέσεων για τους γεωπολιτικούς λόγους που αποκρυσταλλώνονται στην προανα-φερθείσα διακοίνωση του Lansdowne (Τσακίρης, 2008, σελ. 271).

Αρχικά εξασφαλίστηκε ότι ο D’Arcy δεν θα προχωρούσε σε συνεννόηση με μη βρετανικά συμφέροντα, ενώ το Ναυαρχείο θα αναλάμβα-νε τη συγκρότηση ενός επονομαζόμενου «συν-δικάτου πατριωτών» – μια κοινοπραξία συμφε-ρόντων, για τη λειτουργία της εταιρείας (Yergin,

1992, σελ. 141). Ο εκατομμυριούχος Lord Strathcona πείστηκε να αναλάβει την προεδρία του «συνδικάτου» ενώ ασκούσε ήδη καθήκοντα προέδρου της βρετανικής εταιρείας πετρελαίου Burmah Oil (με έδρα την Γκλασκώβη), η οποία δραστηριοποιείτο από το 1886 στις παρυφές των Βρετανικών Ινδιών, αναπτύσσοντας ένα δίκτυο διανομής κηροζίνης. Ως το 1904, λόγω της επί-σημης ενσωμάτωσης της Μπούρμας (Βιρμανίας) στην κτήση των Ινδιών το 1885, η εταιρεία είχε θεωρηθεί ασφαλής και της παραχωρήθηκε συμ-βόλαιο τροφοδοσίας του βρετανικού ναυτικού. Οι μέτοχοί της έλαβαν επιπλέον ως εξασφάλιση της επένδυσής τους, «τη διαβεβαίωση – κατόπιν προτροπής του Ναυαρχείου – από το Βρετανι-κό ΥΠΕξ, ότι η Περσία θα μπορούσε να θεωρη-θεί ως περιοχή υπό τη βρετανική προστασία». Ως τον Μάιο του 1905 η πίεση του Ηνωμένου Βασιλείου απέδωσε και μία νέα κοινοπραξία, η “Concessions Syndicate Ltd”, ανέλαβε την εκμε-τάλλευση της εκχώρησης του D’Arcy, βρίσκοντας στην επόμενη διετία σημαντικά κοιτάσματα, με-

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012 109|

ΒρΕτανικΗ ΕνΕργΕιακΗ ΠολιτικΗ

τονομαζόμενη το 1909 σε «Anglo-Persian» (με έδρα το Λονδίνο), αποτελώντας μέχρι την κρα-τικοποίησή της το 1914, τη μοναδική βρετανικά ελεγχόμενη αξιόλογη πηγή εφοδιασμού του αυ-τοκρατορικού ναυτικού.

Ποσοτικά αυτή η ενεργειακή πηγή δεν ήταν επαρκής για τις ανάγκες των Βρετανών. Το πε-τρέλαιο που βρισκόταν υπό τον έλεγχο της Βρε-τανίας αντιστοιχούσε μόλις στο 2,5% της παγκό-σμιας παραγωγής για το 1912. Οι ΗΠΑ ήλεγχαν το 63,3%, η τσαρική Ρωσία το 19,4% και το Μεξι-κό, που τελούσε υπό το δόγμα Μονρόε, το 4,7%. Όταν ξέσπασε ο πόλεμος, η ηγεμονική θέση των ΗΠΑ παράμενε ακλόνητη, καθώς ήλεγχε το 65% της παγκόσμιας παραγωγής, η Ρωσία το 18%, το Μεξικό το 6,4%, η Ρουμανία το 3,1%, οι Ολλανδι-κές Ινδίες (που αποτελούσαν τη βάση κυριαρχίας της “Royal Dutch/Shell”) το 2,79%, και μόλις το 0,7% αφορούσε την επένδυση της Anglo-Persian στη νοτιοδυτική Περσία. Εκτός αυτού, ο βρετανι-κός επιτελικός σχεδιασμός, όπως και των υπο-λοίπων Μεγάλων Δυνάμεων που βρίσκονταν στα πρόθυρα του Α΄ Π.Π. θεωρούσε ότι η στρατηγική χρησιμότητα του πετρελαίου περιοριζόταν απλά και μόνο στον τομέα των πολεμικών ναυτικών επιχειρήσεων.

Το Βρετανικό Ναυαρχείο και το ΥΠΕξ πέτυχαν να διασφαλίσουν τον έλεγχο στη νοτιοδυτική Περ-σία, ως απόρροια της ιρανικής επανάστασης του 1906 και της Ρωσο-Βρετανικής Entente (Συνθή-κη Αγ. Πετρούπολης, Αύγουστος 1907). Ωστόσο, εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις λειτούργησαν ανα-σταλτικά στην ολοκλήρωση της εφαρμογής του σχεδίου για την πλήρη πετρελαιοκίνηση του στό-λου και των υπερ-θωρηκτών τύπου Dreadnought. Αναλυτικότερα, οι εκλογές του Δεκεμβρίου 1905 ανέδειξαν στην κυβέρνηση τους Φιλελευθέρους, με περισσότερο ουδετερόφιλη στρατηγική έναντι της Γερμανίας και πρόγραμμα μείωσης εξοπλι-σμών για κοινωνική πολιτική. Η Επιτροπή Πετρε-λαϊκού Καυσίμου διαλύθηκε στις αρχές του 1906. Οι οικονομολόγοι της κυβέρνησης Asquith, μετά το 1908, κατέβαλλαν κάθε προσπάθεια για να κα-ταπολεμήσουν το εκτεταμένο αλλά πολυδάπανο ναυτικό πρόγραμμα του Fisher. Όπως χαρακτηρι-στικά επισημαίνει ο Yergin: «Ο Churchill και ο Lloyd George υπερασπίστηκαν μία Αγγλο-Γερμανική ναυτική συμφωνία ως ένα μέσο για να περιορί-σουν τις πιστώσεις του ναυτικού και να εξοικονο-μήσουν κονδύλια για την [ενίσχυση] της κοινωνι-κής μεταρρύθμισης», (Yergin, 1992, σελ. 153). Ο Fisher τελικά αποστρατεύεται το 1910.

Ωστόσο με τη νέα Συντηρητική κυβέρνηση του Νοεμβρίου του 1911, το Ναυαρχείο κατόρ-θωσε να ολοκληρώσει τα σχέδιά του: χρήση πε­τρελαίου στα πολεμικά πλοία και σε πρώτο στάδιο παραγγέλθηκαν πέντε πετρελαιοκί­νητα θωρηκτά μεγάλου εκτοπίσματος. Τι προ-κάλεσε αυτήν την αλλαγή πολιτικής, που άρχισε ήδη να εφαρμόζεται πριν από την κατάρρευση της κυβέρνησης Asquith, μέσω του διορισμού του

Churchill, ως ανώτατου πολιτικού προϊσταμένου του ναυαρχείου; Το Σεπτέμβριο του 1911 ο νεο-διορισμένος Churchill, ένας από τους ηγέτες των «φιλελεύθερων οικονομιστών», προσχώρησε πλήρως στην πολιτική του συνταξιοδοτηθέντος κατά το προηγούμενο έτος, ναυάρχου Fisher. Η αποφασιστική καμπή για την ανάδειξη της στρατηγικής χρησιμότητας του πετρελαίου ως κυρίαρχου τροφοδότη του βρετανικού στόλου φέρεται να εντοπίζεται στα γεωστρατηγικά αίτια της Β΄ μαροκινής κρίσης του Agadir το καλοκαίρι του 1911 (χριστοδουλίδης, 1997, σελ. 405-410): η απονενοημένη επίδειξη ισχύος του γερμανικού ναυτικού μέσω της αποστολής της κανονιοφόρου «Πάνθηρας» στο μαροκινό λι-μένα, πέτυχε να συσπειρώσει το σύνολο του αντι-γερμανικού συνασπισμού στο Λονδίνο, υπογραμ-μίζοντας το μέγεθος της Γερμανικής πρόκλησης και της ενδεχόμενης απειλής για τη βρετανική θαλασσοκρατία.

Όπως τόνισε ο Churchill στα απομνημονεύμα-τά του για τον Α΄ Π.Π. για τη σπουδαιότητα της γερμανικής ναυτικής απειλής: «Το σύνολο των τυχών της φυλής και της Αυτοκρατορίας μας ...το σύνολο του πλούτου που έχει συσσωρευ-θεί κατά τη διάρκεια τόσων αιώνων θυσίας και επιτευγμάτων, θα χαθεί, θα εξαλειφθεί εντελώς και ολοκληρωτικά, εάν αδυνάτιζε η ναυτική μας

ανωτερότητα». Το βασικό αντεπιχείρημα – όπως παραδέχθηκε και ο Churchill σε δημόσια διαβού-λευση στη Βουλή των Κοινοτήτων τον Μάρτιο του 1912, εντοπιζόταν στο ότι, σε αντίθεση με τις ΗΠΑ, οι Βρετανικές νήσοι αλλά και ολόκληρη η Βρετανική Αυτοκρατορία δεν διέθεταν ουσια-στικά αποθέματα πετρελαίου. Τα επιχειρησιακά ωστόσο πλεονεκτήματα που διασφάλιζε για τα πολεμικά σκάφη η καύση πετρελαίου ήταν συ-ντριπτικά ανώτερα από το πολιτικό ρίσκο που συνεπαγόταν η παραγωγή του σε μακρινά και εν-δεχομένως εχθρικά περιβάλλοντα, όπως ο Περ-σικός Κόλπος (Τσακίρης, 2008, σελ. 274).

Β. 1912-1923ο Churchill στη συνέχεια (ιούλιος 1912),

ίδρυσε την πρώτη επίσημη κρατική επιτροπή «ενεργειακής ασφαλείας» στην ιστορία, υπό τον γνωστό από τα προαναφερθέντα, ναύ­αρχο Fisher. Η Βασιλική Επιτροπή Πετρε­λαίου υποστήριξε το ίδιο έτος την πρόταση του Churchill για την πετρελαιοκίνηση του στόλου και έλαβε έγκριση από την κυβέρ­νηση για την: i. υλοποίηση του μεγαλύτερου έως τότε εξοπλι-

στικού προγράμματος στην ιστορία του βρε-τανικού ναυτικού (1912-1914), με την κατα-σκευή έξι πετρελαιοκίνητων dreadnoughts,

αριστερά: ο ναύαρχος σερ τζον φίσερ, Πρώτος Θαλάσσιος λόρδος, μαχητικός υποστηρικτής της πετρελαιοκίνησης του βρετανικού στόλου μάχης.

απέναντι: τα 5 θωρηκτά κλάσης QUEEN ELIZABETH τύπου “Dreadnought” ήταν τα πρώτα πλήρως πετρελαιοκίνητα πλοία μάχης.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012110 |

ΒρΕτανικΗ ΕνΕργΕιακΗ ΠολιτικΗ

ii. δημιουργία του πρώτου στρατηγικού αποθε-ματικού πετρελαίου, τεσσάρων ετών για τις ανάγκες του στόλου,

iii. άμεση εξαγορά του 51% της “Anglo-Persian”, από το βρετανικό δημόσιο στις 20 Μαΐου 1914, πρώτη άμεση επένδυση του δημοσίου εκτός της βρετανικής αυτοκρατορίας. Τον επόμε-νο μήνα δόθηκε η αφορμή για το ξέσπασμα του Α΄Π.Π.για τη Βρετανία, λόγω της απουσίας εγ­

χώριων πηγών πετρελαίου, η μέγιστη δυνα­τή διαφοροποίηση των εναλλακτικών πηγών εισαγωγής, αποτελούσε το βασικότερο μέσο για την ικανοποίηση των ενεργειακών ανα­γκών ασφαλείας του στόλου της αυτοκρατο­ρίας. Όπως το έθεσε ο Churchill, «δεν μπορού-με να εξαρτιόμαστε σε μία μόνο ποιότητα, σε μία μόνο διαδικασία, σε μία μόνο χώρα, σε μία μόνο δίοδο [εισαγωγής] και σε ένα μόνο πεδίο [παρα-γωγής]. Ασφάλεια και βεβαιότητα στο πετρέλαιο βρίσκονται στην ποικιλία και μόνον στην ποικιλία. Στόχος μας είναι να εισάγουμε το πετρέλαιο μας, στο μέτρο του δυνατού, από πηγές υπό βρετα-νικό έλεγχο ή επιρροή, και κατά μήκος εκείνων των ωκεάνιων δρόμων, τους οποίους μπορεί να προστατεύσει το ναυτικό μας με τη μεγαλύτερη δυνατή ευκολία και ετοιμότητα».

Ο Churchill, ως υπουργός του Ναυτικού, το-

ποθέτησε κεφά λαια του Ναυαρχείου σε πετρελα-ϊκές εταιρείες, σκανδαλίζοντας τους πολιτικούς της χώρας του. Δικαιώθηκε όμως γιατί σε λίγο άρχισε ο Α΄ Π.Π. στο τέλος του οποίου ο Βρε-τανός ΥΠΕξ λόρδος Κώρζον, ισχυρίστηκε ότι οι Σύμμαχοι έφθα σαν σε νίκη «πλέοντες στα κύ ματα ενός ωκεανού πετρελαίου».

Στον Α΄ Π.Π. το Λονδίνο μερίμνησε, από το Νοέμβριο του 1914, για την κατάληψη της Βα-σόρας και του σημερινού νοτίου Ιράκ. Αποστο-λή ήταν η εξασφάλιση του στρατηγικού αποθέ-ματος του βρετανικού στόλου στο Abadan από ενδεχόμενη γερμανο-οθωμανική προέλαση, και η υπεράσπιση των θέσεων αυτών κατά τις οθω-μανικές επιθέσεις την άνοιξη του 1915. Στις 15 Απριλίου 1915, το Λονδίνο επιχείρησε να αναλά-βει τον έλεγχο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (και με αυτόν την κυριαρχία στις Αραβικές περι-οχές), πλήττοντας ευθέως την Κωνσταντινού-πολη, προλαμβάνοντας τους Ρώσους, (απόβαση σε ένα μικρό κόλπο, στη χερσόνησο της Καλλί-πολης – Anzac Cove). Η εκστρατεία κατέληξε σε αδιέξοδο με την αποχώρηση των δυνάμεων στα τέλη του έτους.

Η Βρετανία δεν πτοείται και στο υφιστάμενο πλαίσιο εντάσσεται πλέον η μυστική συμφω-νία των Sykes–Picot4. Συνομολογήθηκε στις 16 Μαΐου 1916 μεταξύ των κυβερνήσεων του

Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας, με τη σύμφωνη γνώμη της τσαρικής Ρωσίας, που καθόριζε τις αντίστοιχες σφαίρες επιρροής και ελέγχου τους στη Μέση Ανατολή, μετά την ανα-μενόμενη κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτο-κρατορίας. Σημειώνεται ότι η αρχική γεωπολι-τική προσέγγιση των Βρετανών στην κατανομή των περιοχών, τους παρακίνησε να αποδώσουν τα εδάφη της Μοσούλης (σημερινό Βόρειο Ιράκ) στη Γαλλία. Προστασία της κυριαρχίας τους από «ενδιάμεση» Γαλλική περιοχή, ώστε να μην συ-νορεύουν με τον γεωστρατηγικό τους αντίπαλο, την αυτοκρατορική Ρωσία. (Σημειώνουμε σ΄ αυτό το σημείο ότι ήδη από το 1904, ο Βρετα-νός Halford John Mackinder είχε δημοσιεύσει τη γεωπολιτική θεωρία του για τη heartland, ενώ από τον Ιανουάριο του 1910 είχε εκλεγεί μέλος του Κοινοβουλίου και συνεπώς μπορού-σε να ασκήσει επιρροή στη διαμόρφωση της Βρετανικής πολιτικής).

Ωστόσο, δεν είχαν υπολογίσει τα πετρέλαια της Μοσούλης. Νωρίτερα βέβαια οι Βρετανοί είχαν φροντίσει να ενθαρρύνουν τους Άραβες να επαναστατήσουν εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. (Παρατεταμένη ανταλλαγή επι-στολών μεταξύ του Sharif της Μέκα, Husayn bin Ali και του Sir Henry McMahon5, Βρετανού Ύπατου Αρμοστή στην Αίγυπτο, στο διάστημα

Ο CHuRCHiLL ΩΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΕ ΚΕΦΑΛΑΙΑ ΤΟΥ ΝΑΥΑΡχΕΙΟΥ ΣΕ ΠΕΤΡΕΛΑϊΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ, ΣΚΑΝΔΑΛΙζΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ ΤΗΣ χΩΡΑΣ ΤΟΥ, ΔΙΚΑΙΩΘΗΚΕ ΟΜΩΣ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΑΡξΗ ΤΟΥ Α' Π.Π.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012 111|

14 Ιουλίου 1915 έως 30 Ιανουαρίου 1916, σχε-τικά με το μελλοντικό καθεστώς των Αραβικών ασιατικών εδαφών. Δήλωναν ότι οι Άραβες θα επαναστατήσουν σε συμμαχία με το Ηνωμένο Βασίλειο και σε αντάλλαγμα θα αναγνωριστεί η ανεξαρτησία τους). Η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε παρασυρθεί επιτήδεια από το Λονδίνο στο να συμμαχήσει με τους Γερμανούς, το καλοκαί-ρι του 1914. Η πολιτική τους αφορούσε στην εξασφάλιση της βρε τανικής επικράτησης στη μέση ανατολή με τα κοιτά σματα πετρελαίου. Όταν, μετά τη Ρωσική Επανάσταση του 1917, οι Μπολσεβίκοι κατήγγειλαν τη μυστική διπλωμα-τία και δημοσιοποίησαν και τη συμφωνία των Sykes–Picot, οι Άραβες έμαθαν ότι είχαν προ-δοθεί. Το Λονδίνο υπερβαίνοντας την αμηχανία του, κατέστησε την κατάκτηση των πετρελαϊκών αποθεμάτων της Μοσούλης –και συνεπαγόμενα του βορείου Ιράκ– σε «πολεμικό στόχο πρώτου βαθμού», (αφού δεν κινδύνευε πλέον να συνο-ρεύει με τους Ρώσους), αν και βάσει συμφωνίας

τα είχαν παραχωρήσει στους Γάλλους. Ακολούθησε η διακήρυξη του ΥΠΕξ Μπάλ-

φουρ (Balfour - Νοέμβριος 1917). Ήταν μια δι-πλωματική επιστολή προς τον Walter Rothschild, ηγέτη της βρετανικής εβραϊκής κοινότητας, σχε-τικά με τη διαμόρφωση προσδοκιών για τη μελ-λοντική συγκρότηση ενός εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη6. Τον Αύγουστο του 1918, ο Balfour τόνισε ότι η Βρετανία πρέπει να είναι το «κατευθυντήριο πνεύμα» στη Μεσοποταμία, ώστε να παρέχεται ένας βασικός πόρος που η Βρετανική Αυτοκρατορία δεν είχε σημειώνοντας: «Δεν με νοιάζει το σύστημα, αρκεί να διαθέ­τουμε πετρέλαιο». Τον Δεκέμβριο του 1918 η Βρετανία υπέγραψε μια συμφωνία με τη Γαλλία γνωστή ως Συμφωνία Κλεμανσό (Clemenceau) - Τζώρζ Λόιντ (G. Lloyd) με την οποία έγινε τρο-ποποίηση της συμφωνίας Sykes–Picot, όπου η Μοσούλη προσαρτήθηκε στην Αγγλική επιρροή7. Για το σκοπό αυτό, οι βρετανικές δυνάμεις κατέ-λαβαν την περιοχή-κλειδί βόρεια της Μοσούλης, μετά την ανακωχή του Μούδρου που υπογράφη-κε με τους Οθωμανούς. Έφεραν σε τετελεσμένο γεγονός τα γαλλικά συμφέροντα στη ζώνη του πετρελαίου της Βόρειας Μεσοποταμίας. Το Παρίσι εναντιώθηκε σφόδρα – του έλειπαν οι εγχώριες πηγές ενέργειας. Οι πολιτικοί και οι στρατηγοί του έλπιζαν στη Μεσοποταμία, ως βασικό πόρο για την ανάπτυξη της μελλοντικής βιομηχανίας τους και της στρατιωτικής τους δύναμης.

Έτσι μετά την ανακωχή, το ζήτημα του πε-τρελαίου προκάλεσε μεγάλη τριβή μεταξύ των δύο συμμάχων. Κατά τη διάρκεια των διαπραγ-ματεύσεων στις Βερσαλίες, ο Βρετανός πρωθυ-πουργός Λόιντ Τζορτζ και ο Γάλλος ομόλογός του διαπληκτίστηκαν στο θέμα της Μεσοποτα-μίας (Ιράκ) για το πετρέλαιο, μέχρι που παρε-νέβη ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Wilson. Αργότερα στη μυστική συμφωνία του Σαν Ρέμο τον Απρί-λιο του 1920, οι δύο αντίπαλοι επικύρωσαν να αναλάβει η Βρετανία τον πολιτικό έλεγχο στη Μεσοποταμία σε αντάλλαγμα για τη βρετανική υποστήριξη στη γαλλική κυριαρχία στο Λίβανο και τη Συρία, τη διασφάλιση του 25% της ιρα-κινής παραγωγής πετρελαίου στην τρέχουσα τιμή και την ανάληψη από τη Γαλλία του γερμα-νικού μεριδίου στην τουρκική εταιρεία πετρελαί-ου (Turkish Petroleum Company: TPC). Η τελευ-ταία είχε συσταθεί το 1912, για να εξερευνήσει το πετρέλαιο στην Οθωμανική Μεσοποταμία. Μέτοχοί της ήταν μεγάλες ευρωπαϊκές εταιρεί-ες –η Deutsche Bank με 25%, η Anglo Saxon Oil Company, (θυγατρική της Royal Dutch/Shell) με 25%, η Εθνική Τράπεζα της Τουρκίας (βρετανι-κών συμφερόντων) με 45% και ένας Αρμένιος επιχειρηματίας, ο Calouste Gulbenkian, με 5%. Το 1914 η βρετανικά ελεγχόμενη Anglo-Persian Oil Company ανέλαβε το 45%. (Η TPC είχε λά-βει υποσχετικό παραχώρησης της περιοχής της Μεσοποταμίας από την Οθωμανική κυβέρνηση,

αλλά το ξέσπασμα του Α΄ Π. Π. ακύρωσε όλα τα σχέδια εξερεύνησης).

Οι Άγγλοι παράλληλα, αφού απέτυχαν στην κα-ταστολή της μπολσεβικικής επανάστασης στη Ρω-σία, υποστήρι ξαν το 1919 την Ελληνική επέκταση στη Μικρά Ασία. Στόχος ήταν η στερέωση της θέ-σης τους στην πετρε λαιοφόρο Μοσούλη και στον Περσικό Κόλπο ερχόμενοι σε αντίθεση με τους Γάλλους συμμάχους τους, που είχαν αναλάβει τον έλεγχο της Συρίας. Η Γαλλία επιπλέον δεν ήταν ικα-νοποιημένη με το δευτερεύοντα ρόλο της στο πε-τρέλαιο παγκοσμίως, φοβούμενη τη δύναμη των βρετανικών και αμερικανικών εταιρειών. Στη Συρία οι Γάλλοι το καλοκαίρι του 1920 ήρθαν αντιμέτωποι με τον αγγλόφιλο βασιλιά Φεϋζάλ, έναν από τους τέσσερις γιους του σεΐχη της Μέκκας χουσεΐν. Για να βρουν στήριγμα στον αγώνα τους, αλλά αδυνα-τώντας να αντεπεξέλθουν και εναντίον των Τούρ-κων εθνικιστών, αποφάσισαν να εκκενώσουν την κατεχόμενη από αυτούς Κιλικία, να τερματίσουν την εμπόλεμη κατάσταση με τον Κεμάλ, εγκατα-λείποντας με την αποχώρηση και πολεμικό υλικό. Αργότερα ανέχθηκαν τον Κε μάλ και οι Άγγλοι, πα-ραχωρώντας του και την Ανατολική Θράκη, εφό-σον κατοχύρωσαν γι΄ αυτούς τα πετρέλαια του βο-ρείου Ιράκ, ενώ υποστήριξαν και τον Φεϋζάλ: αφού δεν τα κατάφερε στη γαλλοκρατούμενη Συρία, έγι-νε βασιλιάς του Ιράκ και έστειλε στρατεύματα κα-τοχής στη Μοσούλη. Δεν ενδιέφερε πλέον την αγγλία η Ελληνική παρουσία στη μικρά ασία,

01

ΤΟΝ ΑΥΓΟΥΣΤΟ ΤΟΥ 1918, Ο BALFOuR ΤΟΝΙΣΕ ΟΤΙ Η ΒΡΕΤΑΝΙΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ «ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΗΡΙΟ ΠΝΕΥΜΑ» ΣΤΗ ΜΕΣΟΠΟΤΑΜΙΑ, ΩΣΤΕ ΝΑ ΠΑΡΕχΕΤΑΙ ΕΝΑΣ ΒΑΣΙΚΟΣ ΠΟΡΟΣ ΠΟΥ Η ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΔΕΝ ΕΙχΕ.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012112 |

αφού οι πετρε λαιοφόρες περιοχές του Περσι­κού κόλπου ανήκαν πλέον στο ιράκ. σύντομα αυτό έγινε και με εντολή της κοινωνίας των Εθνών αγγλικό προτεκτοράτο.

Οι Βρετανοί έσπευσαν να ξεκινήσουν συνομι-λίες με τους Τούρκους εθνικιστές και τους υπο-σχέθηκαν την κατάργηση της ιδέας της κουρ-δικού κράτους. Σε αντάλλαγμα ζήτησαν την προσάρτηση της Μοσούλης στο υπό βρετανική εντολή Ιράκ και την άδεια για τη δημιουργία στρα-τιωτικών βάσεων στην Τουρκία, (προσφορά για την προστασία των κοιτασμάτων πετρελαίου της περιοχής από τον κίνδυνο του κομμουνισμού).8

Ωστόσο από την αρχή η αντι-ιμπεριαλιστική αναταραχή στο Ιράκ ανησύχησε τους Βρετανούς. Το Λονδίνο κατέστειλε την εξέγερση αδίστακτα – μεταξύ άλλων και με τον αεροπορικό βομβαρδι-σμό χωριών του Ιράκ (όπως είχε κάνει πριν από ένα έτος για να καταστείλει την αναταραχή στο Παντζάμπ). το 1920 ο Churchill (Secretary of State for War and Air), προτείνει ότι η με­σοποταμία «θα μπορούσε να αστυνομεύεται

από φθηνά αεροσκάφη οπλισμένα με βόμβες αερίου, 4.000 Βρετανούς και 10.000 ινδούς στρατιώτες», μια πο­λιτική που εγκρίθηκε επίσημα κατά το 1921 στο συνέδριο του καΐρου9.

Ο προαναφερόμενος διακανονι-σμός του Σαν Ρέμο μεταξύ Βρετανίας και Γαλλίας, (το 1924 συγκροτείται η Compagnie Francaise des Petroles - Total, για να αναλάβει το γαλλικό μερίδιο στη Μεσοποταμία) απέκλειε τις ΗΠΑ και τις πετρελαϊκές επιχειρήσεις τους από τις ενεργει-ακές πηγές της περιοχής. Πριν από το τέλος του 1920, με προτροπή των εταιρειών, ο αμερικανι-κός Τύπος κατήγγειλε την αγγλο-γαλλική συμ-φωνία ως «ντεμοντέ ιμπεριαλισμό». Στην Ουά-σινγκτον, έκαναν αναφορά σε κυρώσεις και άλλα μέτρα εναντίον των «αχάριστων» συμμάχων. Οι σχέσεις Ουάσινγκτον και Λονδίνου ψυχράνθηκαν και ένας νεαρός νομικός σύμβουλος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ (Allen Dulles) συνέταξε υπόμνημα επιμένοντας ότι η σύμβαση παραχώρησης εδα-

φών στην τουρκική εταιρεία πετρελαίου από τη διαμελισμένη Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν πλέον νομικά άκυρη και δεν θα έπρεπε να ανα-γνωρίζεται από τις ΗΠΑ. Σύντομα το Λονδίνο υπέκυψε στις διατλαντικές πιέσεις και επεσήμα-νε ότι ήταν έτοιμο για μια συμφωνία που θα έδινε στις ΗΠΑ ένα «δίκαιο» μερίδιο.

γ. 1924-1956Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τη Συνθήκη της

Λωζάννης, η Βρετανία και η Γαλλία συμφώνη-σαν να μοιράσουν το Κουρδιστάν στα νεοσύστα-

Διυλιστήριο της Anglo­Persian Oil Company στο αμπαντάν.01.

ο ουΐνστον τσώρτσιλ σε νεαρή ηλικία, προ του α’ Παγκοσμίου Πολέμου.02.

ο μοχάμεντ μοσαντέκ, Πρωθυπουργός του ιράν την επίμαχη περίοδο.03.

ο μοσαντέκ στο εξώφυλλο του περιοδικού τιμΕ τον ιανουάριο του 1952, ως «Άνδρας της Χρονιάς» 04. επειδή «λάδωσε τους τροχούς του πολέμου»!

02 03

04

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012 113|

ΒρΕτανικΗ ΕνΕργΕιακΗ ΠολιτικΗ

τα κράτη του Ιράκ, της Συρίας και της Τουρκίας με το καθένα να έχει εύκολη πρόσβαση σε θά-λασσα. Κατά συνέπεια, ακυρώθηκε η συγκρό-τηση ανεξάρτητου Κουρδιστάν, με την Τουρκία να εξακολουθεί να διατηρεί σχεδόν το ήμισυ του εδάφους του (χαρακτηριστικά σημειώνεται ότι η λέξη Κουρδιστάν δεν αναφέρεται καν στη Συν-θήκη της Λωζάννης).

Για να επιδεινώσει το κουρδικό ζήτημα πε-ραιτέρω, το 1926, η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) νομιμοποίησε τη διαίρεση του Κουρδιστάν με την επίλυση μιας διαφοράς μεταξύ του Ιράκ και της Τουρκίας για τον έλεγχο του πρώην Οθωμανικού βιλαετιού της Μοσούλης. Η Βρετανία ισχυρίστηκε ότι ανήκε στο Ιράκ ενώ η Τουρκία υποστήριξε την επαρχία, ως μέρος του ιστορικού της κέντρου. Ως αποτέλεσμα, επιτροπή της ΚτΕ στάλθηκε στην περιοχή το 1924 για να μελετήσει την υπόθεση, και το 1925 συνέστησε η περιοχή να συνδεθεί με το Ιράκ, υπό τον όρο ότι η Βρετανία θα ασκεί την εντολή για το Ιράκ για τα επόμενα 25 χρόνια, ώστε να εξασφαλίσει τα δικαιώματα αυτονομίας των Κούρδων. Το Συμβούλιο ενέκρινε την εισή-γηση και αποφάσισε στις 16 Δεκεμβρίου 1925 να προσαρτηθεί η Μοσούλη στο Ιράκ.

Στο μεταξύ το νέο κράτος της Σοβιετικής Ένω-σης πρόσφερε στην παγκόσμια αγορά μεγάλες ποσότητες πετρελαίου σε χα μηλές τιμές. Αποτέ-λεσμα: το 1924 οι εταιρείες πετρελαίου χρημα-τοδότησαν επανάσταση στον Καύκασο, καθοδη-γούμενη από την εξόριστη στο Παρίσι κυβέρνηση της Γεωργίας. Η αντεπανάσταση απέτυχε οικτρά και η Δύση δεν μπόρε σε να αντιδράσει για τα σοβιε τικά πετρέλαια, αν και ήταν το πρώτο θέμα που συζη τήθηκε στην ΚτΕ. Ενδεικτικά αναφέρε-ται ως ένα επεισόδιο του ακή ρυκτου πολέμου για το σοβιετικό πετρέλαιο (το οποίο κάλυπτε μεγάλο μέρος της κατα νάλωσης Ιταλίας, Γαλλίας, Γερμα-νίας και άλλων χωρών της Ευρώπης) η ξαφνική έρευνα της αστυνομίας στα γραφεία της σοβιε-τικής εμπορι κής αντιπροσωπείας του Λονδί νου. Με πρόφαση διάφορα στοιχεία η Αγγλία διέκοψε τις εμπορικές της σχέσεις με τη Σοβιετική Ένωση για να τερματίσει την εισροή σοβιετικού πετρε-λαίου ακόμη και στην Αγγλία, αν και οι κεφαλαι-ούχοι της είχαν τον έλεγχο στις κολοσσιαίες εται-ρείες πετρελαίου του Ντέτερντινγκ.

Τελικά οι διαμάχες για το πε τρέλαιο τερματί-στηκαν στη Μέση Ανατολή με την κατανομή του 1928. Δημιουργήθηκε εταιρεία με την κοινή εξί-σου συμμετοχή Βρετανών, Γάλλων, Ολλανδών και Αμερικανών και του επιχειρηματία Γκιουλ-μπενκιάν ως εξής: Anglo-Persian Oil Company, Royal Dutch Shell, Compagnie Française des Pétroles (Total), Near East Development Corporation, (ένωση πέντε αμερικανικών εται-ρειών) από 23,75% και ο Calouste Gulbenkian με 5%. Η σχετική συμφωνία περιελάμβανε και τη ρήτρα της «Ερυθράς γραμμής». Είχαν χαράξει στον χάρτη μια κόκκινη γραμμή στην οποία κανένας από τους συμβαλλομένους δεν

είχε δικαίωμα να επιτύχει αποκλειστικές πα­ραχωρήσεις για έρευνες και εκμε τάλλευση πετρελαίου. Στην απαγορευμένη ζώνη περιλαμ-βανόταν όλη η Αραβική χερσόνησος, εκτός από το Κου βέιτ, και ολόκληρη η Μικρά Ασία και η Κύ-προς. Η συμφωνία τηρήθηκε ως τον Β΄ Π.Π.

Είναι ενδεικτικό ότι όλες οι μεγάλες πετρελαϊ-κές συμφωνίες που υπογράφηκαν κατά την περί-οδο του μεσοπολέμου, (με χαρακτηριστικότερες τις συμφωνίες της «Κόκκινης Γραμμής» και του Κάστρου Achnacarry το 1928), είτε συνεβλή-θησαν μεταξύ των προαναφερθέντων κρατικά ελεγχόμενων εταιρειών, είτε υπαγορεύθηκαν κατά κύριο λόγο από τα ενεργειακά και πολιτικο-οικονομικά συμφέροντα της Βρετανίας.

Στη συνέχεια, η αγγλο-αμερικανική συμφω-νία πετρελαίου (Anglo-American Petroleum Agreement – 8 Αυγούστου 1944) αφορούσε μια αποτυχημένη προσπάθεια από τη βρετανική και την αμερικανική κυβέρνηση να καθιερώσουν μια μόνιμη συμφωνία για τη διαχείριση της δι-εθνούς προσφοράς και της ζήτησης του πετρε-λαίου. Η συμφωνία ίδρυε τη Διεθνή Επιτροπή Πετρελαίου. Στη συμφωνία αντιτάχθηκε από-λυτα η βιομηχανία πετρελαίου, με αποτέλεσμα ο Πρόεδρος Ρούσβελτ να την αποσύρει και να την εγκαταλείψει.

Σημειώνουμε την αντίδραση της Βρετανίας, μεταπολεμικά, στην εθνικοποίηση και στην έξω-ση της Αγγλο-Ιρανικής Εταιρείας Πετρελαίου από το Ιράν, από τον πρωθυπουργό της χώρας Μο-σαντέκ (Mossadeq). Επισημαίνεται ότι το πε­

τρέλαιο που χρησιμοποίησε το λονδίνο κατά τη διάρκεια των δεκαετιών ΄20, ‹30 και ‹40 προερχόταν όλο από το ιράν. Επέβαλε οικο­νομικό αποκλεισμό στην τεχεράνη και κα­τέφυγε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, θεωρώντας την ως μονομερή καταγγελία της σύμβασης της εταιρείας με το ιρανικό Δημό­σιο. το δικαστήριο αρνήθηκε να παρέμβει στην υπόθεση, πράγμα που αποτελούσε έμ­μεση δικαίωση της απόφασης του μοσαντέκ. Ωστόσο, χωρίς τους πεπειραμένους ειδικούς από τη Δύση οι Ιρανοί δεν ήταν ικανοί να παράγουν το πετρέλαιο, στο οποίο είχε υπολογίσει ο πρωθυ-πουργός τους. Τον Αύγουστο του 1952, η Βουλή του παραχώρησε έκτακτες εξουσίες, αλλά χω-ρίς τα αναμενόμενα έσοδα από το πετρέλαιο δεν ήταν σε θέση να εφαρμόσει το πρόγραμμά του. H αντιπολίτευση εναντιώθηκε σφοδρά κατά του Μοσαντέκ, με αποτέλεσμα ο πρωθυπουργός να έλθει σε σύγκρουση με τους πολιτικούς ηγέτες, με το στρατό, με το δικαστικό σώμα και με τον ίδιο τον σάχη.

Τον Αύγουστο του 1953 ο σάχης, ανησυχώ-ντας για επικείμενη ανατροπή του, επιχείρησε να απομακρύνει τον Μοσαντέκ και διόρισε άλλον πρωθυπουργό. Ο λαός αντέδρασε και ο σάχης υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την Τεχεράνη και να καταφύγει στην Ιταλία. Ωστόσο στη συνέχεια μετά από πραξικόπημα που οργανώθηκε από το εξωτερικό (επιχείρηση «Αίας»), ανατράπηκε ο Μοσαντέκ και ο σάχης επέστρεψε. Η Αγγλο-Ιρανική Εταιρεία Πετρελαίου, που από το 1954

κάτω: ο μοσαντέκ ανατράπηκε με πραξικόπημα που επανέφερε τον σάχη, εδώ σε φωτογραφία του 1977.

Δεξιά: Η κρίση του σουέζ προκάλεσε γαλλο­βρετανική απόβαση στο Πορτ σάιντ.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012114 |

μετονομάζεται σε Βritish Ρetroleum, παραχώρη-σε ως αντάλλαγμα στους νέους συνεταίρους της, τις πέντε μεγαλύτερες πετρελαϊκές επιχειρήσεις των ΗΠΑ, το 40% των περσικών κοιτασμάτων. Ο ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και Βρετανίας, αν και ανήκαν στο δυτικό στρατόπεδο, ήταν κρυφός και επικεντρώθηκε στον έλεγχο του πετρελαίου, των αγορών και στην αύξηση της πολιτικής τους επιρροής σε αυτόν τον χώρο.

Τέλος καταγράφεται η εναντίωση των Αγγλο-γάλλων στην εθνικοποίηση από τον Νάσερ τον Αύγουστο του 1956 της Διώρυγας του Σουέζ, που ως τότε εκμεταλλευόταν γαλλική εταιρεία με έδρα το Παρίσι. Η πρωτοβουλία εκείνη δη-μιούργησε έκδηλη ανησυχία για την πρόκληση γενικευμένου πολέμου στην περιοχή και τους έφερε αντιμέτωπους με τις ΗΠΑ. Η Ουάσιγκτον όχι μόνο καταδίκασε την ενέργεια των δύο βασι-κών συμμάχων τους στο δυτικό συνασπισμό, κα-τηγορώντας τους για «αψυχολόγητη αντίδραση», αλλά απαίτησε με τελεσίγραφό της την άμεση εκ-κένωση του Πορτ Σάιντ από τα εκεί σταθμευμένα στρατεύματα. ■

ΠηγέςΜπακανάκης Σ., Λίτσης Μ., Καιταντζίδης Μ., •«Πετρέλαιο», εκδ. Γαβριηλίδης, 2010.

Τσακίρης, Θ., Αδημοσίευτη Διδακτορική Διατριβή •με τίτλο: «Η Στρατηγική Σημασία του Πετρελαίου και του Φυσικού Αερίου για την Ασφάλεια των Μεγάλων Δυνάμεων από τον Α΄ Π. Π. έως και τη Μεταψυχροπολεμική Περίοδο», ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ

ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - ΤΜΗΜΑ ΔΙΕΘΝΩΝ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, Αθήνα, 2008.

Χριστοδουλίδης, Θ., «Διπλωματική Ιστορία», τ. •δεύτερος, εκδ. ΣΙΔΕΡΗΣ, Αθήνα, 1997.

Falola Toyin, Genova Ann, Η διεθνής πολιτική του •πετρελαίου, (επιμ. μετάφρασης: Κάτια Τουρνά), εκδ. Παπαζήση, 2008, (The politics of the global oil industry, an introduction, 2008, USA).

Yergin, Daniel, The Prize: The Epic Quest for Oil, •Money and Power, Touchstone Books, 1992.

ΥποσημειώσειςΜέλη του Κέντρου Αμυντικών, Ενεργειακών και 1. Γεωπολιτικών Ερευνών (ΚΑΕΓΕ), http://www.defencenter-energeo.org/. Ο Ιωάννης Βιδάκης, (υποψ. διδάκτορας Παν/μιου Αιγαίου) είναι διευθυντής του Κέντρου και ερευνητές οι Άρεφ Αλ Ομπέιντ (Διδάκτωρ του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 2008 και ειδικός σε θέματα της Μέσης Ανατολής και Γεώργιος Μπάλτος, (υποψ. διδάκτορας Παν/μιου Αιγαίου). Το Κέντρο υπάγεται στο Εργαστήριο Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων, Γεω-οικονομίας και Γεωπολιτικής του Πανεπιστημίου Αιγαίου με διευθυντή τον Καθηγητή Γιάννη Καρκαζή, (GEOPOL - http://www.stt.aegean.gr/geopolab/). Οι συγγραφείς δέχονται ευχαρίστως ιδέες και κρίσεις ανατροφοδότησης στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις: geopolitics.studies@gmail.com & contact-us@defencenter-energeo.org

Βλ. άρθρο με τίτλο: «Γεωενέργεια – μια νέα 2. ανάγνωση του κόσμου», στο περιοδικό «Ελληνική Άμυνα & Τεχνολογία», τ. 03, Απρίλιος 2010.

Για 36 χρόνια (1900-1936), πρόεδρος της «Royal 3. Dutch» και στη συνέχεια του ομίλου «Royal Dutch Shell». Oι Βρε τανοί του απένειμαν τον τίτλο του σερ το

1920, για τη συμβολή του στον Α΄ Π.Π. Στη δεκαετία το ́ 30 έγινε θαυμαστής του γερμανικού ναζιστικού κόμματος. Το 1936, συζήτησε με τους Γερμανούς την πώληση αποθεμάτων πετρελαίου, για ένα έτος με πίστωση. Το επόμενο έτος, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας, http://royaldutchshellplc.com/2010/11/06/royal-dutch-shell-nazi-secrets-part-1-the-funeral/

Βλ. το κείμενο της συμφωνίας στο HUREWITZ J. C, 4. The Middle East and North Africa in World Politics, A Documentary Record, VolumeII, Yale University press, New Haven, London, 1975-1979.

Βλ. το κείμενο των επιστολών Husayn και McMahon 5. στα βιβλία: HOLT P. M, Egypt and The Fertile Crescent 1516 –1922, A Political History, Cornell University Press, Ithaca and London, 1966 σ. 264 – 270 και στο ANTONIUS GEORGE, The Arab Awakening, The Story of the Arab National Movement, Lebanon Bookshop, Beirut, 1969 σ. 413-427 καθώς και στο J. C. Hurewitz, τόμ. ΙΙ, σ.46-56.

Sidebothan Herbert: Great Britaίn and Palestίne, 6. London: Macmillan, 1938, σ.50-53.

Με τη συμφωνία αυτή η Γαλλία ελέγχει την Κιλικία και 7. όλη τη Συρία, η Μοσούλη παραχωρείται στο Ιράκ και εντάσσεται υπό τη βρετανική επιρροή, η Γαλλία λαμβάνει μερίδιο από τα πετρέλαια της Μοσούλης, η Βρετανία ελέγχει ολοκληρωτικά την Παλαιστίνη. Με τη συμφωνία αυτή οι δύο χώρες αθετούν όλες τις υποσχέσεις τους προς τους Άραβες και τερματίζεται η υποστήριξη της Αγγλίας προς την αραβική κυβέρνηση της Δαμασκού. Βλ. Κούτσης Αλέξανδρος Σ., «Μέση Ανατολή, Διεθνείς Σχέσεις και Πολιτική Ανάπτυξη», τόμ. Ι, σ. 104.

Majeed, Kamal. Kurds and Oil: A study in the 8. Iraq-Iran and Kuwaiti relations. London: Dar Al-Hikma, 1997, σελ. 14.

Edward Greer, «Η μυστική ιστορία του πολέμου 9. στο Ιράκ», Monthly Review, Μάιος 1991.

Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑξΥ ΗΠΑ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ, ΑΝ ΚΑΙ ΑΝΗΚΑΝ ΣΤΟ ΔΥΤΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ, ΗΤΑΝ ΚΡΥΦΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΕΝΤΡΩΘΗΚΕ ΣΤΟΝ ΕΛΕΓχΟ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ, ΤΩΝ ΑΓΟΡΩΝ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΥξΗΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΤΟΥΣ ΕΠΙΡΡΟΗΣ.

ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2012 115|

ΒρΕτανικΗ ΕνΕργΕιακΗ ΠολιτικΗ