ΧΡΗΣΤΟΣ Χ. ΤΖΟΥΑΗΣ

/S/S

Η ΜΟΡΦΗ TOY HPS2A

ΣΤΗΝ ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΕΝΕΖΗ

("ΤΟ χο 31328"» ΓΑΛΗΝΗ ΑΙΟΛΙΚΗ ΓΗ )

ΓΙΑΝΝΕΝΑ 1989

ΧΡΗΣΤΟΣ ΤΖΟΥΑΗΣ

Η ΜΟΡΦΗ ΤΟΥ ΗΡΩΑ ΣΤΗΝ ΤΡΙΛΟΓΙΑ TOY BENEZU

("Το Νούμερο 31328", "Γαλήνη","Αιολική Γη")

ΓΙΑΝΝΕΝΑ 1987

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

0 κύριος χώρος της εργασίας μου είναι τα έργα που αποτελούν

τη λεγόμενη τριλογία του Βενέζη: "Το Νούμερο 31328", η "Γαλήνη"

και η "Αιολική Γή". Επικράτησε σε πολλούς αυτή η ονομασία, δηλαδή

τριλογία, επειδή ο μύθος, το φανερό δηλαδή περιεχόμενο, σύμφωνα με

τη φροϋδική θεωρία, παρουσιάζει συνέχεια και συνάφεια^.

1. Ο ίδυος ο Βενέζη ς' σε συνέντευξη του στην εφημερίδα "Ακρόπολυς"

, (15-9-68) έδωσε στα τρία αυτά κεφαλαυώδη έργα του το χαρακτη-

ρυσμο "μυκρασυατυκή τρυλογία". Τον ίδυο χαρακτηρισμό δίνει, και,

τεκμηρυώνευ ο Νίκος Αθανασιάδης ("Αι,ολυκά Γράμματα",τ.12, Β'

Δεκέμβρης 1972, σελ.489), ο Γ.Βαλέτας ("Νέα Εστία", Χριστούγεννα

1974, σελ. 117), ενώ ο Μ. Γ. Μερακλής δί,καυολογώντας το χαρακτη­

ρισμό, που τον θέτει, καο τίτλο σε κρυτυκό δυκίμι,ό του γυα το

Βενέζη, γράφεο : "Δε χρησυμοποι,ώ άσκεφτα τη λέξη. Πέρα από την

υστορυκή αλληλολουχία που συνδέει, τα τρία βι,βλία, υπάρχουν καο

άλλα εσωτερυκά στουχεία. Αναφέρω πρώτα την εξέλι,ξη της ηλυκίας:

στην'Άυολυκή Γη" ο αφηγητής είναι, ακόμα μι,κρό παοδί, στο "Νούμε­

ρο" έχει, γίνευ δεκαοχτώ χρονών, στη "Γαλήνη" ο Δημήτρης Βένης

είναι, ώρυμος άντρας. Βέβαυα, υπάρχει, η αναφορά της ηλυκίας του:

είναι εξήντα χρονών, το '23. Αλλά ο Βενέζης αρέσκεται, να τροπο­

ποιεί "μυθι,κά" την αντυκευμενυκή πραγματικότητα, που χρησυμοπου-

εί κατά βάση. Ωστόσο το ότυ ο Βένης κρατάει, τη σχέση του με τον

Ηλία του "Νούμερου" φαίνεται, από το γεγονός ότυ στον πρώτον ο

συγγραφέας χάροσε ένα όνομα συγγενοκό με το δυκό του Βένης-Βενέ-

ζης.,Πβ. και, τη σύνθεση της οι,κογένευας της "Αυολυκής Γης", "μας

έπαορνε η μητέρα μας, όλα τ'αδέλφια μου, την Ανθίππη, την Αγάπη,

την Άρτεμη, τη Λένα, εμένα, και, πηγαίναμε να ζήσουμε τους μήνες

του καλοκαιριού στο "Κτήμα", με του "Νούμερου" "Η μητέρα μου δε

φεύγει, πια μήτε στιγμή από κοντά μου. Βραδιάζει. Ένα - ένα κατε­

βαίνουν στην αποθήκη και τ'άλλα τα παιδιά μας, τ'αδέλφια μου. Τέσ­

σερα κορίτσια. 0 Θάνος είναι το μικρότερο παιδί, δέκα χρονών

(....). Η Ανθίππη, η μεγαλύτερη, πολεμά να κυριαρχήσει πάνω σ'όλες

- 2 -

Η τριλογία αυτή μου παρέχει το υλικό και ταυτόχρονα καθορίζει

τα όρια και τα πλαίσια μέσα στα οποία κινείται και αναπτύσσεται η

εργασία μου. 0α ανιχνευθούν τα κύρια σημαίνοντα της τριλογίας του συγ­

γραφέα για να μπορέσουμε να συλλάβουμε την ύφαλη (τη λανθάνουσα) πε­

ριοχή της δημιουργίας του Βενέζη. Στη συνέχεια τα κύρια σημαίνοντα

(SIGNIFIANTS) καθώς και τα σημαινόμενα (SIGNIFIES) που κυριαρχούν στην

παραπάνω τριλογία του Βενέζη, θα ανιχνευθούν δευτερογενώς και σε περι­

ορισμένη έκταση, και στην όλη δημιουργία του Βενέζη, για να συλλάβουμε

την ιδιαιτερότητα της γραφής του.

Στο τελευταίο μέρος της εργασίας μου θα εξετασθεί, σε περιορισμέ­

νη έκταση, η κοινωνιόσφαιρα μέσα στην οποία έζησε και δημιούργησε ο Βε-

νέζης,'καθώς και η βιογραφία του. Η προέκταση αυτή θα αποτελέσει ένα

είδος υποστηρίγματος στο κύριο σώμα της έρευνας μου, σύμφωνα με τις από­

ψεις για την ψυχοκριτική του Charles MA.URQN1, και κυρίως αυτές που ανα­

φέρονται στο μύθο του συγγραφέα.

τις φωνές". Σε άλλο σημείο έχουμε και τα ονόματα των άλλων τριών

κοριτσιών: Σοφία, Αγάπη, Λένα: Μια σχέση ανάμεσα σ'αυτά τα δύο

βιβλία που θα'.'την έλεγα όμως περισσότερο "φιλολογική" (όχι οργα­

νική) επισημαίνει ο ίδιοςο Βενέζης στον πρόλογο της 2ηε έκδοσης

του "Νούμερου". (Βλέπε: Μ.Γ. Μερακλή, Η τριλογία του Βενέζη,

Τετράδια Ευθύνης, τεύχ.6, Αθήνα 1978, σελ. 29).

Βλέπε: Ch.MAURON, des métaphores obsédantes du mythe personnel,

indroduction a la psychocritique, ED.JOSE'COTTI, PARIS 1962,

σελ. 9-34 (0 MAURON ψάχνει τα μεταφορικά στοιχεία που πλέκονται

έμμονα και ίσως αθέλητα και ασυνείδητα δημιουργώντας μια σίγουρη

ραχοκοκκαλιά μέσα στο λογοτεχνικό έργο. Δε γυρεύει θεματικές

συστάδες, αλλά ένα σύστημα από σχέσεις ανάμεσα στις λέξεις και

στις εικόνες που αναδύονται από τη συμπαράθεση και τη συσχέτιση,

πολλών κειμένων του ίδιου συγγραφέα, τα οποία του προσφέρουν

τέτοιες ομόλογες επιφάνειες. Μέσα από τέτοιους συσχετισμούς προ­

σπαθεί να αναχθεί στην εικόνα ενός προσωπικού μύθου που τον ερμη­

νεύει ως έκφραση της μη συνειδητής προσωπικότητας του δημιουργού/

- 3 -

θεωρώ υποχρέωση μου να αναφέρω από την αρχή ότι η εργασία μου

θα κινηθεί, κατά κύριο λόγο, στον αντίποδα της βιογραφικής μεθόδου

και θα έχει ως κύριο στόχο την αποκάλυψη του προσανατολισμού, της

ολικής φοράς (ELAN GLOBAL)^ της δημιουργίας του συγγραφέα. Αναφέρο­

μαι κυρίως στη βιογραφική μέθοδο, όπως χρησιμοποιήθηκε από ορισμένους

ψυχαναλυτές, οι οποίοι υπερτίμησαν την παθογραφία του συγγραφέα όπως

έπραξε π.χ. η Μαρία Βοναπάρτη στο ογκώδες δίτομο βιβλίο της για τον

Εντγκαρ Άλλαν Πόε . Μια τέτοια επιμονή στα βιογραφικά στοιχεία δεν

υπάρχει στα έργα με τα οποία ο S.FREUD θεμελίωσε και ανέπτυξε την

ψυχαναλυτική κριτική σ'όλους τους χώρους της τέχνης και κυρίως στη λο­

γοτεχνία με τα θεωρητικά βιβλία του "GRADIVA" 3 του JENSEN, "0 Μωϋσής

1. Βλέπε: CHASSEGUET-SMIRGEL J. , pour une psychanalyse de l'art et

de la créativité, ED.PETITE BIBLIOTHEQUE PAVOT, PARIS 1971, σελ.

7-80.(Τα κανάλυα που απολήγουν στην ευδοπουό συστουχεύωση του έργου

εύναυ: το ύφος, η γλώσσα, ο εσωτερυκός χώρος του κεομένου, τα κε­

νά, οο σοωπές, ,ου υπαονογμοό, OÜ ασυνέχευες, το σκηνοκό, το χρονο-

δυάστημα, τα άδηλα του κευμένου, όλα τα επυμέρους δομυκά στουχεόα).

2. Βλέπε: M.BONAPARTE, EDGAR ALLAN POE, sa vie, son deuvre,E.D. PUI

Σημευώνουμε πως το βυβλύο αυτό συνάντησε, υδύως μεταπολεμικά,

την εναντύωση της ψυχανάλυσης, η οπούα προσεγγόζευ το λογοτεχνικό

έργο μέσα από την ολότητα του κευμένου του καυ όχυ μέσα από την

παθογραφία του συγγραφέα.

3. Βλέπε : S. FREUD, Delire et rêves dans la "Gradiva" de Jensen,

ED. GALLIMARD, PARIS 1971. (Με το έργο αυτό ο FREUD ευσάγευ μυα

νέα μεθοδολογυκή αντύληψη ανάγνωσης καυ υποστηρ.ύζευ ότυ κάθε κευ-

μενο πρέπευ να το βλέπουμε μέσα από την αλυσίδα των σημαυνόντων

καυ την αναγωγή τους στην κρυμμένη, την ασυνείδητη περυοχη. Βλέ­

πε μετάφρ. Παύλου Κ.Σύρου, εκδόσευς Σμυρνυώτη, Αθήνα - έκδ. αχρο-

νολ.).

- 4 -

του Μιχαήλ Αγγέλου" , "Λεονάρδο ντα Βίντσι" , "Το σκώμμα και η σχέση

του με το ασυνείδητο" κ.λ.π. Στις βιογραφικές μεθόδους ανάγνωσης του

έργου τέχνης εναντιώνεται η νεότερη, καθώς και η σύγχρονη ψυχανάλυση,

η οποία εστιάζει την έρευνα της στο σώμα του κειμένου, μέσω του οποίο

ανιχνεύει το βαθύτερο ψυχισμό του συγγραφέα, ο οποίος βρίσκεται απωθη

μένος στο ασυνείδητο του.

Η καίρια αυτή καινοτόμηση, η οποία είναι προσφορά του FREUD στη

νεότερη επιστημολογία και κυρίως στο σύγχρονο κριτικό της τέχνης για

να μπορέσει μέσω των φαινομένων να προσελκύσει το βαθύτερο λόγο ενός

μένου, ο οποίος κρύβεται πίσω από πολλές αντιστάσεις και. παραπλανή­

σεις, παραπέμπει τελικά στη διάσταση που υπάρχει ανάμεσα στο ασυνείδη

. το και στο συνειδητό και προσυνειδητό ή ανάμεσα στο Εκείνο και στο

Εγώ και Υπερεγώ του δημιουργού. Έχουμε δηλαδή μια διάσταση ανάμεσα

στο COGITO του DESCARTES, δηλαδή στο Εγώ ή τη συνείδηση, και στο ασυ­

νείδητο, πράγμα που σημαίνει ότι το αληθινό υποκείμενο που λειτουργεί

μέσα σ'ένα έργο τέχνης είναι πέρα και πίσω από τα φαινόμενα, στο σκο­

τεινό μέρος του ασυνείδητου. Το περίεργο είναι ότι οι απόψεις αυτές,

ενώ έχουν εισαχθεί εξαρχής από τον Πλάτωνα σε πολλούς από τους διάλο­

γους του και κυρίως στο "Φαιδρό", έχουν αγνοηθεί και έμειναν πέρα από

τα περιθώρια της κριτικής της τέχνης ως την εποχή του FREUD.

1. Βλέπε: S.FREUD "0 Μωυσής του Μιχαήλ Αγγέλου", μετάφρ. Μάριου

Μαρκίδη εκδόσεις Έρασμος, Αθήνα 1976. (Ψάχνοντας ο 'FREUD να

t:f)|irivi'<|)f.t το άγαλμα "Μωϋσής", διαπιστώνει ότι όπου είναι επανα

λήψεις η φωναχτά σημεία, πολύ δυνατά, αυτά παραπλανούν τον αναγ

στη. Αυτά που πρέπει να .ψάξουμε είναι τα σημεία που φαίνονται Η

επίφαση δευτερεύοντα, λεπτομέρειες).

2. Βλέπε: S.FREUD, 0 Λεονάρδο Ντα Βίντσι στο φως της ψυχανάλυσης,

εισαγωγή Λαζέρεφ,μετάφραση Α.Φράγκα, εκδόσεις Άτλας Αθήνα 1955

3. Βλέπε : S.FREUD, Το σκώμμα και η σχέση του με το ασυνείδητο (19

μετάφρ. Γ .Ανδρουλιδάκη, Εκδόσεις Σ.μυρνιώτη, Αθήνα. (Στο βιβλίο

αυτό ο συγγραφέας μελετά τη ρητορική της. ασυνείδητης σκέψης και

την εκβολή της στην απόλαυση, η οποία πηγάζει από μια οικονομία

στη δαπάνη των απαγορεύσεων).

- 5 -

Κατά τη γνώμη μας το τρίμορφο του ψυχισμού ή της ψυχής κατά τον

Πλάτωνα, όπως το συναντούμε στην "Πολιτεία" και στο "Φαιδρό" (λογι-

στικόν, θυμοειδές, επιθυμητικόν - το τρίτο μέρος ονομάζεται "εταίρος

πληρώσεων τίνων και ηδονών", Πολιτεία, 439 d) δεν έχει ουσιώδεις δια­

φορές ή δεν απέχει πολύ από τις τρεις διαβαθμίσεις του ψυχικού οργά­

νου που εισήγαγε ο FREUD, το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ. Νομίζουμε

στη φιλοσοφία των ιδεών:

ιδέα (έννοια με αιώνιο νόημα) ~ είδωλο (απείκασμα)

0 Πλάτων θεωρεί το έργο του ποιητή απόρροια μανίας και τοποθε­

τεί τη γενεσιουργία του στον ίδιο τόπο με το όνειρο και την επιθυμία .

0 ποιητής δηλαδή ως δημιουργός είναι υποταγμένος στη μανία, λειτουργεί

κάτω από τις απορροές της .

Για το θέμα αυτό των δύο στρωμμάτων μέσα σ'ένα έργο τέχνης, με

προεξάρχον το άδηλο και λανθάνον, που σύμφωνα με το FKEUD ελέγχεται

από το ασυνείδητο, γράφει ο Γιώργος Σεφέρης : "0 Ε.Μ. FOSTER, ένας εξαι­

ρετικά ευαίσθητος μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος, παρατηρούσε:"όπως

ακριβώς οι λέξεις έχουν δύο λειτουργίες, τη μια που αφορά τη μετάδοση

εννοιών, και την άλλη που αφορά τη δημιουργία,έτσι ο ανθρώπινος νους έ­

χει δύο προσωπικότητες, τη μια στην επιφάνεια, και την άλλη μέσα πιο

βαθιά. Η απάνω προσωπικότητα έχει όνομα, ονομάζεται Σαμουήλ Κόλεριδζ,

Γουλιέλμος Σαίξπηρ, η Κυρία είναι ευσυνείδητη, σβέλτη, και διαφέρει

αδρά και διασκεδαστικά από τις προσωπικότητες των άλλων. Η εσώτερη πρό­

βλεπε: Ι.Θεοδωρακόπουλου, Πλάτωνος "Φαιδρός", ευσαγωγή αρχαίο καυ

νέο κείμενο, γ'έκδοση, Αθήνα 1971, σελ. 246. Βλέπε επίσης αναλυτυκή

ευσαγωγή στο "Φαιδρό" του Πλάτωνα από τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο.

"Τρίτη όμως θεοζαλυά καυ μανία.είναι, εκείνη που έρχεται, από τυς

Μούσες* άμα αυτή κυροέψευ καμι,ά ψυχή απαλή και, ανάγγιχτη, την ξυ­

πνάει και, τη μεθάει, γι,α τα τραγούδι,α καυ για τα άλλα .είδη της ποίη­

σης, στολίζει τα μύρια έργα των παλιών και, παιδεύει τις ερχόμενες

γενιές" (Πλάτωνος Φαιδρός 2Μ-5α, μεταφρ.Ι.Θεοδωρακόπουλου ό.π.,σελ.

2Μ-7). Γι,α τον Πλάτωνα η έμπνευση είναι κάτι το στενά δεμένο με το

- 6 -

σωπικότητα είναι μια πολύ παράξενη υπόθεση. Από πολλές πλευρές είναι

ολωσδιόλου ακαταλόγιστη. Όμως χωρίς αυτή δεν υπάρχει λογοτεχνία, για­

τί αν ο άνθρωπος δε ρίξει έναν κουβά (για ν'αντλήσει) βαθιά μέσα σ'αυ-

τή, δεν μπορεί, να δημιουργήσει έργο πρώτης ποιότητας. Τη χαρακτηρίζει,

μ'έναν τρόπο, κάτι το γενικό. Μολονότι βρίσκεται μέσα στον Κόλιριδζ, δεν

είναι δυνατό να της δώσουμε τ'όνομά του. Έχει κάτι το κοινό με τις

βαθύτερες προσωπικότητες των άλλων και ο μυστικός θα μας βεβαιώσει πως

αυτή η κοινή ιδιότητα είναι ο θεός, και πως εκεί, στους σκοτεινούς μυ­

χούς της ύπαρξης μας πλησιάζουμε τις πύλες του θεϊκού". Είναι αξιοπρό­

σεχτο ότι ένας σημαντικός λογοτέχνης, που δεν τον χαρακτηρίζει ο μυστι­

κισμός, και που δεν έγραψε ποιήματα, μιλά μ'αυτά τα λόγια. Μας είναι

χρήσιμη'η παραβολή του. Μολονότι δε θα χρησιμοποιούσα ολωσδιόλου έτσι

τη λέξη ''προσωπικότητα", νομίζω πως εκφράζει με αρκετή σαφήνεια αυτή

την τόσο σκοτεινή λειτουργία του ποιητή, θα ήθελα μόνο να παρατηρήσω ό­

τι κι εδώ η διάκριση γίνεται για την ανάγκη της ακριβολογίας και ότι οι

δύο αυτές προσωπικότητες, που λέει, δεν είναι στεγανά χωρισμένες, και η

λειτουργία του ποιητή απαρτίζεται από ένα αδιάκοπο πάει κι έλα ανάμεσα

στο εσώτερο και το επιφανειακότερο εγώ. Τέλος, θέλω να υπογραμμίσω πως

όταν μιλώ για τη γλωσσική λετιουργία του ποιητή, έχω πάντα υπόψη μου αυ­

τή την εσώτερη λειτουργία, είτε όπως προσπάθησα να την εκφράσω, είτε ο­

ι

πως την εκφράζει η περικοπή που ακούσατε" .

• Η Ψυχαναλιτική προσέγγιση ενός έργου τέχνης ξεκινά από τα φαινόμε­

να, δηλαδή από το φανερό περιεχόμενο του κειμένου προσπαθώντας να εξιχνιά­

σει και να αποδεσμεύσει την ασυνείδητη πλευρά του κειμένου, δηλαδή αυτό

που προσπαθεί να κρυφτεί ή να παραπλανήσει τον αναγνώστη. Διότι αποτελεί

παραλήρημα: "Τους πουητές δεν μπορεύς. να τους ρωτήσεις τι εί,ναυ

αυτό γι,α το οποόο μυλάνε" γράφει, στον Πρωταγόρα (347e). Kau στους

"Νόμους" συναντούμε την ύδοα άποψη' ο πουητής μέσα στον οργασμό

της δημι,ουργί,ας του "δεν εί,ναυ στα καλά του",δηλαδή δε δρα κάτω

από τον έλεγχο του λογιστικού που εί,ναυ σοφό και. έχει "την ύπερ

άπάσης της ψυχής προμήθευαν" (441e).

1. Βλέπε: Γϋώργος Σεφέρης, "Δοκι,μές", τ. 2ος, .Γ 'έκδοση . Ίκαρος, Αθήνα

1974, σελ. 164 - 166.

- 7 -

απορροή του ασυνειδήτου (υλικό του Εκείνο), μέσα στο onoCo είναι δια­

σκορπισμένη, όπως σ'ένα δίχτυ από φλέβες και αρτηρίες, η αληθινή επι­

θυμία του υποκειμένου, δηλαδή του ειλικρινούς μέρους του ψυχισμού μας

που υπακούει στην αρχή της ευχαρίστησης και δε δέχεται αρνήσεις και

άλλες καταπιέσεις, OL οποίες είναι της τάξεως του Εγώ και προέρχονται

από την αρχή της πραγματικότητας, σύμφωνα με τις απόψεις του FREUD,

που αναπτύσσονται στο κλασικό έρνο του "Εισαγωγή στην Ψυχανάλυση"^,

στο έργο του "Το Εγώ και το Εκείνο"^ καθώς και σε όλα του τα έργα.

Η Ψυχαναλυτική λοιπόν κριτική αποβλέπει στην αποκατάσταση της αλή­

θειας του υποκειμένου και στην εγκατάσταση του Εκείνο στο Εγώ, σύμφωνα

με το θεμελιώδη αφορισμό του FRbUD, διαδικασία που σημαίνει τη φωταγώ­

γηση των βαθύτερων στρωμμάτωντου ψυχισμού ενός συγγραφέα, των συγκρού­

σεων και των αντιδράσεων του, οι οποίες παίζονται σ'έναν άλλο χώρο ή,

1. Βλέπε : S.FREUD, Ευσαγωγή στην Ψυχανάλυση, μετάφραση Α. Πάγκαλος,

εκδόσεος Γκοβόστη, Αθήνα.

Βλέπε επίσης: S. FREUD, Νέα σευρά των παραδόσεων γυα την εισαγωγή

στην Ψυχανάλυση, μετάφραση Κλαίρης Τρι,κερυώτη, εκδόσευε Επίκουρος,

Αθήνα 1977, σελ. 80, επίσης: S.FREUD ABRIS DE PSYCHANALYSE, μετά­

φραση Γ.Μουρέλου, περυοδυχό "Εποχές", τευχ. 35, σελ. 288.

2. Βλέπε : S.FREUD, Le moi et le ca, στο essais de psychanalyse,

PAYOT, PARIS 1966 (IRE EDITION, 1923) (θ FREUD προσδιορίζει, το Ε­

κείνο σαν τον αντιπρόσωπο των παρορμητικών δυνάμεων που δίνουν στο

ασυνείδητο τον ιδυαίτερο δυναμοσμό του. Το έργο .είναι, μεταφρασμένο

στα ελληνυχά από τον Κ.Μεραναίο, εκδόσει,ς Γκοβόστη).

- δ ­

ι

όπως έλεγε ο FREUD, "στην άλλη σκηνή" , δηλαδή στο χώρο του ασυνείδη­

του. Κατά συνέπεια ακολουθώντας πάντα το νήμα που μας δίνει ο FREUD

μέσα στο σκοτεινό λαβύρινθο που είναι ένα έργο Τέχνης, δεχόμαστε την

καλλιτεχνική δημιουργία ως όμοια και παράλληλη σε μεγάλο βαθμό με την

ονειρική διαδικασία, δηλαδή με το όνειρο που και αυτό έχει το φανερό

και το άδηλο περιεχόμενο του. 0 ίδιος ο FREUD τη μέθοδο ερμηνείας των

ονείρων, η οποία είναι αναλυτική και δομική, την εισηγείται ως μέθοδο

ανάγνωσης ενός έργου τέχνης κυρίως στο λογοτεχνικό και τον εικαστικό

χώρο. Κατά συνέπεια, όταν μιλούμε στην εργασία μας για ψυχαναλυτική

προσέγγιση της τριλογίας του Βενέζη, ακολουθούμε, όσο γίνεται πιστό­

τερα, τις κεφαλαιώδους σημασίας θέσεις του FREUD για την ανάγνωση ενός

έργου, τέχνης, καθώς και των κυριωτέρων από τους επιγόνους του και κυ­

ρίως του Jacques LACAN. Διότι παρεκκλίσεις από τη φροϋδική αισθητική,

όπως αυτές π.χ. της Ψυχολογίας του JUNG, όσον αφορά στο έργο τέχνης που

μας απασχολεί, δεν υπηρετούν παρά επανάληψη της "ερμηνευτικής των ονείρων"

του FREUD και κυρίως του μεγάλου μέρους αυτού του κλασικού έργου του Ί

που αναφέρεται στα ονειρικά σύμβολα και τον τρόπο ερμηνείας τους .

Ίσως να μη μπορούμε να μιλήσουμε για μια αυτόνομη φροϋδική αισθη­

τική, ούτε και σημαίνουν πολλά πράγματα αυτές οι αυθαίρετες οριοθετήσεις

μέσα στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Όμως είναι κοινή απαίτηση της και­

νούργιας κριτικής ο πλουτισμός της με το εργαλείο της Ψυχανάλυσης. Το

θέμα αυτό το έχουν βάλει στη σωστή του θέση οι κυριότεροι από τους εκπρο­

σώπους της καινούργιας κριτικής στη Γαλλία και κυρίως ο R.BARTHES, η

Julia KRISTEVA, ο J.STAROBINSKE, ο G.GENETTE, ο J.DERRIDA Κ.ά. . Ο R.BARTHEE

Ο FREUD στη Μεταψυχολογύα, μι,λώντας Ύΐ»α το ψυχυκό όργανο και, τους.

χώρους, που το συνθέτουν ευσάγευ ιούς. όρους: "τοπυκή" καυ "τοπογρα­

φία". Βλέπε : S.FREUD, Δοκί,μυα Μεταψυχολογόας, μετάφραση Θ.Παραδέλλη,

εκδόσει,ς Καστανυώτη, Αθήνα 1980, σελ. 60—61. Βλέπε επίσης: Ζαν -

Μυσέλ - Παλμυέ,Λακάν, μετάφραση Κωστής Παπαγυώργης, εκδόσεος. Νεφέλη,

Αθήνα 1983, σελ. 58..

Βλέπε: S.FREUD,Η Ερμηνευτυκή των Ονείρων (1900) Προλεγόμενα Δ.Κουρέ-

τα, μετάφρ. Μίνας Ζωγράφου-Μεραναίου, εκδόσευς Μαρή, Αθήνα.( Στο έρ­

γο αυτό ο FREUD θέτεu τυς βάσευς λειτουργίας του ασυνείδητου καυ

ανυχνεύευ κοονούς νόμους ανάμεσα στη λειτουργία του ονείρου και, στη

1.

2.

- 9 -

γράφει γι'αυτό το θέμα: "Έτσι, δουλεύοντας πάνω στο Ρακίνα, στη-ν αρχή

είχα την ιδέα μιας ουσιαστικής Ψυχανάλυσης (που ήδη είχε υποδείξει ο

STAR3BINSKI), αλλά αυτή η κριτική, όπως τουλάχιστον την έβλεπα εγώ, συνα1

τούσε πάρα πολλές αντιστάσεις και βρέθηκα εκτοπισμένος σε μια Ψυχανάλυση

ταυτόχρονα πιο κλασική (αφού δίνει μεγάλη σημασία στον πατέρα) και πιο

δομική (αφού από το ρακινικό θέατρο φτιάχνει ένα π α ι χ ν ί δ ι από

φιγούρες καθαρά σχετικές. Όμως αυτή η ανίκητη αντίσταση δεν είναι μη -

σημαίνουσα: γιατί, αν είναι δύσκολο να ψυχαναλυθεί ο Ρακίνας με όρους

ουσίας, είναι επειδή το μεγαλύτερο μέρος·των ρακινικών εικόνων ανήκει

σ'ένα είδος φολκλόρ εποχής,ή αν προτιμάμε σ'ένα γενικό κώδικα, ενώ το

φανταστικό του Ρακίνα δεν είναι παρά λ ό γ ο ς που προέρχεται απ'αυτή

τη γλώσσα. 0 συλλογικός χαρακτήρας αυτού του φανταστικού δεν το αποκλείε

καθόλου από μια ψυχανάλυση ουσίας, μόνο που αναγκάζει να διευρύνουμε σημ

τικά την έρευνα και να δοκιμάσουμε μια Ψυχανάλυση του συγγραφέα : 0 J.

POMMIER ζητούσε ήδη π.χ. να μελετηθεί το θέμα της μ ε τ α μ ό ρ φ ω σ η

στην κλασική λογοτεχνία. Μια τέτοια Ψυχανάλυση εποχής (ή "κοινωνίας") θα

ήταν πια επιχείρηση εντελώς νέα (τουλάχιστον στη λογοτεχνία) κι ακόμη θα

'πρεπε νά 'χει κανείς τα μέσα γι'αυτό". Η Julia KRISTEVA εισάγει τους

όρους "Phenotexte" (φαινοκείμενο) και "Genotexte" (γενο-κείμενο).Τια

τη Julia KRISTEVA, το κείμενο είναι ο τόπος μιας αυτογενούς εργασίας που

θέλει να εξαρθρώσει την έμφυτη γλώσσα, θεμελιωμένη στην ανατύπωση για

να της υποβάλει την πολλαπλότητα των εννοιών που ο αναγνώστης (ή και ο

συγγραφέας) μπορούν αργότερα να αναπαράγουν, αρχίζοντας από ένα φαινομε­

νικά λογικό ειρμό. Αυτή τη συνεχή μελέτη του κειμένου, ανεξάρτητη από

το συγγραφέα του (προφορικό ή γραπτό) ή Julia KRISTEVA ονομάζει "νόημα".

Το νόημα σε αντίθεση με τη σημασία δεν περιορίζεται στην επικοινωνία,

στην ανατύπωση, στην έκφραση : δεν θεωρεί, το θέμα του κειμένου προβολή,

αλλά απώλεια. Απ'αυτή την παραγωγικότητα του κειμένου η Julia.KRISTEVA

εξάγει μια διπλή θεμελιώδη άρθρωση: το "φαινο-κείμενο" και το "γενο-κεί-

γλώσσα.Το έργο είναι, ομόρρυζ.ο με το άνευρο καο υπακούει, στην ύδ.υα

οι,κονομία με αυτή καυ αποκρύβει, Tis εσώτερες, βουλές, και, σημασίες

, του και, από την άλλη μεριά ως. "γραφή" ωθείται, .μέσα από την αλυσί­

δα των σημαινόντων του, στην επικοινωνία.

1. Βλέπε: R.BARTHES, Συζήτηση γυα τη λογοτεχνία, περιοδυκό "ΔΕΥΚΑΛΙΩ1

τ.3, Ιούνυος -Αύγουστος 1970, σελ. 276.

-10 -

μενο". Το πρώτο καλύπτει το χώρο της συγκεκριμένης έκφρασης, το δεύτερο

περιλαμβάνει όλες τις ενέργειες που υποβάλλονται σ'αυτή τη φανερή δομή.

Το κείμενο λοιπόν τοποθετείται στο σημείο συνάντησης (όχι μόνο του δη­

μιουργού και του "δέκτη" του, αλλά και της πλειονότητας προηγούμενων

ή παραπλήσιων κειμένων, που διατηρούν μεταξύ τους ανύποπτες, αλλά πραγμα­

τικές ("διακειμενικές") σχέσεις. Διαπιστώνουμε ότι η Julia KRISTEVA το­

ποθετεί το πείραμα της "σημ-ανάλυσης" στα σύνορα της σημειωτικής (το

κείμενο παραμένει ένα σύστημα σημείων) και της ψυχανάλυσης (το σημείο

μετατρέπεται σε τόπο ατομικών ή ομαδικών ωθήσεων που το περιβάλλουν με 1

τα ίδια τους τα σύμβολα)" .

Για να επιλέξουμε αυτό το είδος προσέγγισης μας οδήγησε η ίδια η

λογοτεχνική δημιουργία του Βενέζη, η οποία, κατά τη γνώμη μας, έχει έκδη­

λα συγκρουσιακά στοιχεία και μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί ένα παρατε­

ταμένο όνειρο με πολλά πλοκάμια, πολλά από τα οποία θυμίζουν όνειρα που

πλησιάζει ερμηνευτικά ο FREUD. Παράλληλα, πέρα απ'αυτή την εσωτερική

οικονομία που παρουσιάζει η γραφή του Βενέζη, η οποία προσφέρει, κατά τη

γνώμη μας, πρόσφορο υλικό για ένα ψυχαναλυτικό κοίταγμα, κινηθήκαμε προς

αυτές τις επιλογές (υιοθέτηση του εργαλείου της ψυχανάλυσης) από μια επι­

θυμία να συμβάλουμε έστω και στο ελάχιστο, σ'έναν επανέλεγχο της κριτι­

κής με την ευχή πλουτισμού της και με άλλα ρεύματα, όπως αυτό της ψυχα­

νάλυσης. 0 Μπάρτ, που όπως είπαμε, είναι ένας από τους πρωτεργάτες αυτού

του ενοφθαλμισμού της κριτικής της τέχνης με την ψυχανάλυση, γράφει σχε­

τικά αναφερόμενος στον πλουραλισμό που πρέπει να χαρακτηρίζει το κριτικό

έργο: "Πολλές φορές ονειρεύτηκα μια ειρηνική συνύπαρξη των κριτικών λα­

λιών, ή αν προτιμά κανείς μια "Παραμετρική" κριτική που θα τροποποιούσε

τη λαλιά της σε συνάρτηση με το έργο που της προτείνεται, όχι βέβαια

με την πεποίθηση πως το σύνολο αυτών των λαλιών θα κατέληγε να εξαντή-

σει την αλήθεια του έργου για την αιωνιότητα, μα με την ελπίδα πως απ'

αυτές τις ποικίλες λαλιές (όχι όμως άπειρες, αφού υπόκεινται σε ορισμέ­

νες επικυρώσεις) θα ξεπηδούσε μια γενική φόρμα που θα ήταν το ίδιο δια-

1. Βλέπε: P.BROTEL, D.MADELÉNAT, J.M.GLIKSOHN ET D.COUTY' La critique

littéraire εκδ. PRESSES UNIVERSITAIRES DE FRANCE. Κρυτυκη τηε λογο­

τεχνικής κρυτικης, μετάφραση Φοίβου Αρβανότη, εχδόσεος Ζαχαρόπουλου,

αροθμ.14-6, Αθήνα Χ.Χ. σελ. 102-103.

- 11 -

νοητό που η εποχή μας δίνευ στα πράγματα, και, πως η κριτική δρα­

στηριότητα θα βοηθά ταυτόχρονα, διαλεκτικά, στο να αποκρυπτογραφή­

σουμε και να συγκρατήσουμε. Με λίγα λόγια, είναι γιατί θα υπήρχε

από τώρα μέσα μας μια γενική φόρμα αναλύσεων, μια ταξινόμηση των

ταξινομήσεων, μια κριτική των κριτικών που η ταυτόχρονη πολυπληθότη-

τα των κριτικών λαλιών, θα μπορούσε να δικαιολογηθεί'^.

Δεν αγνοούμε ότι στη γλώσσα μας, δεν υπάρχουν αντίστοιχες ολο­

κληρωμένες εργασίες ή οι ελάχιστες που υπάρχουν, όπως η προσπάθεια του

2

Δρακουλίδη να ερευνήσει μέσα από το εργαλείο της ψυχανάλυσης τον Πα­

λαμά και το έργο του, έχουν κυρίως χαρακτήρα ψυχιατρικό και εξαντλούν­

ται στην παθογραφία του συγγραφέα, κατά το παράδειγμα της Βοναπάρτη

σε σχέση με το έργο του Edgar Allan POE. Τελευταία έχουν παρουσιασθεί

ορισμένες πολύ περιορισμένης έκτασης αναφορές στην ψυχαναλυτική κριτι­

κή, αλλά λείπει ακόμη μια αυτάρκης εφαρμογή της φροϋδικής αισθητικής

στον καλλιτεχνικό χώρο, κατά τον τρόπο που συμβαίνει σε άλλες χώρες.

Ωστόσο δεν μπορούμε να μιλούμε για έρημη χώρα στον τομέα της ψυχαναλυ­

τικής προσέγγισης του έργου τέχνης, γιατί έχουν εμφανισθεί, έστω και

σποραδικές, κάποιες προσπάθειες εμβολιασμού της νέας κριτικής με στοι­

χεία ψυχανάλυσης. Έτσι π.χ. ο ψυχίατρος Διονύσης Λιάρος3 σ'ένα δοκίμιο

του προσπάθησε να δει μέσα από το πρίσμα της ψυχανάλυσης το έρνο του

Ανδρέα Εμπειρίκου ή πιο σωστά μια περιορισμένη πτυχή του έργου του, κα­

τά το πρότυπο ανάλογων εργασιών του FREUD και των μαθητών του και κυ­

ρίως της Marie BONAPARTE.

1. Βλέπε : R.BARTHES, Συζήτηση γυα τη λογοτεχνί,α, περοοδι,κό "ΔΕΥΚΑ­

ΛΙΩΝ" τεύχ. 3, Ιούνυος - Αύγουστος 1970, σελ. 277.

2. Βλέπε : Α',Δόξα : Παλαμάς - Ψυχολογυκή Ανάλυση του Έργου του καυ

της Ζωής του, Αθήνα, βυβλ. Εστί,ας, 1959.

3. Βλέπε : Δυονύση Λυάρου, 0 ερχομός, καυ η ανάγκη των νέων Παραδεό-

σων, περ. Χάρτης τεύχος 17/18, Νοέμβρης 1985, σελ. 596 - 606.

- 12 -

Σημειώνουμε επίσης το δοκίμιο του Αριστοτέλη Νικολαίδη για τον ίδιο

υπερρεαλιστή ποιητή, το οποίο, όπως και το κείμενο του Διονύση Λιάρου,

μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί μια φιλόδοξη προσπάθεια να κοιταχτεί 2

η περίπτωση Εμπειρίκου με το εργαλείο της Ψυχανάλυσης. 0 Γ.Αριστηνός

επίσης αναζητεί την επιθυμία στο έργο του Α.Εμπειρίκου, επηρεασμένος

από το FREUD, αλλά κατά τη γνώμη μας η προσπάθεια του περιορίζεται

σε γενικότητες. Αντίθετα αξιόλογη είναι η εργασία της Άννας Καφέτση

σε σχέση με τον Εγγονόπουλο και την υπερρεαλιστική ζωγραφική του, την

οποία προσεγγίζει με ένα συνθετικό εργαλείο που συνδυάζει τη σημειωτική

και την Ψυχανάλυση. Πρέπει ακόμα να αναφέρουμε τις Ψυχαναλυτικές προσεγγί­

σεις που επιχείρησε ο καθηγητής Ψυχιατρικής Δ.Κουρέτας στο έργο του Κάφκα.

0 ίδιος ψυχίατρος άφησε αξιόλογη ψυχαναλυτική εργασία που αναφέρεται στο

Σεφέρη και στο Μυριβήλη .

Αξιόλογη επίσης είναι η προσφορά του στην ερμηνεία μύθων της αρχαί­

ας Ελλάδας,καθώς και πολλών από τους ήρωες της αρχαίας τραγωδίας. Είναι

κρίμα που δεν είναι μεταφρασμένη στη γλώσσα μας η εργασία του Α.Εμπειρί­

κου σχετικά με την νεύρωση του Ψυχαναγκασμού (Névrose obsessionnelle .),

η οποία θα βοηθούσε την εγχώρια κριτική στην ανανέωση της μέσα από τον

ενοφθαλμισμό της με την Ψυχανάλυση. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι μετά

το 1950, αλλά και νωρίτερα, έχουμε ορισμένα σοβαρά βήματα προς το χώρο

Βλέπε: Αρυστοτέλη Νυκολα'ΰδη, Η οργασμυκή "υδεολογία" του Εμπευρί-

κου και, η ποίηση του, περ.χάρτης,, τεύχος 17/18 Νοέμβρης 1985, σελ.

581-591.

Βλέπε: Γ.Αρυστηνός, Επιθυμία Mat γλώσσα στο έργο του Α.Εμπειρίκου,

περ. Σπείρα, Β'περίοδος Ι (1984), σελ. 43-50.

Βλέπε: Άννα Καφέτση, Δυασημευωτική μεταφορά καυ λευτουργία του μύ­

θου στη ζωγραφική του Ν.Εγγονόπουλου. Ένα ερμηνευτικό πρόβλημα,

περ.Σπείρα, Β'περΰοδος, 2-3 (Φθυνόπωρο-Χευμ. 1984), σελ. 43-74.

Βλέπε : Δ.Κουρέτα, Ψυχανάλυα ι,ς-Ψυχι,ατρυκή-Νευρολογία (1924-1979),

έκδ.Παρυσιάνος, Αθήνα. ("Ψυχοπαιδαγωγικά διδάγματα από τη ζωή και,

το έργο του Κάφκα" (σελ. 616-636), "Ψυχογραφία του Γ.Σεφέρη, (σελ.

637-639), "Το όνεορο στη λογοτεχνία από αφορμή το πεζογράφημα του

Στρατή Μυρυβήλη, η Παναγιά η Γοργόνα", (σελ.841-851).

13

1

της ψυχαναλυτικής προσέγγισης του έργου τέχνης από τον Π.Καράβια . 2

Για το ίδιο θέμα ενδιαφέροντα στοιχεία δημοσίευσε ο Ν. Δρακουλίδης

στη "Νέα Εστία" σε εποχή που ο FREUD και η θεωρία του συναντούσαν

δυσκολίες ακόμα και σε προηγμένες χώρες, όπως στη Γαλλία π.χ. Ση­

μειώνουμε επίσης ως πολύ σοβαρά δείγματα τη σχετική δουλειά του κα-

3 4

θηγητή Π.Χαρτοκόλλη και του λακανικού ψυχιάτρου Θ.Τζαβάρα (ο τε­

λευταίος σε σχέση με το έργο του Α. Εμπειρίκου).

Παρόλο που ο Φρόϋντ και ο Φρουδισμός συνάντησαν ισχυρή αντίδραση στη

χώρα μας, εν τούτοις από την εποχή ακόμα του Εκπαιδευτικού Ομίλου έ­

χουμε προσπάθειες αποδοχής της φροϋδικής θεωρίας. Σημειώνουμε τη με-5

λέτη-ψυχογραφία για το Σολωμό του Δ.Μωραΐτη και τη μελέτη του Μ.Σπιέ-

ρου (γνωστού περισσότερο με τα ονόματα Νικήτας Ράντος και Νικόλαος

Κάλας) με την οποία προσπάθησε να δει το έργο του Καβάφη με την ψυχα­

ναλυτική μέθοδο.

0 Δ.Γληνός μάλιστα, ένας από τους πρωτοστάτες του Εκπαιδευτικού Ομί­

λου, στη λαμπρή εισαγωγή του στο "Σοφιστή" του Πλάτωνα, με το ψευδώ­

νυμο Δ.Αλεξάνδρου, προσπαθεί, και το πετυχαίνει σε ένα μεγάλο βαθμό,

να δει και ψυχαναλυτικά τον Πλάτωνα και το έργο του. Αυτό έχει τεράστια

σημασία, αν σκεφθεί κανείς την εποχή που γράφηκε η πολυσέλιδη εισαγωγή

στο "Σοφιστή" από τον Δ.Γληνό, όπως και την όλη στάση του Εκπαιδευτικού

1. Βλέπε: Π.Καραβία: "θέσεις", οκτώ δοκίμια, εκδ . ΦΕΞΗ, Αθήνα, 1963,

"Ο Σολωμός καυ η ανάγωγη στο ουράνιο", Εστία, Αθήνα 1977, σελ.32-67,

"Ίσκιος καυ φως", Ίκαρος 1981.

2. Βλέπε: Ν. Δρακουλίδη, Ο σεξουαλισμός, Νέα Εστία, τ.5, 1929, σελ. 35

3. Βλέπε: Π.Χαρτοκόλλη, Ψυχανάλυση και λογοτεχνία στην Ελλάδα, περ.Νέα

Εστία, τ. 116, Αθήνα 1984, σελ. 1063-1074

4. Βλέπε: Θαν. Τζαβάρα : 0 Α.Εμπειρίκος καυ η Ψυχανάλυση, Δελτίο Εται­

ρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού καυ Γενικής Παυδείας, τευχ. 5,

1981, σελ. 80-88.

5. Βλέπε: Δ.Μωραΐτη. 0 Ποιητής Σολωμός καυ το έργο του (από ψυχολογικής

απόψεως), περ. Ατομική Ψυχολογία, τευχ.1, Αθήνα 1932,σελ.33-48 και

62-81

6. Βλέπε: Περιοδικό "Κύκλος" αφιέρωμα στον Καβάφη, Αθήνα 1932

- 14 -

1

Ομίλου απέναντι στην Ψυχανάλυση, αρκετά χρόνια νωρίτερα, αν λάβουμε

υπόψη μας ότι ο μαρξισμός κράτησε αρχικά επιφυλακτική στάση απέναντι

στο FREUD και τη θεωρία της Ψυχανάλυσης. Αργότερα βέβαια αναθεωρήθηκε

αυτή η στάση και σήμερα σε ξένα Πανεπιστήμια εξετάζονται από κοινού ο

Μαρξισμός και ο Φροϋδισμός, που συμπίπτουν σε πολλά τους σημεία. Αρνη­

τικές απόψεις για την αποτελεσματικότητα της ψυχαναλυτικής προσέγγισης

στο χώρο της Τέχνης διατυπώνουν ο Παύλος Ζάννας και ο Κώστας Κουλουφά-

κος στο περιοδικό "ΔΕΛΤΙΟ" όπως επίσης επιφυλάξεις για την ανάγκη προ­

σφυγής στο εργαλείο της ψυχανάλυσης έχει διατυπώσει ο Α.Αργυρίου (εφη­

μερίδα "Τα Νέα, 22 Μαΐου 1985). Αντίθετα οι μεγάλοι ποιητές μας:Κωστής

Παλαμάς, Γιώργος Σεφέρης, Ανδρ. Εμπειρίκος και Οδ.Ελύτης εξαίρουν στα

πεζά τους τη σπουδαιότητα της ψυχανάλυσης, η οποία ευρύνει τον ορίζον-

τα του κριτικού και τον οπλίζει με μια νέα όραση . Προσπάθεια επίσης

1. Βλέπε-: Στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου από το 1915 καθώς και

στο περιοδικό Αναγέννηση, που το διεύθυνε ο Δημήτρης Γληνός, δη­

μοσιεύονται σειρά άρθρων του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, του Γιάννη

Ιμβριώτη, του Κ.Δ.Σωτηρίου και της Έλλης Λαμπρίδη σχετικά με.το

FREUD και την Ψυχανάλυση. (Βλέπε: Δελτίο Εκπαυδ.Ομίλου, τ.5,

1915, σελ. 3-4 και. 219-231, επίσης τευχ. 11, 1924, σελ. 1-4 και

154-183, επίσης Αναγέννηση, Α; 1926 σελ. 27-31,96-102,150-157,

226-236,295-300,418-422 και. 652-659, επίσης Αναγέννηση Α (8),

σελ.468-473, καυ Αναγέννηση Β'(9-10), 505-514 και Αναγέννηση Β'

(1), 1927, σελ. 38-45.

2. Βλέπε: ΔΕΛΤΙΟ της Εταιρείας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και

Γενικής Παιδείας", τ.3α, Αθήνα 1979, σελ 24-39. Βλέπε επίσης

Εφημερίδα "Καθημερυνή" (20-3-80).

3. Βλέπε Κωστή Παλαμά, Τα χρόνι,α μου και τα χαρτία μου, Λ'έκδοση,

Ι Κολλάρος και, Συα, Αθήνα 1933, σελ. 163-170. Βλέπε επίσης: "Ou

Πεντασύλλαβοι καυ τα παθητικά κρυφομιλήματα Αθήνα 1925, σελ. .β'

(Η Ποίηση" γράφει, "το στεφάνωμα είναι του στοχαστικού ονείρου")

βλέπε ακόμη 0 Δωδεκάλογος του Γύφτου, 3η έκδοση, Ι Κολλάρος, σελ.23

Βλέπε: Γ.Σεφέρης, Γλώσσες στον Αρτεμίδωρο τον Δαλδιανό, Δοκιμές,

Γ'έκδοση, 2ος τόμος, Ίκαρος 1974, σελ. 313-332.

- 15 -

έγινε να κοιταχτεί Ψυχαναλυτικά το έργο του Καβάφη από τον Τίμο Μαλά-

νο . Τα αποτελέσματα όμως αυτής της εργασίας κρίνονται ως μονομερή

και ενίοτε αυθαίρετα, γιατί ο Μαλάνος ξεκινά με διαμετρικά αντίθετη

μέθοδο απ'αυτή που εισηγείται ο FREUD'έχει υπόψη του δηλαδή τη γνω­

στή παθογραφία του Καβάφη (την ομοφιλοφιλία του) και την αναζητεί

και στο έργο του. Το ανακόλουθο αυτού του τρόπου ή αυτής της μεθόδου

ανάγνωσης το κατακρίναμε παραπάνω» διότι η σύγχρονη ψυχανάλυση κινεί­

ται μέσα στο πλαίσιο του έργου του συγγραφέα απ'όπου αντλεί όλο το υ­

λικό έρευνας. Σημειώνουμε εδώ επίσης ως σημαντική συμβολή στην εκμετάλ­

λευση της ψυχανάλυσης από την πλευρά της κριτικής, όσα γράφει ο Ε.Π.

Παπανούτσος στο οικείο κεφάλαιο της Αισθητικής του, που αναφέρεται

στην Τέχνη και Ψυχανάλυση, παρόλο που μένουν μετέωρα, γιατί ο γνωστός

αισθητικός και φιλόσοφος, θρεμμένος με το γερμανικό ιδεαλισμό και

δέσμιος της Κλασσικής Ψυχολογίας, δεν παραχωρεί τα ηνία του ψυχισμού

στο Εκείνο, όπως επιμένει ο FREUD και γενικά η Ψυχανάλυση, αλλά υπερτο­

νίζει τη θέση του Εγώ σε βάρος του Εκείνο και του ασυνειδήτου: "Η Ψυ­

χανάλυση, γράφει, "όπως αναγκάζεται να ομολογήσει και αυτός ακόμη ο

otto RAM, προσηλωμένη αποκλειστικά στις ασύνειδες παρορμήσεις, κινδυ­

νεύει να παραγνωρίσει και να υποτιμήσει τις καταβολές του εκούσιου

και του συνειδητού. Αυτό αληθεύει στης Τέχνης την έρευνα περισσότερο

απ'αλλού. Και όμως το κέντρο του βάρους της καλλιτεχνικής λειτουργίας

δεν βρίσκεται στα ασύνειδα ή απλώς υποσυνείδητα ελατήρια που θέτουν

σε κίνηση την ψυχική δραστηριότητα του καλλιτέχνη, αλλά στη δύναμη

και στην αποτελεσματικότητα της εργασίας που εκτελεί η κυρίως συνεί­

δηση (βούληση, φαντασία,διανόηση) για να δημιουργήσει το έ ρ γ ο -

ν ό η μ α (περιεχόμενο) και το έ ρ γ ο - έ κ φ ρ α σ η (μορφή),

Είναυ γνωστή η σχέση του Εμπειρίκου με την Ψυχανάλυση. Tua την

περυπέτειά του αυτή βλέπε: Θανάση Τζ.αβάρα, Ο Ανδρ .Εμπειρίκος καυ

η Ψυχανάλυση, Δελτίο της Εταιρείας σπουδών νεοελληνικού πολιτισμού

και γενικής παιδείας, τευχ.5, Αθήνα 1981, σελ. 80-88.

Στα "Ανοιχτά Χαρτιά" ο Ελύτης αναφέρεται συχνά στην Ψυχανάλυση και

στη γονιμοποιό επίδραση της στις ανθρωπιστικές επιστήμες και κυρίως

στην Τέχνη.Ο Ελύτης μάλιστα επιχειρεί, μια σύζευξη ανάμεσα στην ψυ­

χανάλυση και τον υπερρεαλισμό. Πρβλ.Αναφορά στον Ανδρ.Εμπειρίκο,

*

- 16 -

δηλαδή ένα πλάσμα με "αντικειμενική" πνευματική αξία. Μόνον όταν επιτύ­

χει σ'αυτό το δύσκολο άθλο, θα προσφέρει ο καλλιτέχνης στον εαυτό του

(και στο θεατή του έργου του) όχι τα ανακουφιστικά συναισθήματα που

θα δοκίμαζε, αν ικανοποιούσε στην πραγματική ζωή τους καημούς και τις

λαχτάρες του, αλλά εκείνη τη λεπτή και υψηλή, την ιδιότυπη συγκίνηση:

την αισθητική, που είναι χαρά και θαυμασμός μαζί και που, μεταμορφώνον­

τας ψυχικά τον άνθρωπο, τον υψώνει κυρίαρχο πάνω από τα πάθη του. Τέ­

τοια είναι η λύτρωση που χαρίζει η Τέχνη, όχι "απελευθέρωση" των ενστί­

κτων, των ορμών και των τάσεων που έχουν δεσμευθεί, ούτε απλή παροχέ­

τευση ενός πληθωρικού συγκινησιακού ρεύματος στους "κάμπους" της φαν-

τασίας, αλλά κατάκτηση της πνευματικής ελευθερίας" .

0 Ε.Π.Παπανούτσος στη συνέχεια του παραπάνω κειμένου προσπαθεί

ίσως να μετριάσει ή και να αποσβέσει ακόμη την αξία της επιθυμίας ως

πρωταρχικού στοιχείου του ασυνειδήτου και ως παρορμητικής δύναμης που

διέπει την καλλιτεχνική δημιουργία. Στην ουσία πρόκειται για καρτεσια­

νές και καντιανές απόψεις που ανήκουν στο χώρο της Λογικής και της Η­

θικής αντίστοιχα. Οπωσδήποτε όμως η Ψυχαναλυτική προσέγγιση της Τέχνης

επικουρείται σημαντικά, έστω και με τις αμφιλεγόμενες αυτές απόψεις

του Παπανούτσου, αφού είναι γνωστή η πενία της εγχώριας σχετικής βιβλιο­

γραφίας.

3'έκδ., Ύψιλον, Αθήνα 1980.

Είναι γνωστές άλλωστε ou αμφιθυμικές σχέσεις ανάμεσα στο FREUD

και στον Αντρέ Μπρετόν (Βλέπε Οδ.Ελύτη, Αντοιχτά Χαρτία, έκδ.

"Αστερύα", Αθήνα 1974.

Βλέπε: Τίμου Μαλάνου, Ο ποιητής Κ.Π.Καβάφης. Ο άνθρωπος και το

έργο του II Συμπληρωματικά στοιχεία, β'εχδ. Αλεξάνδρεια 194-3.

1. Βλέπε: Ε.Π Παπανούτσου, Αισθητική, Γ'έκδοση, Ίκαρος, Αθήνα 1956,

σελ. 250 - 251.

- 17 -

Εμείς στην εργασία μας θα χρησιμοποιήσουμε τη δομική μέθοδο

(Methode structurale) 1 για να επισημάνουμε μέσα στο κείμενο της

τριλογίας του Βενέζη τα κοινά, έμμονα στοιχεία, αυτά που προσδίδουν

τη θεμελιώδη φυσιογνωμία στη δημιουργία. Δηλαδή θα εντοπίσουμε τα

σημαίνονται που αποτελούν τους κύριους αγωγούς, οι οποίοι καταλήγουν

στα λανθάνοντα υποστρώματαs στην κρυφή περιοχή της δημιουργίας του

συγγραφέα.

Τα κύρια σημαίνοντα θα τα εντοπίσουμε στο φανερό και το κρυ­

φό περιεχόμενο του έργου του Βενέζη (ο όρος περιεχόμενο δεν βρίσκεται

σε σχέση δυϊσμού με τη μορφή, αλλά αντίθετα, καλύπτει το όλο σώμα

του κειμένου απορροφημένο στα μορφικά του στοιχεία ή ακριβέστερα στη

μορφική ολότητα του κειμένου). Αναλυτικότερα: θα προσδιορίσουμε τα

έμμονα στοιχεία που επανέρχονται κατά τρόπο ιδεοληπτικό ή ψυχαναγκαστι-

κό μέσα στο κείμενο (επαναλαμβανόμενη φανερή δόμηση του κειμένου), θα

ιχνηλατηθούν άλλα συγκλίνοντα δομικά στοιχεία, μορφικά (formels) και

κυρίως οι τροπισμοί μεταφορά και μετωνυμία (σε συνδυασμό με τη συμπύ­

κνωση (Condensation) και τη μετάθεση (déplacement), όπως λειτουργούν

στη δημιουργία του ονείρου, σύμφωνα με τη φροϋδική ψυχανάλυση.

Έτσι, ενώ το υλικό θα μας το παρέχει το κείμενο, το κύριο μέ­

ρος της εργασίας μου θα αποβλέπει στα λανθάνοντα στοιχεία, στην κεκρυμμέ-

νη ή αθέατη πλευρά της δημιουργίας του Βενέζη, αυτή που δεν αφήνεται

εύκολα (όπως και κάθε δημιουργία) στο γυμνό μάτι. Η αλληλοδιαπλοκή της

μικροδόμησης και της μακροδόμησης θα μας οδηγήσει, όπως είπαμε υπαινι-

χτικά και στην αρχή, να συλλάβουμε την ασυνείδητη πλευρά του κειμένου,

που είναι και η μόνη έγκυρη, διότι αυτή είναι που αντιστοιχεί στην αλή­

θεια του υποκειμένου που κρύβεται στην περιοχή του ασυνειδήτου, σύμφωνα

με τις απόψεις της ψυχανάλυσης. Κύριο μέρος στην εργασία μας θα αποτε-

1. Η δομική μέθοδος προβλέπει, τη συμπάράθεση περυσσότερων έργων του

ύδι,ου δημιουργού, που λευτουργεί, ανάμεσα τους μυα οποιαδήποτε ομο-

λογόα, καθώς καυ έργων άλλων δημυουργών με τα οποί,α ανταμώνεται,

μέσα από αποστάσευς στο συγκεκριμένο κεύμενο που πλησιάζουμε κρο-

τυκά γυα να καθοροστούν κοονές σταθερές καυ παράμετρες, που θα απο­

τελέσουν πουοτυκές "μονάδες μέτρησης." σ'όλη την κριτυκή δυεί,σδυση

καο δυαδι,κασύα.

- 18 -

λέσει η ψυχική σύγκρουση (conflit psychique) του ήρωα μέσα στη δη­

μιουργία του Βενέζη, που μας απασχολεί.

Από άποψη κύριας βιβλιογραφικής στήριξης η μεθοδολογία μας υπο­

στηρίζεται από ανάλογο ερμηνευτικό εργαλείο που χρησιμοποίησαν ο R.

JAKOBSON και ο Claude LEVI-STRAUSS συνεργαζόμενοι στην προσπάθεια

τους να συλλάβουν τη μικροδόμηση και τη μακροδόμηση στο ποίημα του

BOUDELAIRE "Γάτες" . Επέκεινα η εργασία μας αντλεί το μεθοδολογικό

εργαλείο από τη θήρα έμμονων στοιχείων σε ένα έργο Τέχνης ή σε ομάδα

ομόλογων και ισόλογων έργων, που καλλιέργησε ο θεμελιωτής της ψυχο-

κριτικής Charles MAURON ψυχοκρίνοντας το έργο των MALLARME, RACINE

κ.λ.π.

Καίρια, προς αυτή την κατεύθυνση, βοήθεια μας παρέχει επίσης

η ψυχανάλυση της Τέχνης, όπως επιχειρήθηκε από το S.FREUD στα έργα

του "GRADIVA" του JENSEN, καθώς και στο εικαστικό έργο του Μιχαήλ

Αγγέλου "Μωϋσής". Τα παραπάνω εργαλεία δεν είναι αντίθετα ή αποκλίνον­

τα μεταξύ τους, γιατί στόχος τους είναι η κρυφή (λανθάνουσα) πλευρά

μέσα σ'ένα έργο Τέχνης και ο ενιαίος προσανατολισμός των επιμέρους

δομικών στοιχείων (Elan GLOBAL).

Σύμφωνα με όσα είπαμε ως τώρα, η τριλογία του Βενέζη που μας

απασχολεί θα κοιταχτεί από μέσα, από τις συνιστώσες του ίδιου του κει­

μένου που αντιστέκονται ή ωθούν τον ανυποψίαστο ερευνητή, με όσα απο­

σιωπούν, έξω από την αλυσίδα των σημαινόντων και το αληθινό περιεχό­

μενο τους. Η φαινομενική αντίσταση του κειμένου έχει κοινά στοιχεία

ή είναι ομογενής και με την αντίσταση που παρουσιάζει στον αναλυτή

1. Ο R.JAKOBSON καυ ο Claude LEVI STRAUSS συνεργαζόμενου στη δομολο-

γυκή ανάγνωση του πόυήματος του BAUDELAIRE "Γάτες" το ερεύνησαν κα-

.θένας από το δυκό του πεδύο Mat, κατέληξαν στη δυάκρυση δύο στρω­

μάτων δομοκού υλυκού, της. έκδηλης (manifeste, μακροδόμησης) καυ

της λανθάνουσας (latente, μυκροδόμησης), που επαναλαμβάνεται, σχε­

δόν υδεοληπτυκά στην ορατή παρουσί,α του παυήματος με τρόπο επυτή-

δει,ο. Εντόπισαν δηλαδή τυς ασυνεί,δητες, επαναλήψεις στη μυκροδόμηση

του ποιήματος που αντο,στοοχούν στυς. φανερές, δηλούμενες επαναλήψεις.

- 19 -

ένα όνειρο . Απ'αυτή την άποψη ένα ακόμη εργαλείο, που θα μας χρειασθεί

μεθοδολογικά' στην εργασία μας θα είναι το ογκώδες σύγγραμμα του FREUD

"Ερμηνευτική των ονείρων", καθώς και το βιβλίο του "Το σκώμμα και οι

αναφορές του στο ασυνείδητο".

Υπογραμμίζουμε απαρχής ορισμένους από τους άξονες της εργασίας

μας: α) Φανερό περιεχόμενο (context manifest) του κειμένου, που αντι­

στοιχεί σε ό,τι ονομάζει ο FREUD στην "Ερμηνευτική των ονείρων" φανε­

ρό περιεχόμενο του ονείρου και β) κρυφό περιεχόμενο (context latent),

όπως το κρυφό περιεχόμενο του ονείρου στη φροϋδική ορολογία. Εννοείται

πως έχουμε ένα και μόνο κείμενο με την κρυφή και τη λανθάνουσα όψη

του, όπως ακριβώς δέχεται ο Σωσσύρ. Η διάταξη αυτή είναι αντίστοιχη

με το λακανικό σχήμα:

S (SIGNIFIANT) σημαίνον

S (SIGNIFIE) σημαινόμενο

Τα κύρια σημαίνοντα της εργασία μας είναι:η επιθυμία, ο ερωτι­

σμός, η αναστολή, το ανικανοποίητο, ο φαντασιακός χώρος, το όνειρο, η

νοσταλγία, η παραλληλία μύθου - μορφής - κειμενικού χώρου, το τοπίο

ως μεταφορά του σώματος (CORPS) μεταφορά του ερωτισμού-μεταφορά της

επιθυμίας (DESIR) - το οιδιπόδειο ψυχοσύμπλεγμα (σύμφωνα με τις από­

ψεις του FREUD), (αναφορά κυρίως στη "Γαλήνη" και την "Αιολική Γη")-

διάθεση αιμομικτική των αδελφών στην "Αιολική Γη". Τα παραπάνω σημαί­

νοντα εκβάλλουν ή συναντώνται στην παρεμπόδιση ή ακρωτηριασμό της επι­

θυμίας των ηρώων μέσα στην τριλογία του Βενέζη. Η ανεσταλμένη, παρεμπο­

δισμένη, ακρωτηριασμένη επιθυμία (αφού ανιχνευθούν μέσα στο φαινοκείμενο

και το γενοκείμενο οι λόγοι αυτής της αναστολής ή της απαγόρευσης)

1. Το ασυνεύδητο ,λέευ ο Λακάν, έχευ τη ρυζυκή δομή της γλώσσας και,

λευτουργεί, σύμφωνα με τους νόμους της. "Με την έννοι,α αυτή",

γράφει, ο Stanley Α. LEAVY, οποιοσδήποτε λόγος ή οποιοδήποτε άνευ­

ρο εόναυ δύχτυ σημαινόντων οργανωμένων από δεσπόζοντα σημαινόμενα

που μπορούν να αποκαλυφθούν "(Βλέπε: Stanley Α.LEAVY, η σημασί,α

του Jacques LACAN, μεταφρ .Ζηνοβί,ας Δρακοπούλου, περ.. Επόπτευα,

τεύχος 55/1981, σελ. 215). Tua το φανερό καυ λανθάνον περιεχόμενο

του ονεύρου βλέπε: Ζαν Μι,σέλ Παλμυέ, Λακάν, μετάφραση Κωστή Παπα-

γι,ώργη, εκδόσει,ς Νεφέλη, Αθήνα 1983, σελ. 72 - 77.

- 20 -

θα αναχθεί και σε συγκρούσεις (CONFLITS) του Ιδιου του δημιουργού,

καθώς και σε συγκρούσεις της κοινωνιόσφαιρας μέσα στην οποία εκτυ­

λίσσονται τα γεγονότα της τριλογίας. Η επανάληψη στην τριλογία του

Βενέζη έχει δύο επίπεδα: στο πρώτο θα ανιχνευθούν οι σχέσεις σημαί­

νοντος /σημαινόμενου και επανάληψης από άποψη καθαρά δομολογική

(σύφμωνα με τις απόψεις των LEVI-STRAUSS και JAKOBSON) και στο δεύτε­

ρο που θα πάρει ευρύτερη έκταση, θα αντιμετωπισθούν τα επανερχόμενα

στοιχεία (τα έμμονα μοτί3α) ως συστατικά του ψυχαναγκασμού (obsession­

nel) των ηρώων και, μέσω αυτών, του ίδιου του δημιουργού. Στο τελευ­

ταίο μέρος της εργασίας μας θα αναφερθούμε υστερογενώς, στον προσωπικό

μύθο του συγγραφέα, σύμφωνα με τον τρόπο που εισηγείται ο Charles

MAURON'στην ψυχοκριτική του, για να μπορέσουμε να συλλάβουμε ή να 1

πλησιάσουμε το βαθύ λόγο του ασυνειδήτου του και όχι τα εξωτερικά

στοιχεία που συνθέτουν τη βιο-κοινωνιογραφία του (τρόπος ή εργασία με

τον οποίο ερμήνευσε τον Edgar Allan POE η Marie BONAPARTE).

Κατά τη δόμηση της εργασίας μας θα έχουμε ως σκοπό και προσανα­

τολισμό να ανιχνεύσουμε τα έμμονα και τα λανθάνοντα στοιχεία, καθώς

και την αλληλοδιαπλοκή μακροδόμησης - μικροδόμησης, σύμφωνα με όσα μας

παραδίνουν οι R.JAKOBSON και Claude LEVI-STRAUSS και κυρίως με βάση τη

φροϋδική ψυ.χανάγνωση του κειμένου.

1. "Μόνο το κεί,μενο μολάευ αληθυνά", γράφει,, η Sarah KOFMAN, "η σημα-

σόα του βρίσκεται, μέσα του καυ δεν πρέπευ να αναζητοέταυ έξω από

τα όρι,ά του, αν και, δεν εύναι ανεξάρτητη από τον ψυχοσμό του συγγρα-

,φέα" (Βλέπε: Sarah KOFMAN, L'enfance de l'art. Une interpretation

de l'esthétique freudien, ED.PAVOT, PARIS 1970, σελ.70). .Μέσα λουπόν

από τα ί,χνη του κευμένου (γλωσσυκά ύχνη η πλέγματα σημαινόντων) θα

επυχευρήσουμε να βρούμε τυς ενδοψυχυκές συγκρούσεις όχυ μόνο των

ηρώων, αλλά και, του δημιουργού. Γυατύ, όπως. .ξέρουμε από το Λακάν,

"πί,σω από τη φαυνομενολσγί,α του κειμένου κρύβεταυ η εσωτερυκη του

οντότητα, η δομή του" (Βλέπε: Σεμυνάρυο πάνω στο "Κλεμμένο γράμμα",

το γνωστό δυήγημα του Edgar Allan POE . Jacques LACAN, Ecrits, ED.

DU SEUIL, PARIS I966, σελ. 11-61).

- 21

Το πρώτο μέρος θα αναφέρεται στην ερωτική γραφή του Βενέζη,

με την έννοια που δίνει στον όρο η φροϋδική αισθητική, δηλαδή ως

απόρροια μετουσίωσης της παρεμποδισμένης ερωτικής ενέργειας. Σύμφω­

να με όσα θα υποστηρίξουμε, ο παρεμποδισμένος ερωτισμός είναι η κύ­

ρια πηγή που τρέφει το λυρισμό όλης της καλλιτεχνικής δημιουργίας του

Βενέζη. Εννοείται ότι αναφερόμαστε στην παρεμποδισμένη ερωτική ενόρμη-

ση των ηρώων της τριλογίας.

Το δεύτερο μέρος θα καλύπτεται από το έμμονο στοιχείο που επα­

νέρχεται με τρόπο ψυχαναγκαστικό μέ όλη την τριλογία του Βενέζη. Το

σημαίνον αυτό είναι το α ν ι κ α ν ο π ο ί η τ ο της επιθυμίας ό­

λων των ηρώων. Αφού θα ανιχνευθεί η θεματική της ανικανοποίητης επι­

θυμίας, όπως θα συναντάται στο φανερό περιεχόμενο του κειμένου, που

είναι αντίστοιχο με το φανερό περιεχόμενο του ονείρου, σύμφωνα πάντα

με τη φροϋδική θεωρία, θα επιχειρηθεί η αναγωγή της διαλεκτικής της

επιθυμίας σε απωθημένα βιώματα των ηρώων και κυρίως στο απωθημένο και

οριστικά χαμένο αντικείμενο των πρώτων βιωμάτων που είναι η μάνα. Η

συχνή επάνοδος του ανικανοποίητου φανερώνει και την ψυχαναγκαστική

συναισθηματική κατάσταση των ηρώων.

Το τρίτο μέρος που αποτελεί κατά ένα τρόπο εξέλιξη του προηγού­

μενου, θα αναφέρεται στην εικόνα της καλής μάνας, της καλής φύσης και

της καλής πατρίδας, σύμφωνα με το νόημα που δίνει σ'αυτές τις έννοιες

η μαθήτρια του FREUD, Melanie KLEIN, που μαζί με τον Κ.ABRAHAM θεμελίω­

σαν τη λεγόμενη Αγγλική Σχολή της Ψυχανάλυσης. Η εικόνα της καλής μάνας

ή του καλού στήθους, όπως μας λέει η KLEIN, βιώνεται από τα πρώτα παι­

δικά χρόνια και δένεται με την εικόνα της καλής φύσης και κατ'επέκταση

με την εικόνα της πατρίδας. Αν δηλαδή βιωθεί κατά τρόπο αρνητικό αυτή

η πρωτογενής σχέση μάνας-παιδιού, επηρεάζεται εξίσου αρνητικά η στάση

του ατόμου απέναντι στη φύση και στην πατρίδα. Όπως θα δούμε ερευνών­

τας τα κύρια σημαίνοντα στην τριλογία του Βενέζη, οι πρώτες εμπειρίες

των ηρώων, αλλά και του ίδιου του συγγραφέα σε σχέση με τη μάνα, είναι,

λίαν θετικές, είτε αφορούν στη σχέση των ηρώων με το καθαυτό πρόσωπο

της μάνας, είτε ανάγονται σε προεκτάσεις ή υποκατάστατα της (αδελφή,

άλλα θηλυκά πρόσωπα κ.λ.π.).

- 22 -

Στο τέταρτο μέρος θα εντοπίσουμε το ζεύγμα μεταφορά-μετωνυμία

ως αντίστοιχα της συμπύκνωσης και της μετάθεσης κατά τη διαδικασία

της ονειρογένεσης, σύμφωνα πάντα με τις απόψεις του FREUD, θα δώσου­

με ιδιαίτερο βάρος στην αναγωγή αυτών των σχημάτων (της μεταφοράς

και της μετωνυμίας) στους συμβολισμούς τους, οι οποίοι θα μας οδη­

γήσουν στα έμμονα, φανερά και λανθάνοντα στοιχεία, και κυρίως στο

απολεσθέν και απωθημένο αντικείμενο. Όπως θα δούμε δηλαδή, από διαφο­

ρετικούς δρόμους θα φθάνουμε στους ίδιους πυρήνες δόμησης της γραφής

του Βενέζη.

Το τελευταίο μέρος θα αφορά στην περιπέτεια του ήρωα και τον

προσωπικό μύθο του συγγραφέα. Προσανατολισμός μας θα είναι να εντοπί­

σουμε τα σημεία σύγκλισης ή απόκλισης της συμπεριφοράς των ηρώων για

να διαπιστωθεί αν οι ήρωες αποτελούν συμπληρωματικά στοιχεία ενός ενι­

αίου ήρωα ή ενός ενιαίου Εγώ άσχετα με το συγκρουσιακό περιεχόμενο του,

που είναι το ίδιον κάθε περιπέτειας, η οποία ελέγχεται από το ασυνεί­

δητο. Στην έκβαση της εργασίας μας θα εμπλέξουμε με άκρα φειδώ ορισμέ-,

να στοιχεία από τη βιογραφία του συγγραφέα για να βρούμε συνηχήσεις στη

συμπεριφορά και στην όλη ψυχική αντίδραση ανάμεσα στον ήρωα και το δη­

μιουργό, κυρίως σε ότι αφορά στην παιδική και ως ένα βαθμό και στην εφη­

βική του ηλικία. Διότι απ'αυτά τα στρώματα αντλεί, κατά κανόνα, το υλικό

του και τις συγκινήσεις του ο καλλιτέχνης, όπως λέει ο FREUD.-

* *

- 23 -

Η ΕΡΩΤΙΚΗ ΓΡΑΦΗ TOY ΒΕΝΕΖΗ

Σε μια ευρεία έννοια κάθε γραφή είναι ερωτική, αποτελεί δηλαδή

ένα είδος εμμεσοποίησης της ερωτικής ενόρμησης. Την άποψη αυτή ο FREUD

την εκθέτει στα βιβλία του : "0 Πολιτισμός πηγή δυστυχίας" και "πέντε 9

ψυχαναλύσεις" .

Ας γίνουμε αναλυτικοί, γιατί, κατά τη γνώμη μας, η εξομοίωση της

γραφής με ένα είδος υποκατάστατο της ερωτικής πράξης, είναι λίγο ως πο­

λύ θέσεις αποδεκτές από τη σύγχρονη ψυχανάλυση και τη νέα κριτική, όπως

λειτουργεί ιδίως στο γαλλικό χώρο. Σύμφωνα με τις απόψεις του FREUD που

είναι διάσπαρτες σ'όλα σχεδόν τα έργα του, οι πρωτογενείς ενορμήσεις

που απορρέουν από την πρώτη διαβάθμιση του ψυχικού οργάνου, δηλαδή από

το Εκείνο, δεν μπορούν να διολισθήσουν στο Εγώ και να γίνουν άμεσες

πράξεις, όπως απαιτεί η ενορμητική επιθυμία. Οι αρχικοί παρεμποδισμοί

είναι οι υπεραπαγορεύσεις του Υπερεγώ (της τρίτης διαβάθμισης του ψυχι­

κού οργάνου, η οποία αναφύεται ματά τη λύση του οιδιπόδειου συμπλέγμα-

τος, καθώς και του συμπλέγματος του ευνουχισμού) . Προεκτάσεις αυτών

των πρωτογενών απαγορεύσεων αποτελούν οι πολυειδείς καταπιέσεις που ασκεί

1. Βλέπε: S.FREUD: Ο πολιτισμός πηγή. δυστυχίας, πρόλογος Δ.Κουρέτα,

Μετάφρ. Κ.Λ. Μεραναίου - ,Μίνας Ζωγράφου, εκδόσευς Τσόγκα - Φω­

τοπούλου, Αθήνα, 1950.

2. Βλέπε: S.FREUD: Πέντε ψυχαναλύσεις "Ο μι,κρός Χάνς (Ανάλυσις μιας

φοβίας ενός πεντάχρονου αγορι,ού) Μετ .Ελ .Στεφανάκη ,Ιΐανεκδοτική ,

Αθήνα 1970.

3. Κατά το FREUD:"Το Υπέρ-Εγώ μπορεί να αντιταχθεί στο Εγώ, να το

μεταχειριστεί σαν αντικείμενο και συχνά του συμπεριφέρεται, πολύ

σκληρά. Tua το Εγώ έχει μεγάλη σημασία να βρίσκεται, σε συμφωνία

τόσο με το Υπέρ-Εγώ όσο καυ με το Εκείνο. Ou συγκρούσευς ανάμεσα

στο Εγώ καυ στο Υπέρ-Εγώ έχουν μεγάλη σπουδαιότητα στην ψυχική ,

ζωή. Μαντεύετε ήδη ότι το Υπέρ-Εγώ. είναι ο φορέας εκείνου του

φαινόμενου που το ονομάζουμε συνείδηση" (βλέπε:β.FREUD, "Πρακτι­

κή ψυχανάλυση", μετάφρ. Γ.Βαμβαλή, Επίκουρος, Αθήνα 1975, σελ.49.

*

- 24 -

η αρχή της πραγματικότητας, η onoCa παρεμβαίνει, στο μηχανισμό του

Εγώ, και ο πολιτισμός με τις ποικίλες απαγορεύσεις του, ο οποίος,

κατά το FREUD, αποβαίνει πηγή δυσφορίας για τον άνθρωπο, άποψη η

οποία, σε κάποια της σημεία, δεν απέχει και πολύ από τις γνωστές

περί πολιτισμού απόψεις του Ρουσσώ. Είναι θέμα ισορροπίας λοιπόν

για τον άνθρωπο η προσφυγή στην τέχνη για να διοχετεύσει σ'αυτή με

τρόπο εμμεσοποιημένο, όπως είπαμε, ή μετουσιωμένο μέσω της SUBLIMATION,

τις παρορμήσεις αυτές. 0 καλλιτέχνης δηλαδή βρίσκει το' σωσίβιο του για

να εκφράσει με τρόπο έμμεσο το ενορμητικό του εναπόθεμα χωρίς να έχει

την κατακραυγή της κοινωνίας, η οποία παρεμβαίνει υπερ-απογορευτικά

σε βάρος της ερωτικής ενόρμησης. "Άλλωστε", γράφει ο Ρόλαν Μπάρτ,'Ύά

που μας έρχεται από την ψυχανάλυση ένας έμμεσος τρόπος για να θεμελιώ­

σουμε την αντίθεση του ηδονικού κειμένου και του απολαυστικού κειμένου:

η απόλαυση είναι ρητή, η ηδονή όχι. Η ηδονή είναι άρρητη, απαγορευμένη.

Παραπέμπω στο LACAN ("Πρέπει νά 'χουμε υπόψη μας πως η ηδονή είναι απα­

γορευμένη στον ομιλούντα, ως ομιλούντα, ή ακόμα πως δεν μπορεί να ειπω­

θεί παρά με υπονοούμενα ") και στον LECLAIRE (" Όποιος αγορεύει,

με την αγόρευση του,απαγορεύει για τον ευατό του την ηδονή, ή αντίστοι­

χα, όποιος ηδονίζεται σβήνει κάθε γράμμα - και κάθε δυνατή αγόρευση -

μέσα στο απόλυτο της αναίρεσης που επιτελεί"). 0 απολαυστικός συγγραφέ­

ας (και ο αναγνώστης του) δέχεται το γραφτό' παραιτούμενος από την

ηδονή, έχει το δικαίωμα και τη δυνατότητα να την πει: το γραφτό είναι

η απόλαυση του" είναι η ψύχωση του, όπως συμβαίνει με όλους όσους αγα­

πούν τη γλώσσα (όχι την ομιλία), όλους τους λογόφιλους: συγγραφείς, ε­

πιστολογράφοι, γλωσσολόγο ι'μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για τα απολαυστι­

κά κείμενα (καμμιά συζήτηση με την αναίρεση της ηδονής): η κριτική ανα­

φέρεται πάντα σε απολαυστικά κείμενα, ποτέ σε ηδονικά κείμενα: ο Φλωμπέρ,

Πρβλ. S.FREUD:Nea σευρά των παραδόσεων γυα την ευσαγωγή στην ψυ­

χανάλυση, μετάφρ. Κλαίρης Τρυχερυώτη., Επύκουρος, Αθήνα 1977,σελ. 80.

Βλέπε:ΥϊοΐθΓ SMIRNOFF.Η ψυχανάλυση του παυδυού,μετάφρ. Π.Παναγι,ώτου,

εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα, σελ. 83-95.

ί

- 25 -

ο Προύστ, ο Σταντάλ σχολιάζονται ανεξάντλητα'η κριτική μιλάει για τη

μάταιη ηδονή του κειμένου-υποστάτη, την περασμένη ή μελλοντική ηδονή:

θα διαβάσετε, έχω διαβάσει: η κριτική είναι πάντα ιστορική ή ερευνη­

τική : το διαπιστωτικό παρόν, η παρουσίαση της ηδονής*της απαγορεύεται"

έτσι, η ύλη της προτίμησης της είναι η κουλτούρα, που είναι τα πάντα

μέσα μας εκτός από το παρόν μας. Με τον ηδονικό συγγραφέα (και τον α­

ναγνώστη του) αρχίζει το αβάσταχτο κείμενο, το απίθανο κείμενο. Το

κείμενο αυτό είναι εκτός - απόλαυσης, εκτός - κριτικής, πλην αν βλη-

θεί από ένα άλλο ηδονικό κείμενο: δεν μπορείτε να μιλάτε "περί" ενός

τέτοιου κειμένου, μπορείτε μόνο να μιλάτε "μέσα" σ'αυτό, με τον δικό

του τρόπο, να μπαίνετε σε μια ξέφρενη λογοκλοπία, να τονίζετε υστερικά

το ηδονικό κενό (και όχι πια να επαναλαμβάνετε ιδεοληπτικά το γραφτό

της απόλαυσης)" .

θα λέγαμε μάλιστα πως όχι μόνο η γραφή του καλλιτέχνη είναι ερω­

τικό υποκατάστατο, αλλά και η σχέση του αναγνώστη με το κείμενο.

Όπως βλέπουμε δηλαδή, σύμφωνα πάντα με τη δική μας υπόθεση και

θέση, κάθε γραφή, σε οποιοδήποτε τομέα της τέχνης κι αν αναφερόμαστε,

έχει την ερωτική της διάσταση. Είναι επίσης γνωστή η θέση του FREUD

ότι στον πυρήνα κάθε έργου τέχνης θα βρούμε το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ή

έστω, οιδιπόδεια στοιχεία. Ιδιαίτερα μάλιστα η αρχαία τραγωδία μπορού-2

με να πούμε ότι έχει οιδιπόδεια οργάνωση.

Υπάρχουν όμως γραφές, όπου ο λυρισμός, τους είναι έκδηλος και όχι

λανθάνων και το ερωτικό τους υπόστρωμα είναι επίσης κατάδηλο, προσφεύ­

γουν δηλαδή σε χρήση τέτοιων συμβόλων που τα συναντά κανείς στην "Ερμη­

νευτική των Ονείρων" του FREUD. Ταυτόχρονα η έξαρση στοιχείων φυσιολα­

τρικών δημιουργεί έναν περίκοσμο καθαρά ερωτικό, είναι δηλαδή το σκηνικό

της εροπικής πράξης, όπως τη συναντούμε στις μεταμορφώσεις του τοπίου

για να αποκρύβει η γαμήλια σκηνή του Δία.

1. Βλέπε: Rolan BARTHES, Η απόλαυση του κειμένου, μετ. Φούλα Χατζη­

δάκη - Γιάννης Κρητικός, εκδόσεις Ράππα, Αθήνα 1973, σελ. 36-38.

2. Βλέπε : Γ.Μουρέλου, SIGMUND FREUD, η φιλοσοφική σημασία του έργου

του, περιοδικά Εποχές, τεύχος 35, σελ. 285.

- 26 -

Η γραφή του Βενέζη για μας έχει έκδηλο το ερωτικό στοιχείο,

το οποίο υπάρχει δυνάμει σ'όλα σχεδόν τα έργα του. Άλλοτε αυτό το

στοιχείο,το σχεδόν πανερωτικό, είναι το κύριο συστατικό της γραφής

του, άλλοτε είναι παγιδευμένο και καθηλωμένο πίσω από απαγορεύσεις,

οπότε αναζητεί διαφυγές και διεξόδους στη λυρική πλημμύρα που κυ­

ριαρχεί σ'όλη τη δημιουργία του Βενέζη (όπως π.χ. στην "Αιολική Γη"

και τη "Γαλήνη") και άλλοτε μένει στην κυριαρχία του Εκείνο του α­

συνειδήτου, οπότε ο ήρωας δεν μπορεί να δεχθεί τους παρεμβατισμούς

του Εγώ και του Υπερενώ, όπως συμβαίνει κατά κόρο στο "Νούμερο".

Στο έργο του Βενέζη έχουμε να κάνουμε με μια γραφή (ECRITURE)

ερωτική, όχι με την έννοια του εξωτερικού ερωτικού σκηνικού, πράγμα

που είναι λίγο ως πολύ σύνηθες σε κάθε μορφή τέχνης. Σύμφωνα με τη

δική μας υπόθεση, η ερωτική γραφή προσδιορίζεται κυρίως από τη λυρική

υφή ενός κειμένου, κι'αυτός ο λυρισμός σχετίζεται με την ενορμητική

επιθυμία που κυριαρχεί στο χώρο του ασυνειδήτου, όπως την προσδιορί­

ζει ο FREUD και η σχολή του.

Το ενορμητικό και επιθυμητικό αυτό υλικό μετέρχεται τρόπους υπαινικτι­

κούς, κυρίως μέσω της μεταφοράς και της μετωνυμίας, που αντιστοιχούν

στους πρωτογενείς μηχανισμούς του ονείρου, στη συμπύκνωση και στη με­

τάθεση.

Κάνω την παράτολμη υπόθεση πως ο Βενέζης δεν υποτάσσεται στο

μύθο ( όσο κι αν δείχνει εξωτερικά το αντίθετο) αλλά παγιδεύει τις

εξωτερικές διαστάσεις του μύθου και τις ιδιοποιείται ο εγωκεντρικός

λυρισμός του. Είναι ένας συγγραφέας πενερωτικός - κάτι που νομίζω

πως διέλαθε της προσοχής όλων σχεδόν των κριτικών του. Αυτό βέβαια

μπορεί να θεωρηθεί πολύ γενικός λόγος, γιατί, σε τελευταία ανάλυση,

κάθε γραφή, ακόμη και αυτή που ονομάζουμε επική, έχει ως φόδρα της

τον ερωτισμό, όπως μας έμαθε να τον βλέπουμε ο Roland BARTHES και

οι άλλοι πρωτεργάτες της νέας κριτικής (NOUVELLE CRITIQUE) στη Γαλλία

κυρίως.

- 27 -

Τι εννοούμε μ'αυτή την προσηγορία της γραφής ως ερωτικής ; Στο

θέμα αυτό υπάρχει πολλή σύγχυση ιδίως στα κριτικά πράγματα της χώρας

μας, όπου κατά κανόνα η τέχνη εξετάζεται ακόμα (σ'όλα τα φανερώματα)

ως προϊόν της συνείδησης, παραγνωρίζοντας τη σχέση της τέχνης με τα

βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού και ιδιαίτερα το ασυνείδητο. Από αυτή

την εσφαλμένη, κατά τη γνώμη μας, άποψη ξεκινά ο ορθολογισμός ως ζη­

τούμενο του έργου της τέχνης από τον κριτικό. Σ'αυτή την παρεξήγηση

επίσης οφείλεται η εξάντληση της κριτικής έρευνας σε πράγματα έξω από

το κείμενο ή περιορισμένα στην επιφάνεια του έργου της τέχνης.

Η ασυνείδητη πλευρά της τέχνης, η οποία τόσο παραγνωρίζεται από

την κριτική της λογοτεχνίας στη χώρα μας, είχε τονισθεί ως καθοριστική

1. Το θέμα αυτό, της γεώργησης δηλαδή της γραφής από έναν ερωτι,σμό

λανθάνοντα ως επί, το πλεί,στον, αλλά και, εναργέστερο κάποτε στο

κεί,μενο, έχει, την απαρχή του σε όσα γράφει, ο FREUD γυα την προέ­

λευση της τέχνης. Ως γνωστό ο FREUD παραλληλίζοντας το έργο τέ­

χνης με το όνει,ρό θέτει, σε περί,οπτη αλλά καυ αφετηρυακή θέση το

ερωτι,κό στουχεί,ο του, το οποί,ο αποτελεί, και, το κύρυο υλυκό ερμη­

νείας του ονεί,ρου. Τυς απόψευς αυτές, ο FREUD τυς παρουσιάζει, σε

πολλά από τα βι,βλί,α του καυ κυρί,ως στα έργα του: "Un Souvenir

d'Enfance de Leonardo de Vinci", έκδ. Gallimard, Paris 1910, "Le

Moise de Michel-Ange" στο Essais de Psychanalyse appliquée", εκδ.

Gallimard, Paris 191^, "La science des Rêves",εκδ. Alcan, Paris

1900, "Le mot d'Esprit et ses. rapports avec l'inconscient", εκδ.

Gallimard, Paris 1900 και σε άλλα.

Από το χώρο των Γάλλων σημευολόγων υπογραμμίζουμε το ενδιαφέρον

που έχουν γυα την ανανέωση της λογοτεχνυκής κρι,τι,κής τα βι,βλί,α του

Ρόλαντ Μπάρτ που εύναο μεταφρασμένα στη γλώσσα μας.

0 R.BARTHES εί,ναυ περισσότερο επηρεασμένος από τον Jacques LACAN,

και, υχνηλατεί, κυρύως τι,ς "ερωτοκές περυοχές" (ερωτικές ζώνες) του

κευμένου αφού ό,τυ κυρί,ως έχει, σημασία, κατά τη συνάντηση του με

τον αναγνώστη, εί,ναυ η απόλαυση, πράγμα όχυ και, τόσο νεοφανές, αφού

συναντούμε αυτό το κέρδος από τον αναγνώστη και, στο "περί, ποοητυ-

κής" του Αριστοτέλη (Βλέπε: Αριστοτέλους ποι,ητυκή, μετάφρασυς υπό

Σί,μου Μενάρδου, ει,σαγωγή, κεί,μενον και, ερμηυεί,α υπό Ι. Συκουτρή, εκδ.

- 28 -

από τον Πλάτωνα στο "Φαιδρό' και σε άλλους διάλογους του. 0 Πλάτων

διείδε την αιτιακή σχέση ενορμήσεων (που είναι υλικό του ασυνειδήτου)

και έργου τέχνης. Γι'αυτό και γυρεύει να αποκλειστούν οι ποιητές από

την "Πολιτεία" του. Στο δέκατο βιβλίο της "Πολιτείας" φαίνεται καθαρά

η άποψη αυτή του Πλάτωνα, η οποία είναι ταυτόσημη σχεδόν με τις από­

ψεις του FREUD για το ίδιο θέμα. Η ψυχανάλυση δέχεται, όπως αναφέραμε

παραπάνω, πως η τέχνη χωρίς να παραλογίζεται (αν και η τέχνη είναι υπέρ­

βαση της λογικής και όχι παράβαση ή άρνηση της) έχει ενορμητικό χαρακτή­

ρα, με την έννοια ότι αποτελεί απόρροια της παρεμποδισμένης πρωτογενούς

επιθυμίας.

Παίρνοντας λοιπόν ως βάση τον ενορμητικό χαρακτήρα της τέχνης

συμφωνούμε με την άποψη πως η κύρια ενόρμηση είναι η ερωτική, η οποία

παροχετεύεται στα φανερώματα της Τέχνης και της κουλτούρας γενικότερα

(άποψη του S.FREUD και του J.LACAN). Αυτά βέβαια είναι πολύ γενικά οδό-

σημα και πολύ γενικοί χαρακτηρισμοί, οι οποίοι όμως επικυρώνονται από

την ανάλυση και την ερμηνεία των κυρίων σημαινόντων σε ένα έργο τέχνης.

Ενστάσεις έχουμε πολλές και βάσιμες στον παραπάνω πολύ γενικό προ­

σανατολισμό της τέχνης. Οι κριτικοί π.χ. του κοινωνιολογικού χώρου (G.

LUCACS, L.GOLDMÄNN) εναντιώνονται σ'αυτή την προσπάθεια ψυχοκριτικής και

ψυχοπαθολογίας της τέχνης και ιχνηλατούν την κοινωνική προβληματολογία.

Ξεκινούν δηλαδή από τη θέση πως η εξωτερική βιόσφαιρα των γεγονότων δίνει

τους άξονες ενός έργου τέχνης. 0 L.GOLDMÄNN στο βιβλίο του "Δομές της

διανόησης και πολιτιστική δημιουργία" γράφει σχετικά:"Μια τρίτη προοπτι­

κή που - κατά τη γνώμη μου - εμποδίζει κάθε προσέγγιση της αισθητικής

σημαντικής δομής των λογοτεχνικών κειμένων είναι η προσέγγιση Ψ υ χ α ­

ν α λ υ τ ι κ ή ς έ μ π ν ε υ σ η ς . Πρόκειται για μέθοδο γενετική-

στρουκτουραλιστική, όπως είναι και.η διαλεκτική κοινωνιολογία, με την

οποία έχει πολλά κοινά σημεία. Ωστόσο διαφοροποιείται σ'ότι αφορά τον το­

μέα της πραγματικότητας, στον οποίο,μπορεί να εφαρμοστεί. Πραγματικά το

αντικείμενο της είναι οι σημαντικές δομές με ατομικό υποκείμενο, και δεν

1. Πλάτωνος., "Φαύδρος" 245 p-C.Ταυτόσημες, απόψεις ο Πλάτων αναπτύσσει

και στην 2 επιστολή.

- 29 -

ε ξ ε τ ά ζ ε ι την κοινών Ca παρά σαν αντιπροσωπευτική βαθμίδα-εξωτερική ή

εσωτερικευμένη - της κατάστασης μέσα από την οποία εκδηλώνεται η

"λιμπιντ ική" συμπεριφορά του υποκειμένου - ατόμου σε αντίθεση με

τη διαλεκτική κοινωνιολογία που αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα

της ψυχανάλυσης γ ια ό , τ ι σ χ ε τ ί ζ ε τ α ι με τη λ ί μ π ι ν τ ο (όνειρα,

παραληρήματα κ.ά.) - διαπιστώνει την ύπαρξη ενός τομέα του οποίου η

πολιτ ιστική δημιουργία αποτελεί αναμφίβολα μέρος και που μέσα του το

υ π ο κ ε ί μ ε ν ο - δ η μ ι ο υ ρ γ ό ς έ χ ε ι χαρακτήρα σ υ λ λ ο ­

γ ι κ ό και υ π ε ρ - α τ ο μ ι κ ό . Πιθανότατα η συμπεριφορά κάθε

ανθρώπου έ χ ε ι ταυτόχρονα μια λιμπιντ ική και μια κοινωνική σημασία,

αλληλένδετες, αλλά δ ιακριτές. Μέσα από την αλληλοεξάρτησή τους η κάθε

μια παίρνει μια θέση που βαραίνει λιγότερο ή περισσότερο σε σχέση με

την άλλη. Σαν οριακές περιπτώσεις διακρίνουμε από τη μια περιπτώσεις

της κυριαρχίας του λίμπιντο σε τ έ τ ο ι ο σημείο που να αποδιοργανώνει ολο­

κληρωτικά την κοινωνικοποιημένη σημασία (φρενοβλάβεια) κ ι από την άλλη

περιπτώσεις όπου, σε συγκεκριμένες δραστηριότητες του ατόμου, η κοινω­

νική σημασία σπρωγμένη στο υπέρτατο σημείο της συνεκτικότητας της, αφο­

μοιώνει απόλυτα και χωρίς να υποστεί αλλοιώσεις, το λίμπιντο ( ο ι μεγάλοι

δημιουργοί). Ανάμεσα στα δύο αυτά άκρα βρίσκονται ο ι μέσοι άνθρωποι,

εγώ, σεις και ο ι υπόλοιποι. Εφ'όσον δεχόμαστε μια τέτοια ανάλυση, κάθε

έρευνα γύρω από τη λίμπιντο ενός έργου τοποθετείται - εξ ορισμού - έξω

από τη λογοτεχνική του σημασία. Όλα τούτα γ ίνονται πιο κατανοητά από

δύο ενδεικτ ικά στοιχεία : α) μέχρι σήμερα δεν υπάρχει σχεδόν καμιά ψυ­

χαναλυτική ερμηνεία ενός μεγάλου λογοτεχνικού κειμένου, που να το καλύ­

πτε ι στην ο λ ό τ η τ α τ ο υ , κ ι όπως έχω προαναφέρει το ε ν ι α ί ο

αποτελεί το ο υ σ ι α σ τ ι κ ό στοιχείο της λογοτεχνικής σημασίας,

β) Η σημασία της L I B I D O κατά τον Ι δ ι ο τ ο FREUD ε ί ν α ι πάντοτε συ­

ναφής με το άτομο, τη βιογραφία του και την κατάσταση zou. Δε βλέπουμε

λοιπόν πως μια ψυχαναλυτική ερμηνεία θα μπορούσε - στο χώρο της - να

δ ι α κ ρ ί ν ε ι το έργο μιας μεγαλοφυίας από την παραληρηματική έκφραση του

ενός ή του άλλου ψυχοπαθούς. Μένει, τέλος η θ ε μ α τ ι κ ή μέθοδος

που συνδέεται με την προσπάθεια να διακρίνουμε ορισμένα επαναληπτικά

στοιχεία στο εσωτερικό του έργου. Συνήθως η θεματική μέθοδος προσπαθεί

- 30 -

να συνδέσει αυτά τα στοιχεία - τα θέματα (themes) - με μια υποτιθέ­

μενη ψυχολογία του βάθους του συγγραφέα. Και σε αυτήν την περίπτωση

οι προαναφερόμενες αντιρρήσεις παραμένουν. Μα ακόμα κι αν περιορίζε­

ται στην εύρεση επαναληπτικών στοιχείων, συγχέει το σύμπτωμα που πρέ­

πει να εξηγήσει με τη σημασία που αναζητά. Εξάλλου, τα επαναληπτικά,

αυτά, στοιχεία, Βρίσκονται μέσα στο κείμενο για να υποδείξουν τις

μ ε τ α β ο λ έ ς και τις διαφορές (κάθε επιστημολόγος ξέρει ότι οι

διαφορές προϋποθέτουν τόσο συγκεκριμένες σ τ α θ ε ρ έ ς όσο και

αντικείμενα μεταβλητά). Έτσι το υποτιθέμενο "θέμα" εξαφανίζεται μό-1

λις εμφανιστεί το ολικό μοντέλο, η Σημαντική δομή" .

Εμείς έχουμε όμως και έναν πρόσθετο λόγο, εξειδικεύοντας την

εργασία μας, να εμμένουμε στον ενορμητικό χαρακτήρα της τέχνης. Εννο­

ούμε πως στον προσανατολισμό μας αυτό μας ωθεί, το ίδιο το έργο (στο

σύνολο του) του Βενέζη και ιδίως.η τριλογία που μας δίνει το απαραί­

τητο υλικό. Σ'αυτήν ο ερωτισμός διαφαίνεται μέσα από πλάγιους δρόμους,

από ατραπούς δηλαδή, όπως και κάθε επιθυμία.

Στο "Νούμερο" ο άνθρωπος (οι βιαστές - αλλά ενίοτε και τα θύματα -

για άλλους λόγους ο καθένας ή από άλλες αφορμές που θα προσδιοριστούν

στη συνέχεια) αφήνονται στην κυριαρχία του Αυτό ή Εκείνο. 0 άκρατος

ερωτισμός υποβιβάζει το άτομο στην κυριαρχία των ενορμήσεων, έξω από

κάθε κυριαρχία του Εγώ και του Υπερεγώ, (όπως συμβαίνει στους βιαστές).

Τα θύματα δεν είναι αφημένα στο Εκείνο από υπαγόρευση του ασυνειδήτου,

αλλά από ανάγκη (άρα συνειδητά), χωρίς δυνατότητα άλλης επιλογής.

Σ'αυτές τις κατευθεύνσεις και τη γενική συμπεριφορά (Elan GLOBAL)

υπακούνε όλα τα μορφικά στοιχεία του κειμένου: κοφτές φράσεις, γυμνός,

παραγγελματικός λόγος, νεκρό, αιχμηρό, απειλητικό τοπίο (ομόρροπο στην

Elan GLOBAL). Συνδρομή και ομόρροπη θα είναι η συμπεριφορά του ήρωα

(του οποιουδήποτε προσώπου), έξω από ονόματα και ιδιότητες μέσα στο

κείμενο. Απειλητική, βίαιη από την πλευρά του εχθρού, ευτελιστική, απάν­

θρωπη, έξω από τα όρια κάθε φυχοηθικής αντοχής από την πλευρά του θύμα­

τος.

1. Βλέπε: L.GOLDMANN, Δομές της. δ.υανόησης Mau πολι,τι,στι,κή δημοουργύα,

μεταφρ.Δημήτρη Πανταζόπουλου, ηερυοδ.ΠολυορΜΰα, τευχ.15. Δεχέμ.

1981, σελ. 82-83.

-31-

Στη "ΓΑΛΗΝΗ" υπερέχει ίο συγκρουσιακό στοιχείο'το Εγώ και το

Εκείνο βρίσκονται σε μια διαρκή (αλλά μη διαλεκτική) πάλη.Εννοούμε πως

δε θα επιτευχθεί., στο τέλος μια σύνθεση ανάμεσα στον κόσμο του γιατρού

Βένη και στον κόσμο της γυναίκας του Ειρήνης. Ανάλογη είναι και η θέση

των άλλων στοίχε ίων:εσωσυγκρούσεις των κυρίων προσώπων, αντιθέσεις του ι

χώρου (καλή και κακή φύση, σύμφωνα με τις απόψεις της Melanie KLEIN) ,

κείμενο ασυνεχούς ροής λυρικό και αντιλυρικό, ρεαλιστικό και νατουρα­

λιστικό.

Στην 'Αιολική Γη" οι ενορμήσεις αναδύονται και απωθούνται (και κυ­

ρίως οι αιμομικτικές). Τα κύρια πρόσωπα είναι παιδικής ή πρωτοεφηβικής

ηλικίας. 0 συγγραφέας όμως, (ο Βενέζης, αλλά και κάθε συγγραφέας) είναι

ναρκισσικός" τον ερωτισμό των προσώπων του τον διοχετεύει, ιδίως εκεί

που είναι ανικανοποίητος, στη γραφή του. (ECRITURE):"Η Άρτεμη είναι συλ­

λογισμένη. Δε θέλει συντροφιές, δεν παίζει τα καράβια. Κι εγώ θέλω να

κάθουμαιξαπλωμένος κάτω απ'τα δέντρα μονάχος. 0 αγέρας είναι ακόμα γε­

μάτος απ'τα φαντάσματα. Όλοι μιλούνε για την εκπληχτική νύχτα που πέ­

ρασαν τα Κιμιντένια.

"Άραγε να'μειναν",

" Άραγε να 'φύγαν με το θείο Θεόδωρο";

Τα φαντάσματα είναι πνεύμα και φεύγουν. Αφήνουν στο πέρασμα τους,

μέσα μας στο βάθος του κλειστού χώρου που είναι προορισμένος για τον

κόσμο του θαύματος, μα είναι πνεύμα και φεύγουν. Όμως στα χέρια που άγγι

σαν την Άρτεμη, στα δάκτυλα, εκεί στις άκρες, είναι ύλη. Σαλεύει βουβά

μια σταγόνα αίμα κάτω απ'το δέρμα.

Περίεργη απ'ότι άκουσε, στέκεται κι αφουνράζεται ν'ακούσει πάλι.

"Τι νάναι", Πίσω της το άλλο αίμα, οι άλλες σταγόνες στέκονται κι'αυτές

και σωπαίνουν. "Τι νάναι," Όλα ρωτούν να μάθουν, και από την ταραχή

όλα πάλλονται. Ακούγονται καθαρά οι χτύποι κάτω απ'το αλαφρό το φλούδι

που τυλίγει το αίμα, κάτω απ'το δέρμα. Ώσπου οι παλμοί ξεμακραίνουν

απ'την πηγή τους, για να γίνουν δύναμη που αρχίζει τη δική τους ανεξάρτη­

τη ζωή. Τότε το δέρμα τρέμει, η επιθυμία να μάθει και να κρατήσει σαλεύει

απάνω του σα φως.

1. Βλέπε: Melanie KLEIN:Η ψυχανάλυση των παυδυών, μεταφρ.Μάρύνα Λύμη,

γ'ε)ίδ. Πύλη, Αθήνα 1986.

- 32 -

Όταν έρθει η νύχτα και τ'άλλα παιδιά αποκοιμηθούνε τη φωνάζω

σιγανά:

- Άρτεμη . . . Κάθεσαι;

Αργεί, λίγο ν'αποκριθεί., Κ'ύστερα ψιθυρίζει:

- Κάθουμαι.

- Φοβάσαι;

Πάλι λίγο διάστημα, ώσπου ν'απάντησει:

- Γιατί ρωτάς;

- Λέω, αν φοβάσαι έλα κοντά μου

- Όχι: κάνει απότομα. Δε φοβάμαι.

- Καλά. .

Τι κρίμα να μη θέλει η Άρτεμη να 'ρθεί κοντά μου. θα την αγκά­

λιαζα πάλι και θα την ζέσταινα αν κρύωνε. Όμως, νιατί να μη θέλει νά

'ρθει;

Γιατί; ι

"Η Άρτεμη είναι δεκατριώ χρονώ. Κι εγώ είμαι μικρότερος της" .

Η αιμομικτική επιθυμία είναι, κατά τη γνώμη μας, ένα από τα κύρια

σημαίνοντα στην τριλογία, αλλά και σε όλη τη δημιουργία του Βενέζη.

Στο παραπάνω απόσπασμα υπογραμμίζεται ο λανθάνων αιμομικτικός ερω­

τισμός ανάμεσα στα δύο αδέλφια ή σωστότερα, η επιθυμία ως ενορμητική

δύναμη. 0 συγγραφέας έχει και την ηλικία των δύο βασικών προσώπων:

"Η Άρτεμη είναι δεκτριώ χρονώ. Κι εγώ μικρότερος της1.' Ανάμεσα στα

δύο αδέλφια η επιθυμία κινείται από τον αδελφό προς την αδελφή ή από το

αρσενικό προς το θηλυκό. Η ηλικία κάτω των δεκατριών ετών είναι περίοδος

της λανθάνουσας σεξουαλικότητας, σύμφωνα με τις απόψεις του FREUD για 2

τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης .

1. Βλέπε: Ηλία Βενέςη, Αιολική Γη, έκδοση ευκοστή.πέμπτη,Κολλάρος,

Αθήνα σελ. 132.

2. Βλέπε: S.FREUD,Βασικές αρχές της ψυχανάλυσης., μετ.Τ.Κοσμά, επιμέλεια

Α.Τσακάλης, εκδόσεις Κ.Αβραάμ, σελ. 47.

Βλέπε επίσης: Βίκτωρ Σμυρνώφ, Η ψυχανάλυση του παιδιού, μετ. Π.Πα-

ναγιώτου, εκδόσεις Γκοβόστη, σελ. 69-77..

Επίσης: S.FREUD "Τρία δοκίμια για τη θεωρία της σεξουαλικότητος"

>

- 33 -

Η Άρτεμη είναι μοναχική. Δε θέλει συντροφιές. Το ίδιο και το

αγόρι είναι φιλομόναχο. Στα χέρια του αγοριού {εκεί που άγγιξε την

Άρτεμη) είναι ύλη. Είναι η αίσθηση (το πρώτο άγγιγμα) του ερωτικού

κορμιού. Η ερωτική, (πρώτη) αφή (όχι επαφή).

Ένυλες φράσεις και λέξεις (με την έννοια που χρησιμοποιεί τον

όρο "ένυλες" ο KAFKA., στο Ημερολόγιο) όπως: "Στα χέρια που άγγισαν

την Άρτεμη, στα δάκτυλα εκεί στις άκρες είναι η ύλη"."Σαλεύει βουβά

μια σταγόνα αίμα κάτω από το δέρμα". "Όλα ρωτούν να μάθουν και από

την ταραχή όλα πάλλονται". "Ακούγονται καθαρά οι χτύποι πάνω από το

αλαφρύ φλούδι, που τυλίγει το αίμα, κάτω από το δέρμα". "Τότε το δέρμα

τρέμει, η επιθυμία να.μάθει και να κρατήσει σαλεύει απάνω του σα φως",

ΛΕΙΤΟΥΡΓΟΥΝ ως σημαίνοντα με εγγραφή (στο υπόστρωμα τους) ερωτική. 0 1

ερωτισμός αυτός είναι λανθάνων, βουβός , σιωπηλός. Η κοινωνιοψυχολογία

τον λέει αισθησιασμό, με την έννοια ότι το παιδί ερευνώντας το κορμί

του και γνωρίζοντας το, ανακαλύπτει τις ερωτικές του ζώνες και αρέσκε-

ται στην επίψαυσή τους .

(1905) μετάφρ. Μ.Λόλης, εκδ. Μαρή, Αθήνα 19Μ-9. (Η σεξουαλικότητα

με την ευρύτερη σημασία που της δόνευ η ψυχανάλυση περιλαμβάνει,

ολόκληρη τη σφαίρα των λιμπυντιακών ικανοποιήσεων).

Ο έρωτας είναι βουβός, λέει ο Ναβάλις, μόνο η ποίηση τον χάνει,

'να μιλά.

Την ερωτογάνο 'ζώνη ο FREUD την ορίζει, ως έξης: "Το μέρος του

δέρματος η της βλενογόνου μεμβράνης, όπου ερεθίσματα ορισμένου

είδους προκαλούν ένα αίσθημα ευχαρίστησης, που έχει κάποια ειδική

ποιότητα".

Βλέπε: Όλγα Πανοπούλου - Μαράτου, Η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη

στη βρεφική και νηπιακή ηλικία, ,Σύγχρονα θέματα Παιδοψυχιατρικής,

πρώτος τόμος, εκδόσεις Καστανιώτη,- Αθήνα 1987, σελ. Μ-.

1.

2.

- 34 -

Μέσα από τις άδολες φράσεις λανθάνουν ερωτικά μηνύματα. Εί-

ναι το ερωτικό ξύπνημα, η ερωτική λαχτάρα, το πρώτο τίναγμα και

τράνταγμα. "Σαλεύει βουβά μια σταγόνα αίμα κάτω απ'το δέρμα" και

στην ψυχή των δύο παιδιών ανασαίνει η επιθυμία που διεγείρει τον

"ένθεο έρωτα". Είναι το θαμποχάραγμα της παιδικής ψυχής πού εκδηλώ­

νεται με εσώψυχο συγκλονισμό, μια δόνηση εσωτερική που διατρέχει κά­

θε λέξη και προσπαθεί να δώσει διέξοδο στης ψυχής τους τον πόθο, που

τον κατευθύνει η επιθυμία.

Απ'αυτή την επιθυμία πηγάζει και η γραφή. 0 Βενέζης παίζει με

τους φθόγγους: λ,ρ,μ. Τα υγρά σύμφωνα λ,ρ, ιδίως δηλώνουν "την υγρο­ί

τητα του έρωτα που εισδύει ή εξαφανίζεται απαρατήρητος στην ψυχή" .

Τρυπά τον πέπλο, τη μεμβράνη "το αλαφρό φλούδι", που κρύβει το βαθύτε­

ρο μυστικό της ψυχής και της ζωής. Και τα σκιρτήματα της καρδιάς είναι

μαζί και αγωνία και λαχτάρα για το άγιο μυστήριο του έρωτα. Το λανθάνον,

λοιπόν περιεχόμενο είναι σεξουαλικό και αρκετά διαφανές κάτω από τις

λέξεις. Οι ένυλες φράσεις και λέξεις (ένυλη είναι γλώσσα που δίνει σάρκα

και ζωή) συγκροτούν "ένα ηδονικό σώμα καμωμένο αποκλειστικά και μόνο

από ερωτικές σχέσεις ( ) δεν είναι παρά ο ανοιχτός κατάλογος με

τις φωτιές της γλώσσας (αυτές οι ζωντανές φωτιές, αυτά τα διαλείποντα

φώτα, αυτά τα περηπατητικά βέλη τα διευθετημένα μέσα στο κείμενο σαν

σπόροι, που αντικατασταίνουν συμφερτικά για μας τα "Semina aeternitatis",

τα "ζώπυρα", τις κοινές έννοιες, τις βασικές αντιλήψεις της παλιάς

φιλοσοφίας") . Και οι φωτιές της γλώσσας αναβλύζουν απ'το καμίνι που

έχει μια φλόγα, τη φλόγα των πιο άπιαστων, των πιο ρευστών των πιο ακα­

θόριστων σκιρτημάτων της ψυχής. Αλλά και. η παράκληση του Πέτρου: "Άρτε­

μη αν φοβάσαι έλα κοντά μου . " (τα αποσιωπητικά είναι του

συγγραφέα) με τους υπαινιγμούς, τους αναστεναγμούς και τα ελλειπτικά

σχήματα είναι φειδωλά σημεία του έρωτα: "Τι κρίμα να μη θέλει η Άρτεμη

νά 'ρθει κοντά μου. θα την αγκάλιαζα πάλι-και θα τη ζέσταινα, αν κρύωνε.

Όμως, γιατί να μην θέλει να ρθεί; Γιατί;" Για μας αυτή η εναγώνια ανα-

1. Βλέπε: Πλάτωνος "Συμπόσιο" μετ. Σύμου Μενάρδου, ει,σαγωγη, κεόμενο

καυ ερμηνεία Ι.Συκουτρή, έκδοση 4η Κυλλάρος, Αθήνα 1982.

2. Βλέπε: R.BARTHES, Η απόλαυση του κει,μένου, μετ. Φούλα Χατζηδάκη

Γυάννης Κρητυκός, εκδόσει,ς. Ράππα, 'Αθήνα 1979, σελ. 29.

- 35 -

ζήτηση δείχνει την παγωνιά του Πέτρου που έχει ανάγκη από τη

μητρική ζεστασιά. 0 Πέτρος δηλαδή είναι εδώ το προυστικό παιδί που 1

ζητά να ρθεί η μητέρα του να κοιμηθεί στο δωμάτιο του .

Εξαιτίας της συγκινησιακής πλημμυρίδας και της διαστολής του

Εγώ γίνεται και η γλώσσα υπερβολική και αισθησιακή. Είναι η "συναισθη­

ματική λοιμική" όπως γράφει ο FREUD , που κάνει λυρική τη γραφή: "0

ήλιος παίζει πάνω στα φύλλα της ελιάς. Το φως κυλά, ύλη γόνιμη, ύλη

άπληστη, πλημμυρισμένη από περιέργεια, καθώς οι φλέβες το νερό στα

έγκατα της γης, καθώς στη σάρκα τα δάκτυλα των ανθρώπων. Γλιστρά μέσα

από τα φύλλα, μια στιγμή χύνεται στις ρωγμές του κορμιού, τις ανασκα-

λεύει,,δε βρίσκει τέρμα, δε βρίσκει λύτρωση. Πάλι γλυστρά, χαμηλότερα

στη γη. Κάθε στάλα απ'το φως είναι ύπαρξη που ζει ανεξάρτητη απ'τις

άλλες - μονάχη της πρέπει ν'ανακάλυψει τη μαγεία της γης, και πρέπει

να βιαστεί, πριν έλθει η νύχτα και πεθάνει. Είναι ένας αγώνας οδυνη­

ρός, πλημμυρισμένος απ'το πνεύμα του πανικού:

2 θα μπορέσει να μάθει; θα προφτάσει να μάθει;

Καθώς κορυφώνεται η γραφή στο ίδιο αυτό κείμενο του Βενέζη, (Αι­

ολική Γη") η φύση γίνεται ερωτική ύλη, κάτι που μόνο στον Πατιαδιαμάντη

με το μεγάλο απωθημένο ερωτισμό το συναντούμε τόσο έκτυπα. Αν δεχτούμε 3

την άποψη του BÄRTHES ότι "γραφή είναι η επιστήμη των ηδονών της λαλιάς" ,

το παραπάνω απόσπασμα είναι από τα πιο ευτυχή. Έχουμε εδώ ένα παραδει­

σιακό κείμενο, μια πανδαισία λέξεων, φράσεων, εικόνων, παραστάσεων που

δείχνουν ότι η γραφή πηγάζει απ'την επιθυμία. 0 "Κρατύλος" του Πλάτωνα,

αν το κείμενο αυτό ήταν γραμμένο στην αρχαιότητα, θα αντλούσε έξοχο υλι­

κό για την ερωτική λειτουργία του συμφωνούν -λ- μέσα στη γραφή. Και η

αέναη λειτουργία των πρωταρχικών στοιχείων της φύσης, με προεξάρχον

το φως, στον έρωτα παραπέμπουν. Κάθε λέξη, κάθε εικόνα απηχούν τη συναι­

σθηματική συνείδηση και ξυπνούν τον πόθο που ήταν ναρκωμένος μέσα. Η

γραφή του Βενέζη εδώ είναι ένας πολύχρωμος και. πολύφωνος ερωτικός πίνακας.

1. Βλέπε: R.BARTHES. Αποσπάσματα του ερωτυκού λόγου, ο.π σελ. 180

2. Βλέπε: Αυολυκή Γη, ό.π. σελ. 133

3. Βλέπε: R.BARTHES, η απόλαυση του κευμένου, μετάφραση Φούλα Χατζη­

δάκη .Γάννης Κρητοκός3 εκδόσεοε Ράππα, Αθήνα 1979, σελ. 12.

- 36 -

"Και ο έρως σαρξ εγένετο" θάλεγε ο Συκουτρής. Το άρρητο και ανέκφρα­

στο μυστήριο του έρωτα μόνο στην αποκαλυπτική και αισθησιακή γλώσσα

της φύσης είναι δυνατόν συμβολικά να εκφρασθεί.

0 τρικυμισμένος εσωτερικός κόσμος του ήρωα παλεύει να δώσει

μορφή, δηλαδή διέξοδο στις πιεστικές απωθήσεις, στις συναισθηματικές

εμπλοκές. Βαθιά κρυμμένα όλα αυτά "στις ρωγμές του κορμιού" και "χα­

μηλότερα στη γη", μέσα στο σκληρό κύλυφος του ασυνειδήτου παραχωμένα,

έρχονται δειλά - δειλά στην επιφάνεια με τις ερωτικές λέξεις και φρά­

σεις όπως: "Στη σάρκα τα δάκτυλα των ανθρώπων", "χύνεται στις ρωγμές

του κορμιού, τις ανασκαλεύε ι","πάλι γλυστρά, χαμηλότερα στη γη" που

συνθέτουν τη γραφή του Βενέζη, μια γραφή που είναι από τις ερωτικότε­

ρες. Και ο λυρισμός του είναι απότοκος της ανικανοποίητης επιθυμίας

που κυριαρχεί σ'όλο το βάθος και πλάτος της γραφής του.

Κατά τη γνώμη μας ο άξονας όλης της γραφής του Βενέζη είναι το

ψυχικό ανικανοποίητο του ήρωα, το οποίο μεταστοιχειώνεται και μετου­

σιώνεται σε λυρισμό, που υπηρετείται, από ομόλογα μορφικά στοιχεία. Στην

"Αιολική Γη"όλη η γραφή κυλάει σ'αυτό το ρυθμό. Τα επεισόδια είναι

αντίλαλοι των εσωτερικών περιπετειών της ψυχής και το λυρικό ξεχεί­

λισμα υποδηλώνει την έλξη για την ζωή και την ερωτική επιθυμία. Απ'

αυτή την ερωτική επιθυμία πηγάζει και η γραφή, καθώς και από την ανάγκη

της καρδιάς να προβάλει το δικό της ερωτικό και συνθετικό τόνο:

"Η μουσική σώπασε. Για λίγο. Πάλι. ξαναρχίζει. Πάλι. Ποτέ άλλη φορά

τα Κιμιντένια δεν ξανάκουσαν τέτοια φωνή, γι'αυτό ξύπνησαν να ζήσουν

τη στιγμή που τους δόθηκε. Το φεγγάρι έλαμπε έρημο στα φαράγγια και στις

βελανιδιές. Μα όταν οι ήχοι. βγήκαν έξω από το "Κίτρινο" και μπήκαν στη

νύχτα, το υγρό φως άρχισε να πάλλει σα νέα καρδιά. Και η Άρτεμη είναι

εκεί απέξω, μονάχη, και ζει την εξαίσια ώρα, αυτήν που ποτέ άλλοτε δε

θα ξανάρθει"2.

1. Βλέπε: Πλάτωνος Συμπόσιο , cut. , σελ. 103.

2. Βλέπε: Αυολικη Γη, ο.π. σελ. 107.

- 37 -

Η μουσική, η μαγεία της φύσης και η μαγεία της γραφής συλλει­

τουργούν στην ερωτική έκφραση. Αυτά τα τρία στοιχεία δημιουργούν

το κλίμα ενός ασίγαστου και ακατανίκητου πόθου. "Τα Κιμιντένια που

ξύπνησαν να ζήσουν τη στιγμή που τους δόθηκε", "το φεγγάρι που έλαμπε

έρημο στα φαράγγια", "το υγρό φως που άρχισε να πάλλει σα νέα καρδιά"

και η "Άρτεμη που ζει την εξαίσια ώρα", όλα και όλοι συνεπαίρνονται

από τη μελωδία και δένονται κάτω από μια αδιάσπαστη γοητεία. 0 συναι­

σθηματικός τόνος των λέξεων η εκφορά του λόγου με τις μετωνυμίες και

η εισδυτική και μαγευτική μελωδία κινούνται από τα υποχθόνια ρεύματα

που συνταράζουν τις πυρακτωμένες από έρωτα εκτάσεις της ψυχής και έρχον­

ται από μακριά, "από τον κόσμο της μαγείας", όπως γράφει ο Βενέζης.

Βέβαια το ερωτικό στοιχείο δεν έχει εκφραστεί καθαρά, όμως ση­

μαίνεται: "Απλώνω τα χέρια μου για να τη βρω που είναι. Τα δάχτυλα

πέφτουν στο μέρος του στήθους, εκεί που χτυπά γρήγορα - γρήγορα πολύ,

η καρδιά της. Είναι γονατισμένη εκεί και. τρέμει. Γονατίζω κ'εγώ πλάι

της, παίρνω το χέρι της στο χέρι μου. Κ'έτσι σφιχτά δεμένοι, η μικρή

μου αδελφή κι'εγώ, ικέτες έξω απ'το δωμάτιο των σπαθιών που γέμισε

ήχους, βυθιζόμαστε ολοένα στη γοητεία που δε σωπαίνει. 0 τρελός μέσα

ξαγρυπνά, βάζει και ξαναβάζει να παίζει το ρολόι με τους χρυστούς σά­

τυρους. Το φεγγάρι πια στα φαράγγια δε φέγγει, επειδή η νύχτα γέμισε

σκιές. Οι υπόγειες φλέβες του νερού ξύπνησαν στα Κιμιντένια, ξύπνησαν,

ξύπνησαν οι βαλανιδιές, ξύπνησε η κοκκινοσκουφίτσα που έγινε ελάφι,

ξύπνησε η Ροδοπαπούδα. Έρχονται καβαλικεύοντας γαλάζια φύλλα, ανοίγουν

τη μεγάλη πόρτα του υποστατικού μπαίνουν απ'τα παράθυρα, σκίζουν τις

πέτρες των τοίχων και μπαίνουν. Είναι εκεί γύρω μας όλα, είναι από πά­

νω μας ακούνε τους ήχους και μας συντροφεύουν. Τρέμουν, τρέμουν τόσο

πολύ, ίσαμε που γίνονται όλα ένα, οι φλέβες το νερό και οι βαλανιδιές

και τα ελάφια, γίνονται μια σκιά μόνη που βαραίνει πάνω στα ματόκλαδά 1

μας και τα κλείνει σιγά, ενώ οι ήχοι ολοένα ξεμακραίνουν" .

1. Βλέπε: Αυολυκή Γη ο.π. σελ.107.

- 38 -

Το Εγώ κατακλύζεται από τις ενορμήσεις της ήβης και φαίνεται

να "αιφνιδιάζεται". 0 πόθος συνεχίζει να πάλλεται."Απλώνω τα χέρια

you για να τη βρω που είναι". Πόθος και αναζήτηση, λέει ο Λακάν, απο­

τελούν αυτό που λέμε έρωτα. "Τα δάχτυλα πέφτουν στο μέρος του στή­

θους", "εκεί που χτυπά γρήγορα-γρήγορα η καρδιά της", "παίρνω το χέ­

ρι της στο χέρι μου", "κι έτσι σφιχτά δεμένοι η μικρή μου αδελφή κι

εγώ βυθιζόμαστε στη γοητεία που δε σωπαίνει", είναι φράσεις σημαδεμέ­

νες από υπαινιγμούς για κάτι αλλόκοτο. Είναι ένας έρωτας που δεν έχει

μετασχηματιστεί σε δράση, σε πλοκή, σε δράμα. Οι φράσεις όμως νοούνται

εμφανέστατα μέσα στο ερωτικό τελετουργικό. Το αγόρι ερεθίζεται σεξουα-1

λικά από την αφή (όχι επαφή), από το στήθος της αδελφής του που τρέμει .

Η μουσική μοιζει με πρόκληση στη συναισθηματική ευαισθησία των δύο

παιδιών και η ερωτική παρόρμηση κατευθύνει την ενέργεια του ήρωα ν*

απλώσει τα χέρια του για να βρει την αδελφή του. Η "suplimirum" διε­

γείρει τον "ένθεο έρωτα" που ωστόσο δεν είναι κραυγαλέος αλλά συγκρα­

τημένος και χαλιναγωγημένος.

Η εσωτερική ευφορία του ήρωα διαχέεται και προς τα έξω. Η ηχώ

της μουσικής σμίγει με τους μυστικούς και. αρμονικούς ήχους της φύσης,

και δημιουργούν το συγκλονισμό στην ψυχή των δύο'εφήβων και τον πληθω­

ρισμό του φυσικού περιβάλλοντος. "Οι υπόγειες φλέβες του νερού ξύπνησαν

στα Κιμιντένια", οι βελανιδιές, η κοκκινοσκουφίτσα, η ροδοπαπούδα,

όλα όσα συγκροτούν τη μάνα - φύση, γίνονται όλα ένα, "όλος ο κόσμος μέ­

σα μου" όπως θά'λεγε ο Γκαίτε. Ανάμεσα στους ήρωες και τη φύση υπάρχει

η μυστική ώρα της ανταπόκρισης τους - "η φύση γίνεται η εικόνα της επι-2

θυμίας" . Γι'αυτό και από την περιγραφή της αναδύεται, ανάλαφρη και

λεπτή η ηδονή. Οι δύο ήρωες απλώνουν τη συνείδηση τους στη φύση για

μεγαλύτερη φαντασματική πληρότητα που είναι ο έρωτας.

Αλλά και περιστατικά ασήμαντα αποκαλύπτουν πτυχές ερωτικής ύπαρξης.

Ένα αποτυχημένο ραντεβού της Άννας με τον Αντρέα στη "Γαλήνη" είναι.

1. ."Όλα τεκταύνονται, εκτυλίσσονται,., καταλήγουν έξω από την επι­

δερμίδα", γράφει ο Μπάρτ (Βλέπε:R.BARTHES, Το μηδέν της Γραφής,

Κρυτυκά Κείμενα, μετ. Κατερίνα Παπάυακώβου, θεώρηση, Γυάννης Κρη-

τοκός, εκδ. Ράππα, Αθήνα 1978, σελ. 182

2. Βλέπε: R.BARTHES, Το μηδέν της Γραφής, ο.π. σελ. 182.

- 39 -

μικρογεγονάς.με υπολανθάνον ερωτικό ενδιαφέρον:

" Σ Τ Η Ν Π Ο Ρ Τ Α του σπιτιού, βγαίνοντας συνάντησε την Άννα

που ερχόταν. Δεν ξεχώριζε καθαρά την έκφραση του προσώπου της, μα

απ'τον τόνο της φωνής της φαινόταν πειραγμένη.

- Σε περίμενα στα βράχια, στο μονοπάτι του θυμαριού, του είπε.

Γιατί δεν ήρθες;

- Δε φταίω, της είπε. Με κράτησε απάνω η θεία Μαρία.

Έπλεξε τα χέρια της νευρικά, για να μην πει τίποτα. Ύστερα

χαμηλώνοντας τη φωνή της:

-Όμως κι εγώ περίμενα να γυρίσεις, του είπε.

- Μην πειράζεσαι, Άννα. Δεν μπορώ να την πικράνω. Του έπιασε το

μπράτσο με βιαστική τρυφερότητα.

- θέλεις να περπατήσουμε λίγο μετά τις αλυκές;

- Α όχι απόψε. Αισθάνεται να είναι κουρασμένος, πολύ κουρασμένος.

Αύριο την παρακάλεσε.

- θέ μου. Προσπάθηοε πια να ξεσυνηθίσεις το όχι. Είπε, κι'ένας κόμπος

της έδεσε τη φωνή. Καληνύχτα.

1 Τον άφησε κ'έτρεξε να χαθεί στην ανοιχτή πόρτα" .

Πίσω από την πειραγμένη έκφραση της Άννας και τον αυστηρό τόνο

της φωνής της κρύβονται τα υποχθόνια ρεύματα που συνταράσσουν τη φλογι­

σμένη από έρωτα ψυχή της. Τη σκέψη και τη δράση της Άννας κατευθύνει

η ερωτική παρόρμηση, που γίνεται περισσότερο καταπιεστική, όταν ο Αντρέας

αρνείται να περπατήσουν ίσαμε τις αλυκές. 0 Ανδρέας προσπαθεί να λυτρωθεί

από τις οδυνηρές αναμνήσεις, τις σπαραγμένες μνήμες που έχουν φυλαγμένα

μαχαίρια και του τα προτείνουν, ενώ η Άννα είναι μπλεγμένη στο δίχτυ των

ενστίκτων που τη βασανίζουν. Η Άννα διαμαρτύρεται, κατηγορεί τον

Αντρέα και ταυτόχρονα τον ποθεί . Το περιστατικό εί-

1. Βλέπε: Ηλία Βενέζη ΓΑΛΗΝΗ έκδοση ευκοστή δεύτερη, Δ.Κολλάρος,

Αθήνα 1971, σελ. 134.

2. Ο Λακάν αναψέρεταο στο "Συμπόσιο του Πλάτωνα": Ο Ακυβοάδης κατηγο­

ρεί τον Αγάθονα και τον ποθεύ, ενώ παραδίπλα ένας ψυχαναλυτής (0

Σωκράτης) ακροάταο. Βλέπε Πλάτωνος "Συμπόσι,ο". Παραθέτει, ο R.BARTHES

αποσπάσματα του ερωτυκού λόγου, ό.π. σελ. 91.

- 40 -

ναι ασήμαντο, αλλά "μεταβάλλεται σε εργολάβο του ερωτικού λόγου"

όπως γράφει ο FREUD και δ ε ί χ ν ε ι το δράμα της αυτοσυντήρησης ανάμεσα

στην αντ ικε ιμεν ική ανάγκη-ατομική α ν τ ί δ ρ α σ η .

0 Ανδρέας αναζητούσε α ν τ ι σ τ ή λ ι γ ι α την κλονισμένη πίστη του

και τ έ τ ο ι ο ήταν η αγάπη της Άννας,, δυναστεύονταν όμως από τ ι ς ανα­

μνήσεις του* η Άννα έβλεπε ό τ ι ακριβώς αυτές ο ι οδυνηρές αναμνήσεις

εναντιώνονταν στην καλή έκβαση των προσπαθειών της και στην πραγματο­

ποίηση της ερωτικής επιθυμίας. Αυτό όμως που ποθούν; δεν αποχτιέται.

Είναι μακρύς και δύσκολος ο δρόμος που οδηγεί στην πλήρωση της επιθυ­

μίας κ ι ' ε ί ν α ι άγνωστο, αν θα φθάσουν στο τέρμα.

. Τέτοια περιστατικά, κατά τη γνώμη μας, αποκαλύπτουν τη ματωμένη

και ανεπούλωτη πληγή της ψυχής μας, αλλά και τα αγιότερα μυστήρια της

ανθρώπινης ψυχής και της ανθρώπινης μοίρας που και αυτά ε ί ν α ι κρυμμένα

και ανεξιχνίαστα. Το υπονοούμενο τ η ς ερωτικής σχέσης λειτουργεί ως κα­

ταναγκασμός και προκαλεί αυτή τη γ ε ν ι κ ή ταραχή. Η Άννα ε ί ν α ι "η μοι­

ραία ταυτότητα του ερωτευμένου, δεν ε ί ν α ι άλλη απ'αυτήν: ε ίνα ι αυτή 2

που περιμένει" .

Διαφοροποιημένη ως ένα βαθμό ε ί ν α ι η γραφή στο "Νούμερο".Εκεί ο

ερωτισμός παρουσιάζεται με ακρότητες. Νομίζουμε πως η γραφή σ'αυτό το

έργο του Βενέζη παρουσιάζει σ χ ε τ ι κ έ ς συγγένειες με τα πρώτα αφηγηματικά

κείμενα του Μ.Καραγάτση.

"Άκουγες μονάχα ένα σιγανό, κλαμένο μουρμουρητό, ένα παράπονο.

Και πολύ αραιά, ένα-δυο τελευταία χτυπήματα του κεφαλιού της στις πλά­

κες, - κάτ ι καθυστερημένα χειροκροτήματα μες; τη λαχανιασμένη ανάσα του 3

ζου από πάνω της που εκφραζόταν" .

1. Βλέπε: S.FREUD. Η ερμήνευα των ονεύρων παραθέτει, ο R.BARTHES

αποσπάσματα του ερωτυκού λ ό γ ο υ , ο . π . σελ. 87.

2. Βλέπε: R.BARTHES αποσπάσματα τ ο υ ερωτυχού λόγου, ο . π . σελ. 55

3. Βλέπε: Ηλία Βενέζη To No 3 1 3 2 8 , έκδοση ει,Ηοστη δεύτερη Δ.Κολλάρος,

Αθήνα, σελ. 69.

- 41 -

Εδώ είναι το τυφλό ένστικτο που οδηγέC στην άλογη κτηνωδία.

Είναι το άγριο, τρικυμισμένο, πρωτόγονο ερωτικό πάθος που υπερβαί­

νει τη "συνείδηση των ορίων", η απελπισμένη εξόρμηση για την υπέρβα­

ση όλων των ορίων και προκαλεί έκπληξη» ταραχή, φόβο, απόγνωση, αηδία .1

και ντροπή .

0 ερωτικός πόθος εκδηλώνεται ως μια κατάσταση στέρησης που επι­

τακτικά ζητά την πλήρωση της:

Στέρηση / εξάλειψη στέρησης.

Γι αυτό ενεργούν με ταραχή, επιθετικά και παθιασμένα, ξεπερνούν

τα όρια του κορεσμού και προκαλούν αηδία. Είναι ένας έρωτας χυδαίος,

στον οποίο υποτάσσονται και οι γυναίκες από φόβο και από το ένστικτο

της αυτοσυντήρησης, άρα από ανάγκη: "Σκληρές γυναικείες φωνές. Σάλια-

μπάλια. Οι στρατιώτες σαν απόφαγαν θέλαν και να "εκφραστούν". Τραβού­

σαν τις γυναίκες, κι αυτές κάνανε την συνηθισμένη αντίσταση.Ύστερα

τις πήραν και χάθηκαν εκεί σιμά, μες στα κλήματα του αμπελιού .

Η τυφλή παρόρμηση προς τη γενετήσια πράξη, ο βιολογικός ερωτι­

σμός του ανθρώπου που έγινε δέσμιος του ακατάλυτου ενστίκτου. Το συγκλο­

νιστικό ρίγος του έρωτα παρακεντά το λογισμό σε βέβηλες και έκφυλες

πράξεις που προκαλούν τρόμο και οίκτο, καθώς οι γυναίκες γίνονται δο­

χείο ηδονής, μέσα στο οποίο σβήνουν την ερωτική τους δίψα οι στρατιώ­

τες. Είναι, ο έρωτας η σωστότερα, η ερωτική λαιμαργία που στερείται με­

γαλείου, είναι ο χυδαίος έρωτας, το πυρακτωμένο πάθος που οδηγεί στη

χλεύη και τον ξεπεσμό. Είναι γενετήσια πράξη, δεν είναι όμως έρωτας.

Δεν έχει άλλο νόημα. Κατεβάζει τις γυναίκες σε μέσο ή αντικείμενο αυτο-

ερωτισμαύ. Μπουχτισμένοι οι στρατιώτες ανταποκρίνονται στη συστηματική

ικανοποίηση της επιθυμίας, που τους επιτρέπει να την αναπαράγουν. Και

οι. γυναίκες ανταποκρίνονται από ανάγκη στις απαγορευμένες απολαύσεις.

Είναι ο καταναγκασμός της πράξης βίας. Η επιθυμία των στρατιωτών είναι.

1. "Κατανοηστε την τρέλα σας. Την εντολή αυτή έδινε ο Δίας, όταν πρόστα­

ζε τον Απόλλωνα να στρέψει τα πρόσωπα των διχασμένων ανδρογύνων

(σαν αυγό η σούρβο) προς τη σχισμή (το υπογάστριο),ώστε η θέα της το­

μής τους να τους κάνει λιγότερο θρασείς"(Βλέπε ,Πλάτωνος Συμπό.συο,

81 καυ R.BARTHES αποσπάσματα ερωτικού λόγου, ο.π., σελ.77).

ο ν,ιέ-τ,Γ- Ηλι'.α Βενέεη, Το Νούμερο 31328, έ?ιδοση ευχοστη δεύτερη,

- 42 -

ακυβέρνητη και καθώς βυθίζονται ηδονικά στην κραιπάλη, περιέρχονται

στο χώρο του κτηνώδους ενστίκτου, στο χώρο της τρέλας. Λείπει η κο­

σμιότητα, η λεπτότητα, η αγνότητα, η αθωότητα, γιατί δεν είναι "ο

ουράνιος έρωτας, αλλά ο πάνδημος", που όπως και παραπάνω τονίσαμε,

μεταβάλλει τις γυναίκες σε αντικείμενο μόνο σαρκικής απόλαυσης, όπως

ένα σώμα αγοραστό. 0 κακός έρωτας όμως παραπέμπει στον Αγαθό Έρωτα,

όπως η φιλία παραπέμπει στο νείκος με Ηρακλείτεια έννοια: Αγαθός έρω-

τας/Κακός έρωτας, νείκος/φιλία.

ι Και ο Αγαθός Έρωτας δεν έχει σχέση με τη βία ή την ασχημοσύνη

γι'αυτό χαρακτηρίζουμε τον έρωτα των στρατιωτών όπως είναι, κακός έ­

ρωτας που εμφανίζεται ως πρωτόγονη ορμή, ως, τρικυμία δυνατών παθών

και ενσάρκωση ακολασίας. Δεν εξωραΐζει, όπως ο Αγαθός Έρωτας, αλλά

βεβηλώνει. Σ'αυτές τις πράξεις των στρατιωτών δεν βλέπουμε τόσο την

αμαρτία, όσο τη δυστυχία, όχι την ενοχή, αλλά την τραγικότητα. "Φό-

βον και έλεον", αυτά τα τραγικά συναισθήματα δοκιμάζουμε από τέτοια

επεισόδια, όπου το πάθος οδηγεί στον ξεπεσμό. Γι αυτό εδώ ο έρωτας

που είναι λύτρωση, γίνεται δράμα.

Όμως οι ανώνυμες και πολυκέφαλες δυνάμεις των ενστίκτων είναι

αυτές, που προκαλούν την ταραχή στην φυχή και οδηγούν στην κραιπάλη.

ΣτηνΆιολική Γη" είναι εύκολα τα δείγματα της έρπουσας αιμομικτι­

κής επιθυμίας. Κάτω από ένα καβούκι υπαινιγμών είναι καταχωνιασμένες οι

ερωτικές επιθυμίες του Πέτρου και της Άρτεμης. Με πλάγια μέσα, με λοξές

γραμμές, ο συγγραφέας μας κάνει να εννοούμε, πέρα απ'αυτδ που φαίνεται,

2 '

την έρπουσα ερωτική επιθυμία .

"Αργά το απόγευμα πήγαμε με την Άρτεμη στον ανοιχτό λάκκο όπου

ήταν η καρυδιά. Το δένδρο πια δεν βρισκόταν εκεί, το'χαν κομματιάσει

και τα ξύλα του τα βάλανε στην αποθήκη. Προσπάθησα να εξηγήσω στην

Κολλάρος., Αθήνα, σελ. 71.

1. Βλέπε: Πλάτωνος Συμπόσυο 13 χαι R BARTHES, αποσπάσματα του ερωτι­

κού .λόγου ό.π. σελ. 139.

2. Η λογοτεχνία είναι, πλάγοο μονοπάτυ μες στο οποίο χανόμαστε (βλέπε:

R.BARTHES. Το μηδέν της γραφής, ό.π. σελ. 139).

- 43 -

Άρτεμη, που δεν ήξερε την ιστορία του δέντρου. Της είπα όσα είχα

μάθει το πρωΐ από την μητέρα μου, αλλά σαν έφταξα σ'εκείνο που μου

είπε για "ψυχή" δεν ήξερα τι θα πει αυτό και δεν μπορούσα να της

δώσω να καταλά3ει. θα ήταν φαίνεται, τίποτα σαν τη μικρή καρδιά μας

που, όταν ακουμπούσαμε το χέρι στο στήθος, ακούγαμε κτύπους.

- Στάσου! Στάσου! είπε η Άρτεμη. Αυτό θ''ναι!

Μπήκε μες στο λάκκο, έγειρε κι ακούμπησε το αυτί της στο χώμα

και τις μικρές ρίζες που μένανε απ'την καρυδιά.

Η έκφραση της έγινε σο3αρή, ενώ εγώ περίμενα με αγωνία.

- Ακούς τίποτα; τη ρώτησα.

Η φωνή της ψιθυρίζει:

-Τίποτα! Τίποτα!

Πάλι σε λίγο:

- Τίποτα, Άρτεμη;

- Αχ, ακόμα τίποτα! Έλα κι εσύ!

Πήδησα μες στο λάκκο, πλάι στο κοριτσάκι κ'έβαλα το,αυτί μου στη

Υή.

Ακούς , ψελίζουν τα χείλη της.

Τίποτα! Τίποτα!

Όλη η μικρή ζωή μας, όλοι οι, πόροι του κορμιού, το αίμα κι η σάρκα

όλα έπαλλαν μοναχά γι'αυτό: για να ακούσει η Άρτεμη, ν'ακούσω κ'εγώ.

Ώσπου η καρδιά της, ώσπου η καρδιά μου άρχισαν να χτυπούν δυνατά

στο στήθος μας που πίεζε τη γη.

Και τότε έγινε το θαύμα.

- Ακούω! ψιθύρισα, τρέμοντας απ'τη συγκίνηση.

Σαν κάτι να ακούω!

- Ακούω κ'εγώ! λέει από τα βαθειά η φωνή του μικρού κοριτσιού.

Αχ! ακούω την καρδιά του δέντρου

Έτσι μας δόθηκε η ευλογία, εκείνο το βράδυ, ν'ακούσουμε την καρδιά

ενός δέντρου - ενώ δεν ακούγαμε παρά μονάχα την δική μας την καρδιά: τους

χτύπους της που τους επέστρεφε η γη.

- 44 -

Η νύχτα κατέβαινε με μεγάλα βήματα απ'τα Κιμιντένια. Τη νύχτα

όλα τα ζωντανά πλάσματα θέλουν καταφύγιο και προστασία. Γι αυτό μαζέ­

ψαμε με τις χούφτες μας χώμα, η Άρτεμη κι εγώ, και σκεπάσαμε αλαφρά

τις ρίζες του λάκκου, για να περάσει καλά τη νύχτα η ψυχή της καρυδιάς.

Να μην είναι έρημη και φοβηθεί".

Η αγωνία των δυο παιδιών, η λαχτάρα τους να ακούσουν τους χτύπους

της "ψυχής" του δέντρου δηλώνει το ερωτικό ένστικτο.Το λανθάνον πε­

ριεχόμενο είναι σεξουαλικό και αρκετά διαφανές κάτω από τις λέξεις, κά­

τω από τις φράσεις:

"Όλη η μικρή μας ζωή, όλοι οι πόροι του κορμιού, το αίμα και η

σάρκα', όλα έπαλλαν μοναχά γι'αυτό: για ν'ακούσει η Άρτεμη, ν'ακούσω

κι εγώ. Ώσπου η καρδιά της, ώσπου η καρδιά μου άρχισαν να χτυπούν δυνα­

τά στο στήθος μας που πίεζε τη γη .... ".

Η κάθοδος των δύο παιδιών στον ανοιγμένο μέσα στη γη λάκκο, είναι

κατάδυση στα κατάβαθα της ψυχής τους απ'όπου αναβλύζουν καθάριες οι 9

πηγές του ερωτικού πάθους . Το περιστατικό φέρνει στην επιφάνεια τις

παιδικές εμπειρίες και τη γένεση της σεξουαλικής ταραχής και το κεντρι­

κό αντικείμενο της λίμπιντο είναι η μητέρα. Αυτή η ανικανοποίητη λίμπιντο

μετατρέπεται σε άγχος και αγωνία για να ακούσουν τους χτύπους της "ψυ­

χής" του δέντρου, τους χτύπους της. δικής τους καρδιάς. Πιέζουν με το

στήθος τους, με την κρυφή δύναμη της καρδιάς τους, τη γή, για να βγουν

1. Αι,ολική Γη, έκδοση εικοστή πέμπτη, σελ. 64

2. "Το να κουτ.άζευ κάτω σήμαυνε να κοιτ'άζ.ευ. μέσα του. Σε άλλες περι­

πτώσεις μπόρεσα να αντιληφθώ ότι, το να κουτάς μακριά ήταν συνώνυμο

της ενδοσκόπησης. Φαίνεταυ πως γυα το ασυνείδητο τίποτε δεν .ευναυ

πυο μακρινό, πιο ανεξερεύνητο από το εσωτερικό του σώματος της. μη­

τέρας κυ ακόμα περισσότερο το· ύδι,ο το εσωτερυκό του ατόμου". (Βλέ­

πε: Μελανί Κλαϋν, "Η ψυχανάλυση των παίδων," μετ. Μαρίνας Λώμη,

εκδ. Πύλη, Αθήνα 1986, σελ. 370).

3. Βλέπε: Μελανί Κλαϋν, Η ψυχανάλυση των παίδων, ό.π. σελ.113. Βλέπε

επίσης:β. FREUD Αναστολή, σύμπτωμα καυ άγχος (1026), μετάφρ.Α.

Σαμαράς, Παγκόσμυες εκδόσεις, Αθήνα 1979.

- 45 -

στο φως, στην επιφάνεια, οι παραχωμένες στην ψυχή τους ερωτικές επι­

θυμίες. Είναι η απελπισμένη προσπάθεια να λυτρωθούν από τα ένστικτα

που βασανίζουν την ψυχή τους, γιατί ο χαρακτήρας του ερωτικού πάθους

είναι ψυχαναγκαστικός. Και η σύντομη, λαχανιασμένη φράση, η αγωνιακή

επανάληψη, η έκφραση αγωνίας και απόγνωσης την κρυμμένη ερωτική επιθυ­

μία υποδηλώνουν. Όλο το είναι των δύο παιδιών πυρπολείται από τον πό­

θο ν'ακούσουν τους χτύπους της καρδιάς του δέντρου. Και η γη πιέζεται

για ν'ανόίξει ρωγμές απ'όπου θα περάσει η απόκριση-απάντηση της "ψυχής"

του δέντρου στην επίκληση των παιδιών. 0 μύθος της Μάνας-Γης είναι κοινός

στη μυθολογία πολλών λαών της ανατολικής Μεσογείου, και βέβαια στην ελλη­

νική μυθολογία (Δήμητρα = Γη-Μήτηρ), καθώς και στη νεοελληνική ποίηση:

"Από την πρώτη λοιπόν ώρα που προχώρησα το βήμα μου στην έκταση της γης",

γράφει ο Α.Σικελιανός, "κι από την πρώτη μαύρη έναστρη νύχτα όπου αντί-

κρυσα παιδί (και που έκτοτε η εικόνα της υπάρχει αναλλοίωτη και ολόκληρη

βαθιά μου), η ιδέα της φύσης δεν υπήρξε απόλυτα ποτέ για μένα ένα πλαίσιο

ή περίλαμπρο ή μοιραίο της ανθρώπινης ζωής, αλλ'η αιώνια ωδυνόμενη στο

κέντρο των πραγμάτων όλων κοσμογονική αισθαντική ψυχή: όπου, βαθύτερη

για τούτο κι απ'τους ίδιους ουρανούς, πότε ανεκλάλητα χαρούμενη, πότε

απέραντα ελεούσα, πότε καίρια τεθλιμμένη, ασφαλώς δεν είναι μόνον η

αρχέτυπη απεικόνιση όλων των "Μεγάλων" - μέσα σ'όλους τους αιώνες και

μες σ'όλους ανεζαίρετα τους τόπους - "θεαινών", αλλά κι η βέβαιη Μάνα

όλων εκείνων που, όσο ως πλάσματα ανεξάρτητα αν φανούνε πως βαδίζουν

με τους άθλους τους μακριά της, δεν ξεχνούνε ποτέ ωστόσο την αιώνια,

που τα δένει προς εκείνη, αισθαντική και Μυστική καταγωγή". Έτσι ο

Βενέζης προχωρεί απ'τη Μητέρα-Γη στη μητέρα του ενώνοντας τις δύο

αιώνιες μητέρες της ζωής, τη Μάνα-Γη και. τη μάνα του.Η αναζήτηση της

ψυχής του δέντρου είναι η αναζήτηση της μητέρας του, το όνειρο της από­

λυτης ένωσης με το αγαπημένο πλάσμα* σ'αυτή την αναζήτηση συνυφαίνονται

η ανάγκη και ο πόθος ν'ακούσουν τους χτύπους της "ψυχής" του δέντρου.

Αλλά ο πόθος και η αναζήτηση, όπως λέει ο Λακάν, αποτελούν αυτό που λέ­

με έρωτα.

1. Βλέπε: Αγγέλου Συκελυανού, Λυροκός Βύος, τόμ. Α, Ίκαρος. ,

Αθήνα 1965, σελ. 18.

- 46 -

Αργότερα ο αιμομικτικός ερωτισμός (ας μη ξεχνούμε ότι ο FREUD

σχετίζει κάθε γραφή με το οιδιπόδειο ψυχοσύμπλεγμα) γίνεται εμφανέ­

στερος, δηλωτικότερος: Η αλυσίδα των σημαινόντων φαίνεται ότι ακολου­

θεί την ενορμητική έξαρση, η οποία αφήνει πίσω τα υπονοούμενα (τα

άδηλα και τα κρυφά) και η γραφή κυριαρχείται από το Εκείνο χωρίς έσοπ-

τρα και ενδιάμεσα παραπετάσματα:

"Η ανάμνηση της στιγμής την κάνει πάλι να τρέμει. Τα δόντια της

χτυπούν δυνατά. Όμως το κορμί της τώρα είναι ζεστό. Ολοένα σφίγγεται

απάνω στο δικό μου. Ανοίγω το χέρι μου να την αγκαλιάσω, να δει πως

την αγαπώ, πως είμαι πλάϊ της και να μη φοβάται. Φορά ένα ψιλό νυχτι­

κό που έχει ανεβεί πάνω από τα γόνατα της: Ασυναίσθητα το χέρι μου

σέρνεται κάτω απ'το ρούχο να βρει τη σάρκα που τρέμει, να την ησυχά­

σει. Τι ζεστά που είναι κει. Τι ζεστά που είναι. Ένα περίεργο αίσθη­

μα, άγνωστο, περνά απ'την αφή απ'τις άκρες τα δάχτυλα, πάει στις φλέ­

βες και σιγά-σιγά χύνεται μέσα τους, τις γεμίζει από το πρώτο ξύπνημα,

τις γεμίζει ρίγος.

- Είσαι καλύτερα τώρα, Άρτεμη;

Το κορμί της φαίνεται πως είναι πιο ήσυχο τώρα, δε σπαρταρά πια.

- Ναι .Μουρμουρίζει.

- θέλεις .... θέλεις να πάρω το χέρι μου;

0 νέος, ο άγνωστος κόσμος που τρέμει εκεί στα δάχτυλα μου τα ακου­

μπισμένα στο λείο σώμα, κάτω απ'τις πτυχές, παρακολουθεί με αγωνία και

περιμένει την απόκριση. Αχ, ας ήταν να πει όχι η Άρτεμη! EÎVOL τόσο

γλυκά

- Όχι ψιθυρίζει η Άρτεμη. Κράτα με έτσι

Έτσι αγκαλιασμένους μας πήρε ο ύπνος εκείνη τη μεγάλη νύχτα. Χώ­

νω μονάχα τα χέρια μου στη ζεστή ύλη που κρατώ. Και τρέμω, φωνάζω απ'

τα χάχανα.

Ένα δυνατό σπρώξιμο, κι όλα χάνονται.

-Γιατί με πονάς έτσι; Γιατί φωνάζεις; Λέει η Άρτεμη έτοιμη να

κλάψει. Με μάτωσαν τα νύχια oou

- 47 -

Σαστισμένος μούσκεμα στον Ιδρο, δεν ξέρω τίποτα

1 - Δεν ήθελα να σε πονέσω, Άρτεμη" .

Μέσα σ'αυτή την παιδική περίπτυξη το γενετήσιο ξεφυτρώνει αδιά­

κοπα, τέμνει το διάχυτο αισθησιασμό του αιμομικτικού εναγκαλισμού, η

λογική του πόθου μπαίνει σε κίνηση, ο πόθος κατοχής επιστρέφει, επιθυ­

μεί, τη μητρότητα. Κρατούσε στην αγκαλιά του την αδελφή του, την έσφιγγε

στο στήθος του και ξαναθυμόταν, ξαναζούσε - αλαφρόισκιωτος - στα βάθη

της ύπαρξης του τη ζεστασιά της μητρικής αγκαλιάς. Αισθάνεται την ερω­

τική περίπτυξη σαν εκπλήρωση του ονείρου της ολοκληρωτικής ένωσης με

την αγαπημένη μητέρα. Μέσα σ'αυτή την παιδική ηδονή έκτυπη είναι η προ­

σπάθεια να κερδίσει την παντοδυναμία του χαμένου παραδείσου, να επιστρέ­

ψει στη μητέρα του, στο χαμένο οιδιποδειακό αντικείμενο. Γ ι'αυτό, τη

στιγμή της επανερχόμενης αιμομιξίας όλα αναστέλλονται, ο νόμος, η απα-2

γόρευση . Κουβαλάει μετουσιωμένη στην ψυχή του τη μορφή της μάνας του

και φέρεται μητρικά στην Άρτεμη.

Επιστρέφει έτσι στη ρίζα κάθε σχέσης, εκεί όπου η ανάγκη και ο

πόθος συνυφαίνονται για να ξαναθυμηθεί και να ξαναζήσει στα βάθη της ύ­

παρξης του τις πιο καθαρές χαρές της ζωής του. Γι'αυτό και τα υπονοού­

μενα της ερωτικής σχέσης λειτουργούν ως καταναγκασμός και προκαλούν αυ­

τή την έκδηλη γενική ταραχή. "Η ψυχή μου", γράφει ο Πλάτων στο "Συμπό­

σιο", όταν αγκάλιαζα τον Αγάθωνα, ανέβαινε στα χείλη μου, σάμπως η δύ­

ο

στυχη να έμελλε να.κάνει πανιά γι αλλού" . Πανιά για τη στοργική αγκα­

λιά της μητέρας. Έτσι ερμηνεύεται ο κλυδωνισμός του πάθους στην πλαν­

ταγμένη καρδιά του ήρωα, γιατί, όπως γράφει ο Προύστ, "δεν μπορούμε να

1. Αι,ολυκή Γη έκδοση ευκοστή πέμπτη, σελ. 130.

2. "Πρέπει, να λάβουμε υπόψη μας, γράφευ ο FREUD, ότι. η παραυσθητοκή

ψύχωση της επυθυμί,ας (...'....) επαναφέρει, στη συνεύδηση εποθυμύες

κρυμμένες ή απωθημένες αλλά τι,ς εμφανύζ.ευ, με πλήρη καλοπυστί,α, ως

πραγματοποιημένες" (Βλέπε S.FREUD Μεταψυχολογΰα 178) Βλέπε επί,σης:

Ζαν Μυσέλ Παλμυέ, Λακάν, μετ. Κωστής Παπαγι,ώργης, έκδ.Νεφέλη Αθήνα

1983, σελ. 117-126.

3. Βλέπε: Πλάτωνος Συμπόσυο: Δί,στοχο του Πλάτωνος στον Αγάθωνα, 21-22

παρεθέτευ ο R.BARTHES, αποσπάσματα ερωτυκού λόγου, ό.π.σελ.187.

- 48 -

φανταστούμε παρά μόνο εκείνο που απουσιάζει" . KL όπως ο Προύστ έμει­

νε το έρημο κι απαρηγόρητο παιδί., που είχε χάσει τη μάνα.του, έτσι

κι ο ήρωας τη χαμένη μάνα του αναζητά και υποκατάστατο της μάνας του

είναι η αδελφή του Άρτεμη.

Στο πεδίο της ερωτικής έκρηξης εντάσσονται και οι σκηνές ζήλιας,

οι καυγάδες, οι ερωτικές σκηνές, οι αντιδράσεις του Πέτρου και της Άρτε­

μης με τις κυκλοθυμικές αναστατώσεις του εσωτερικού τους κόσμου μπροστά

στο αντίκρυσμα του κυνηγού ή της ιδανικής Ντόρις, της Εγγλέζας που ήλθε

ξαφνικά στην αιολική γη για να προκαλέσει αναστάτωση μεγάλη.

Τις μυστικές παρορμήσεις της LIBIDO ακολουθεί ο Πέτρος, όταν κά­

νει ακόμα και παράξενες πράξεις για να εντυπωσιάσει την όμορφη Ντόρις

και να κερδίσει την εύνοια της. Το ίδιο συμβαίνει και με την Άρτεμη που

αγωνίζεται να υπερασπίσει τη σπηλιά της από τη Ντόρις και να διαφυλάξει

έτσι το μυστικό της έρωτα με τον κυνηγό, ο οποίος στο τέλος εξαγοράζει

με το θάνατο του τον κρυφό έρωτα προς τη Ντόρις. Το αλλοπρόσαλο και αν­

τιφατικό της συμπεριφοράς τους καθρεφτίζει το ψυχικό τους τοπίο, όπου

όλα είναι σκιώδη και ρευστά και κυριαρχούν οι ενορμητικές διαθέσεις, οι

απωθημένες ερωτικές επιθυμίες. Αυτά όμως τα προσωπικά περιστατικά γί­

νονται πολύτιμες πόρτες, απ'όπου μπαίνοντας εξοικειωνόμαστε με το κλίμα

του ήρωα, ανακαλύπτουμε τον απωθημένο ερωτικό πόθο παραχωμένο και πάντα

σε μια κατάσταση στέρησης που επιτακτικά ζητάει την πλήρωση της:

στέρηση / εξάλειψη στέρησης

Και αυτός ο απωθημένος ερωτισμός τροφοδοτεί τις συγκρούσεις, όπως

και οι συγκρούσεις τροφοδοτούν τον έρωτα. Έτσι ερμηνεύεται και η επανά­

ληψη που τη συναντούμε σ'όλο το .βάθος, και το πλάτος της γραφής του Βενέ-

ζη. Το επαναληπτικό στοιχείο οφείλεται στο γεγονός ότι έχουμε να κάνουμε

με ιδεοψυχαναγκαστική συμπεριφορά του ήρωα και το κύριο στοιχείο του ιδε-

οψυχαναγκασμού είναι η επανάληψη, η οποία εντέλει μένει άκαρπη. Μια επα-

ναληπτικότητα που αρθρώνεται πάνω στο δυαδικό πηγαινέλα, όπως γράφει

ο Μπάρτ, "τέτοιο που το βρίσκουμε να περιγράφεται στο παιχνίδι (FORT/DA)

1. Βλέπε : M.PROUST "Αναζητώντας το χαμένο χρόνο" μετ. Παύλου .Ζαννα,

εχδ. Ηριδανός, Αθήνα 1969, σελ. 872.

- 49 -

του φροϋδικού παιδιού: το πάθος, από τη στιγμή που θα φωλιάσει και

θα δεσμευτεί, ταλαντεύεται ανάμεσα στην επιθυμία και στην αποστέρη­

ση, στην ευτυχία και στη δυστυχία, στον εξαγνισμό και στην επίθεση,

στην ερωτική σκηνή και στη σκηνή ζήλιας, μ'έναν τρόπο κυριολεκτικά

ατελεύτητο: Τίποτε δεν δικαιολογεί τον τερματισμό αυτής της εναλλαγής 1

των κλήσεων και των απωθήσεων" .

Αυτό το ερωτικό πάθος δημιουργεί την αλυσίδα των συγκρούσεων

που αντικατοπτρίζουν και το συστατικό στοιχείο της ζωής: πάθος/αμάχη,

με σημασία ανάλογη προς το Ηρακλείτειο ζεύγος:

φιλότητα / νεΰκος.

Και τα επεισόδια ανάμεσα στους ήρωες ζωγραφίζουν τη δυσπερίγρα-

πτη κατάσταση της ψυχής τους που βασανίζεται από έναν έρωτα αμφιταλαν­

τευόμενο ανάμεσα στην ψυχική έξαρση και στον αισθησιασμό, έναν έρωτα

ανυπότακτο, δυνατό και ταυτόχρονα ελεγχόμενο, βουβό και σιωπηλό. Κι'

όπως είπαμε παραπάνω, τα επεισόδια είναι αντίλαλος των περιπετειών της

ψυχής:

Βλέπε: R.BARTHES. Ο βαθμός Μηδέν της Γραφής, μετ. Κατερύνας Πα-

παϋακώβου, εκδ. Ράππα, Αθήνα 1987, σελ. 199.

Βλέπε: S.FREUD, "Πέρα από την αρχή της ηδονής" (1920), μετάφρ.

Κ.Κυπριανού, εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα. Στο δοκίμιο αυτό ο Φρόϋδ

.θέτει υπό συζήτηση τις πιο θεμελιακές έννοιες της θεωρίας του και

γι:αυτό ακρυβώς ο Λακάν επιμένει .πάνω στη σπουδαιότητα αυτού του

δοκιμίου.Πρόκειται γυα ένα παιδί που παίζει πετώντας μακριά ένα

αντικείμενο φωνάζοντας "FORT" και τραβώντας το πάλι, πίσω φωνάζει

"DA". Η ερμηνεία του ανακάλυψε ότι, σ ' αυτή τη σκόπι,μη εξαφάνιση

του αντικειμένου και στην ηθελημένη του επανεμφάνιση κρυβόταν μυα

τραυματική εμπειρία την οποία ζούσε το παιδί'' ζούσε την αναχώρηση

της μάνας του και την μοναξιά, επειδή λοιπόν.δεν μπορούσε να την

εμποδίσει ξεπερνούσε την παθητικότητα "επαναλαμβάνοντας" τον τραυ­

ματισμό και ελέγχοντας τον" (Βλέπε: Ζαν Μισέλ Παλμιε, Λακάν , μεταφρ,

Κωστής παπαγυώργης, εκδ. Νεφέλη,1983, σελ. 62). "Αυτό το παιχνίδι"

γράφει ο Λακάν,.μέσα από τα ριζ,ικά του χαρακτηριστυκά δείχνει τον

καθορισμό που ;δέχεται τοζώο άνθρωπος από τη συμβολική τάξη".

(ECRITS,σελ.319).

- 50 -

0 κυνηγός κοροϊδεύει την Άρτεμη και φορτίζεται από έρωτα για

τη Ντόρις. Η Άρτεμη ζηλεύει τη Ντόρις, πνίγεται σε μια γενικότερη

απογοήτευση από την προδοσία του κυνηγού και προσπαθεί να ε ξ η ­

γ ή σ ε ι , να ξ ε τ υ λ ί ξ ε ι τους άγνωστους κόσμους που παρα­

μένουν τυλιγμένοι μέσα στην ψυχή του κυνηγού. Έτσι ερμηνεύεται και

η αμφιθυμία της:

αγάπη / uLaoç

χαρά / οδύνη

0 έρωτας του Πέτρου λειτουργεί ως εκδήλωση φανταστικής αθωότητας.

Και η Ντόρις με έκπληξη παρακολουθεί τους περίπλοκους συνδυασμούς και

3λέπει σ'αυτά τα παράξενα παιχνίδια, την αέναη αναδημιουργία των πρω­

ταρχικών στοιχείων της φύσης. Και επειδή κάθε έρωτας συνδέεται με συ­

νειρμούς ιδεών και εντυπώσεις υποκειμενικές, υποστηρίζουμε ότι ο έρω­

τας του Πέτρου είναι έρωτας για τη μητέρα του, μια απόμακρη εικόνα που

μπορεί να μετατίθεται, να διαφοροποιείται στα πρόσωπα που αγαπά.

Έτσι ερμηνεύουμε και την αιμομικτική επιθυμία ανάμεσα στον κύριο

ήρωα και την Άρτεμη. Υποστηρίζουμε δηλαδή ότι η αιμομικτική αυτή επι­

θυμία είναι προέκταση της αρχαϊκής επιθυμίας της μάνας.

Η επιθυμία (DESIR), ερωτική στα ριζώματα της, φέρεται προς το

ευχάριστο ή το ηδονοχαρές και αποφεύγει το δυσάρεστο. Απορρέει από το

Προεγώ ή Εκείνο, ID ή CA και έχει το κύριο περιεχόμενο και υλικό του

ατόμου πριν αναπτυχθούν αρκούντως οι άλλες διαβαθμίσεις του ψυχισμού,

το Εγώ και το Υπερεγώ . Στη "Γαλήνη" έχουμε κυριαρχία του Εκείνο και αργό-

1. Ο FREUD χρησυμοπουεύ TUS δυαβαθμύσευς. του ψυχικού οργάνου: από άπο­

ψη τοπογραφική: ασυνείδητο (απωθημένο), προσυνευδητό, συνειδητό.

Από άποψη λευτουργυκή: Εκείνο (σχέσευς. ενστυγματυκές.), Εγώ (ευκόνα

που διαμορφώνει, το υποκείμενο αφεαυτού), Υπερεγώ (Τάξη του Νόμου).

Βλέπε: S. FREUD, Νέα σειρά των παραδόσεων γυα την εισαγωγή στην

ψυχανάλυση,, μετάφραση Κλαύρης Τρυκερι,ώτη, Αθήνα 1977, σελ.79-80.

Θυμίζουμε ότυ ο Πλάτων στην "Πολυτεύα" διατυπώνει, απόψευς ως. προς

το .χώρο του ασυνειδήτου που κυρι,αρχείται, από το Εκείνο καυ το κύρυο

- 51 -

τερα που θα έπρεπε να είχαν αναπτυχθεί οι δύο άλλες διαβαθμίσεις

του ψυχικού οργάνου.

Κυριαρχία επίσης παρατεταμένη του Εκείνο έχουμε και στο άλλο

βιβλίο της τριλογίας, που μας απασχολεί, το "Νούμερο".Μ'αυτό τον προ­

σανατολισμό (Elan GLOBAL) βλέπουμε όλη τη δημιουργία του Βενέζη στην

τριλογία που μας απασχολεί αναλύοντας τη συμπεριφορά των κυριότερων

ηρώων (προσώπων), τις ψυχοσυγκρούσεις τους, τις αναστολές τους.

Στην "Αιολική Γη" παίζει ρόλο άξονος το οιδιπόδειο ψυχοσύμπλεγμα

(σχέση ήρωα με τον παππού), ως υποκατάστατο του πεθαμένου πατέρα (αρνη­

τική μορφή οιδιποδείου), καθώς και σχέση του με τη μάνα (θετική μορφή

οιδιποδείου). Τα άλλα πρόσωπα του βιβλίου κινούνται σε σχέση με τα

κύρια πρόσωπα και τις ψυχοσυγκρούσεις τους (CONFLITS). Στη "Γαλήνη"

και στο "Νούμερο" έχουμε κυριαρχία του Εκείνο με το ενορμητικό ερωτικό

υλικό που εκφεύγει από τον έλεγχο του Εγώ και του Υπερεγώ.

0 προσανατολισμός αυτός δεν είναι ο μόνος, αποτελεί όμως έναν

από τους κύριους άξονες μέσα στην εργασία μας. Ως συνάφεια του ερωτι­

κού στοιχείου και ως σχέσεις με αυτό θα δούμε πολλά από τα άλλα δομικά

στοιχεία στη γραφή του Βενέζη (μορφικά στοιχεία, εσωτερικός χώρος, εξω­

τερικός χώρος, καλή ή κακή φύση ).

Κατά τη γνώμη μας, όλη σχεδόν η ώριμη δημιουργία του Βενέζη κυ­

λά σ'αυτό το ρυθμό, η γραφή είναι ερωτική, με την έννοια ότι ο ερωτι­

σμός δεν είναι κραυγελέος, εκρηκτικός, απόλυτος, αλλά εσωτερικευμένος,

αφομοιωμένος μετουσιωμένος, ήπιος. 0 ερωτισμός δηλαδή δε γίνεται ερωτι­

κή πράξη, αλλά γραφή. Οι απόψεις αυτές είναι,θα λέγαμε, καθολικές, με

την έννοια πως κάθε γραφή είναι έμμεση σεξουαλική πράξη, παροχέτευση

της LIBILO. Η περίπτωση όμως του Βενέζη είναι., κατά τη γνώμη μας, ει­

δική, με την έννοια πως κάτω από τη λυρικότητά του, υποδόρεια, έρπει

μόρφωμα του, το όνευρο, ou οποίες, ίσως. επηρέασαν το FREUD.

Βλέπε: Πλάτωνος Πολυτεία η περί δχκαυου πολιτικός -Έυσαγωγη,

ερμηνεία καυ σημειώσεις Κ.Δ,.Γεωργούλη, εκδ. Ι.Σι,δέρη, Αθήνα

1963, σελ.275.

- 52 -

ο ανικανοποίητος ερωτισμός των ηρώων του, ιδίως στην "Αιολική Γη"

που είναι πάντα κατά τις εκτιμήσεις μας, το λυρικότερο έργο του, έ­

να έργο σχεδόν ποιητικό.

0 απωθημένος ερωτισμός βρίσκεται σε αναφορά με την απώλεια

του πρωτογενούς αντικειμένου, όπως λέμε στη συνέχεια (της μάνας, της

πατρίδας, της καλής φύσης). Έτσι φτάνουμε στο παράδοξο'αυτό που χάνει ο

συγγραφέας του δεν τον εγκαταλείπει, διότι έχει απωθηθεί στο ασυνείδητο

του δημιουργού, καθώς και των ηρώων και, όπως ξέρουμε από τον FREUD

το απωθημένο υλικό δεν χάνεται, αλλά δένεται σε πλέγματα και παραφυά­

δες με άλλες συγγενείς παραστάσεις και επιζητεί την έξοδο στο Εγώ, η

οποία παρεμποδίζεται από άλλους ενάντιους μηχανισμούς της συνείδησης

και γι'αυτό μεταμορφώνεται και παραμορφώνεται ή γίνεται σύμπτωμα, για

να μείνουμε στην ψυχαναλυτική ορολογία.

Έχουν δίκαιο λοιπόν οι σύγχρονοι ψυχαναλυτές οι οποίοι φθάνουν

να θεωρούν όλη τη λογοτεχνική δημιουργία και όλη την καλλιτεχνική δη­

μιουργία ως απόρροια της απωθημένης σεξουαλικότητας και ως έργα προ­

σήλωσης στο χαμένο (αρχαϊκό αντικείμενο).

Είδαμε το ερωτικό στοιχείο ως κύριο σημαίνον στην τριλογία του

Βενέζη, τη μεταποίηση του ερωτισμού σε λυρισμό μέσα στη γραφή του. Η

άποψη μας οδηγεί σε γενικές θέσεις για τη γραφή ως παροχέτευση του ερω­

τικού στοιχείου ή ως μετουσίωση του. Προχωρούμε δηλαδή σ'αυτή τη φά­

ση (και σ'αυτό το κεφάλαιο) σε μια ερμηνεία της γραφής του Βενέζη

έξω από τη θεματική της πλευρά. Μας ενδιαφέρει δηλαδή πρωταρχικά η

λειτουργία του ρήματος και του επιθέτου και., γενικά, η λειτουργία της

ρητορικής του Βενέζη και ιδιαίτερα τα πλέγματα:

μεταφορά μετάθεση

ιμετωνυμία συμπύκνωση

Η ρητορική του Βενέζη (αλλά και κάθε συγγραφέα) λειτουρνεί ση­

μαντικά και παρασημαντικά, κρύβοντας και φανερώνοντας το ερωτικό υπό­

στρωμα του κειμένου.

Μια άλλη περιοχή, όπως είδαμε, είναι ο απωθημένος ερωτισμός του

- 53 -

ήρωα μέσα στη γραφή του Βενέζη και κυρίως ο αιμομικτικός ερωτιομός

ή σωστότερα, η λειτουργία της επιθυμίας (DESIR) ως κύριου σημαίνον- {

τος. Ειδικότερα στην "Αιολική Γη" του Βενέζη η επιθυμία (DESIR) δεν

βγαίνει από τα όρια της κατεστραμμένης και αναιρεμένης δυαδικής σχέ­

σης (μάνας - παιδιού).

Η επιθυμία έχει, από τη φύση της, ερωτικό (και αιμομικτικό)

υπόστρωμα. Κατά το FREUD είναι η κυριότερη ενόρμηση του ψυχικού οργά­

νου (Apareil Psychique) που ωθεί τον άνθρωπο προς την ευχαρίστηση.

Κατά το LACAN σκοπό έχει την κάλυψη του αρχαϊκού κενού, εξαιτίας

της απόρριψης του ατόμου (έκπτωσης) από το μητρικό πλακούντα. Η επι­

θυμία έχει αυτό το χαρακτήρα,γιατί,λόγω παρέμβασης του πατέρα ως νόμου

(la loi du pere), καταργείται η δυαδική σχέση (relation duelle) μάνας-

παιδιού και μένει η ασίγαστη φορά της επιθυμίας της μάνας (ως γενική

αντικειμενική). Δεν πάμε να εφαρμόσουμε μια μέθοδο απέξω, τεκμαίρονται

όλα αυτά μέσα από την προσωπική γραφή του Βενέζη και υπακούνε βέβαια

σε γενικότερες απόψεις των συγχρόνων θεωρητικών γύρω από το πρόβλημα

της γραφής. Υπάρχουν σ'αυτό το σημείο συμβολές απόψεων ανάμεσα στους

Γάλλους ψυχοσημειολόγους, το δομολόγο LÉVI-STRAUSS και το R.JAKOBSON.

Σύμφωνα με το FREUD το παιδί στα πέντε χρόνια της ψυχοσεξουα­

λικής του ανάπτυξης περνά το στοματικό, το πρωκτοσαδιστικό και το φαλ-

λικό στάδιο .

Στη συνέχεια κατά τη σχολική ηλικία του, διανύει το στάδιο της

λανθάνουσας σεξουαλικότητας. Πλημμελές ξεπέρασμα ενός από τα παραπάνω

σταδίου επιφέρει καθήζηση (fixation) καθώς και παλινδρόμηση σε ένα από

τα προηγούμενα στάδια, στα οποία το παιδί, αισθάνθηκε περισσότερο ικανο­

ποιημένο. Κάνουμε την παράτολμη υπόθεση πως. οι ήρωες του Βενέζη έμειναν

1. Βλέπε: Βίκτωρ Σμυρνώφ, Η ψυχανάλυση του παοδυού, μετ.Π.Παναγυώ-

του, εκδόσευς Γχοβόστη, Αθήνα, σελ. 69-77.

Βλέπε επίσης: S.FREUD. Τρία δοκίμυα για τη θεωρία της σεξουαλικό­

τητας, καθώς επίσης και το βυβλίο της. Μελανί Κλάϋν, "Η ψυχανάλυση

των παιδι,ών", ό.π., σελ. 322 - 340.

- 54 -

αιχμαλωτισμένοι στην παιδική ηλικία (ηλικία της αιμομικτικής επιθυ­

μίας και του φόβου του ευνουχισμού, καθώς και της ενοχής που απορρέει

από αυτό το φόβο). Όπως είδαμε στην "Αιολική Γη" είναι εύκολα τα

δείγματα της έρπουσας αιμομικτικής επιθυμίας.

Η αιμομικτική αυτή επιθυμία (ανάμεσα στον κύριο ήρωα και την

Άρτεμη) είναι προέκταση της αρχαϊκής επιθυμίας της μάνας. Ξεκινούμε,

λοιπόν από την υπόθεση, που θα λάβει ευρύτερη ανάπτυξη στη συνέχεια,

πως η αρχαϊκή επιθυμία του ήρωα στρέφεται στη μάνα και επέκεινα, ως

σε υποκατάστατο, στην Άρτεμη (την αδελφή). Σύμφωνα με την υπόθεση που

κάνουμε, η μάνα ταυτίζεται με την Αιολική γή (τη μάνα-πατρίδα). Η ταύ­

τιση αυτή μητέρας - πατρίδας και το ανικανοποίητο της επιθυμίας και

προς τα'δύο (χαμένη πατρίδα-απώλεια αντικειμένου πρωτογενούς επιθυμίας,

εξαιτίας της παρέμβασης του πατέρα και του οιδιπόδειου συμπλέγματος)

παίζουν κυριαρχικό ρόλο σ'ολόκληρη τη γραφή του Βενέζη. Συμβολίζεται

π.χ. έξοχα στο απόσπασμα της "Αιολικής Γης" που μιλάει για το Καμηλάκι,

με το άσπρο Κεφάλι:

0 Αλής από μικρό παιδί δούλευε στα καραβάνια, όπως και ο πατέρας

του. Δεν είχαν δικές τους καμήλες και εργαζόταν για άλλον αφέντη. Ό ­

ταν ήρθε ο καιρός που οι άνθρωποι παντρεύονται, μπόρεσε να βρει.και να

πάρει δική του μια γυναίκα. Την άλλη μέρα που παντρεύτηκαν, όταν ο Αλής

ξεκινούσε με το καραβάνι του, η γυναίκα του βγήκε να τον ξεπροβοδίσει

και του είπε "Σ'εννιά μήνες θά 'χουμε παιδί. Κοίταξε να κάμεις δικές

σου καμήλες, γιατί θά χουμε να θρέψουμε ένα στόμα ακόμα". 0 Αλής έγινε

σοβαρός κι'άρχισε να κάνει οικονομίες. Όμως η γυναίκα του δεν έκανε

παιδιά, επειδή ήταν στείρα. 0 Αλής με τα χρήματα που μάζεψε, μόνο μισή

καμήλα.μπορούσε να αγοράσει και γι'αυτό βρήκε ένα δεύτερο Αλή, πατριώ­

τη του και αγοράσανε μια καμήλα συντροφική. Η συντροφική καμήλα γέννη­

σε ένα καμηλάκι που είχε πάνω του κάτι το απίστευτο και μοναδικό: "το

πετσί και οι τρίχες στο κεφάλι του δεν είχαν χρώμα καφετί, καθώς και

οι άλλες καμήλες. Ήταν ένα καμηλάκι με άσπρο κεφάλι, το μοναδικό καμη­

λάκι με άσπρο κεφάλι που έγινε σ'όλη την Ανατολή". 0 Αλής αγάπησε πολύ

το μικρό καμηλάκι, όπως τίποτε άλλο δεν είχε αγαπήσει ίσαμε τότε στη γη.

Το φρόντιζε με τρυφερότητα, το βάφτιζε με ονόματα δανεισμένα από τον

- 55 -

ουρανό και τη φύση, του έδινε ονόματα δέντρων και καρπών, το έπαιρνε

μαζί του στα μεγάλα ταξίδια και ο καμηλιέρης ζούσε πια σε αληθινή

ευτυχία. Όμως ο δεύτερος Αλής, ο συνεταίρος, ήρθε να ταράξει την ευτυ­

χία του καμηλιέρη: "Τώρα που έχουμε δυο ζωντανά", είπε, "θέλω να χωρί­

σουμε τη συντροφιά μας. Εσύ θα πάρεις το ένα, ενώ το άλλο. Όποιο θέλεις

διάλεξε". 0 καμηλιέρης ξαγρύπνησε με τη γυναίκα του για να σκεφτεί και

να αποφασίσει τι θα κάνει. Δεν ήθελε με κανένα τρόπο να αποχωρισθεί to

καμηλάκι με τ'άσπρο κεφάλι, αλλά η γυναίκα του επέμενε: "φως φανερό Αλή!

Πρέπει να κρατήσεις τη μεγάλη καμήλα δική μας". 0 πραχτικός νους της

γυναίκας στάθηκε πιο δυνατός απ'την τρυφερότητα του Αλή, πιο δυνατός

απ'την αδύναμη θέληση του και έδωσε στο σύντροφο του το καμήλι με το

άσπρο κεφάλι: "το άλλο πρωΐ με τα μάτια θολά απ'την αγρύπνια και την

πίκρα, ο Αλής αποχαιρέτησε το καμήλι με το άσπρο κεφάλι. Στάθηκε όρθιος

και κοίταζε το όραμα που έφευγε με νρήγορο πηδηχτό βάδισμα ζαρκαδιού

ίσαμε που χάθηκε απ'τα μάτια του. Τότε ο Αλής κατάλαβε σαν κάτι να του

τραβούν απ'την καρδιά του, κι όλα γύρω του νάναι έρημα, επειδή πια δεν

θα'χε σύντροφο του μεγάλου δρόμου, επειδή η τρυφερότητα που ήρθε τόσο

αργά κι έπρεπε να ξοδευτεί πια δε θα είχε τρόπο.

Έγινε βαρύς και αμίλητος. Αεν είχε όρεξη να φάει και αδυνάτιζε

κάθε μέρα. Πίσω του, ενώ όδευε με το καραβάνι του, πάντα τον ακολουθού­

σαν οι ήχοι. Μες στους ήχους ήταν και η δική του καμήλα, που τώρα ήταν

ολάκερη δική του. Μα για τον Αλή οι φωνές.είχαν σωπάσει, οι ήχοι δεν

μιλούσαν πια. Γιατί στον τόπο τους είχε μπει τώρα άλλη φωνή πιο δυνατή,

αυτή που θά'ρθει σε κάθε άνθρωπο, μια φορά μονάχα και ποτέ άλλη, κι ύστε­

ρα ο άνρθρωπος θα την κυνηγά σα. σκιά που φεύγει, πάντα φεύγει.

Κι ο Αλής παράτησε τη γυναίκα του στο φαράγγι των τσιτμήδων, παρά­

τησε τις ξένες καμήλες, γιατί πια δεν είχε γίνει καλός καμηλιέρης και

τον έδιωξαν, πήρε τη δική του καμήλα και τράβηξε στα μέρη του Καζ-Ντάγ.

Βρίσκει τον παλιό του σύντροφο και του λέει:

"Πάρε την καμήλα μου. Πάρε και το γαϊδούρι μου. Πάρε.και το καλύ­

βι που έχω στο φαράγγι. Πάρε ό,τι έχω. Μα δώσε πίσω το καμήλι με το

- 56 -

άσπρο κεφάλι....".

"Δεν το έχω πια, Αλή, του αποκρίνεται ο σύντροφος του.

"Το πούλησα στο δρόμο".

0 Αλής από τότε γυρίζει. Μόλις ξημερώσει μπαίνει στο μεγάλο δρό­

μο, και πίσω του δεμένη, έρημη και μόνη ακολούθα η καμήλα του, ταράζον­

τας με τον ήχο του κουδουνιού της τη ζεστή σιωπή της γης. Οι άνθρωποι

τον περιγελούνε και τον πειράζουνε. Οι πιο συμπονετικοί του λένε πως

είναι τρέλα, πως είναι μάταιο να γυρίζει. Τον συμβουλεύουνε να πάει πί­

σω στο φαράγγι και το καραβάνι του. Όμως ο Αλής δεν τους ακούει. Επει­

δή δεν μπορεί να το πιστέψει, επειδή δεν θέλει να το πιστέψει πως το

καμήλι με το άσπρο κεφάλι χάθηκε, πως πια δεν θα υπάρξει στη ζωή του.

Η μορφή της μάνας κυριαρχεί στην ψυχή του καμηλιέρη, γιατί απου­

σιάζει. Αυτή η απωθημένη επιθυμία τον χειραγωγεί στην αναζήτηση - περι­

πλάνηση του. Η πορεία είναι και μακρινή και δύσκολη, γιατί θα έχει να

υπερνικήσει πολλές αντιστάσεις εξωτερικές, αλλά κυρίως εσωτερικά εμπό­

δια και πλάνες. Και ο καμηλιέρης γίνεται ένας δυστυχισμένος, τραγικά

ερωτευμένος με το χαμένο αντικείμενο. Είναι ο ξενιτεμένος της γης, ο

νοσταλγός του ουρανού που στεγάζει τη μάνα του. Η αποστέρηση της επιβάλ­

λει την κίνηση προς αυτή: Η έλξη του έρωτα, που από τον Αριστοτέλη θεω­

ρείται ως αρχή της κίνησης του σύμπαντος, είναι η δύναμη από την οποία

έλκεται και η ψυχή του καμηλιέρη με την ένδεια της για να συναντήσει

τη χαμένη μάνα, που πάντα συγκαταβαίνει, γιατί η μάνα ξέρει ν'αγαπά.

Αυτή η στέρηση της μάνας και η κίνηση προς την ιερή μορφή της μεταβάλλει

τη ζωή του καμηλιέρη σε παλίρροια μεταξύ:

ζωής / θανάτου

θλερότητας / μαρασμού

ελπίδων / απογοητεύσεων

Έχουμε τη γνώμη πως μπορούμε να δούμε όλη την εικόνα του καμηλιέ­

ρη πάνω στην εικόνα του "Αναζητώντας το χαμένο χρόνο" του Μαρσέλ Προύστ.

Οι χαμένες αγάπες βασανίζουν τον καμηλιέρη, η αγιάτρευτη νοσταλγία

για το χαμένο παράδεισο. Η συνάντηση με το χαμένο παράδεισο θα.είναι και

- 57 -i

η λύτρωση του. Είναι μια Προύστεια ή μια Δαντική αναζήτηση της μάνας

του, που μόνο αυτή μπορεί να ελευθερώσει τον καμηλιέρη από τα δεινά,

από τα ψυχικά αδιέξοδα που αντιμετώπιζε ι. - Αναζήτηση ταυτόχρονα του

πρώτου, του αθώου του εαυτού, τότε που ξέγνοιαστος και ανέμελος χαί­

ρονταν τη στοργή, την τρυφερή αγάπη, την αγκαλιά της μάνας του.

Και αυτή την επιθυμία για μια πλήρωση και ανάκτηση του χαμένου

αντικειμένου προσπαθεί να πραγματώσει με τη διαρκή αναζήτηση. Κι'όπως

στον Προύστ, έτσι και στον καμηλιέρη η επιστροφή στο χαμένο αντικείμε­

νο είναι έργο της μνήμης.

Κατά την γνώμη μας το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί τον κυριότερο

δίαυλο, που 3γάζει στην ασυνείδητη πλευρά της γραφής του Βενέζη.

Το χαμένο αντικείμενο (object perdu) είναι ταυτόσημο (ή έστω υπο­

κατάστατο), με τη χαμένη μορφή της μάνας (απωθημένο σημαίνον στο ασυ­

νείδητο), τη χαμένη (απωθημένη) αρχαϊκή επιθυμία παλινόστισης στη μάνα

(στο κορμί της μάνας ),το χαμένο δεσμό μάνας - πατρίδας (μάνας-φύσης)

σε σχέση με το παιδί (με την παιδικότητα του ήρωα στη δημιουργία του

Βενέζη).

Οι συσχετισμοί είναι πρόδηλοι: στείρα γυναίκα (εμποδισμένος δυαδι­

κός δεσμός παιδιού - μάνας), καμήλι με το άσπρο κεφάλι που χάνεται

(το χάνει ο ήρωας) ως εμποδισμένη, αποκλεισμένη απωθημένη επιθυμία (αρχαϊ­

κή επιθυμία) ή αιώνια περιπλάνηση - αναζήτηση (με Προύστεια έννοια, όπως

στο "αναζητώντας το χαμένο χρόνο").

Η ταύτιση μάνας - πατρίδας - φύσης (ένα είδος απολεσθείσης Χαναάν,

το άγονο, αδύνατο, άκαρπο της αναζήτησης (το χαμένο αντικείμενο είναι

οριστικά απωθημένο), η ανανέωση (συνεχώς) της επιθυμίας και του αιτή­

ματος (demande) εξαιτίας του άκαρπου της επιθυμίας.

Προεκτάσεις αυτού του κύριου σημαίνοντος στην εργασία μας είναι

η αναζήτηση της χαμένης πατρίδας, (συνεχής αναζήτηση της απωθημένης ει­

κόνας της). Η εμποδισμένη (αποκλεισμένη, αναιρεμένη, απωθημένη) επιθυμία

(αρχαϊκή επιθυμία) επανέρχεται στη "ΓΑΛΗΝΗ" και κυρίως στο θεματικό μέ­

ρος της αναζήτησης αγαλμάτων στις αλυκές της Αναβύσσου. Το άγαλμα.μέσα

στη Γη (σχέση μητέρας - γενέθλιας γης : έννοιες απωθημένες στους ήρωες)

- 58 -

είναι υποκατάστατο του χαμένου αντικειμένου.

Στη δημιουργία του Βενέζη έχουμε περίτρανα, κατά τη γνώμη μας,

δείγματα αυτής της αναιρεμένης (απωθημένης) σχέσης ήρωα και αντικει­

μένου.

Αυτή η απώλεια είναι διάχυτη σε όλη τη δημιουργία του Ηλία Βενέ-ι

ζη. Σύμφωνα με τις απόψεις του Ζάκ Λακάν η πρώτη απώλεια που σημαδεύει

δια βίου τον άνθρωπο είναι αυτή που σχετίζεται με την απώθηση της ερω­

τικής επιθυμίας του παιδιού προς τη μάνα (σχέση προοιδιπόδεια που αφορά

και στα δύο φύλα πριν αρχίσει η ετερόφυλη έλξη).

1. Η Συμβολή του Ζακ Λακάν στην άρθρωση της νέας κριτικής, περασμέ­

νης μέσα από την ψυχανάλυση, είναι τεράστυα. Ο ίδιος πλησίασε με

συγκερασμό ψυχαναλυτικών καυ δομολσγικών στοιχείων, το έργο του GIDE

και του POE. Βλέπε το ογκώδες έργου του écris ed, PARIS 1966, κα­

θώς και το βιβλίο του Ζαν Μυσέλ Παλμιέ, Λακάν, μετ. Κωστής Παπα-

γΐώργης, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 1983, σελ. 117 - 126.

* * -/

- 59 -

ΤΟ ΑΝΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΟ

Στο κεφάλαιο αυτό θα αντιμετωπιστούν και θα ερμηνευτούν τα

επανερχόμενα στοιχεία (τα έμμονα μοτίβα), που κυριαρχούν στην τ ρ ι λ ο ­

γία του Βενέζη ως συστατικά στοιχεία του ψυχαναγκασμού (obsessionnel)

των ηρώων και μέσω αυτών του Ιδιου του δημιουργού. Τα συγκρουσιακά

στοιχεία συναποτελούν την προσωπικότητα και το χαρακτήρα του ήρωα.

Αυτά τα συγκρουσιακά στοιχεία που κατοπτρίζουν την πραγματική ψυχική

στρωματογραφία του ψυχισμού του ήρωα, αυτά τα στοιχεία μου δίνουν το

υλικό για να δω τ ι ς αντιδράσεις τους μέσα από το εργαλείο, τη μεθοδο­

λογία και την τελολογία της ψυχαναλυτικής κ ρ ι τ ι κ ή ς . Σύμφωνα με την

υπόθεση μας, που θα προσπαθήσουμε να στηρίξουμε, ο άξονας όλης της

γραφής του Βενέζη ε ί ν α ι το ψ υ χ ι κ ό α ν ι κ α ν ο π ο ί η τ ο

του ήρωα, το οποίο μεταστοιχειώνεται και μετουσιώνεται σε λυρισμό, που

υπηρετείται μέσα από ομόλογα μορφικά στοιχε ία. Το επαναλητπικό στοιχείο

λειτουργεί καθυποχρέωση, δ ι ό τ ι έχουμε να κάνουμε με ιδεοψυχαναγκαστική

συμπεριφορά του ήρωα και το κύριο στοιχείο του ιδεοψυχαναγκασμού ε ί ν α ι

η ε π α ν ά λ η ψ η , η οποία, όπως θα δούμε, ε ν τ έ λ ε ι μένει άκαρπη

και εντεύθεν συνάγεται ό τ ι ε ί ν α ι καρπός αυτού του ψυχαναγκασμού η αέναη

και μη ικανοποιούμενη επιθυμία του ήρωα.

Οι ήρωες της τριλογίας του Βενέζη ε ί ν α ι φυλακισμένοι μέσα στις

έμμονες ιδέες τους. 0 ορίζοντας της τριλογίας ε ί ν α ι κλειστός, φαινόμενο

που το έ χ ε ι εντοπίσει , όχι. όμως επαρκώς, δικαιολογήσει,ο κριτ ικός Ανδρέας

Καραντώνης:

1. Στο δοκίμυό'του "Ιΐέρα από την αρχή της. ηδονής" (1920) ο FREUD

.θέτει, υπό συζήτηση τυε ituo θεμελιακές έννουες. Στην καρδυά αυτής

της θεωρητικής έρευνας, βρί,σκεταυ η παρορμητι,κη επανάληψη. Ο FREUD

προβάλλει, την ύπαρξη αυτής της παρόρμησης μέσα από ένα οδιαί,τερα

.εύλογο παράδευγμα. Το παιχνίδι, ενός παιδιού, που το ερμηνεύει με

. έναν εκθαμβωτυκό τρόπο, όπως. είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαυο.

- 60 -

"Πραγματικά τα πρόσωπα της "Γαλήνης", όσα τουλάχιστον ενσαρκώ­

νουν τις ψυχολογικές θέσεις του Βενέζη, είναι πλάσματα ποιητικά, ζού­

νε δηλαδή και ενεργούνε με το λυρισμό μιας έμμονης ιδέας, που τους

αποστρέφει το πρόσωπο από την πραγματικότητα και τους απομονώνει από

την αγωνία και τον πόνο του καθημερινού τους μόχθου.ECvai όντα λεπτά

και μονοδιάστατα, φυλακισμένα μέσα στην έμμονη ιδέα τους. 0 Γλάρος

συνεπαρμένος μυστικιστικά από την αναζήτηση αρχαίων αγαλμάτων. 0 για­

τρός Βένης από το πάθος του να καλλιεργήσει και να αναπτύξει ροδώνες

στο στεγνό χώμα της Αναβύσσου. Η γυναίκα του από τους φανταστικούς

ερωτικούς· της κόσμους. Η μητέρα ζει σχεδόν ευτυχισμένη με την πίστη

πως θα ξαναγυρίσει μια μέρα ο αιχμάλωτος γιος της. Όλοι τους προσπα­

θούν να πλατύνουν το ασφυχτικό πλαίσιο της ζωής τους, πιστεύοντας

εκστατικά στην πραγματοποίηση του λυτρωτικού της ονείρου, που όσο δια­

ψεύδει η αδιάκοπη παρέμβαση της καταστρεφικής πραγματικότητας - μοίρας,

τόσο αυτό κατεβαίνει πιο χαμηλά και θολώνει στα μάτια τους τις σκληρές

γραμμές της πραγματικότητας τους. Κι ο συγγραφέας συμμετέχει στη λυρι­

κή τους ζωή, αλλά παίζει και το ρόλο εκείνου που ξέρει πως οι άνθρωποι

αυτοί γελιούνται μέσα στην ασυνείδητη δυστυχία τους, αντιτάσσοντας

σ'αυτήν τον εσωτερισμό τους. Έτσι, το λυρισμό της ψυχής των ηρώων του,

που είναι και δικός του λυρισμός, τον επιχρίει ο Βενέζης με τα σκοτεινά

χρώματα της φιλοσοφικής του πικρίας, της γεννημένης από την υπέρτατη

γνώση της ματαιότητας των ανθρωπίνων. Αλλά τα κύματα της εσωτερικής

ζωής, που εκπέμπονται από τους ρεαλιστικά λειψούς τύπους του Βενέζη, 1

καλύπτουνε μεγάλο μέρος κενών της συμβατικής μυθιστορηματικής δράσης" .

Τα πρόσωπα υπακούουν στη γενικότερη συμπεριφορά της γραφής του

Βενέζη, σ'αυτό δηλαδή που η γνωστή ψυχαναλύτρια GHASSEGUET SMIRGEL

αποκαλεί. Relation objestale. Πρόκειται, όπως λέει η ίδια, "για το χαρα­

κτήρα της ιδιαίτερης συμπεριφοράς, ενός υποκειμένου απέναντι στο.(ή στα)

1. Βλέπε: Αντρέα Καραντώνη, Πεζογράφου καυ Πεζογραφήματα της γενυάς

του 30, εκδόσεις Παπαδημα, Αθήνα 197.7, σελ. 135.

- 61 -

αντικείμενά του (αντικείμενα αγάπης ή.μίσους)" .

0 Δημήτρης Βένης, αγνός και καθάριος, έχει υπόστρωμα της ζωής

του το όνειρο, το άπιαστο όνειρο για ένα καλύτερο μέλλον και αγωνίζε­

ται ν* αλλάξει τη σκληρή και τυραννική πραγματικότητα με τη χίμαιρα.

Είναι ο χιμαιροκυνηγός, ο αξεδίψαστος νοσταλγός του "χαμένη παραδεί­

σου", που ωστόστο ξέρει πως δε θα τον βρει ποτέ. Η ζωή του είναι ένα

αδιάκοπο κυμάτισμα ανάμεσα στις χίμαιρες και στην πραγματικότητα. Η

απόδραση του στη χώρα των χιμαιρών είναι η προσπάθεια εξαερισμού της

ψυχής του μέσα σε μια καταθλιπτική πραγματικότητα, με τη χίμαιρα και

με την προσήλωση του στους ωραίους σκοπούς, στα θαυμάσια τέρματα, που

όμως είναι απρόσιτα: "Το παν είναι να έχεις ένα σκοπό" λέει, και στην

υπηρεσία αυτού του σκοπού παραδίνεται. Μαγεμένος από τους οραματισμούς

του επιμένει να ζητάει το καταφύγιο του στις χίμαιρες, ακόμα κι όταν

γίνεται το συμβολικό ξερίζωμα τους. Παλεύει για έναν κόσμο καλύτερο,

αλλά με πλήρη επίγνωση της ματαιότητας του αγώνα του:

"Α, αυτό Δεν υπάρχει τίποτε άλλο παιδί μου. Και πια δεν

υπάρχει κανείς να πιστεύει" .

Η γυναίκα του Ειρήνη ζει στο δικό της.κόσμο. "Είναι ο τύπος της

ιψενικά ανικανοποίητης, που πολλά απώθησε και γι'αυτό τώρα δυναστεύεται 3

από τις υποσυνείδητες κραυγές της" . Υφαίνει και υφαίνεται μαζί από ένα

σκοτεινό δίχτυ ενός κόσμου αντίθετου προς τις διαψευσμένες ελπίδες της,

ενός κόσμου "φυλακή".

Δυναστεύεται από αναμνήσεις και νοσταλγίες αθεράπευτες. Είναι

αποκλεισμένη και δεν βλέπει παρά μονάχα αδιέξοδα. Ζει σχεδόν μόνη,

απόμακρη ακόμα κι'απ'την οικογένεια της, μοναχική και από παντού μπλοκα­

ρισμένη.

1. Βλέπε: CHASSEGET, SMIRGEL J., Pour une psychanalyse de l'art et

de la créativité, ED. PETITE BIBLIOTHEQUE POUOT, PAES -1.97.1.» σελ.

62-63.

2. "Γαλήνη",ό.it.. σελ. 221

3. .Τάσου Αθανασιάδη, Αναγνωρίσεις, Aoxuyua, .Β'έκδοση, εκδόσεις Κολλά-

ρου, Αθήνα 1974, σελ. 305

- 62 -

Η απόλυτα ιδεοληπτική μνήμη - ανάμνηση των παιδικών της χρό­

νων φαίνεται να της προκαλεί μια βαθιά θλίψη. Έμεινε στην ηλικία "που

ωραία πριγκίπισσα του παραμυθιού περίμενε να την ερωτευτεί το ξανθό

παλικάρι" . Είναι εκείνο που έχασε. Αυτό διακατέχει την Ειρήνη, το χα­

μένο. Γι'αυτό και η ζωή της είναι ένας αδιάκοπος παιδεμός. Η υπερχρονική

λειτουργία της μνήμης δεν της προσφέρει λύτρωση, όπως συμβαίνει με τον

2 Προυστ , αλλά αυξάνει την οδύνη της. Γι αυτό είναι κλεισμένη στον εαυ­τό της.

Η κόρη του Άννα Βένη "φέρνει αποτελειωμένη μέσα της τη θέληση των

χιμαιρών ( ). Ότι φωτεινό υπάρχει στο σπίτι μας, λέει, είναι οι

ονειροπολήσεις του πατέρα, θαρρώ πως μου έμαθε και μένα να πιστεύω. Να 3

πιστεύω στον τριανταφυλλώνα του " .

Το ιδανικό της Άννας είναι η αγάπη. "Αγαπούσε να αγαπά (το amare

amabam) του Αυγουστίνου" . Όπως το φυτό στρέφεται προς τον ήλιο για να

τραφεί και να αναπτυχθεί, έτσι και η Άννα στράφηκε με πάθος προς τον

ήλιο της αγάπης. Κι'ένωσε τον εαυτό της, άδειασε όλο τον πλούτο της ψυ­

χής και της ζωής της στην αγάπη του Αντρέα, σ'αυτή - σ'αυτόν αφοσιώθηκε.

0 Έρωτας είναι η συγκεκριμένη μορφή του ιδανικού της με ακριβό τίμημα

την ίδια τη ζωή της. Η απουσία και η άγνοια της τύχης του αιχμάλωτου

Αντρέα γεμίζει οδύνη την ψυχή της. Ύστερα η ζωή της χαμογελά, ο Αντρέας

επιστρέφει, η Άννα αγωνίζεται με δύναμη και απελπισία να τον βοηθήσει

στη δύσκολη πορεία προσαρμογής και. εκεί που όλα έδειχναν πως το ιδανι­

κό της, το όραμα της θα γίνονταν πράξη, η μοίρα, με όργανο της το Χαρί-

το, έκανε συντρίμμια το όνειρο και τη ζωή της.

1. "Γαλήνη", ό.π., σελ. 35.

2. "Τη στυγμή που όλα φαύνονταυ χαμένα, έρχεται η .είδηση που μπορεύ

να μας,σώσευ. Έχει κανεύς. χτυπήσει, όλες. τυε πόρτες που δεν ανού-

γουν με,τύποτα, ωστόστο πέφτει,, χωρύς. να το περυμένει,, .πάνω στη

.μόνη .πόρτα, απ'όπου μπορεύ να μπει,,που τη ζητούσε μάταυα εκατό

χρόνυα,κι/αυτή ανούγει".

Βλέπε: Μ.Προυστ, Αναζητώντας το χαμένο χρόνο, μετ.Παύλος ,Ζάννας,

εκδόσευς Ηρυδανός, Αθήνα 1969, σελ. 866.

3. "Γαλήνη", ό.π., σελ. 138.

4·. Βλέπε: Αναλυτυκή Εισαγωγή στο Συμπόσυο του Πλάτωνος από τον Ι.

Συκουτρή, έκδοση Γ'Αθήνα 1982, σελ. 235.

- 63 -

"Παίγνιο της μοίρας", είναι και ο Χάριτος. Επειδή μεγάλωσε μέσα

σε μια βαθιά υλική, πνευματική και συναισθηματική στέρηση, γι'αυτό

η στερημένη ζωή του ανέβασε στην επιφάνεια την πρωτόγονη ορμή των

ενστίκτων και μέσα στην τρικυμία των δυνατών παθών έσβησε τη ζωή της

αγγελόμορφης Άννας, αλλά και τη δική του ζωή. 0 Χάριτος, σύμβολο του

αμέτρητου πάθους, οδηγεί και οδηγείται στην καταστροφή. Η ερωτική δί­

ψα και το όραμα της ηδονής που στερήθηκε τον έσπρωξαν στο κακό.

Η πιο τραγική όμως φιγούρα της "Γαλήνης" είναι ο Αντρέας, που

γύρισε πραγματικό ψυχικό και σωματικό ράκος με τραυματικές εμπειρίες απ*

τη δεκατετράμηνη όμηρεία της Ανατολής και πασχίζει να ξαναβρεί την

ισορροπία.του, να λυτρωθεί απ'τις σπαραγμένες μνήμες της αιχμαλωσίας,

απ'την κρυφή δυστυχία που τον βασάνιζε, απ'τις αναμνήσεις που καταδυ­

νάστευαν τη ζωή του. Μοναδικό, ίσως, υποστήριγμα ήταν η Άννα, που προ­

σπαθούσε να του αναθερμάνει την "αποσταμένη ελπίδα" και να του εμπνεύσει

θάρρος και πίστη - δυνάμεις που ξεχείλιζαν απ'την αθώα ψυχή της: "Εσύ ..

... εσύ πιστεύεις σ'αυτά; "τον ρωτούσε,κι* εκείνος απαντούσε "εγώ δεν

μπορώ να είμαι σαν κι εσάς" . Και όταν ύστερα από υπεράνθρωπες προσπά­

θειες κατόρθωσε να μαλακώσει το φοβερό βίωμα της αιχμαλωσίας και να

δημιουργήσει ένα ανθρωπινότερο πλαίσιο ζωής που θα τον ελευθέρωνε από

την ερημιά του, εκεί που ο φόβος του είχε εξαφανισθεί και τη θέση του

έμοιαζε να την είχε πάρει το αίσθημα μιας καινούριας ισορροπίας, ο

βιασμός και ο θάνατος της αγγελόψυχης Άννας τον συγκλονίζει και τον

υποχρεώνει σε νέο οδυσσειακό ταξίδι μέσα στον ωκεανό της ζωής του.

Το ιδανικό της γαλήνης και της. αγάπης που ποθούσε μένει αδικαίωτο.

Το όνειρο και το όραμα του εύκολου πλουτισμού με την αναζήτηση

αγαλμάτων συνεπαίρνει και το άλλο ζευγάρι της "Γαλήνης", το Γλάρο

και την Ελένη. Αλλά και το δικό τους όνειρο θα διαψευστεί οικτρά δημιουρ­

γώντας μεγάλο οικογενειακό κενό με τον τραγικό πνιγμό της Ελένης στο

1. "Γαλήνη", ό.π., σελ. 138.

- 64 -

ξεχειλισμένο ποτάμι, ιην ώρα που φύλαγε τον κλεμμένο θεό. Ωστόσο

ο Γλάρος και μετά την οικογενειακή τραγωδία κατορθώνει να ξαναβρεί

την χαμένη ισορροπία του και να συνεχίσει τον αγώνα. Η πείρα που

αποκόμισε από τη διαψευσμένη ελπίδα και το αδικαίωτο ιδανικό του,

τον συμφιλίωσε με μια και μόνη ιδέα, την ιδέα του μόχθου. Υπακούει

στο δημιουργικό ένστικτο, σκύβει στη γη, διασχίζει το φουρτουνιασμέ­

νο πέλαγος και πορεύεται συνδυάζοντας τη δράση και το όνειρο προσπα­

θώντας να δέσει το όνειρο του με την πραγματικότητα.

Μέσα στην περιοχή του ονείρου και στην εξωκοσμική πραγματικό­

τητα κινούνται και τα άλλα πρόσωποα της "Γαλήνης": η θεία Μαρία, που

μάταια πριμένει την επιστροφή του'Αγγέλου, η θεία Σοφία που και η

δική της ψυχή κομματιάζεται με το θάνατο της Άννας και την αναχώρηση -

ταξίδι του Αντρέα, ο μπάρμπα - Ματθαίος, ο ραβδοσκόπος και ο μπάρμπα

Στάθης, ο φούρναρης, που βασανίζονται από σπαραγμένες μνήμες και οδυνη­

ρές εμπειρίς, η Βάσω, η δεύτερη γυναίκα του Γλάρου και ο πατέρας της,

που φοβούνται τη θάλασσα και νοσταλγούν το βουνό, ένας κόσμος "ταπει­

νών και καταφρονεμένων", που ταξιδεύει στη χώρα της χίμαιρας και των

ανεκπλήρωτων πόθων, με την ασίγαστη λαχτάρα να απελευθερωθεί απ'την

τυραννική πραγματικότητα, να ηπιάσει τον πόνο του, να αλαφρώσει την κα­

ταπιεσμένη ψυχή του απ'τις απωθημένες επιθυμίες και να ξαναβρεί την

ισορροπία και τη γαλήνη του.

Όπως όλοι οι ανώνυμοι θα περάσουν από τη ζωή χωρίς ν'αφήσουν

αξιόλογα ίχνη. Το νόημα της ζωής. το βρίσκουν στην καθημερινή επανάληψη

των ίδιων κινήσεων.

0 ήρωας ή οι ήρωες της τριλογίας του Βενέζη είναι άνθρωποι προση­

λωμένοι στον πόθο και την ελπίδα του καλύτερου. Το ανικανοποίητο κυ-

ριαρχεί. στις σελίδες της τριλογίας. Τα πρόσωπα τα διακατέχει ένα έντονο

πάθος να βρουν αυτό που θα δώσει νόημα και σκοπό στη ζωή τους, αυτό

που θα τους χαρίσει τη ναλήνη» την ψυχική ηρεμία, την πληρότητα και πά­

νω απ'όλα την ισορροπία. Αναζητούν το μυστικό κλειδί, που θα τους βοηθή­

σει να βγουν από τη φυλακή τους και. να πορευθούν προς τον τόπο της εκβο­

λής των ονείρων τους και της δικαίωσης των επιθυμιών τους. "Πέρα απ'τις

- 65 -

εξωτερικές.ομοιότητες, πέρα απ'τη χαρά και τη .λύπη, ένα άλλο στοι­

χείο δυνατό σαν φωτιά ένωνε όλους τους ανθρώπους κι'έκανε να μοιά­

ζουν οι μοίρες τους: το κυνηγητό του πάθους, η ανάγκη να βασανίζον-

ται" . Αλλά το κυνηγητό του πάθους, το περιγράφει "ως μάταιη αιτία 2

αυτοβασανισμού" . Οι επιθυμίες τους είναι απωθημένες και οι πράξεις

τους εμποδισμένες. Παντού παρεμβάλλονται εμπόδια. Χαρακτηριστική

είναι η περίπτωση του Στέφανου: είναι ο φιλόνομος πολίτης που απαρ­

νιέται τα σαμάρια του για να κυνηγήσει το "Αεικίνητο". 0 βολεμένος,

ο φρόνιμος, ο κατασταλαγμένος άνθρωπος ανακαλύπτει μέσα του και γύρω

του ένα κενό. Έτσι, όπως ζει, δεν έχει τίποτε να ελπίζει, να περιμέ­

νει. Επαναστατεί και την αφορμή τη δίνει ο έρωτας του με την αρχοντο­

πούλα.. Σπάει τα δεσμά του, λυτρώνεται απ'τα σαμάρια που καταδυναστεύουν

τη ζωή του και περνά απ'την πραγματικότητα στο όνειρο, στην οπτασία.

Μέσα στην αχλύ του ονείρου κυνηγά την χίμαιρα, που γι'αυτόν είναι να

κάνει ένα μουσικό κουτί να παίζει ασταμάτητα. Κυνηγά ο Στέφανος,

το "Αεικίνητο" γιατί μόνον έτσι θα υπάρχει κάποιος σκοπός στη ζωή

του. Ονειρεύεται το ιδανικό ταξίδι στη χώρα της χίμαιρας, των απραγμα­

τοποίητων πόθων, σε μια συμβολική και πάντα απόμακρη Ιερουσαλήμ, που

συμβολίζει την απρόσιτη περιοχή του άφθαστου ιδανικού, που πρέπει να

πιστέψει με δύναμη στην ύπαρξη του για να αξιωθεί να το πλησιάσει.

Το όνειρο του είναι ιδόμορφο, ένα πολύ ανεξιχνίαστο τέχνασμα.

Ντύνει τη βιοτική πείρα με τον αλαφρό χιτώνα της φαντασίας και

αποδρά από τη σκληρή πραγματικότητα πάνω στα φτερά της ερωτικής στιγμής

3

που του προσφέρει η δ.Γιούτα . Μέσα κι'έξω υπάρχει για το Στέφανο

ένα κενό, που πρέπει να πληρωθεί.. Το κενό και η ερημιά του προκαλούν

ακόρεστη δίψα - πείνα για συναισθήματα και. γι 'αντικείμενα. Αυτό που

απομένει ε ίναι το τ α ξ ί δ ι , η προσπάθεια να βρει το "χαμένο παράδεσο",

το "Αεικίνητο", που θα καλύψει το κενό της ψυχής του, αυτή ε ί ν α ι η

έμμονη ιδέα, η γνήσια επιθυμία του. "Και. αυτή η επιθυμία τραβάει

πάντα προς τον ακραίο αρχαϊσμό, εκεί που η μεγαλύτερη ιστορική απόστα­

ση εξασφαλίζει τη'- μεγαλύτερη πραγματικότητα, εκεί που η επιθυμία βρίσκ

1. Βλέπε: "Αυολυκή Γη", ό.π., σελ. 77

2. Βλέπε: Μ.Γ.Μερακλή, Η τρυλογύα του Βενέζη, Τετράδυα "Ευθύνης",

τεύχος 6, Αθήνα 1978, σελ. 28-Μ-3.

- 66 -

την αμιγή μορφή της: Τη μορφή της αδύνατης επιστροφής, τη μορφή του

ΑΔΥΝΑΤΟΥ, του ΑΝΕΦΙΚΤΟΥ, του ΑΝΙΚΑΝΟΠΟΙΗΤΟΥ, είναι το αδιέξοδο της

επιθυμίας, το απαγορευμένο, που όμως το επιδιώκει ασταμάτητα, ένα

περίφραγμα, απ'όπου είναι αποκλεισμένος, ένας χώρος βαριά απαγορευ-

μένος, αλλά που το κέντρο του είναι ασηπτικό" . Προσπαθεί να σπάσει

το φράχτη, αλλ'αυτό είναι αδύνατο, γιατί είναι ένα όριο απρόσιτο,

είναι μια ψευδαίσθηση και ο Στέφανος παγιδεύεται από τις ίδιες τις

ψευδαισθήσεις του. Το ταξίδι στην απόμακρη Ιερουσαλήμ, είναι η μυστι­

κή του εξορία και η αναζήτηση του "ΑΕΙΚΙΝΗΤΟΥ" μας θυμίζει τα ιππο­

τικά μυθιστορήματα, που αναφέρονται στις περιπέτειες των ιπποτών και

στις άκαρπες προσπάθειες τους να βρουν το Άγιο Δισκοπότηρο, παλεύει

ανάμεσα'στην ελπίδα και την ουτοπία. Έλξη μυστηριώδης τον σύρει

δυναστικά στην αναζήτηση του, στο κυνήνημα του ασύλληπτου ιδανικού.

Είναι στραμμένος προς αυτή την ανακάλυψη που του φέρνει ρίγος.

Αυτό τον περιχαρακώνει τόσο πολύ, ώστε ο γύρω κόσμος να καταρνείται.

Σ'όλη του τη ζωή είχε γνωρίσει τη στέρηση της χαρά, του έρωτα. Αυτή

η στέρηση ήταν πολύ οδυνηρή και γι'αυτό το λόγο δεν μπορεί να ανεχθεί

την πραγματικότητα. Την αρνείται για να προστατεύσει τον εαυτόν του

απ'αυτή. Κι'όσο πιο .Πιεστικές είναι οι "απωθήσεις" του, τόσο εντονό­

τερη είναι η επιθυμία φυγής στον κόσμο του απραγματοποίητου. Βασανί­

ζεται από τις έμμονες ιδέες του και. προσπαθεί να αντισταθμίσει με το

άπιαστο όνειρο, ό,τι του έχει λείψει στη ζωή. Οι παραγκωνισμοί, οι

ερωτικές απογοητεύσεις, η απαγόρευση ενεργούν στην απόφαση του να ανα­

ζητήσει το "Αεικίνητο". Αυτός είναι, ο ολοφώτεινος σκοπός του, που ωστό­

σο είναι από τα πράγματα ανέφικτος. Στο τέλος, θα συντριβεί και θα χα­

θεί κάτω από το βάρος της σκληρής πραγματικότητας.

•> 3. Βλέπε : S.FREUD. "Ο άνθρωπος με τους Λύκους", μετάφρ.Ελ.Στεφανάκη,

Πανεκδοτυκή, Αθήνα 1971, καθώς; καυ το βυβλίο του Ίπέντε ψυχαναλύ­

σεις'! ό.π. (Όσο περισσότερο η δ.Τι,ούτα αδυαφορεύ , (απουσία ερω­

τευμένου), .τόσο μεγαλώνει ο .πόθος. του. Ο πόθος που ήταν ναρκωμένος

,μέσα του.ξύπνησε. Το σώμα του αρχίζ,ευ να δονείται,, το συγκλονίζουν

οι κρυμμένες, απωθημένες επιθυμίες.).

1. Βλέπε: R.BARTHES,0 βαθμός μηδέν της. Γραφης,Νεα Κριτυκά Δοκίμια,μεταφρ.

Κατερίνα Παπαϋακώβου, Θεώρηση ,Τυάννης Κρητικός, εκδ.Ράππα, Αθήνα

1987, σελ. 211.

- 67 -

Το όνειρο κυνηγά και η Ντόρις, η ξανθομαλλούσα Αγγλίδα,

που νιόπαντρη ήρθε στα Κιμιντένια. Η αστική συζυγική ζωή δεν την

ικανοποιεί και αναζητά την ικανοποίηση στην περιπέτεια και στις και­

νούργιες σχεάεις με τους ανθρώπους της αιολικής γης και στην ομορφιά

της φύσης. Η Ντόρις γίνεται το μαγικό πλάσμα των ονείρων του Πέτρου,

η αιτία της ζήλειας της Άρτεμης, η μεγάλη αγάπη του κυνηγού. Είναι

ένας ανήσυχος άνθρωπος της χίμαιρας και του πάθους, που κυνηγάει τη

ζωή και το όνειρο. Στο τέλος της πλοκής του έργου τη βλέπουμε να απο­

μακρύνεται και να χάνεται μέσα στο γαλάζιο της θάλασσας και το χρυσό

χρώμα του ήλιου για να συνεχίσει σε κάποιο άλλο τόπο την αναζήτηση

της χίμαιρας και του ονείρου. Αν, όπως λέει ο Μαλλαρμέ, η γραφή εί­

ναι φτιαγμένη "από τα σχήματα της ιδέας", η Ντόρις είναι εδώ το σήμα

της θηλυκότητας και το αντικείμενο του έρωτα, που σαγηνεύει τα πνεύ­

ματα και τα βλέμματα όλων, τους ηλεκτρίζει και τους αφοπλίζει. 0 συγκι­

νησιακός ερωτικός πυρετός εξαντλείται σ'ένα κύκλωμα: έλξη / απώθηση

απέναντι στο ερωτικό βίωμα και σ'ένα πλούσιο δίκτυο σχέσεων με τον

κυνηγό,τον Πέτρο, την Άρτεμη και τον Παγίδα.

Μέσα της υπάρχει η ψυχή που ζητάει, δράση. Κι'αυτή η δράση απο­

τελεί το υφάδι της συμπεριφοράς της. Κατά τη γνώμη μας η απόφαση της

να ακολουθήσει τον Παγίδα στην αναμέτρηση του με τον εχθρό, υπαγορεύε­

ται από τον κρυφό έρωτα της προς τον κυνηγό που χάθηκε. "Σύμφωνα με τον

παλιό μύθο του Ορφέα", γράφει ο Μπάρτ, "ο χαμός είναι αυτό που εξηγεί

1

τον έρωτα" . 0 ψυχαναγκαστικός χαρακτήρας του ερωτικού της πάθους καθό­

ρισε και τη ριψοκίνδυνη απόφαση της Ντόρις.

0 Βενέζης αγαπά πολύ αυτούς, τους. ανθρώπους, που κυριαρχούνται α­

πό το πάθος του ανικανοποίητου, "το πάθος, της Ανατολής που δεν ξέρει 2 • - . - ' . .

μέτρο" . Αγαπά τους ανθρώπους που τους συνεπαίρνει το μάταιο, το απελπι-

1. Βλέπε: R.BARTHES, Αποσπάσματα του ερωτυκού λόγου, μετάφραση, Βασύλης

Παπαβασιλεύου, εκδόσευς Ράππα, Αθήνα 1983, σελ. 197.

2.· Βλέπε : ''Αιολοκή Γη", ό.π., σελ. 77.

- 68 -

σμένο κυνηγητό της χίμαιρας. Κατ δεν είναι μόνον οι δυνατοί, όπως ο

Παγίδας ή ο Γαρμπής, αλλά και οι αδύνατοι που είδαν "τα ονειρεμένα

τους καράβια" να συντρίβονται πάνω στους υφάλους της σκληρής πραγμα-

τικότητας. Βασανίζονται από έμμονες ιδέες, ιδέες που παίρνουν τη

θέση των ανεκπλήρωτων ονείρων τους.Ο μπάρμπα Ιωσήφ π.χ. αφιερώνει όλη

του τη ζωή στο να μπολιάζει δέντρα. Η μοναδική ικανοποίηση που ένιωσε

στη ζωή του προήλθε από τα μπολιασμένα δέντρα, που τα έβλεπε να μεγα­

λώνουν και να καρποφορούν. Όπως ο γιατρός Βένης στη "Γαλήνη" στήριξε

όλες τις ελπίδες και τα όνειρα του στον "τριανταφυλλώνα", έτσι και ο

Μπάρμπα-Ιωσήφ ένωσε τη ζωή του με τα μπολιασμένα δέντρα. Γι'αυτό, όταν

τα σύννεφα μιας άλλης καταιγίδας σκέπασαν τον καθαρό ουρανό πάνω απ'τα

Κιμιντένια και οι Έλληνες έφευγαν από τον τόπο τους κυνηγημένοι από

τους Τούρκους, ο Μπάρμπα - Ιωσήφ έμεινε στα Κιμιντένια, είχε φυτρώσει

σαν ανίκητο δέντρο στην αιολική γη.

Μικρό και. το όνειρο της Λένας της μικρής αδελφής του Πέτρου, που

όμως έχει γίνει έμμονη ιδέα: "Εγώ θα μείνω εδώ και θα παντρευτώ

θα μάθω να ζυμώνω ψωμιά φουσκωτά. Και θα'χουμε πολλά κουνέλια και περι-

στέρια και άλογα, θέλω να γίνω σαν τη γιαγιά " . Η Λένα δεν σκέφτε­

ται ταξίδια σε θάλασσες μακρινές, έχει δεθεί με τον τόπο της και δε θέ­

λει να τη χωρίσουν απ'τα Κιμιντένια.

Αντίθετα η χίμαιρα της Αγάπης, της δεύτερης αδελφής του Πέτρου,

βρισκόταν στον ουρανό. Στήλωνε ψηλά τα μάτια της και μελετούσε τα άστρα,

τα μετρούσε, κοίταζε τη θέση και υπολόγιζε το μέγεθος τους. Δεν είχε

φίλους και δεν έμαθε να παίζει με κούκλες, στ'άστρα ήταν συνεχώς η σκέ­

ψη της και τα μάτια της. Ικανοποίηση εύρισκε μόνο στο διάβασμα και στις

1. Ou ενδοψυχικές συγκρούσεις παίρνουν χαρακτήρα δραματικής αναμέτρη­

σης. "Το ασυνείδητο", λέευ'ο Λακάν, "είναι, η αλήθεια γραμμένη στο

κορμί μου καυ τα σημαίνοντα του". Βλέπε : Ζαν Μι,σέλ Παλμιέ, Λακάν,

μετάφραση Κωστή Ιΐαπαγιώργη, εκδόσεις; Νεφέλη, Αθήνα 1983, σελ.66-67.

2. Βλέπε:. "Αιολική Γη", ό.π. σελ. 173.

- 69 -

επιστήμες: ."'Οταν εμείς ζούσαμε τις χίμαιρες μας στα φαράγγια της

αιολικής γης, όταν δημιουργούσαμε παντοτεινούς συντρόφους που έμελ­

λε πια να μας ακολουθούν σ'όλες τις. πικρές μέρες του μέλλοντος, εκεί-

1

νη ήθελε να κατεβάσει τόσο μικρή τον ουρανό στη γη ...." . Το ανικα­

νοποίητο της Αγάπης τονίζεται στο τέλος, όταν της ξεφεύγουν τα άστρα

από τα χέρια της και απομένει να ταξιδεύει χαμένη και φτωχή σε ξένο

τόπο.

Ένα από τα πρόσωπα που απασχολεί το Βενέζη στην "Αιολική Γη"

είναι η Άρτεμη, η τρίτη αδελφή του Πέτρου. Κυνηγά χίμαιρες, θέλει να

τα μάθει όλα, να γνωρίσει τον κόσμο και τις αλήθειες που υπάρχουν σ'

αυτόν. Κάτι μέσα της την προειδοποιεί και την προστάζει να ζήσει και να

νιώσει με ένταση την αγάπη, την απογοήτευση, τη θλίψη. Κρατά απέναντι

στη ζωή μια στάση που δεν ταιριάζει σε παιδί που έχει μια ολόκληρη

ζωή μπροστά του. Δείχνει να έχει. μια προαίσθηση για το σύντομο της

ζωής της.

Γι'αυτό βιάζεται να ζήσει. Ονειρεύεται ταξίδια μάκρυνα στο άγνωστο,

σε θάλασσες γαλάζιες ή άγριες, σε χώρες αλλοιώτικες, όπως η χώρα των

ελαφιών που συναντάμε στα όνειρα της:

"Μείνε μαζί μας! Γιατί, να θέλεις να πας στη χώρα με τα ελάφια;

- Δεν μπορώ να κάνω αλλοιώς Λενάκι, και τα μάτια της κοιτάνε 2

μακριά κατά το μέρος της θάλασσας" . Με τη σειρά της θα κυνηγήσει να

μάθει την αλήθεια να γνωρίσει, από κοντά τους ανθρώπους και τη φύση, τη

σχέση μεταξύ τους. Πρέπει, να μάθει, γιατί αλλοιώς θα πεθάνει στην άγνοια:

"Παίζει η στι,γμή, παίζει το φως, παίζει με τις πρώτες χίμαιρες και με

τα πρώτα όνειρα ενός μικρού κοριτσιού που μέλλει να μάθει, αν κερδίζεις 3

ή χάνεις,όταν πολύ δίνεις, όταν πολύ ονειρεύεσαι" .

Είναι η πιο μικρή και η πιο ανήσυχη. Η περιέργεια της έφτανε ως το

πάθος. "Η μικρή Άρτεμη", γράφει ο Τάσος Αθανασιάδης, "είναι ... μια όλο­

ι. Βλέπε:"Αυολι,κη Γη", ό.π., σελ. 195.

2. Βλέπε: "Αυολοκη Γη", ό.π., σελ. 207.

3. Βλέπε: ό.π., σελ. 174.

- 70 -

κλήρωση" εν σμικρώ" της αντιφατικής γυναικείας ψυχοσύνθεσης, που

γεννιέται με το χάος των ιμέρων μέσα της, ενώ προσπαθεί μάταια

να ρίξει στον εξωτερικό κόσμο κάποια σχεδία, για να επιπλεύσει,

να ισορροπήσει και να διασωθεί Κρατά μέσα της ένα ακαταγώ-

νιστο ζωικό σπέρμα, που την παρορμά να ενεργεί, να αυτοσχεδιάζει

και να ταξινομεί τις εντυπώσεις της με μια καλπάζουσα εισδυτική μα­

τιά, πότε κινούμενη αυτόματα και πολύ συχνά αντιφατικά. Είναι το

παιδί μαζί και η αυριανή γυναίκα, που την προκαλεί ένα μη, από στό­

μα τρίτου, ένα ιερά φυλαγμένο μυστικό που ατενίζει μοιρολατρικά το

μέλλον και με κάποια προκλητικότητα το θάνατο - μια καλπάζουσα ζωική

σπίθα, που λαμπαδιάζει πρόωρα για να σβήσει έπειτα απ*ότομα. Γύρω της

ο χορός,των άλλων αδελφών, με κορυφαίο και συμπαραστάτη της το μικρό

Πέτρο, πορεύεται κανονικά, με τη νοημοσύνη του μοιρασμένη ανάμεσα στην

περιέργεια, την ανάγκη και τη χίμαιρα" .

Η Άρτεμη ζει και ενεργεί με το λυρισμό μιας έμμονης ιδέας που

της αποστρέφει το πρόσωπο από την πραγματικότητα. Είναι φυλακισμένη

μέσα στις έμμονες ιδέες της και τυλιγμένη μέσα στον ιστό της περιέργειας

και της ζήλειας.

Είναι αινιγματική, απαιτητική, εύφλεκτη, ανυπόμονη, αισθησιακή,

ανοιχτόκαρδη, αψίκορη, κλειστή, ρομαντική και ερωτική. ΤΊς ενέργειες

της κατευθύνει η ερωτική παρόρμηση και είναι ειλικρινής δέκτης των

παρορμήσεων της. 0 έρωτας της είναι απαραβίαστος και γι'αυτό είναι απο­

φασισμένη να μην επιτρέψει στη Ντόρις. να μπει στη σπηλιά που μόνο αυ­

τή και ο κυνηγός πήγαιναν. Αλλά τα αισθήματα της τα εκδηλώνει με σκε­

πασμένο τρόπο. Η εκρηκτική αδυναμία της φανερώνεται στο διαρκές μετεω­

ρισμό απ'την πραγματικότητα στην οπτασία και από την ανάγκη της καρδιάς

της να προβάλει το δικό της συνθετικό τόνο. Καίριες στιγμές συναισθημα­

τικής και συγκινησιακής στιγμής είναι ο κρυφός έρωτας της με τον κυνηγό,

όταν παραδίνεται στο τραγούδι της Σειρήνας, στο τραγούδι και τη νοσταλγία

1. Βλέπε: Τάσου Αθανασιάδη, "Αναγνωρίσεις", Δοκίμια, Αθήνα 1974,

σελ. 309.

- 7t -

του απόλυτου.

Ας έλθουμε όμως και στο μικρό Πέτρο. Η δική του χίμαιρα, το

δικό του κυνήγι της ικανοποίησης έχει μια κοσμοθεωρία που βασίζεται

στην παιδική αθωότητα. Με τα αθώα μάτια ενός παιδιού θέλει να δει

και να αγαπήσει τους ανθρώπους και τη φύση. Να τους νιώσει όχι σαν

ξεχωριστά δημιουργήματα, αλλά σαν μια αδιαίρετη ολότητα με τον εαυ­

τό του. Αγωνίζεται να καταλάβει και να πείσει τους άλλους, θέλει να

ενωθεί με τη γαλήνη και την ηρεμία που επικρατεί στα Κιμιντένια, να

γίνει ένα απλό φυλλαράκι που θα χαίρεται την αγάπη του ήλιου και της

βροχής. 0 μικρός Πέτρος διψάει για αγάπη και την κυνηγάει, γιατί προσφέ­

ρει αγάπη, θέλει να ζήσει το ιδανικό το ωραίο, γιατί είναι παιδί και

έτσι σκέφτονται τα παιδιά. Κάθε ίνα του κορμιού του, κάθε σταγόνα

από το αίμα του ποθεί να ζήσει την ομορφιά και τη γαλήνη, το φως και

την ελευθερία:

"Έλα,λέει η πρώτη σταγόνα - το αίμα του αϊτού - να πάμε μαζί

στη γη.

Όχι, λέει η δεύτερη σταγόνα- το αίμα του αγοριού - θα περιμένω

την αυγή,θα έρθει να με πάρει η αγριομέλισσα να με πάρει ο τσαλαπετει-

νός. θέλω να ταξιδέψω ψηλά μες. στον ήλιο". Στην προσπάθεια του για την

κατάκτηση της αναγνώρισης του και της αγάπης του ο έφηβος Πέτρος "χάνει"

το αντικείμενο το οιδιποδειακό - φορτισμένα με συναισθήματα αγάπης -

μίσους, άρα αμφιθυμίας . Οι συχνά απρόβλεπτες και αντιφατικές αντιδρά­

σεις του ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα της δυναμικής του ψυχικού οργάνου

του οποίου η ισορροπία έχει ανατραπεί, από την αύξηση των σεξουαλικών

και επιθετικών ενορμήσεων .Είναι ασίγαστη η δίψα για αναγνώριση εκ μέ­

ρους των άλλων, μιας αέναης αναζήτησης κεντρισμάτων, μιας προσπάθειας

να αισθανθεί, ζωντανός. Η ανταπόκριση και η αναγνώριση θα τον βοηθήσει

να ξαναβρεί το "χαμένο παράδεισο". Η τυπική ψυχοσύγκρουση του Πέτρου

1. Αιολική Γη, ό.π. σελ. 103.

2. "Το περιεχόμενο του οιδιπόδειου αποτελείται από μια αμφιθυμική

στάση προς τον πατέρα και μια σχέση αντικειμένου (Object relation)

με την μητέρα" (Βλέπε: Όλγα Πανοπούλου-Μαράτου, Η ψυχοσυναυσθημα-

- 72 -

καθορίζεται από το φόβο και χο φθόνο της Άρτεμης και της Ντόρις.

Και ο κλυδωνισμός, του βάθους του είναι η έντονη επιθυμία να ξαναγυ­

ρίσει στη μάνα.του. Καλεί και επικαλείται την Άρτεμη ή τη Ντόρις

σαν υποκατάστατο της μητέρας του. Το δικό του όνειρο είναι η επιστρο­

φή στη μητέρα του. Έτσι ερμηνεύεται και η επανερχόμενη αιμομιξία.

Και τα υπονοούμενα των ερωτικών σχέσεων με την Άρτεμη ή τη Ντόρις

λειτουργούν ως καταναγκασμός και προκαλούν μια γενική ταραχή. Διψάει

για αγάπη και την αγάπη την αναγυρεύει παντού. Αυτή είναι το δικό

του ιδανικό, η δική του χίμαιρα. Όλο το "Εγώ" του μεταβιβάζεται στο

χαμένο αντικείμενο . 0 πέτρος πλάθει το ιδεώδες του έρωτα ανάμεσα α­

πό το θαυμασμό, την αφοσίωση και την κατάκτηση. 0 έρωτας πλημμυρίζει

τον Πέτρο σε μια έκσταση, που θα ενώσει τον παλμό του με τον παλμό

της φύσης . Το παιδικό όνειρο του Πέτρου όμως θα συγκρουστεί μοιραία

με τη σκληρή και βίαιη πραγματικότητα του κόσμου, θα πνιγεί στο αίμα

και στη μανία των μεγάλων να γκρεμίζουν τα παιδικά και αθώα όνειρα.

Αυτή η αθώα και κοσμική άποψη είναι ο στόχος κάθε πικραμένου και βα­

σανισμένου ανθρώπου. Οι αγνές ελπίδες ενός παιδιού, η ικανοποίηση

απ'τα μικρά καθημερινά πράγματα,όπως το κυνήγι με τη σφεντόνα, όλα

αυτά φαίνονται άπιαστα και μακρινά στον άνθρωπο που τον μεγάλωσε πρό­

ωρα ο πόλεμος. Η ικανότητα συνομιλίας με τα δέντρα και τα ζώα φαίνε-

ται φυσική για το μικρό Πέτρο . 0 Πέτρος KOL η Άρτεμη, οι δύο αυτοί

τυκη ανάπτυξη στη βρεφι,κη και, νηπι,ακη ηλι,κυα. Σύγχρονα θέματα

παι,δοψυχι,ατρι,κης, εκδόσει,ς. Καστανιώτη, Αθήνα 1987, σελ. 6).

.Ζήλευες, άγχη, ο ερωτυκός,πόθος σε έξαρση:"Η εξέγερση αυτή .είναι,

κάποτε τόσο έντονη, ώστε το Υποκείμενο να φτάνει, στο σημεοο να

αποσπαστεί, από την πραγματικότητα και/ να προσκολληθεί, στο χαμένο

αντικείμενο μέσω μυας παραυσθ.ητυκής ψυχώσεως της επυθυμίας".Βλέπε:

S.FREUD, Μεταψυχολογία 193, παραθέτει, ο R.BARTHES στο βυβλί,ο του

Αποσπάσματα ερωτυκού λόγου, ό.π. σε. 117.

Το κορμί του .Πέτρου ενώνεται, με τι,ς ομορφυές της φύσης. Παράβαλε

τους στίχους του Ελύτη: " Έτσι, που να μπορέσει, .τέλος να γυαλίσει,

μέσα στο αγαπώ καθώς που γυάλισε το φως, το θεϋκό στο κλάμα του

νεογέννητου" Οδ.Ελύτη, "Το φωτόδεντρο και, η Δέκατη τέταρτη Ομορφυά",

1971, σελ. 15.

- 73 -

πρωταγωνιστές ζουν με την ανικανοποίητη περιέργεια, γοητευμένοι, αλλά

και περίτρομοι από το κυνήγημα του άφταστου ιδανικού τους.

0 άξονας, όπως είδαμε, γύρω από τον οποίο στρέφονται όλες σχεδόν

οι ενέργειες των προσώπων (οι οποίες στην ουσία είναι ομόδρομες και

ομότροπες) είναι το α ν ι κ α ν ο π ο ί η τ ο που δεσπόζει σε όλη

τη δημιουργία του Βενέζη και σύμφωνα με την προβληματική την οποία

αναπτύσσουμε, αποτελεί τον πιο σίγουρο (όσο σκιώδης και σκόλιος κι αν

είναι),δρόμο εισαγωγής του αναγνώστη στο ασυνείδητο του ήρωα ή των

ηρώων ( γιατί όλα τα πρόσωπα, είτε ομόρροπη είτε αποκλίνουσα είναι η

συμπεριφορά τους, αποτελούν μέρος της συμπεριφοράς του ενιαίου ήρωα

στη δημιουργία του συγγραφέα) και μέσω αυτού στο ασυνείδητο του δη­

μιουργού.

Τα ερωτήματα που τίθενται και στα οποία θα επιχειρηθεί απάντηση"

είναι, αν τα εμπόδια που παρεμβάλλονται και ανατρέπουν την προσπάθεια

ικανοποίησης, λειτουργούν, εξ αντικειμένου ή αν αποτελούν προβολή ιδιό­

τυπων ψυχικών καταστάσεων των ηρώων μέσα στη μυθιστορηματική πραγματι­

κότητα. Έχουμε κατ'αρχήν μια διάσταση (ένα είδους σύγκρουσης) ανάμεσα

στον εξωτερικό χώρο, σ'αυτόν που η ψυχολογία ονομάζει "Έξω" ή "Απέξω"

(Dehors) και στον ψυχισμό των ηρώων, στο ."Έσω" (Dedans), θα εξετάσου­

με στη συνέχεια αν αυτή η διάσταση είναι λειτουργική και ουσιαστική,

δηλαδή αν έχουμε δυο στοιχεία αποκλίνοντα προς άλληλα ή αν είναι καθαρά

φαινομενική και επιφανειακή και. στην ουσία απεργάζεται, ενισχύει και

υποστηρίζει την ενιαία, στη βαθύτερη υπόσταση της και μέσα απ'όλες τις

διακυμάνσεις των συγκρούσεων, συμπεριφορά του ήρωα.

Βλέπε επύσης Γυώργου Σεφέρη Δοκυ.μές. τόμος 2ος, Γ'έκδοση Ίκαρος

Αθήνα. σελ. 49-50: "Ο έρωτας βαραί,νευ πολύ στη νοσταλγί,α Hau στην

προσπάθευα του ανθρώπου γυα pua τελική λύτρωση που άλλου την ονο-

.μάζ,ουν επιστροφή σ'ένα.χαμένο παράδεισο .Mau άλλου ένωση με το 0εό;ι.

3. ("Με την αυσθησυακή γλώσσα όλα τα πνεύματα συνομιλούν μεταξύ τους,

δε χρευάςονταυ καμυά άλλη, γι,ατύ αυτή εόναυ η γλώσσα της φύσης").

Βλέπε: R.BARTHES, Αποσπάσματα του Ερωτυκού λόγου, μετάφραση Βασύλης

Παπαβασολεί,ου, εκδόσεος Ράππα, Αθήνα σελ. 119.

- 74 -

Ενώ δηλαδή το έξω, ο εξωτερικός χώρος (Espace) είναι αυτό που

η Melanie KLEIN ονομάζει καλή φύση (bonne nature): καρπερό, θηλυκό,

ερωτικό στην ουσία του τοπίο, από την άλλη μεριά η διαλεκτική εξέλιξη

στη συμπεριφορά του ήρωα μπλέκεται, αναστέλλεται και παρουσιάζεται

παλίνδρομη και ακατάληκτη. Στην πραγματικότητα η αντίθεση αυτή ανάμε­

σα στο έξω KOL στο έσω (Dehors και Dedans) υπηρετεί τη διαλεκτική

της ενιαίας συμπεριφοράς του ήρωα.

Έχουμε να.κάνουμε δηλαδή με ήρωα ψυχαναγκαστικό (obsessionnel)

όπως π.χ. στην περίπτωση του Καφκικού ήρωα, ο οποίος είναι αυτομπλοκα-

ρισμένος.

Στην περίπτωση όλης της δημιουργίας του Βενέζη θα έπρεπε κανονικά

το Έξω, το (Dehors) να αποτελούσε αντιγραφή του Έσω (Dedans), δηλαδή

αυτούσια έξοδο του ψυχισμού του ήρωα προς το τοπίο που θα το καθόριζε

ως εικόνα του ομογενή (αυτό συμβαίνει στο "Νούμερο 31328" π.'χ. του Βε­

νέζη και ως ένα μεγάλο βαθμό στη "Γαλήνη", όπως αυτό συμβαίνει σε όλη

τη δημιουργία του Κάφκα).

Η γνώμη μας είναι πως αυτή η διαφορά ανάμεσα στην καλή φύση της

"Αιολικής Γης" και την ψυχαναγκαστική δράση και αντίδραση όλων των προ­

σώπων αυτού του βιβλίου, είναι απαύγασμα και προβολή της ενδοψυχικής

σύγκρουσης του ήρωα.

θα είχαμε δηλαδή δύο ενδεχόμενα: η προβολή του ψυχισμού προς τα

"Έξω" και αυτούσιο καθορισμό του από το."Έσω" (δηλαδή πλήρη ταύτιση

ψυσιμού και τοπίου) ή αντίθεση φαινομενική ανάμεσα στα δύο αυτά στοι­

χεία που το ένα δεν ανατρέπει το άλλο, αλλά αντίθετα, μέσω της καλής

φύσης (περίπτωση της "Αιολικής Γης") τονίζεται περισσότερο ο ψυχανα-

γκαστικός χαρακτήρας του ήρωα και ταυτόχρονα σηματοδοτούνται οι απώτε­

ρες αναγωγές.των σημαινόντων στην απαγορευμένη ένωση με τη μάνα (προέ­

κταση της καλής.φύσης) καθώς και στον άκαρπο έρωτα (που και αυτό το

σημαίνον άρχει στη δημιουργία του Ηλία Βενέζη). 0 άκαρπος έρωτας απο­

τελεί προέκταση του χαμένου αντικειμένου, δηλαδή της μπλοκαρισμένης

και απωθημένης ένωσης με τη μάνα.

- 75 -

Ίδιον δηλαδή του ψυχαναγκαστικού ήρωα.είναι η δημιουργία του

"Έξω" από τα μέσα. Δηλαδή η προβολή εμποδίων τα οποία δεν υπάρχουν

καθεαυτό στον έξω κόσμο ή και, αν υπάρχουν είναι τόσο εύθραυστα, σχε­

δόν νυάλινα, όπως λέει ο LACAN, και θα μπορούσε ο ήρωας να τα άρει

ή να τα υποτάξει με τρόπο που να εναρμονίζονται με τις πράξεις του.

Αντίθετα ο ψυχαναγκαστικός ήρωας διονκώνει τα εμπόδια περιορί­

ζοντας ταυτόχρονα τη δική του δράση ή σε άλλες περιπτώσεις επιτείνει

την επανάληψη (το παλίνδρομο και. άκαρπο ταυτόχρονα στοιχείο της ψυχά-

ναγκαστικής συμπεριφορά): 0 Στέφανος, ο φιλόνομος και φιλήσυχος πολί­

της απαρνιέται τα σαμάρια του για να κυνηγήσει το "Αεικίνητο", το

άπιαστο, τη χίμαιρα, που γι'αυτόν είναι να κάνει ένα μουσικό κουτί να

παίζει ασταμάτητα. Η τελειότητα που αναγνώρισε στους ήχους του ο Στέφα­

νος, τον έσπρωξε στην επιθυμία να τους κάνει αιώνιους. Το έθεσε σκοπό •

στη ζωή του, το κλειδί, της ευτυχίας του. "Από τότε ο Στέφανος, φιλόνομος

πολίτης που απαρνήθηκε τα σαμάρια του, κυνηγά το "Αεικίνητο", να.κάμει

τους ήχους να μην τελειώνουν στο ρολόι των χρυσών σατύρων. Μέρες και

νύχτες ατέλειωτες μελετούσε το μηχάνημα, το μοντάριζε το ξεμοντάριζε,

πάντα νομίζοντας πως πλησίαζε το σκοπό του, πως θα βρει επιτέλους τη ι

μυστική βίδα νια να/γυρίζουν οι ρόδες ακατάπαυστα " . Και παρακάτω

διαβάζουμε: "Μια βίδα μου λείπει. Μια μονάχα για να βαστάξω τη μουσική,

να την κάνω να μην τελειώνει. Οι ρόδες θα γυρίζουν τότες χωρίς να στα-2

ματούν.... θα το 'χω τότες , θα το 'χω βρει το Αεικίνητο" .

Σπάει τα δεσμά του, απαλλάσσεται απ'τα σαμάρια που του καταδυνάστευ­

αν τη ζωή για να αρχίσει το ταξίδι για την ευτυχία, για να ζήσει το όνει­

ρο. "Όλο κοντεύει. Μονάχα που αυτή η μικρή μαγική βίδα του λείπει.

Τότες θα χει βρει το Αεικίνητο. Πάσκισε, λέει, κι άρχισε να απελπίζε­

ται, όταν όραμα Κυρίου ήρθε στον ύπνο του. Του λέει το όραμα. "Τι κάθε­

σαι εδώ, Στέφανε, με τους κοντραμπατζήδες; Εδώ ποτέ δεν θα φτάσεις στο

σκοπό σου". Κι ενώ ο Στέφανος γονάτιζε κι εκλιπαρούσε το όραμα να μιλή­

σει, αυτό του είπε: "Πορεύου το μεγάλο δρόμο των καραβανιών που είναι

1. Βλέπε : "Αυολυκη Γη',' σελ. 99.

2. Βλέπε : ό.π., σελ. 100

- 76 -

πέρα από τους ανεμόμυλος. Πορεύου και πήγαινε, πήγαινε. Κάποτε θα

φτάσεις στους Αγίους Τόπους, εκεί που μαρτύρησε ο Κύριος Ημών Ιησούς

Χριστός. Μόλις πατήσεις στη γη της Ιερουσαλήμ την ίδια στιγμή το μυ­

στικό θα σου αποκαλυφθεί:Θα βρεις τη βίδα που γυρεύεις, θα κρατήσεις 1

για πάντα του ήχους ... "..

Το καμηλάκι με το άσπρο κεφάλι, το "Αεικίνητο", ο τριανταφυλλώ-

νας που παλεύει να ρίξει τις ρίζες του στα πετρώματα, οι παγιδευμένες

επιθυμίες της'Αρτεμης, μια πανάρχαια ώθηση ενορμητική που φυλακίζει ι

τον Παγίδα στο χώρο της γενέθλιας γης, οι ξεριζωμένες, αλλά καθόλου

λιπόσαρκες επιθυμίες των ηρώων που παρελαύνουν στη δημιουργία του Βε-

νέζη, όλα αυτά τα σημαίνοντα και άλλα συνώνυμα και σύστοιχα, μένουν

μετέωρα, πριν από το τέρμα τους: "Γύρισε στα σαμάρια σου, τον συμβου­

λεύει. Που θα πάει και τι βίδες είναι, αυτές που γυρεύει; Ξέρει που εί­

ναι οι Άγιοι Τόποι, που είναι η Γερουσαλήμ; θα πρέπει να περάσει την

Ανατολή ολάκερη για τα φτάξει. - θα περάσω την Ανατολή ολάκερη 2

λέει σαν ηχώ γαλήνια και πειστική η φωνή του πάθους" .

Προέκταση του Στέφανου είναι η μικρή Άρτεμη, που κι εκείνη είναι

στραμμένη, κατά τρόπο εξίσου ανικανοποίητο, στην Ιερουσαλήμ ή στα όνει­

ρα τους: "Τότε ακούω στα σκοτεινά τη φωνή της Άρτεμης που ρωτά απ'το.

κρεββάτι της τη μεγάλη αδελφή:

-Ανθίππη, Τι είναι αυτό; Τι είναι Ιερουσαλήμ;

- Ακόμα κάθεσαι; λέει η Ανθίππη μαλώνοντας τη, κοιμήσου.

- Πες μου τι είναι Ιερουσαλήμ; λέει πάλι ικετεύοντας η φωνή

του παιδού.

- Εκεί που έζησε ο Χριστός. Κοιμήσου Άρτεμη.

Πάλι σιωπή. Και πάλι η φωνή της Άρτεμης, που γυρεύει απ'την Ανθίππη

να μάθει:

- Είναι τόσο μακριά από εδώ η Ιερουσαλήμ;

- Ε ί ν α ι πολύ μακριά,Άρτεμη, κοιμήσου.

1. "Αιολυκή Γη", ό.π.'σελ. 103

2. "Αυολυκη Γη", ό.π.'σελ. 101

- 77 -

Σε λίγο, ενώ φαίνεται, πως όλα τ'άλλα παιδιά αποκοιμήθηκαν, ακούω

το βαθύ,.το πνιγμένο ,κάτω απ'τα σεντόνια αναφιλητό της μικρής μας

αδελφής που δεν μπορεί, πια να κρατηθεί..

- Γιατί κλαις, Άρτεμη;

Μα η Άρτεμη δεν ξέρει, να πει γιατί, κλαίει, δεν ξέρει να πει πως

κλαίει, επειδή η Ιερουσαλήμ είναι πολύ μακριά, επειδή μπορεί ο τρελός 1

ταξιδιώτης με τους ήχους να μη φτάσει ποτέ" .

Κι ο Παγίδας; Είναι το παιδί, με την πλάτη αγριμιού, που τον άγγι­

ξαν οι μοίρες και τον καταδίκασαν σε αιώνια μοναξιά. Γίνεται ο γενναίος

κοντραμπατζής που αναζητεί την ευτυχία, τη γαλήνη, μέσα απ'το αίμα και

το θάνατο. Η ζωή του, ο τρόπος συμπεριφοράς του δείχνει ότι δεν έχει

βρει ικανοποίηση. Ένα ασίγαστο πάθος, το πάθος του ανικανοποίητου, τον

προστάζει να κινδυνεύει και να σκοτώνει. Ήταν πλασμένος απ'το ασίγαστο '

πάθος της Ανατολής, τη δύναμη που τον έσπρωχνε να σκοτώνει Kat να σκο­

τώνεται. 0 Αντώνης Παγίδας, ο άνθρωπος της δράσης και του πάθους, συγκεν­

τρώνει στο πρόσωπο του τη γενική εκτίμηση και το σεβασμό. Διασφαλίζει,

ως αρχηγόςTOV Κοντραμπατζήδων,σιγουριά και προστασία στους κατοίκους

των Κιμιντένιων. Είναι κοντά τους στις, χαρές, τους και στις λύπες τους.

Όλοι τον εμπιστεύονται. Έχουν εμπιστοσύνη στις κρίσεις και στις απο­

φάσεις του. Εφαρμόζει μια παράξενη δικαιοσύνη και ενεργεί πάντα σύμφωνα

με τη συνείδηση του χωρίς να επηρεάζεται από συναισθηματισμούς που δεν

ταιριάζουν άλλωστε σ'έναν αρχηγό Κοντραμπατζήδων. Σκοτώνει τον καλύτερο

του φίλο γιατί ΕΠΡΕΠΕ να πάρει εκδίκηση για το φόνο του αδελφού,ενώ

στη συνέχεια θα αυτοτιμωρηθεί. (Για τον αδελφό έπρεπε να χτυπηθεί ίσαμε

το θάνατο, αλλά το πιο ιερό αίσθημα από όλα μέσα xou ήταν η φιλία). Κι

όταν σκοτώνει, n ψυχή του ραγίζει, και ματώνει. Είναι ένα πρόσωπο τραγικό.

Γιατί τραγικό δεν είναι να παλεύεις προς εξωτερικά εμπόδια, αυτό είναι

δυστυχία μόνον. Τραγικό είναι να κάνεις κάτι που το αισθάνεσαι ως κατα­

στροφή της ηθικής σου ισορροπίας και όμως να πρέπει να το κάνεις, να

ι. "Αυολι,κη Γη", ό.π. σελ. 106.

- 78 -

αντικρύζεις ως επιταγή ό,τι είναι συμφορά σου, γιατί συντρίβεις έτσι

τον ηθικό σου κόσμο, την ώρα που εκτελείς κάποια άλλη ηθική επίσης επι­

ταγή. Παρόλο που δίνει την εντύπωση σκληρού και απλησίαστου ανθρώπου,

είναι γεμάτος ανθρωπιά, είναι άνθρωπος της παληκαριάς και της καλοσύ­

νης.

Όταν κάποτε η μοίρα θέλησε να συναντηθούν ο Στέφανος ο σαμαράς

με τον Αντώνη Παγίδα, οι δύο άνθρωποι του πάθους κατάλαβαν ο ένας τον

άλλον. 0 ένας κυνηγούσε το αίμα και το θάνατο, κι ο άλλος κυνηγούσε

τους ήχους. Δυναστευμένος από το ανικανοποίητο ο Αντώνης Παγίδας, πο­

ρεύεται αμίλητος το δρόμο του μαρτυρίου.

Σύμφωνα με τη δική μας προβληματική, ο Παγίδας είναι τυπική έκφρα­

ση ψυχαναγκαστικού ήρωα, όσο τουλάχιστον ελέγχεται από το ασυνείδητο

του, γι αυτό και συνεχώς η θέληση του είναι παλίνδρομη και η πράξη του

επαναληπτική. Σε πολλά είναι ταυτόσημος με το Κ. στον "Πύργο" του Κάφ­

κα. Ουσιαστικά ο Παγίδας αυτοεγκλείεται μέσα στα όρια δυνάστευσης που

ασκεί πάνω του ο γενέθλιος χώρος. 0 φόνος που διέπραξε (φόνος του άλλου

εαυτού του) είναι περισσότερο εύρημα του νοσηρού νου για να μη βγει από

τη μαγγανεία που ασκεί πάνω του ο γενέθλιος χώρος, ο κατά κυριολεξία

μητρικός χώρος. Και η σύγκρουση του με τον επελαύνοντα εχθρό αυτή τη

νομοτέλεια υπηρετεί να τον αφήσει έξω, ως, έπηλυ, από τη μητρική κοίτη:

"Οι κοντραμπτζήδες μπαίνουν ένας - ένας στο κόκκινο τρεχαντήρι τους. 0

Παγίδας καβάλα στ'άλογο του τους παρακολουθεί. Μπαρκάρισε κι ο τελευ­

ταίος. Ψυχή πια ανθρώπινη δεν είναι, στη στεριά. Όλα τα παλικάρια κοιτάν

τον αρχηγό τους. Καπετάνιο! Έλα!.

0 Παγίδας γυρίζει το κεφάλι, του αργά, δεξιά, ζερβά. Το πρόσωπο

του, φωτισμένο απ'τον ήλιο που βασιλεύει, είναι κόκκινο. Τεντώνεται-

στη σκάλα της σέλας του, σφίγγει γερά τα χαλινάρια του αλόγου.

- Γεια σας! φωνάζει στους συντρόφους του.

Δεν θα πάει μαζί τους; όχι δεν θα πάει. Τα παλληκάρια μέσα απ'το

καΐκι το ξέρουν πια πως ο αρχηγός τους φεύγει. Φεύγει για να χτυπηθεί,

μοναχός, με το λεφούσι που κατεβαίνει, και να πεθάνει. Αλλιώς δεν μπορεί.

Πάει ν'ανταμώσει το φίλο του που σκότωσε.

- 79 -

Τον βλέπω, να .χάνεται καλπάζοντας, με τ'άλογο του στο κόκκινο

φως. Τα μαρτίνια των κοντραμπατζήδών.μεσ'απ'τη βάρκα αδειάζουν απο­

χαιρετιστήρια στον αγέρα. 0 μεταλλικός τους, κρότος πέφτει στη θάλασσα

και σβήνει στα κύματα" .

Σχεδόν όλα τα πρόσωπα της τριλογίας, ονειρεύονται το ιδανικό τα­

ξίδι στον τόπο της χίμαιρας, των απραγματοποίητων πόθων - σε μια συμβο­

λική και πάντα απόμακρη Ιερουσαλήμ. "Οι. ήρωες της "Γαλήνης", γράφει ο

Τάσος Αθανασιάδης, καθένας με τον τρόπο του, ζούνε το πολύμορφο πρόβλη­

μα της μοναξιάς- απ'τη γαλήνια θεώρηση των εγκόσμιων (γιατρός Βένης) ως

το πιο απελπισμένο βύθισμα στο χάος του "σήμερα", που το ζουν ανάμεσα

στους ανθρώπους, ενώ φωλιάζει μέσα τους (Ειρήνη Βένη). Τα άλλα πρόσωπα,

περιχαρακωμένα μέσα στ'απρόσιτα όρια της ερημιάς τους (θεία Μαρία, μπάρ­

μπα - Ματθαίος) ή ξαφνιασμένα απ'το πασίχαρο θέαμα της ζωής, που την ορα­

ματίζονται και τη ζουν μέσα σ'άνισους κυματισμούς χαράς κα.ι πόνου (Αντρέας

Άννα), είτε ακόμη, δοσμένα μ'απόλυτη έφεση στην οικοδόμηση μιας και­

νούργιας ζωής (Γλάροι) - δεν μπορούν ή δεν προφταίνουν να κάνουν συνει­

δητή τη δυναστική μοναξιά τους, καθώς τους αγγίζει ανάερη, με τις δυσοί­

ωνες φτερούγες της, πέρα απ'την υπόσχεση της στιγμής. Έτσι στηριγμένος

πλάι στις κολώνεςντου αλατιού της "Γαλήνης", παρακολουθώ κάτι μοναχικές

μυρμιγκοφωλιές, που βασανίζονται απ'τη φλόγωση του "αύριο", τόσο απομο­

νωμένες στον αγώνα τους, ανυποψίαστες για ό,τι φεύγει, έρχεται και θα πέ­

ρασε ι . " .

Δε δυσκολεύεται και, ο αμύητος ακόμα, περί την ψυχανάλυση να εντοπί­

σει ή έστω να υπονοήσει έναν ιστό, ο οποίος ξεκινά από τα ίδια τα πρόσω-

πα (ή τη μοίρα των προσώπων) και κλώθεται συνεχώς γύρω από τα πρόσωπα

και τις πράξεις τους, κάτι ανάλογο με το δίχτυ των θεών που τυλίγει τον

ήρωα της αρχαίας τραγωδίας.

1. "Αι,αλυκη. Γη", ό.π. σελ. 294.·

2. Βλέπε: .Τάσου Αθανασυάδη , Αναγνωρίσει/ς., εκδ. δεύτερη, ό.π. σελ. 305.

3. Η μούρα εύναο υπεύθυνη εν .μέρει, "παραυτύα η συν - υπεύθυνη "ξυναυ-

τύα", όπως στον Αυσχύλο (Χοηφόρου 910,- Αγαμέμνων 1116, μετάφραση

Γρυπάρη).

- 80 -

0 ιστός.αυτός, ενώ αρχικά φαίνεται και είναι εύθραυστος ή επι-

τηδείως δημιουργούμενος από την (.δια την ψυχοσύνθεση του ήρωα, στη

συνέχεια υπολαμβάνεται από τον Ιδιο τον ήρωα (και όχι από τον αναγνώ­

στη) ως αδιαπέραστο συρματόπλεγμα ή όπως τα τείχη του Καβάφη, ενός

άλλου μεγάλου ψυχαναγκαστικού της νεότερης γραμματολογίας μας.

Κάτω απ'αυτή την προβληματική, ο Καμηλιέρης συνεργεί, κάνει δη­

λαδή τα πάντα για να χάσει το καμηλάκι και στη συνέχεια (συνεπής σ'αυ-

τη την ψυχαναγκαστική συμπεριφορά) η ζωή του είναι μια διαρκής αναζή­

τηση αυτού που ψάχνει χωρίς να είμαστε βέβαιοι ότι στην ουσία δεν επι­

διώκει την απόσταση απ'αυτό. Δεν υπάρχει δηλαδή χώρος αδιάβατος, αρχι­

κά τουλάχιστον, από την επιθυμία του (επιθυμία τυπικά ψυχαναγκαστική)

και την ικανοποίηση της. Αργότερα κλείνεται σ'ένα κουκούλι απαγορεύσεων

ή αυτοαπαγορεύσεων και γίνεται θύμα τους.

Η συμπεριφορά είναι το αρχέτυπο της δράσης και αντίδρασης, δηλαδή

της όλης διαλεκτικής πλοκής, η οποία συνέχει και χαρακτηρίζει ταυτόχρονα

όλα τα πρόσωπα της δημιουργίας του Ηλία Βενέζη, καθώς και την περιπέτεια

της γραφής του. "Μη με περιγελάτε , του λέει ταπεινά, και η φωνή

του είναι ζεστή και τρέμει. Είχα μια φορά ένα καμήλι με άσπρο κεφάλι.

Το άφησα και χάθηκε απ'τα χέρια μου, μα πια δεν μπορώ να κάνω χωρίς 1

αυτό. Γυρίζω μπας και το ξαναβρώ. Μη με περιγελάτε " .

Περισσότερο έκτυπη και σύμφωνη με την υπόθεση εργασίας για τις

καταναγκαστικές πράξεις των ηρώων (εννοούμε καταναγκαστικές από λόγους

ενδοψυχικής.σύγκρουσης, όπως κατ'επανάληψη τονίζουμε στην εργασίας μας)

είναι, η σκηνή με την αναζήτηση του "αεικίνητου" από το Στέφανο. Κι αυτή

την έχουμε προμνημονεύσει:

"Παλαβώθηκε ο Στέφανος! Παλαβώθηκε ο Στέφανος ...".

"Τι γυρεύει ο παλαβός, ο Στέφανος;"

Στην αρχή όλοι σταματούσαν θαμπωμένοι μπρος στη μυστηριώδη λέξη

1. "Αυολυχή Γη", τρύτη έκδοση, σελ. 79.

- 81. -

"Αεικίνητο". Δεν ξέρανε πως να τη βάλουν στο στόμα τους. Μα ύστερα

τη βολέψανε: '

"0 Στέφανος γυρεύει το Ακίνητο! 0 Στέφανος το ακίνητο"

"Αεικίνητο, αγράμματοι, "διόρθωνε ο Στέφανος, που πια διαλαλούσε 1

όπου στεκόταν τη λόξα του" .

Εδώ όμως μπορεί να υπάρξει, ένσταση. Μπορούμε να μιλούμε για ανε­

ξάρτητο ασυνείδητο ενός ήρωα μέσα φυσικά στη λογοτεχνική δημιουργία ή

ο ήρωας δεν είναι παρά το έσοπτρο του ίδιου του δημιουργού;

2 Σύμφωνα με το Lucien œLDMANN : "Αν η δομή της επιθυμίας ή της

LIBIDO δεν είναι γενετική - και αυτό ο FREUD πρώτος το ανακάλυψε και το

δίδαξε-νομίζω, πως μπορούμε να την ορίσουμε με τρόπο αρκετά αυστηρό, από

το γεγονός ότι η δομή της LIBIDO περιλαμβάνει αποκλειστικά παρορμήσεις,

των οποίων το υποκείμενο, από βιολογική σκοπιά, είναι ένα άτομο, που γι

αυτό τα άλλα άτομα δεν θα αποτελούσαν παρά αντικείμενα, και πιο συγκεκρι­

μένα, αντικείμενα ικανοποίησης ή εμπόδια αυτής της τελευταίας, τέτοια

όπως για παράδειγμα είναι ο πατέρας και η μητέρα στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα.

Αυτό σημαίνει ότι, όταν μια φορά ενσωματωθούν αυτές οι τάσεις, σε μια

ικανή για συμβολική σκέψη και γλώσσα προσωπικότητα, γίνονται περισσότερο

σύνθετες και αποκτούν ορισμένα καινούργια χαρακτηριστικά, κυρίως τη

δυνατότητα να σκέφτονται το εγώ, να το εντάσσουν σε μια αντανακλαστική

συνείδηση, και ως εκ τούτου να το καθιστούν αντικείμενο της παρόρμησης.

Καταλήγουμε έτσι στο ναρκισσισμό, που είναι, μια ιδιαιτερότητα του ανθρώ­

που, και σαν τέτοια εμφανίζει, στο επίπεδο του ατομικού υποκειμένου -

που κατά την γνώμη μου είναι ένας δευτερεύων συντελεστής της πολιτιστι­

κής δημιουργίας - μια από τις πιο σημαντικές ιδιαιτερότητες της συλλο­

γικής συνείδησης; την ταυτότητα του υποκειμένου και του αντικειμένου.

Οποιοιδήποτε κι αν είναι, οι λόγοι, ένα πάντως είναι γεγονός ότι

οι φροϋδικές αναλύσεις της πολιτιστικής, δημιουργίας αποτελούν ένα είδος

1. "Αυολυκη Γη" τρίτη έκδοση, σελ. 99

2. Lucien GOLDMMN. "ΓΧα μια κοινωνιολογία του μυθυστορήματος", Αθήνα

1979, σελ. 106.

- 82 -

αυστηρής κι ελάχιστα τροποποιημένης μετάθεσης πάνω σε μερικά δευτε­

ρεύοντα στοιχεία.: στις αναλύσεις της ατομικής συμπεριφοράς και της

ατομικής LIBIDO.

Αν,λοιπόν, η δομική ψυχολογία εδραιώνεται αναμφισβήτητα, έως

ενός ορισμένου σημείου βέβαια, τότε η μετάθεση του ατομικού υποκειμέ­

νου, του βιολογικού και λιμπιντικού τομέα στην κοινωνική ζωή και στην

πολιτιστική δημιουργία, μας. φαίνεται, εξαιρετικά προβληματική και φοβού­

μαστε ότι αμφισβητεί κάθε θετικό κι επιστημονικό ενδιαφέρον αυτών των

αναλύσεων".

Είναι γνωστό πως ο GOLDMÄNN αποβλέπει ο ίδιος σε μια μέθοδο δια­

λεκτική, η οποία θα ανοίξει το δρόμο για μια επιστημονική και" θετική ι

κοινωνιολογία της γνώσης, όπως γράφει, ο ίδιος .

Τους ίδιους σχεδόν δείκτες (σημαίνοντα) συναντούμε και στα δύο

άλλα βιβλία της τριλογίας του Βενέζη ("Νούμερο 31328" και "Γαλήνη").

Υπάρχει δηλαδή, όπως συχνά σημειώνουμε στην εργασία μας, μια

συγκλίνουσα συμπεριφορά όλων των δομικών στοιχείων της γραφής του Βενέζη.

Έχουμε, έτσι, αυτή τη συνομολογία, δηλαδή το ομδρροπο όλων των επι μέρους

Γ. Ο GOLDMANN ως γνωστό' αμφυσβητεί όλες τυς. παραδοσιακές μεθόδους με-

.λέτης της λογοτεχνικής δημυουργίας, γυατί, όπως πυστεύευ, παρεμπο­

δίζουν την πρόσβαση στη βαθύτερη ουσία του λογοτεχνικού γεγονότος.

Ο ίδυος γράφευ: ."Όλα τα βυβλία που έχω. εκδόσευ τα τελευταία 20

χρόνυα έχουν την πρόθεση να αμφυσβητήσουν τυς παραδοσυακές μεθόδους

μελέτης της πολυτυστυκής δημιουργίας καυ υδυαίτερα των λογοτεχνικών

. έργων, ανοίγοντας με μυα μέθοδο επιστημονική καυ θετυκή - επομένως

δυαλεκτυκή - το δρόμο γυα μυα επυστημσνυκή καυ θετυκή κουνωνυολογία

της γνώσης, αλλά καυ πυο γενυκά γυα μυα δυαλεκτυκή μελέτης της κου-

νωνυκής πραγματυκότητας. Είναυ. ένα φυλόδοξο σχέδυο που συνεχίζοντας

την πορεία μερυκών μεγάλων προγόνων HEGEL, MARX, FREUD, LUCACS - θα

απαυτήσευ' δεκαετίες, ή καυ εκατονταετίες γυα να πραγματοπουηθεί. (Η

έκδοση του πρώτου τόμου του "Κεφαλαίου" έγυνε πρυν από 100 χρόνυα) .

Βλέπε L.GOLDMAM "Δομές της δυανόησης; καυ πολυτυστυκή δημυουργία",

απόδοση Δημήτρη Πανταζόπουλου, περυόδυκό "Πολυορκία"τεύχος 15,

Δεκέμβρης 1981, σελ. 80.

- 83 -

στοιχείων, τα οποία εκβάλλουν στους κύριους άξονες που πραγματευτή­

καμε παραπάνω και κυρίως στο άκαρπο .αίτημα (DEMANDE) που κυριαρχεί

σε όλη τη δημιουρνία του Βενέζη.

Το άκαρπο του αιτήματος ή σωστότερα το απανορευμένο Verande inter­

dite) σύμφωνα με τη λακανική ορολογία, συνδέεται ή ακριβέστερα συνεπι-

κοινωνεί λειτουργικά με την παγιδευμένη και μπλοκαρισμένη επιθυμία των

ηρώων, συνεπικουρούμενη σ'αυτό το ενορμητικό αδιέξοδο της προσπάθειας

της. και από τα άλλα σύνδρομα και συγκλίνοντα στοιχεία της γραφής του ;

Βενέζη, κυριότερα όπως εμφανίζεται στο "Νούμερο 31328" αλλά και στη "Γα

λήνη" σ'ένα μεγάλο μέρος της τουλάχιστον : αυχμηρό τοπίο, στείρο χωρικό

πλαίσιο, ατελέσφορη πράξη κ.λ.π., όπως θα αναπτυχθούν παρακάτω στο οι­

κείο κεφάλαιο.

Μένει να δούμε, σύμφωνα πάντα με την προβληματική που ακολουθούμε

μέσα από ποιους, δίαυλους συνδέεται το άκαρπο ή απαγορευμένο αίτημα (De­

mande interdite) με την ψυχαναγκαστική συμπεριφορά των ηρώων, όπως την

έχουμε ιχνηλατήσει στα προηγούμενα.

Το αίτημα (Demande) είναι μια από τις κυριότερες φόρμουλες της

1

λακανικης διαλεκτικής , n οποία εδράζεται στην επιθυμία ως κύριο σημαί­

νον. Η επιθυμία διαστέλλεται από την ανάγκη (Besoin), αλλά και από την

ορμή, και κυρίως τη σεξουαλική ορμή (pulsion sexuelle) όπως διαγράφετα

στο "Νούμερο" κυρίως αλλά και στη σκηνή της, σεξουαλικής βίας που συναν­

τούμε στη "Γαλήνη" (σκηνή του βιασμού.της Άννας από το Χαρίτο).

Στο "Νούμερο 31328" έχουμε διάχυτη την παρουσία της αμετουσίωτης

σεξουαλικής, ορμής.

Αναφέρουμε ένα επεισόδειο, το πιο φρικτό, ίσως από όσα διηγείται

ο Βενέζης στο "Νούμερο","σ'αυτό το αργοβάδιστο μαρτυρολόγιο, τη χαρτο­

γράφηση της. ματωμένης πορείας, χιλιάδων ανυπεράσπιστων ομήρων και αιχμα-

λώτων " Από πολλές, μέρες n φάλαγγα των αιχμαλώτων βαδίζει προς το'κάτερ

1. Βλέπε: Ζαν Μυσέλ Παλμιέ, Λακάν, μετάφραση Κωστή Παπαγιώργη, εκδό-

σευς Νεφέλη, Αθήνα 1983, σελ. 117. .- 1.26.

2. Βλέπε: Μ.Γ. Μερακλή: Η τριλογία του Βενέζη, Τετράδια "Ευθύνης",

6, 1978, σελ. 29-

- 84 -

είναι όλοι σημαδεμένοι από το βάσανα της αιχμαλωσίας και της σκλα­

βιάς, πεινασμένοι, δαρμένοι, μισόγυμνοι και μισοπεθαμένοι από τη

δίψα, την πείνα και την κούραση. Είναι, αποδεκατισμένοι από τις αρ-

ρώστειες, την εξάντληση και τις εκτελέσεις. Από καιρό σε καιρό ακού­

γεται ένας πυροβολισμός: είναι κάποιος που από την εξάντληση δεν μπο­

ρεί πια να βαδίσει και τον εκτελούν. Ανάμεσα στους αιχμαλώτους υπάρ­

χουν και. δύο κορίτσια και οι στρατιώτες που τους συνοδεύουν κάθε τόσο

σταματούν όλη τη φάλαγγα για να τα βιάσουν. Οι αιχμάλωτοι είναι ευχα­

ριστημένοι γιατί μ'αυτόν τον τρόπο ξεκουράζονται.

"Τα κορίτσια που πήραμε από την Πέργαμο μας δώσαν πολλή άνεση.

Ήταν έδαφος ακαλλιέργητο, και κάθε τόσο είχαμε στάση. Οι στρατιώτες

τις μοιράζονταν, αποτραβιούνταν, γύριζαν και αρχίζαμε ξανά την πορεία.

Τούτη η διακοσμιτική μας έκανε καλό.Ξεκουραζόμαστε. Ωστόσο πάλι κατά το

μεσημέρι, αποχαιρετήσαμε ένα σύντροφο που απόκαμε.

Βρωμούσε απ'τα λερώματα του - τον είχαν καταπάρει, δεν ξέρω πως

τον λέγαν. Τι χρειάζεται;

Όταν όμως το απομεσήμερο όλοι οι. στρατιώτες είχαν πια "εκφραστεί"

οι στάσεις κόπηκαν. Μας σπρώχναν να τρέχουμε, αυτό βαστούσε ώρες, κι

εμείς φωνάζαμε απ'τους. πόνους. Τα κορίτσια κλαίγανε και παρακαλούσαν με

τις αδύνατες φωνές τους να σταθούμε. Μα δεν ωφελούσε.

Τότες η μια, αυτή που είχαμε απ'το Αγιασμάτ, έτρεξε πιο πολύ,

σύρθηκε ως τον αρχηγό του αποσπάσματος κι έπιασε να τρίβεται απάνω του

και να γλαρώνει τα μάτια της, κοιτάζοντας τον. Μα ήταν δύο μάτια πολύ

κόκκινα, τσιμπλιασμένα και γεμάτα δάκρυα δεν ήταν βολετό να κρατήσουν

μια πονηρή έκφραση που κάτι να υπόσχεται, ανθρωπινά.

0 αποσπασματάρχης, ένας κρεμανταλάς με ξυρισμένο κεφάλι, την

έσπρωξε μπουχτισμένος με τις δύο χερούκλες του, που ήταν τόσο αβρές,

σα φτυάρι..

Το φτωχό πλάσμα ξαναπήρε δύναμη, ξανασύρθηκε κοντά του σα χταπόδι.

Ξέροντας πόσο ήταν μάταιο να προκαλεί με το πρόσωπο του, έβαλε μπρος

πιο σίγουρα μέσα: Άπλωσε τα χέρια της στα κρυφά του μέρη. 0 λοχίας

- 85 -

την έσπρωξε πάλι μια στιγμή, προχωρούσε'αδιάφορα, μα αυτή επέμενε

τον γαργαλούσε, και τα μάτια της τώρα τον κοίταζαν στο πρόσωπο

με αγωνία να δουν τις αντιδράσεις απ'το πείραμα. Και τ'άλλα μάτια,

τα δικά μας, στυλώθηκαν εκεί και κοίταζαν στο μέρος του χταποδιού

που σάλευε αδιάκοπα, σαλαγούσε τα πλοκάμια του, έγλειφε και ικέτευε.

Κουνούσαμε κι εμείς τα χέρια μας ασυναίσθητα, να ενισχύσουμε τα δυο

εκείνα χέρια, μη πάψουν.

Γιατί η σκηνή ήταν ωραία και ιερή - γι'αυτό.

Τέλος το μούτρο του κρεμανταλά άρχισε να ταράζεται. Ένας σπα­

σμός το πέρασε σαν το μπουρίνι τη θάλασσα. Κι'απότομα έριξε μια κραυ­

γή.

Το χταπόδι κατάλαβε. Το δόλωμα έπιασε. Εξαντλημένο απ'την αγωνία

αμολάρισε σιγά - σιγά. Σωριάστηκε χάμου. 0 λοχίας κοιτάζει το θαλασσι­

νό στα πόδια του. Ύστερα τα μάτια του πέφτουν στο πιο νέο κορίτσι

που πήραμε απ'την Πέργαμο. Χιμά και το αρπά. Αυτό έκλαιγε και φώναζε

επειδή ήταν πολύ μικρό.

Αποτραβήχτηκε βιαστικά, άγριος απ'την επιθυμία. ( )

"Ξεκουραστήκαμε κάμποσο. Σαν ξαναπέσαμε στο δρόμο και πέρασαν

ένα - δύο ώρες αρχίσαμε πάλι να φωνάζουμε απ'τους πόνους. Οι γυναίκες

κλαίγαν. Η κοπέλλα του Αγιασμάτ ήταν πια αδύνατο να προκαλέσει, μάλιστα

μπουχτισμένους ανθρώπους - τόσο ήταν ερειπωμένη και λερή. Οι στρατιώτες

δεν την πιάναν εύκολα, μα και η ίδια δεν είχε πια δύναμη για τίποτα.

Γι'αυτό έσπρωχνε τη μικρή συντρόφισσα της, το "παιδί".

-Άιντε κι εσύ ... Δοκίμασε

Το έσπρωχνε κι έκλαιγε.

Το λέγαμε παιδί γιατί δεν θάταν παραπάνω από δεκαπέντε χρονώ. Δεν

άντεχε πια, το είχαν ρημάξει, είχε γεμίσει απ'τα αίματα του. Φοβισμένο,

έξαλλο, έτρεχε βελάζοντας. Αχ.Αχ.Αχ. Μα άλλη σωτηρία δεν ήταν. Κλαίγον­

τας σύρθηκε προς τον αρχηγό. Η ιερή σκηνή του χταποδιού ξαναπαίχτηκε.

Με χίλιες δυσκολίες, με αγωνία, με δάκρυα, το σίδηρο λύγισε, ξύπνησε,

- 86 -

ερεθήστηκε και βγήκε πάλι απ'το αγρίμι μια κραυγή που τα σκέπασε

όλα"·

Την κατάρρευση της ανθρώπινης οντότητας, το σαδισμό, την κτηνωδία,

την ανοησία, και την κατάπτωση περιγράφει ο Βενέζης και στα επόμενα

επεισόδια από τα πολλά που εμπεριέχονται στο απελπισμένο βιβλίο του.

Τέτοια περιστατικά θίγουν το βαθύτερο ανθρωπισμό μας, κι όπως παρατη-2

ρεί ο Άγγελος Τερζάκης , θα μπορούσε ο αρχαίος τραγικός ποιητής να

μας δώσει ένα δραματικό φιλοσόφημα με προεκτάσεις ανατριχιαστικές σε

ό,τι αφορά το πρόσωπο του πεπρωμένου.

Το ανικανοποίητο των σεξουαλικών ορμών και η αγιάτρευτη ανάγκη,

η τυφλή παρόρμηση προς τη γενετήσια πράξη, το παντοδύναμο ερωτικό ένστι-

χτο κυριαρχούν στα φριχτά επεισόδια των εκούσιων και αναγκαστικών βια­

σμών. Κυρίαρχος είναι ο πόθος, που εκδηλώνεται ως άγριο και τρικυμισμέ­

νο ερωτικό πάθος. Αυτού του ερωτικού πάθους γίνονται έρμαια οι στρα­

τιώτες. Τους βασανίζει ο πειρασμός της σάρκας, που μόνο κακό και δυστυ­

χία φέρει. Και οι κινήσεις των γυναικών είναι εκδηλώσεις πανικού KOL

απελπισίας: ερωτική σχέση / μακρόσυρτο παράπονο. Είναι ένας έρωτας ωμός,

αποτρόπαιος που αντί να προσφέρει χαρά και λύτρωση, γίνεται δράμα, απαν­

θρωπιά που τη σπαράζει η φρίκη. Με κομμένη την ανάσα και γεμάτοι οδύνη

και τρόμο παρακολουθούμε την πτώση του ανθρώπου στο επίπεδο του ζώου.

Δεν είναι ο έντονος αισθησιασμός που διαποτίζει την ατμόσφαιρα, αλλά η

οδύνη για τον ξεπεσμό του ανθρώπου, η ανθρώπινη ταπείνωση και ο εξευτε­

λισμός στο κατώτατο βαθμό ηθικής απογύμνωσης. "Την έσπρωχνε κι έκλαιγε",

γράφει ο Βενέζης και η μικρή κοπέλλα πήγαινε κλαίγοντας. Αλλά το στοι­

χείο του ερωτικού πόθου εδώ δημιουργεί ατμόσφαιρα κτηνωδίας πρωτόγνω­

ρης. Η δύναμη του αλόγιστου αισθησιασμού μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο

στην κατάσταση του ζώου.Ταυτόχρονα όμως αντανακλά τα πιο βαθιά και αγνο­

ημένα στρώματα της ψυχής του. Οι κινήσεις και οι αναγκαστικές πράξεις

1. "Το Νούμερο 31328" ό.π. σελ. 87-88

2. . Αγγέλου Τερζάκη : "Επυτάφυος Ύμνος", Εφημερύδα "Το Βήμα",

8 Αυγούστου 1973.

- 87 -

υπαγορεύονται από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και θαρρούμε πως

μοιάζουν με μια επίκληση για λύτρωση.

" Οι στρατιώτες άρχισαν να ψάχνουν. Σκύβουν με το κερί στα

πρόσωπα και κοιτάζουν. Γυρεύουν.

Σαν φτάξανε σ'εμάς, στα δύο αγόρια, στάθηκαν.

- θέλεις; λέει ο ένας δείχνοντας τον Αργύρη.

0 άλλος, σκέφθηκε, ύστερα λέει:

- Όχι για την ώρα

- Τη γυναίκα;

- Ναι.

- θα περιμένεις σειρά, λέει ο πρώτος.

-•' θα περιμένω. 1

Απομακρύνουνται" .

"Το κερί έφταξε στον προορισμό του, στο ιερό. Ακούμε μια στριγγιά

γυναικεία κραυγή που ξεπετιέται από εκεί, στο βάθος, χαστουκίζει για

ένα γρήγορο λεπτό τον πικρόν αγιέρα. Ύστερα άλλη μια κραυγή. Μα τούτη

σβήνει απότομα από κάποιο χέρι που βούλωσε το στόμα που φώναζε. Οι

στρατιώτες φαίνεται νοιάζονται να μη γίνει θόρυβος.

Οι σύντροφοι σηκώνουνται σιωπηλά, με προφύλαξη, και κουνιούνται

προς το ιερό, να δουν. Σηκώνουμαι κι'εγώ και πάω κοντά, τοίχο-τοίχο,

κρυμμένος στο μισοσκόταδο. Η γυναίκα κρατούσε τον άντρα της με τα δύο

χέρια και δεν ήθελε να ξεκολλήσει. Το παιδάκι είναι ξαπλωμένο ανάμεσα

τους. Δεν ξύπνησε ακόμα. Μια μπούκλα γεμάτη σκόνη έχει κολλήσει πάνω

στο μέτωπο, πέφτει εκεί πλάϊ, στο κατεβασμένο βλέφαρο' είναι τόσο ήρε­

μο, θα ονειρευόταν. 0 στρατιώτης, τραβούσε τη γυναίκα, στην αρχή αδύνα­

τα, ήθελε να είναι αβρός. Μα ολοένα δυνάμωνε, ολοένα, το τράβηγμα. Ανυ­

πομονούσε. Τα μάτια του ήταν τεζαρισμένα απ'την επιθυμία και, όπως η

αντίσταση της γυναίκας συνεχιζόταν, μια γρήγορη λάμψη χίμηξε μέσα τους

και τ "άλειφε με φως .

1. "Το Νούμερο 31328", ό.π. σελ. 58-59

2. . ό.π. σελ. 69.

- 88 -

Η ορμή είναι μια έκφραση ανάμεσα στο σωματικό και στο ψυχικό και

ανάγεται κυρίως στο χώρο της βιολογίας. Έχει ως στάδια της την πηγή,

το σκοπό και το αντικείμενο, σύμφωνα πάντοτε με την ψυχαναλυτική εκδο­

χή. Δεν είναι ο χώρος εδώ για να εννοιολογήσουμε και να διαφοροποιήσου­

με απ'αλλήλων τα τρία αυτά συστατικά της ορμής. Ό,τι μας ενδιαφέρει στη

δημιουργία του Ηλία Βενέζη, και κυρίως στο "Νούμερο", σύμφωνα με τα τεκμή­

ρια που μας παρέχουν τα αποσπάσματα που παραθέσαμε, είναι η ενορμητική

ακράτεια, η βασιλεία δηλαδή των ενστίκτων που συναντούμε σε πρόσωπα, τα

οποία έχουν υποβαθμισμένο Εγώ (ego, moi) ανίκανο να ασκήσει ουσιαστικό 1

έλεγχο, και προβιβασμένο και προεξέχον "Εκείνο ή Αυτό (Caή id) .

Αυτό το είδος Εγώ και Εκείνο το συναντούμε σε όλη την ανώνυμη μά­

ζα των βιαστών του έργου, τους οποίους προσφυέστατα ο Ηλίας Βενέζης και

με καταπληκτική ψυχολογική διαίσθηση τους στερεί από πρόσωπο, προσωπικό­

τητα και ταυτότητα, διότι το Εκείνο, (το θυμικό μέρος στον τριμερή χωρι­

σμό του ψυχισμού από τον Πλάτωνα που είναι και το κατώτερο) προσπαθεί με

τις εισβολές του από το χώρο του ασυνείδητου στο προσυνειδητό και το

συνειδητό να ακυρώσει το Εγώ, δηλαδή το εμφανές μέρος του ψυχισμού μας

που υπακούει στην αρχή της πραγματικότητας και συνιστά στο άτομο ό,τι

ονομάζουμε φαινομενολογία του προσώπου του και της προσωπικότητας του.

Από την άποψη αυτή κυριαρχίας του Εκείνου σε βάρος του Εγώ, το έργο του

Ηλία Βενέζη (Το "Νούμερο 31328") συνεπικοινωνεί με τη δημιουργία του

Μ. Καραγάτση, θεωρούμενη σχεδόν στο σύνολο της. Συσχετίζοντας το "Νούμε­

ρο 31328" με τα άλλα δύο βιβλία της τριλογίας του Ηλία Βενέζη, βλέπουμε

ότι και στην "Αιολική Γη" και στη "Γαλήνη" η ενορμητική έκφραση είναι

μπλοκαρισμένη, ανεσταλμένη και παροχετευμένη σ'αυτό που ονομάζουμε λυρική

παρουσία στη γραφή του Ηλία Βενέζη.

Η επιθυμία λοιπόν (désir), ενώ δρα αενάως μέσα σε όλη τη δημιουργία

του Βενέζη, είναι καταδικασμένη να παραμένει ατελεσφόρητη και άκαρπη,

όπως αποδείξαμε στα παραπάνω, με διαφάνεια κατά την γνώμη μας, εφόσον

1. Βλέπε: ,Βόκτωρ Σμυρνώφ, Η ψυχανάλυση του παυδυού, μετάφραση Π.

Παναγυώτου, εκδόσεος Γκοβόστη (αχρονολόγητη), σελ. 55 κ.ε.

- 89 -

είναι άμεσα συνδεδεμένη με το χαμένο αντικείμενο (object perdu).

Σ'αυτή τπ διαλεκτική της άκαρπης επιθυμίας, η οποία σταθερά

προσβλέπει στα μνημονικά ίχνη, δηλαδή στη χαμένη επαφή της με τη χα­

μένη μάνα και την καλή φύση, είναι εμπλεγμένο το αίτημα (demande),

που και αυτό είναι απαγορευμένο και καταδικασμένο σε αποτυχία και

παροχετευμένο ή εμμεσοποιημένο στην αναζήτηση της στορνής από τον

άλλον. Στην "Αιολική Γη" π.χ. όλη η συμπεριφορά του Πέτρου είναι μια

διαρκής αναζήτηση αγάπης και αναγνώρισης της αυτοαξίας του μέσω του

παππού του, αλλά και της Άρτεμης: "Όταν εκείνο το βράδυ ανεβήκαμε

τα παιδιά να κοιμηθούμε βρήκαμε την Άρτεμη να μην σαλεύει. Φαίνεται

πως θ'αποκοιμήθηκε. Πέφτω στο κρεββάτι μου, που είναι πλάι στο δικό

της, κάι σφαλνώ τα μάτια. Μα δε με παίρνει ο ύπνος. Τι να έκανε τάχα

κει κάτω η Άρτεμη; Τι να είδε; Τι να της κάνανε; θυμός πολύς με κυ- .

ριεύει ολοένα. Τα νύχια μου χώνουνται μες στις χούφτες. Μισώ όλους

τους κυνηγούς του κόσμου.

θα περάσει κάμποση ώρα. Όλα τα παιδιά αποκοιμήθηκαν. Τότε ακούω

τον ελαφρότερο θόρυβο να έρχεται απ'το κρεββάτι της Άρτεμης. Είναι

μισοσκόταδο. Ένα μικρό καντήλι φέγγει μπρος στην τρίφυλλη Παναγιά

με το βρέφος που είναι κει στην κάμαρα μας για να μας προστατεύει.

Η Άρτεμη σηκώνεται σιγά - σιγά κι έρχεται κοντά μου πατοιντας στις

μύτες των ποδιών της. Με θαρρεί αποκοιμισμένο.Ακούω την ανάσα της.

Σκύβει και με φιλεί στο μέτωπο. Τότε απλώνω το χέρι μου και πιά­

νω το δικό της.

Τρόμαξε.

- Αχ κάθεσαι; ... του λέει.

- Τι είναι Άρτεμη;

- Τίποτα. Τίποτα, ήθελα μονάχα να σου πω πως ... εσύ Πετράκη, 1

εσύ μονάχα μ'αγαπάς ...." .

Όσο λοιπόν η επιθυμία δεν είναι λυσιτελής και το αίτημα μένει

άκαρπο και ανικανοποίητο (μπλεγμένες και οι δύο αυτές εκφάνσεις μέσα

1. "Αοολυκη Γη" ό.π. σελ. 170

- 90 -

σε μια ασίγαστη, αδιάπτωτη και ανικανοποίητη παρουσία, αντλώντας η

μία την ύπαρξη της από την άλλη), τόσο περισσότερο έκτυπος γίνεται

ο ποιητικός ρυθμός αυτό το ασθμαίνον στοιχείο που είναι ιδιότυπο

στη δημιουργία του Ηλία Βενέζη και που αποτελεί μια πλευρά συγγενεύ-

ουσα σ'αυτό το σημείο με τη δημιουργία και τη γραφή του Παπαδιαμάντη.

Το παγιδευμένο αίτημα, σύμφωνα πάντοτε με τη λακανική εκδοχή ,

και τον τρόπο που αυτός ερμηνεύει τον Edgar Allan POE και τον Andre

GIDE, αποτελεί γνώρισμα αναπόσπαστο της ψυχαναγκαστικής συμπεριφοράς

των ηρώων, όπως την παρακολουθήσαμε στα προηγούμενα.

* *

- 91 -

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΜΑΝΑΣ

ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΦΥΣΗΣ (BONNE NATURE)

ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΑΛΗΣ ΠΑΤΡΙΔΑΣ

Το μέρος αυτό είναι σε συνάρτηση με το προηγούμενο κεφάλαιο.

Εδώ η εργασία μας αρχικά θα παρακολουθήσει χωριστά τα τρία βιβλία

του Βενέζη (που μας δίνουν το υλικό) και στη συνέχεια θα προσδιο­

ρίσει (μέσα από τα ομόλογα και ενάντια στοιχεία) την ενιαία συμπε­

ριφορά (Elan GLOBAL) της δημιουργίας του Βενέζη.

Η καλή μάνα είναι έννοια ψυχολογική ή πιο σωστά ψυχαναλυτική.

Στηρίζεται στις απόψεις της Melanie KLEIN .Η υπόθεση μας που θα επε­

κταθεί στη σχέση της καλής μάνας (ως έννοιας απωθημένης στο ασυνεί­

δητο), καλής φύσης, κυρίως δοσμένης μέσα από πλέγματα μεταφοράς - με-

τωνυμίας, και καλής πατρίδας (που και αυτή είναι χαμένη και απωθημένη

στο ασυνείδητο) θα αποτελέσει επίσης άξονα της εργασίας μας.

"Για τη Melanie KLEIN, το ασυνείδητο φάντασμα είναι ο ψυχικός

αντιπρόσωπος της ορμής. Υπάρχει λοιπόν, όπως και η ορμή, ευθύς από

την έναρξη της διανοητικής δραστηριότητος, δηλαδή από τις πρώτες ήδη

εβδομάδες της ζωής. Αυτό που ο FREUD έχει υποδηλώσει με την "παραι-

σθησιακή πραγματοποίηση της επιθυμίας", αναλογεί στη φαντασματική

δραστηριότητα, όπως την εννοεί η Melanie KLEIN.

Στη διάρκεια των πρώτων μηνών της ζωής, οι ανάγκες του παιδιού

εκφράζονται στη στοματική σφαίρα. Το μητρικό στήθος ικανοποιεί αυτή

τη στοματική ανάγκη με τρόπο εκλεκτικό. Το μητρικό στήθος, σαν επιμέ­

ρους αντικείμενο, μπορεί να γίνει αντιληπτό από το παιδί κατά τρόπο

παραισθησιακό και φαντασματικό και σαν τέτοιο να ενδοπροβληθεί: από τη

στιγμή αυτή το επιμέρους αντικείμενο (μητρικό στήθος) συλλαμβάνεται από

το παιδί σαν κάτι που αποτελεί τμήμα του ίδιου του εαυτού του. Μια τέ-

1. Βλέπε: Melanie KLEIN, Η ψυχανάλυση των παιδυών, μετάφραση Μαρί,να

Λωμη, ..Γ 'έκδοση, εκδόσευς .Πύλη, Αθήνα 1986, σελ. 181-268.

- 92 -

τοια ενδοπροβολή είναι ακόμη πιο εύκολη δεδομένου ότι στο στάδιο αυτό

η εξωτερική ποιότητα δεν μπορεί να νοηθεί, κατά τρόπο σαφή.

Εφόσον τα φαντάσματα είναι στηρίγματα της απεικόνισης της ανάγκης,

το φαντασματοποιημένο αντικείμενο, ενδοπροβαλλόμενό, βιώνεται από το

παιδί σαν "καλό" ή "κακό" στήθος, ανάλογα με το αν ικανοποιείται ή

διαψεύδεται η στοματική ανάγκη του παιδιού. Οι εμπειρίες αυτές της ικα­

νοποιήσεως και διαψεύσεως δεν μπορούν ακόμη να βιωθούν σαν εξωτερικά γε­

γονότα: έχουν συμπεριληφθεί, κάτω από μια φαντασματική μορφή, μέσα στο

βαθύτερο, μα διαφοροποιημένο ακόμα αίσθημα του παιδιού. Στην πραγματι­

κότητα, πολυάριθμα είναι τα αντικείμενα που έχουν ενδοπροβληθεί και

το καθένα σημαδεύεται από τη συγκίνηση τη συνδεδεμένη με τις βιωμένες

ή φαντασματοποιημένες εμπειρίες. Κατά το στάδιο αυτό, η ικανοποίηση ή

η διάψευση η σχετική με τη θρέψη, πραγματική είτε φανταστική, έχει ιδιαί­

τερη σημασία για την ταυτόχρονη δημιουργία ενός "καλού" ή "κακού" στήθους.

Εξάλλου, το μητρικό στήθος δεν είναι το μόνο αντικείμενο που έχει

ενδοπροβληθεί. Όπως θα δούμε παρακάτω, η Melanie KLEIN έχει τη γνώμη

ότι ανάμεσα στον 6ο μήνα και το πρώτο έτος, το παιδί έχει ήδη εισέλθει

σ'ένα πρώιμο στάδιο του Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Η μητέρα δεν είναι

μονάχα εκείνη που κατακρατεί την καλή τροφή, αλλά έχει επίσης ιδιοποιη­

θεί (με στοματική ενσωμάτοοση) "το πέος του πατέρα" σύμβολο της οιδιπό­

δειας διαψεύσεως.

Το πέος του πατέρα που περιέχεται μέσα στην κοιλιά της μητέρας,

γίνεται ύστερα από μια σειρά φαντασματικών μετασχηματισμών, ένα αντικεί­

μενο ισχυρής επιθυμίας και μιας απειλής και βρίσκεται έτσι διαιρεμένο

σε "καλό" και"κακδ" πέος.

Το μητρικό στήθος και το πατρικό πέος μπορούν επομένως να επενδυ­

θούν με μια ιδιότητα ικανοποιήσεως ή καταδιώξεως, χωρίς ωστόσο η λειτουρ­

γία τους να είναι ανάλογη με την επένδυση αυτή. Ενώ το "στήθος", καλό ή

κακό, ανήκει για λίγο ακόμη καιρό, στην τάξη της ανάγκης, το "πέος" ει­

σάγει ήδη το παιδί στην κατηγορία της επιθυμίας. Έτσι,κατά την Melanie

KLEINE, κάθε εξωτερική πραγματικότητα ενδοπροβάλλεται με τη μορφή του

- 93 -

ατομικού αισθήματος παίζοντας έτσι το ρόλο μια εσωτερικής πραγματικό­

τητας, τόσο - αν όχι περισσότερο - καταναγκαστικής, όσο και η πρώτη.

Η εγκατάσταση σχέσεων του υποκειμένου με τα αντικείμενα του, εσωτερι­

κά ή εξωτερικά, υπόκειται στη συνεχή λειτουργία αυτών των φαντασμάτων.

Και η ψυχική σύγκρουση δεν αντιπαραθέτει την ορμή στις ανασταλτικές

δυνάμεις, αλλά εκτυλίσσεται μέσα στην εσωτερικοποιημένη και φανταστι-1

κη αντιπαραβολή των ψυχικών αντιπροσώπων αυτών των ορμών" .

Η θεωρία της KLEIN δανείζεται από το FREUD την έννοια ενός παρορ-2

μητικού δυαδισμού , ανάμεσα στις λιμπιντιακές ορμές και στις ορμές κατα-

στροφής .

,Καλά αντικείμενα = λιμπιντιακές ορμές,

κακά αντικείμενα = ορμές καταστροφής.

Και το μητρικό στήθος, όταν ικανοποιεί τις ανάγκες, γίνεται φαντα-

σματοποιημένο υπόβαθρο του καλού αντικειμένου, ενώ, όταν τις διαψεύδει,

γίνεται το κακό αντικείμενο, μια στερητική κατάσταση. Το Εγώ βρίσκεται

εκτεθειμένο στην άμυνα που προκαλείται από την παρορμητική δυάδα, αλλά

και τις εξωτερικές επιδράσεις. Έτσι, το Εγώ εγκαθιστά μια σχέση με δύο

αντικείμενα, που προκύπτουν από το διαχωρισμό του "αρχικού" αντικειμέ­

νου (primaire object): Το ιδεώδες αντικείμενο (καλό στήθος) που συγχέεται

με τις χαρισματικές εμπειρίες αγάπης και το νιώθει σαν μια προστατευτική

δύναμη, και το κακό αντικείμενο (τυραννικό στήθος), στο οποίο αποδίδονται

από το παιδί τα βιώματα στέρησης και δυσαρέσκειας, αποτελεί μια απειλή

για το παιδί και γ ι'αυτό δοκιμάζει, να το απωθήσει.

1. Βλέπε: Victor SMIRNOFF, Η Ψυχανάλυση του παιδυού, μετάφραση Π.Ιΐανα-

γοώτου εκδόσεις Γκοβόστη, Αθήνα, σελ. 117-118.

2. Η δυαδυκότητα ενορμήσεων, την οπούα ευσήγαγε ο FREUD στο δοκύμιό

του "Πέρα από την αρχή της ηδονής", υυοθετεύταυ από τη Μελανί. Κλά'ύν

που θα ταυτύσευ τυς καταστροφικές αναμνήσευς με τα κακά αντυκεύμενα

καυ τυς λυμπυντυακές ενορμήσευς με τα καλά αντυκεί,μενα.

3. "Ιΐαραδεχόμεθα ότο υπάρχουν .δύο ειδών ορμές, ουσοαστυκά διαφορετικές:

ou σεξουαλικές ορμές, η λέξη σεξουαλοκές με την πύο πλατευά έννουά

της, ο "Έρως", και OL "ορμές επυθετυκότητας", που σκοπός τουςείναι

η καταστροφή". (Βλέπε:S.FREUD, "Νέες ομυλίες" (1933) το απόσπασμα

από το βιβλύο του Victor SMIRNOFF, Η ψυχανάλυση του παυδυού, μετάφρ.

Π.Παναγυώτου εκδόσευς Γκοβόστη, σελ. 236.

- 94 -

Ο διαχωρισμός αυτός παίζει σπουδαίο ρόλο στην οργάνωση του Εγώ,

γιατί του επιτρέπει να βάλει σε μια σειρά τις βιωμένες εμπειρίες δια­

κρίνοντας τα καλά και τα κακά αντικείμενα. Το ιδεώδες αντικείμενο και

το τυραννικό αντικείμενο ενδοπροβαλλόμενα και τα δύο, σχηματίζουν τα

βασικά στοιχεία, πάνω στα οποία θα οικοδομηθεί αργότερα το Υπερεγώ:

το κακό στήθος θα βιωθεί σαν μια φοβερή νομοθετούσα δύναμη (το Υπερεγώ),

πηγή απαγορεύσεων και επιτιμήσεων, ενώ το καλό στήθος - αντικείμενο

ιδιώδες - χρησιμεύει σαν βάση για το ι δ ε ώ δ ε ς του Εγώ, εξίσου

εξαναγκαστικό, που εγκαθιστά την εικόνα μιας υποδειγματικής, για πάντα

απραγματοποίητης τελειότητας.

Το πρώτο αντικείμενο, που γνωρίζει το παιδί είναι η μητέρα."Όταν

λέμε ότι το παιδί αναγνωρίζει τη μητέρα του σαν όλο, αντιπαραθέτουμε

αυτή τη σχέση στις σχέσεις με το επιμέρους αντικείμενο ή με το διαχω­

ρισμένο αντικείμενο' το βρέφος έρχεται σε σχέση ολοένα και πιο στενή,

όχι μονάχα με το στήθος, τα χέρια, το πρόσωπο, τα μάτια της μητέρας σαν

ξεχωριστά (επί μέρους) αντικείμενα, αλλά μ'αυτήν την ίδια τη μητέρα,

σαν συνολική ύπαρξη, που μπορεί να είναι καλή ή κακή, παρούσα, ή απού­

σα, αγαπημένη ή μισητή. Αρχίζει να βλέπει ότι οι καλές ή κακές εμπειρίες

του δεν προέρχονται από καλό ή κακό στήθος, από μια καλή ή κακή μητέρα,

αλλά από μια, την ίδια πάντα μητέρα, που μπορεί να είναι η πηγή τόσο 1

του καλού, όσο και του κακού" . Όταν μέσα σε ευνοϊκές συνθήκες, το

παιδί αντιπαραβάλλει τις καταστρεπτικές του ορμές με την πραγματικότη­

τα που αντιπροσωπεύει η μητέρα του-την επανεμφάνιση της ύστερα από μια

απουσία, τη μονιμότητα της αφοσίωσης της και τη σταθερότητα της αγάπης

της - προοδευτικά αποβάλλει την πίστη του στην παντοδυναμία του και μα­

θαίνει να αξιολογεί καλύτερα τα όρια της δύναμης του, της αγάπης και

του μίσους του. Και όταν η μητέρα απαρτισθεί σαν ένα συνολικό αντικείμε­

νο, το παιδί αναγνωρίζει τότε την ύπαρξη σχέσεων ανάμεσα σ'αυτήν και τον

πατέρα. Οι σχέσεις των γονέων (αρχέτυπη σκηνή) φαντασματοποιούνται και

1. Βλέπε : Hanna SEGAL, Introduction to the work of Melanie KLEIN,

1964·. Παραθέτε υ ο V.SMIRNOFF, Η ψυχανάλυση του παίδυού, ό.π. σελ.

121.

- 95 -

ξυπνούν στο παιδί έντονα αισθήματα ζηλοτυπίας, επειδή αυτό μένει απο-1

κλεισμένο απ'αυτές .

Η εικόνα της καλής μάνας ή του καλού στήθους ως μερικού αντικει­

μένου βρίσκεται σε άμεση σχέση με την καλή φύση μέσα στο έργο του Βε-

νέζη. 0 R. BAKTHES γράφει ότι ο ποιητής σε όλη την καλλιτεχνική του

δημιουργία παίζει με το στήθος της μάνας. Η εικόνα της καλής μάνας

(εικόνα απωθημένη στο ασυνείδητο) τροφοδοτεί την εικόνα της καλής φύσης,

κατά το FREMD. Πιο συγκεκριμένα τρέφει την καλή ματιά απέναντι στη φύ­

ση και το περιβάλλον (το χώρο) μέσα στον οποίο ζουν και συμπεριφέρονται

οι ήρωες. Οι απόψεις του FREUD, και της K L E I N είναι καίριας σημασίας,

κατά τη γνώμη μας, και αποτελούν τους ασφαλέστερους δείκτες για να ερμη­

νευτεί, κατά περίπτωση, η παρουσία της καλής ή της κακής φύσης μέσα 2

στην καλλιτεχνική και όχι μόνο λογοτεχνική δημιουργία .

Το θέμα της σχέσης της φύσης με τη γραφή του Βενέζη είναι πολύπλο­

κο, αλλά, κατά τη γνώμη μας, δεν αντιμετωπίστηκε ως πρωταρχικό δομικό

στοιχείο του έργου του Βενέζη από την ελληνική κριτική. Προκρίνουμε την

ανάγκη εδώ μιας σύντομης περιδιάβασης σε μερικά από όσα ειπώθηκαν για

το θέμα αυτό της ζεύξης ήρωα - φύσης στη γραφή του Βενέζη από την εντό­

πια κριτική: 0 κριτικός και ποιητής Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος γράφει:"0 Βενέ-

ζης αγαπούσε τη φύση με πάθος, ένιωθε την ομορφιά του τόπου του και την

ομορφιά των άλλων τόπων που είχε την ευκαιρία να γνωρίσει. Η σχέση του

Βενέζη με τη φύση και με το φυσικό φαινόμενο ήταν μια στάση αέναης προ­

σευχής, μια ταύτιση του εσωτερικού κόσμου με τον κόσμο των αντικειμένων.

Ήταν πάντα σε μυστική επικοινωνία με την πέτρα και το νερό του τόπου

του. Οι πρόγονοι του οι Αϊβαλιώτεςείχαν φυτέψει μέσα του τη λαχτάρα

και την αγωνία της θάλασσας. Αγαπούσε τα μεγάλα δένδρα. Ολόκληρο το έργο

1. Βλέπε : Victor SMIRNOFF, Η ψυχανάλυση του παυδι,ού, μετάφραση Π.

Παναγυώτου, εκδόσευς Γκοβόστη, σελ. 117 -127.Βλέπε επύσης Ζαν

Μυσέλ Παλμιέ, Λακάν, μετάφραση Κωστή Παπαγυώργη, εκδόσεις Νεφέλη,

Αθήνα 1983, σελ. 35-47.

2. Ο FREUD π.χ. εξετάζει μέσα απ'αυτό το πρύσμα την παρουσία της φύ­

σης στο έργο του Λεονάρδου Ντα Βί,ντσο". Βλέπε S.FREUD, Μυα παυδυκή

ανάμνηση του Λεονάρντο Ντα Βύντσι, μετάφρ. Αγγελυκη Μανουσάχη, εκδ.

Ερατώ, Αθήνα 1983.

- 96 -

είναι σαν γραμμένο ατα ριζοβούνια κι ανάμεσα σε αρχαίους ανίκητους

κορμούς. Και υπογραμμίζει: "Η μυστική επικοινωνία και ανταπόκριση

με τον κόσμο ολάκερο είναι ένα από τα σημαντικά μυστικά της γοητείας

του Βενέζη" .

Άλλος κριτικός, ο Αιμ. Χουρμούζιος, παρατηρεί:"Γενικότερα η

φυσιολατρεία στην πεζογραφία - φαντάζομαι και στη ζωή - του Βενέζη

κρατεί μεγάλο χώρο. Όμως η θάλασσα ειδικότερα είναι σ*εκείνον έρωτας,

μνήμη και μύθος. Η θάλασσα του Αιγαίου και ιδιαίτερα αυτή που φιλεί

την αιολική γη και το νησί που έγινε ο δεύτερος πόλος έλξεως του ονεί­

ρου και του νόστου, είναι το στοιχείο που δίνει τον αρρενωπό χαρακτήρα

στη θηλυκή φύση της πεζογραφίας του Βενέζη. (....) Δεν είναι μόνο μια

ευαισθησία απέναντι του τοπίου, απέναντι της φυσικής ομορφιάς. Είναι

ο έρωτας ενός ανθρώπου που παθαίνεται με όχι γεμίζει αυτή την ιδανική

πολιτεία. Έντομα, δέντρα, ποτάμια, βράχοι, βουνά, κάμποι που απλώνον­

ται, κορυφές που αγγίζουν τον ουρανό, θάλασσες που ριγούν κάτω απ'τ'

ασημένιο χάδι του φεγγαριού, θάλασσες που θυμώνουν, θάλασσες που ερω­

τεύονται και πουλιά, πουλιά της στεριάς και του πελάγου - όλα αυτά εί­

ναι ένας ολόκληρος κόσμος που μέσα στην πεζογραφία του Βενέζη διεκδικεί

κάποτε περισσότερο χώρο και από τους ανθρώπους* και υπογραμμίζει: "0

συγγραφέας κατορθώνει να δημιουργεί ένα ομόχρωμο κλίμα για όλα τα πράγμα-

τα, έμψυχα και άψυχα .

Και ο Μ.Γ. Μερακλής παρατηρεί: "Η φύση και το όνειρο είναι δύο μυ-

θοποιητικές δυνάμεις στην πεζογραφία του Βενέζη, που ζητά πάντα να συ­

ζεύξει τον κόσμο με τη μαγεία, την ιστορία με το παραμύθι, από το ο­

ποίο χρησιμοποιεί εμφανέστατα και μερικά τεχνικά γνωρίσματα προπάντων

το λόγο των πραγμάτων: μιλούν τα κύματα, τα βουνά και το χώμα, τα δέντρα,

τα ζώα τα ήμερα και τα άγρια, - ως τα ταπεινά σκουληκάκια -, τα άστρα, 3

οι κολόνες του αλατιού στις αλυκές, τα τείχη" . Ταυτόσημη σχεδόν με την

1. Βλέπε: Ι.Μ.Παναγοωτόπουλου: "Τα πρόσωπα καυ τα κεύμενα" Β, "Ανήσυχα

χρόνοα" β'έκδοση, ou εκδόσει,ς των φύλων, Αθήνα 1980, σελ. 64-65.

2. Βλέπε: Αυμ.Χουρμούζυου: "Η Πεζογραφύα του Βενέζη",Τετράδυα Ευθύνης,

6, 1978 Αθήνα, σελ.84.

3. Βλέπε: Μ.Γ.Μερακλή: "Η τρυλογΰα του Βενέζη". Τετράδυα "Ευθύνης" 6,

σελ. .42.

- 97 -

κριτική του Αιμ.Χουρμούζιου είναι η διαπίστωση του Α.Σαχήνη: "Δεν

είναι τόσο τα πρόσωπα που έχουν σημασία και σχηματίζουν τον κυρίαρχο

τόνο στην "Αιολική Γη", όσο ο τόπος. Ανάμεσα τους δεν υπάρχουν παρά

οι δεσμοί της γης και της συγγένειας και σχεδόν καμμιά άλλη μυθιστορη­

ματική σχέση εκτός από τους ασύνειδους έρωτες του Πέτρου προς τη

Ντόρις και της Άρτεμης προς τον κυνηγό. Δεν είναι τόσο τα παιδιά, η

ανάπτυξη και οι ανησυχίες της εφηβίας, εκείνο που προέχει περισσότερο

και που υπογραμμίζει ο συγγραφέας στην "Αιολική Γη", όσο η πατρογονι­

κή γη, το χώμα των προγόνων και οι αδιάρρηκτοι δεσμοί μας μ'αυτό. Κά-

ποτε-κάποτε η παιδική, ηλικία και η γη της Αιολίδας βρίσκουν τρόπο να

συνδυασθούν και να προβληθούν παράλληλα σ'ένα επίπεδο ίδιου ύψους,

ωστόσο η γη κατόπι επικρατεί , τα παιδιά ξεχνιούνται κάπως, ενώ η πε-

ριπέτεια που συνδέεται με την αιολική γη συνεχίζεται" .Το χώμα, το

κύμα, την παρουσία του Αιγαίου, την πνοή της φύσης, το φωτόχαρο διο­

νυσιασμό, το χυμό υγείας που αναβλύζει από τις φλέβες της γης και με­

ταγγίζεται στο αίμα του Βενέζη υπογραμμίζουν και οι άλλοι κριτικοί

της νεοελληνικής λογοτεχνίας μας (Άγγελος Τερζάκης, Αντρέας Καραντώ-2

νης, Γιάννης Χατζίνης, Πέτρος Χάρης,Τ.Παπατσώνης, Γ.Βαλέτας κ.ά.) .

Μέσα στο ίδιο κλίμα αναπνέει και ο έξοχος πρόλογος του'Αγγέλου Σικε­

λιανού στην "Αιολική Γη": "Μια γλυκεία γαλήνια ζέστη χύνεται άξαφνα

απ'τα φύλλα του, όχι πια φύλλα βιβλίου, μα φύλλα δέντρου, δέντρου

νεότατου και δέντρου προαιώνιου, που με τυλίγει με το σάλεμά του, που

θροεί ολοένα σιγανότατα στ'αυτιά μου, που επικοινωνεί με το αίμα μου,

το νου μου, την καρδιά μου και με τη σειρά του με βοηθάει να κοινωνώ

ξανά σε κάποια νέα μου πλατιά επικοινωνία με τον κόσμο όλο: με τη θάλασ­

σα, με τα βουνά, με τα χωράφια, με τα ζώα, με τις ψυχές.Ένας βαθύς,

ένας γαλήνιος αυτοματισμός προωθεί το διάβασμα μου - αυτή η ίδια προ-

1. Βλέπε: Αποστόλου Σαχίνη: "Η σύγχρονη πεζογραφία μας "θεσσαλονίκη

1976, σελ. 39

2. Βλέπε: Marrio VITTI.: Η Γενιά του τρυάντα, ,Β'έκδοση, εκδόσεις Ερμής.,

Αθήνα 1982, σελ. 207.

- 98 -

απάθεια με την οποία κυλάει η λύμφη στο φυτό, ιί δημιουργείται η συμπα­

θητική ανταπόκριση ανάμεσα απ'τις ρίζες ενός δέντρου και από κάποιες

μακρινές πηγές, ανάμεσα μιας πεταλούδας κι ενός κάμπου λουλουδιών, και

μου ζει απροσδόκητα έναν τόπο κι ένα μέσο μιας γλυκύτερης και πιο ήρε­

μης συνολικής, και του κορμιού και της ψυχής μου, αναπνοής. Είναι η

γλυκεία Ιωνική ατμόσφαιρα, είναι η κρυφή χαμένη θαλπωρή της μυατικής

του κόσμου σάρκας, που απροσδόκητα ξανάρχεται και πάλι σ'επαφή μητριαρ-

χική μαζί μου, είναι η αγνή Ιωνική πνοή του ξεχασμένου και νοσταλγημέ-

νου πολιτισμού. Εδώ δεν κυριαρχεί ένας τόνος, σερνικός ή θηλυκός, εδώ

ηχούν αράδα όλες οι φωνές του κόσμου Εδώ είναι η ίδια η σάρκα και 1

το πνεύμα της Ιωνίας" . ι

Η όψη της φύσης που διαρκώς αλλάζει, οι ποικίλοι χρωματισμοί της,

οι άγριοι θυμοί της και η θαυμαστή γαλήνη της, η θάλασσα, οι κάμποι, τα .

3ουνά, τα ζώα, οι άνθρωποι αγκαλιασμένα όλα, βρήκαν την έκφραση στο

έργο του Βενέζη.

Στην οργανική σχέση του Βενέζη με τη φύση αποδίδει τη βαθειά λυρι­

κή ευαισθησία, που χαρακτηρίζει το έργο του Βενέζη, ο Παναγιώτης Κανελ-

2 3

λόπουλος. , ενώ ο Σπύρος Μελάς , όταν προσφωνούσε το Βενέζη στην τελετή

της εισόδου του στην Ακαδημία, του έλεγε ότι "ο Πανάρχαιος Παν με την

οξύλαλη μουσική της σύριγγας του, πλανιέται στις περιγραφές του και ότι

οι άνθρωποι του Βενέζη είναι δημιουργήματα διονυσιακά παρά επικές συλλή­

ψεις, περισσότερο μουσικές παρά πλαστικές μορφές".

Μιλώντας για την "Αιολική Γη" η Σίτσα Καραϊσκάκη, γράφει: "Το βιβλίο

τούτο - η Αιολική Γη - είναι μια απαλή φωνή της Ρέας της Αιολίδας που

αφουγκράστηκε ο συγγραφέας, βάζοντας το παιδικό του αυτί κάτω στο ζωντανό

χώμα σαν πάνω σε μια ζεστή σάρκα, κι άκουσε τους παλμούς της και τους έκλει­

σε μέσα σ'αυτό το βιβλίο (...). Εκεί μέσα στέκει κυρίαρχο στοιχείο η θεά

1. Βλέπε: Α.Συκελυαυού: Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση της "Αι,ολι,κής Γης"

του Ηλί,α Βενέζη, σελ. 9 - 1 2 .

2. Βλέπε: Παν.Κανελλόπουλου: Η Αυολυκή Γη του Βενέζη,"Αυολυκά Γράμματα",

Β, τεύχος 12, Νοέμβρης-Δεκέμβρης, 1972, σελ. 500.

3 . Βλέπε: Σ.Μελά. "Καρδιά Τερασκόπος", "Αυολυκά Γράμματα", Β τεύχος 12,

Νοέμβρης-Δεκέμβρης , 1972, σελ. W9-500.

- 99 -

Ρέα, η Vaia, η Δήμητρα που ο συγγραφέας τις ανέβασε στο θρόνο KL.

έβαλε γύρω τους σαν κεντίδια και στολίδια τα ζώντα όντα να τις προ­

σκυνούν και να τις λατρεύουν Εκεί κινούνται τα κιμιντένια, κου­

βεντιάζει το δάσος, καυγαδίζουν οι άνεμοι, αλληλοχτυπιούνται τα σύν­

νεφα, μουγγρίζουν τα ποτάμια, δέρνονται τα δρυ και τα πλατάνια εκμη-1

δενίζοντας του ανθρώπου την οδύνη και τον π ό ν ο .

Το βιωμένο δεσμό του Βενέζη με τη γη, με το γενέθλιο χώρο, επιση­

μαίνει και η Λιλή Ιακωβίδη: "0 Ηλίας Βενέζης", γράφει "γέννημα του με­

σογειακού ήλιου και της αιολικής γης κατακτήθηκε πολύ νωρίς από το όρα­

μα του τόπου του. Η εικόνα της γης τον άγγιξε κατάβαθα! Ανασαίνοντας

την πνοή της δόθηκε σ'αυτήν. Αναζητώντας τις φανερές και αφανέρωτες ο-2

μορφιές της δέθηκε μαζί της" .

Την αρμονία ανάμεσα στον άνθρωπο και τη γη χαίρεται στην "Αιολική

Γη" και στη "Γαλήνη" ο Χατζίνης, "μια αρμονία που διέπεται από νόμους

μυστικούς που γίνονται φορείς μιας απέραντης λυρικής τρυφερότητας. Έ­

χουμε ένα "ψυχικό τοπίο" που μας προσφέρεται σαν καθρέπτης του κόσμου

και γι'αυτό εδώ είναι έκδηλη η ανάγκη της καρδιάς να προβάλει το δικό

της συνθετικό τόνο" . Αυτός είναι ο λόγος που το γράψιμο του ξεσπά

σαν κραδασμός μιας λυρικής ψυχής", τονίζει ο Ξενόπουλος, "και μοιάζει

περισσότερο με μίλημα με γράψιμο είναι ένας αφηγητής που τραγου-4

δά, ένας ποιητής που αφηγείται" .

"Χίλιες φωνές μιλούν μέσα απ'το βιβλίο αυτό" γράφει ο Τ.Χατζηανα-

γνώστου," χίλιες λαλιές ανθρώπων, πουλιών, βουνών, ζωντανών. Όλα έχουν

κι από ένα πρόσωπο, ξέρουν να κουβεντιάζουν μαζί σου, σου γίνονται οι-

1. Βλέπε: .Σύτσα Καρα'ύσκάκη, Ο Βενέζης καυ η Αι,ολι,κή Γη, Αι,ολυκά Γράμμα­

τα, χρόνος Β, Νοέμβρης-Δεκέμβρης. 1972, τεύχος 12, σελ. 534-540.

2. Βλέπε: Λυλή Ιακωβύδη, Βενέζ,ης - Καστανάκης, Δοκί,μυα ζωής καυ τέχνης

Αθήνα 1979, σελ. 72.

3. Βλέπε: Γυάννη Χατζύνη, Προτυμησευς, Ελληνι,κά κείμενα, εκδόσευς

Φέξη, Αθήνα 1963, σελ. 241-242.

4. Βλέπε: Γρηγ .Ξενόπουλου, Η Γαλήνη του Ηλί,α Βενέζη, τετράδυα Ευθύνης,

ό.π. σελ. 78.

- 100 -

κείες, σε συντροφεύουν. Διαβάζεις και/γίνεσαι άξαφνα κι εσύ παιδί,

και τρέχεις κάτω απ'τα κιμιντένια και καβαλικεύεις άλογα και συνα-

παντάς κοντραμπατζήδες και μιλάς με τις νυφίτσες, με τα νερά, με

τ'ανθισμένα δέντρα. Γίνεσαι κι εσύ ένα με τη φύση που ανασαίνει τό-

σο πλούσια γύρω μας. Όλο το βιβλίο είναι ένα όραμα απίθανο" . Και

ο Τάσος Αθανασιάδης εξετάζοντας το θέμα της σχέσης της φύσης με τη

γραφή του Βενέζη γράφει: "Η φύση στην πρώτη περίοδο της πεζογραφίας

του Βενέζη , παρουσιάζεται πάντοτε σχεδόν ανελέητη κι αδιάφορη, όταν

δεν είναι εχθρική. Η φύση και ο άνθρωπος δίνονται σαν αντίμαχοι,

ακραίοι πόλοι, που δε θα συνδιαλλαγούν ποτέ, ενώ η ζωή περνά ανάμεσα

τους, φιλική ή εχθρική, πάντα όμως, σε μιαν αιώνια νεότητα. Κατατρεγμέ­

νος απ'το ριζικό του ο Μανώλης Λέκας και ο μικρός Ηλίας με τους συντρό­

φους του της σκλαβιάς, δεν προφταίνουν, δεν έχουν την πολυτελή άνεση

της ελάχιστης στιγμής για ν'ατενίσουν κάτω έξω απ'τον κύκλο του μαρτυ­

ρίου τους. Κι αν, για μια στιγμή, το κατορθώσουν, θα εκφράσουν το σαρκα­

σμό ή την πικρία τους για την εφήμερη ύπαρξη τους μπροστά στην υψηλή

αστοργία της αιωνιότητας, που λέγεται φύση. Κάθε στοιχείο του εξωτερι­

κού κόσμο,υ, που δε συνεισφέρει, έστω και κάτι ελάχιστο, για ν'απαλύνει

τον πόνο τους, είναι εχθρικό ή αδιάφορο για τους ανθρώπους του Βενέζη,

ενώ η ατέλειωτη πορεία εξακολουθεί.

Όταν ξαναγύρισε, όμως, ο Βενέζης στον εαυτό του, δοκιμάζοντας

ν'αναβαφτίσει μέσα στην ψυχή του κάθε απτή μορφή, τότε ανακάλυψε και

την πραγματική σημασία της φύσης. Έτσι, βρήκε παρηγοριά κάτω απ'τη

μυριόμορφη σκέπη μιας μητέρας, που με την ίδια μεγαλοφυή επινόηση

γίνεται μήτρα και τάφος, γονιμοποιώντας μέσα στα σπλάχνα της το εφήμε­

ρο ως την απώτατη προέκταση του - την αιωνιότητα Παρήγορη και

στοργική, η φύση περνά ανάμεσα απ'τους ανθρώπους της "Γαλήνης" - κα­

θώς αγωνίζονται για τις πρώτες ρίζες, αποδρούν πάνω στα φτερά της ερω­

τικής στιγμής ή κυνηγούνε χίμαιρες. Έτσι οραματίζονται και κυνηγούν

πλάι στη μητέρα Φύση οι άνθρωποι των διηγημάτων του "Αιγαίου". Και έτσι

1. Βλέπε: Τ.Χατζηαναγνώστου, Ο Βενέζης. της Εφταλούς, Άυολι,κά Γράμμα­

τα, ό.π., σελ. 495-498.

- 101 -

οδοιπορούνε όλοι στην "Αιολική Γη", σαν το παιδί που ασώτεψε κάποτε

και τώρα γυρίζει στην ασφαλή σκέπη της Φύσης για να βρει προστασία,

να παρηγορηθεί και να δημιουργήσει. Στην "Αιολική Γη" περισσότερο

από όλα τα άλλα έργα του Βενέζη, μας δίνεται το κλειδί του μυστικού

που τον έφερε δακρύβρεχτο ως την αγκαλιά της Φύσης. Ανάμεσα στην ορ­

γιώδη προσωποποίηση των φυσικών στοιχείων, άλλοτε βλέπουμε τους ανθρώ­

πους, λυτρωμένους από κάθε ματαιόδοξο κομπασμό, να πορεύονται γεμάτοι

δέος μπροστά στη μυστική αλληλεγγύη των πιο ταπεινών όντων, άλλοτε πά­

λι λευτερωμένους απ'το σαράκι της μοναξιάς - πάντα σε μια νηφάλια

ισορρόπηση του ψυχικού και υλικού κόσμου τους, που εκφράζεται μ'ένα

σοφό ισοζύγιασμα του λυρικού και του επικού στοιχείου. Φύση και άνθρω­

πος βρίσκονται σε εγάρδια συζυγία - η Φύση διδάσκοντας τη γαλήνια εγκαρ-

τέρηση μπρος στο μοιραίο, ο άνθρωπος προσφέροντας την ύλη που θα πάρει

μορφή, ωσότου φτάσει στην απόλυτη ταύτιση, στην αναχώνευση, που είναι

ο τάφος και μαζί το λίκνο για μια νέα βιολογική διαδρομή. Γιατί οι

άνθρωποι του Βενέζη "δεν πεθαίνουν, τους παίρνει η γη ". Τους αγκα­

λιάζουν η αδελφή βροχή, ο αδελφός βοριάς, τ'αδέλφια κύματα κι οι ρίζες

κι οι πέτρες κι οι φυλλωσιές, για να τους μεταφέρουν στο ορυκτό βασί­

λειο"1.

Η αντιμετώπιση που έχει γίνει ως τώρα σ'αυτό το θέμα, κατά τη

γνώμη μας, είναι εξωτερική και επιδερμική. Αντιμετωπίζεται δηλαδή αυ­

τός ο δεσμός της γραφής του Βενέζη με τη φύση και η αλληλοδιαπλοκή τους,

μέσα από το πρίσμα μιας φυσιολατρικής λαιμαργίας που είναι συχνά ιδίωμα

του λυρικού λόγου. Επαναλαμβάνει δηλαδή,πάντα κατά τη γνώμη μας, η νεοελ­

ληνική κριτική το αμάρτημα που διέπραξε αντικρύζοντας το ίδιο θέμα στη

λυρική δημιουργία του Οδυσσέα Ελύτη.

Εμείς δεν είναι δυνατόν να δεχθούμε ότι η φύση στο έργο του Βενέ­

ζη αλλά και γενικότερα μέσα στη λειτουργία του λόγου παίζει ρόλο πλαι­

σίου ή σκηνικού. Η φύση π.χ. στη γραφή του Παπαδιαμάντη αποτελεί αυτούσια

1. Βλέπε: Τάσου Αθανασυάδη, Αναγνωρύσεος., Δοκύμυα, δεύτερη έκδοση,

Κολλάρος, Αθήνα 1974·, σελ. 302.

- 102 -

πρόσχωση της πυρετικής ιδιοσυγκρασίας του και αvτικατoπτpCζει την

απωθημένη ερωτική ενόρμηση, καθώς και την αμφιθυμία της διαλεκτι­

κής της φανέρωσης. (Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι ένας ποιητής,

ο Οδυσσέας Ελύτης, είδε αυτή τη διάσταση της γραφής του Παπαδιαμάντη,

εκεί που η κριτική, στο σύνολο της, δεν έχει υπερβεί τα όρια μιας σκη­

νοθετικής ή ηθογραφικής φαινομενολογίας).

0 ίδιος ο δημιουργός, ο Βενέζης, οδηγημένος φυσικά από τις δικές

του ασυνείδητες ώσεις δυσκολεύει τον κριτικό και τον αποπροσανατολίζει.

(Ας μη ξεχνάμε ότι η γραφή όπως και η φύση, σύμφωνα με όσα μας παραδί­

νουν οι προσωκρατικοί, αγαπούν κι επιδιώκουν το κρυπτό, με άλλα λόγια

παρέχουν προς τα έξω αμφίγνωμα σήματα για αποκρυπτογράφηση, δίνουν δη­

λαδή αναφορά στο άλλο Εγώ του δημιουργού (το ασυνείδητο του) παγιδεύον­

τας ή αφήνοντας μέσα στην αχλύ το Εγώ του, καθώς και το Εγώ του αναγνώ­

στη).

Κάτω απ'αυτά τα βουλήματα και το επιθυμητικό του ασυνειδήτου

(του ήρωα και κατά προέκταση του δημιουργού) η δημιουργία του Ηλία Βε-

νέζη εμπλέκει και παρασύρει τον αναγνώστη σε επίπεδες ερμηνείες λόγω

των φαινομενικών αντιφάσεων που παρουσιάζει σ'αυτό το θέμα της διαπλο­

κής ανθρώπου (ήρωα) και φύσης.

Εξηγούμαστε: Στο "Νούμερο 31328" του Βενέζη η φύση διστάζει να

αναμιχθεί με έντονη παρουσία στη γραφή του δημιουργού ή είναι θεατής

ή παρατίθεται: δεν έχουμε δηλαδή μια αλληλοδιείσδυση ή πιο σωστά μια

αλληλοπεριχώρηση (όπως συμβαίνει π.χ. στη γραφή του Παπαδιαμάντη ή 1

των Μυστικών της Ορθοδοξίας, καθώς και στο Σολωμό - η αναφορά μας εί­

ναι καθαρά ενδεικτική και υποστηρικτική) - και όπου έχουμε κράση γρα­

φής και Φύσης. Η άποψη μας είναι πως η μείξη αυτή δεν είναι αποτέλεσμα

μιας μετουσιωμένης, μέσα από αθέατες συνουσίες, ένωσης, αλλά έχει πε­

ρισσότερο χαρακτήρα εικονικό, σε ορισμένη τουλάχιστον έκταση.

1. Βλέπε : Ε.Καψωμένου: "Η σχέση ανθρώπου - φύσης στο Σολωμό, Χανυά

1979.

- 103 -

Ας γίνουμε δηλωτικότεροι σ'αυτό το σημείο, που πιστεύουμε ότι

είναι από τα πιο σκοτεινά και δύσκολα μέσα στη δημιουργία του Βενέζη:

Ενώ π.χ. στο Σολωμό η έξαρση της φύσης επιτείνει την εσωτερική σύγκρου­

ση (έχουμε την πάλη ανάμεσα στα δύο κυρίαρχα ένστικτα, της ζωής και του

θανάτου), στην περίπτωση του Βενέζη η αντίθεση έρωτα και θανάτου ουσια­

στικά αποτελεί μια ζεύξη και αρμονία, μέσα πάντοτε από την Ηρακλείτεια

έννοια της λέξης. Υποψιαζόμαστε δηλαδή ότι αυτή η συνομολογία αυχμηρού

τοπίου στο "Νούμερο 31328" του Βενέζη με τη βιαιότητα της περιπέτειας

δεν αποτελεί έκφραση ανάγκης της εσωτερικής οικονομίας της γραφής και

ότι οι παρεμβάσεις της Φύσης είναι πιο πολύ αποτέλεσμα ηθελημένο: "Τώ­

ρα με το καλοκαίρι τα σύννεφα αραίωσαν στην κορυφή του Σίπυλου. 0 σκο­

τεινός όγκος πήρε κάτι πιο ήρεμο, έχασε το δικαστικό του ύφος. Και οι

άνθρωποι, οι κύριοί μας. Όσοι από μας δουλεύουν τώρα στους χωριάτες,

εννενήντα στο εκατό δε γυρίζουν τα βράδια με αδειανά χέρια στο στρατό­

πεδο. Φέρνουν σταφίδες, ψωμί, καπνό, τίποτα παλιόγροσια. Είναι ο αψίς

ήλιος της Ανατολής που σιγά - σιγά, όσο ο πόλεμος ξεμακραίνει, αρχί­

ζει υπομονετικά να τυλίγει τους ανθρώπους της. Τέτοιος ήλιος δεν βγαί­

νει πουθενά αλλού - τους μελώνει., τους τιθασεύει, είναι σαν τα μάτια

του φιδιού που κοιτάζει-κοιτάζει το πουλί, το ναρκώνει, ώσπου να πέσει.

Πέφτουν οι άνθρωποι- χωρίς ν'αντιδρούν, χωρίς να πονηρεύονται, χωρίς 1

να μισούν" . Προχωρώντας όμως στη μετέπειτα δημιουργία του Βενέζη "Γα­

λήνη" κι "Αιολική Γη" η Φύση, πάντα κατά τη γνώμη μας, γίνεται αδιαχώρι­

στο και συνεχώς συναπτό με την ενιαία συμπεριφορά της γραφής στοιχείο.

Υπάρχει δηλαδή μια συνήχηση, ένας ειρμός, που παραπάνω τον ονομάσαμε

ενιαία συμπεριφορά (Elan GLOBAL) ανάμεσα στα επιμέρους στοιχεία της γρα­

φής. Προπομποί πάντως αυτής της εσωτερικής ζεύξης γραφής και Φύσης συναν­

τώνται και σε πολλά αποσπάσματα του "Νούμερου 31328" στα οποία φαίνεται

καθαρά ότι ο εξωτερικός και κυρίως ο εσωτερικός (κειμενικός) χώρος εί­

ναι απαύγασμα της περιπέτειας (όπως εννοούμε τη λέξη μέσα στην οικονομία

1. Βλέπε: Ηλύα Βενέζη, Το Νούμερο 31328, ό.π., σελ. 202

- 1.04 -

της αρχαίας τραγωδίας).

"- Δε λέω τις μεγάλες ρίζες: είπε η μητέρα, προσέχοντας που πή­

γαινε η ματιά του. Εκείνες τις άλλες, τις μικρές, που μείνανε στο χώ­

μα αυτές κοίτα:

Κι ενώ παρατηρούσα, μου εξήγησε πως στις μικρές εκείνες ρίζες,

και στο χώμα που είναι εκεί, βρίσκεται το λίκνο της νέας καρυδιάς

που θα" 'ρθει. Αύριο ή μεθαύριο θα βάλουμε εκεί, μες στο λάκκο δύο κα­

ρύδια απ'τον καρπό του δέντρου που μας έφυγε και θα τα σκεπάσουμε με

το χώμα. Οι μικρές ρίζες θ'αγκαλιάσουν αλαφρά τους καρπούς, θα τους

προστατέψουν ώσπου να φυτρώσουν και να βγουν πάνω από την επιφάνεια της

γης στον ήλιο. Έτσι θα μας έρθει νέα καρυδιά στον τόπο αυτής που έφυγε.

Μα όχι, δε θα'ναι άλλη καρυδιά.θά'ναι η ίδια που θα ξαναγυρίσει στον

κόσμο δροσερή σα νέο κορίτσι, να κάνει φύλλα και ίσκιο, να σκεπάσει,

να σκεπάσει πάλι εμάς και τα παιδιά που θά'ρθουν έπειτα από εμάς.

Αυτά λέγοντας η μητέρα, εγώ κατάλαβα πως εκεί, στις μικρές ρίζες

που μένανε στο χώμα ήταν η ψυχή του δέντρου που μας έφυγε. Αυτό πολύ ι

λιγόστεψε τη λύπη μου" .

Έχουμε τη μέλεγχολία του ήρωα και. την ονειροπόληση. Το τέρμα

της ζωής του δέντρου νίνεται ένα ουσιαστικό ψυχολογικό σύμβολο. "Το

δέντρο", λέει ο Γιουγκ, "είναι πριν απ'όλα μητρικό σύμβολο" Η καρυ­

διά ξυπνάει στον ήρωα ένα είδος οντολογικής ανταπόκρισης που τον κά­

νει να πιστεύει ότι η ζωή πηγάζει από την ύπαρξη, ότι οι μικρές.ρίζες

πρέπει να εκφράζουν την ψυχή του δέντρου. Γιατί η ύπαρξη είναι πρώτα

απ'όλα ένα ξύπνημα* ξυπνάει με τη συνειδητοποίηση μιας ασυνήθιστης

και αποκλειστικής εντύπωσης. Η ψυχή, η σκέψη, το σώμα, πώς μπερδεύον­

ται όλα αυτά;"Το Εγώ είναι πίσω από τη συνείδηση", είπε ο FREUD. Εκεί

στον "άλλο τόπο", στο Εγώ της επιθυμίας, και του πάθους, βρίσκεται η αφε-

1. Βλέπε: Ηλία Βενέζη, "Αιολική Γη" ό.π., σελ. 65.

2. Βλέπε: C.JUHG, Metamorphoses et symbobes de la libido, σελ. 205.

Παραθέτευ ο G.BACHELARD, Το νερό Μαυ τα όνειρα, δοκύμι,ο πάνω στη

φαντασύα της ύλης, μετ.Ε.Τσούτη, εκδ.Χατζηνιχολή, Αθήνα 1985.

105

τηρία του υποκειμένου. Η αναγνώριση του είναι η αλήθεια του . Πίσω

λοιπόν από το περιστατικό του θανάτου της καρυδιάς υπάρχουν ίχνη μιας

ανυπόκριτης ονειροπόλησης. Η γη από τα σπλάχνα της θα στείλει τη ζε­

στή ψυχή, την αναγεννητική που θα συνεχίσει τη ζωή. Γι'αυτό "δε θα'ναι

άλλη καρυδιά θα'ναι η ίδια που θα ξαναγυρίσει "'. Η ζεστασιά που

χαρίζει το χώμα, καθώς σκεπάζει τους δύο καρπούς, αλλά και κάθε περί­

βλημα είναι μητρότητα. Η γη είναι η αγαπημένη μάνα όλων μας. Η νεκρή

καρυδιά αποδίδεται ξανά στη μητέρα - Γη για να ξαναγεννηθεί. Γι'αυτό

τη γη τη νιώθουμε χαϊδευτική και συμπονετική, να ζεσταίνει την "εντα­

φιασμένη Ζωή". Η ίδια καρυδιά "θα ξαναγυρίσει στον κόσμο δροσερή σα

νέο κορίτσι να κάνει φύλλα και ίσκιο να σκεπάσει πάλι εμάς και τα παι­

διά που θα 'ρθουν έπειτα από μας".Και δεν αρκεί να μιλήσουμε για ένα

πυκνόφυλλο δέντρο που χαρίζει σκιά και προστατεύει τη μεσημεριάτικη

ανάπαυση. Για έναν ονειροπόλο, μια από τις λειτουργίες του φυτικού κό­

σμου είναι να παράγει σκιά. Κατά συνέπεια αντανακλώντας το πρόσωπο του

ονειροπόλου - πιστού στη "Μοναδική Σκιά" - η νέα καρυδιά θα ξαναδώσει

ζωή σ'όλες τις αναμνήσεις. Κι'όπως ξέρουμε από την ψυχανάλυση ο άνθρωπος

1. Ο FREUD από την "Ερμηνευτυκή των Ονεύρων" μέχρυ το "πέρα από την

αρχή της Απόλαυσης", όπου σημευώνουν :πάλυ την παρουσύα τους ου

νόμου του σημαύνοντος μέσα στο παυγνύδυ της έλλειψης καυ της επυ- .

θυμΰας φωνάζευ ΜΕΣΑ από το ασυνεύδητο."Μυα ουσυώδης παράμετρος της

εμπευρύας υκανοπούησης .εύναυ μυα υδυαύτερη αντύληψη ... που η μνη­

μονική εικόνα της μένευ στο εξής συνδυασμένη με το μνημονυκό ΰχνος

της. δυέγερσης που παράγεται* απ'την ανάγκη. Σαν αποτέλεσμα του

δεσμού που έχευ έτσυ εγκατασταθεί,, την επόμενη φορά που θα προκύ-

ψευ αυτή η ανάγκη, θα αναδυθεί,, αμέσως μυα ψυχυκή ενόρμηση, που θα

επυδυώξευ να ξαναεπενδύσευ. τη μνημονυκή ευκόνα της αντύληψης καυ να

αναστήσευ την ύδυα την αντύληψη, μ'άλλα :λόγυα ν'αποκαταστήσευ την

αρχυκή υκανοπούηση.Μυα τέτουα ενόρμηση .εύναυ αυτό που ονομάζουμε

επυθυμί,α.Η επανεμφάνυση της αντύληψης .εύναυ η εκπλήρωση της επυθυ-

μύας. ... εύναυ η επυθυμύα που γύνεταυ ψευδαύσθηση" (Βλέπε:β. FREUD

"Η ερμηνευτυκή των Ονεύρων". Το απόσπασμα παραθέτευ ο Μάρυος Μαρκύ-

δης , στο Λόγο Περύ Επυθυμύας, ό.π., σελ. 46-47.)

- 106 -

καθρεφτίζεται στο παρελθόν του* κάθε εικόνα είναι γι'αυτόν και μια

ανάμνηση, θυμάται και επιθυμεί την επιστροφή στη μητέρα του. Και ο

"γυρισμός στη Μητέρα" ίσως να σημαίνει τη λύτρωση από τα δεινά, που

χαρίζει η προστασία και το φίλτρο της μάνας. Έτσι, το υποκείμενο

εδώ είναι η εισαγωγή μιας απώλειας στην πραγματικότητα. Αυτό που

λείπει στον Άλλον, είναι αυτό που επιθυμεί, δηλαδή η μάνα του. Στην

'Αιολική Γη" ο ήρωας είναι καθαρά χοΐκός, προέκταση των ορμών της γης.

Αναγκαστικά η τελολογία της γραφής του Βενέζη που ασυνείδητα συγχέει

ή ακριβέστερα συναιρεί τη φύση με τη μάνα, ωθεί στην ωραιοποίηση της

Φύσης. Από άποψη ψυχαναλυτική θα λέγαμε ότι ο ήρωας ανακαλύπτει τα

μνημονικά ίχνη (αρχαϊκή ή πρωτογενής βιωμένη και απωθημένη απόλαυση

που προέρχεται από την επαφή με τη μάνα):

"Σαν ξυπνούσα, έβλεπα από πάνω μου τα μάτια της μητέρας μου να

με περιμένουν.

- Ήταν ωραία αγόρι; με ρωτούσε χαμογελώντας γλυκά.

- Αχ, μητέρα, πάντα είναι, ωραία με τη θάλασσα!

Μια από κείνες τις καλοκαιρινές μέρες, γυρίζοντας με τη μητέρα

μου από το "ταξίδι της θάλασσας στα Κιμιντένια", σταθήκαμε στην κοίτη

ενός μικρού ποτάμιου. Το ποτάμι ήταν γεμάτο καθαρή άμμο, έτρεχε όμως

και λίγο καθαρό νερό.

- Πως τρέχει το νερό, είπα, αφού είναι, καλοκαίρι και τα Κιμιντένια

δεν κατεβάζουνε νερό.

- Έλα! μου λέει η μητέρα, που είχε ζήσει όλα τα παιδικά της χρό­

νια στα Κιμιντένια κι ήξερε τον τόπο καλά. Έλα να δεις!

Περπατήσαμε μες στο ποτάμι, ακολουθώντας το βαθιά στην κοιλάδα,

και τότε βρήκαμε σε μια κουφάλα την πηγή απ'όπου ανάβλυζε το νερό.Έ­

κανε πολλή δροσιά εκεί'μολοντούτο δεν είχε βρύα και πλατάνια, όπως θά

'πρεπε σε τόσο υγρό τόπο.

- Δοκίμασε το νερό, μου λέει η μητέρα μου.

Να δεις τι δροσερό που είναι!

Πήρα με τη χούφτα μου και τόφερα στα χείλη μου. Αλλά μόλις το άγ­

γιξα το άφησα να χυθεί και σκούπισα τη γλώσσα μου.

- 107 -

- Μα αυτό εCvaι θάλασσα! είπα ξαφνιασμένος.

Η μητέρα μου γελούσε με πολλή χαρά. Με πήρε στην αγκαλιά της και

μου είπε:

- Βλέπεις; Η θάλασσα είναι παντού!

Κι όταν έπειτα πήραμε το δρόμο του γυρισμού έγινε σοβαρή και μου

εξήγησε πως όλη η περιοχή κάτω απ'τα Κιμιντένια ήταν κάποτε κακή γη,

επειδή πολύ βαθιά μέσα της ζούσε η θάλασσα, έμπαινε μέσα της η θάλασσα.

Και χρειάστηκε από γενιά σε γενιά ο ασταμάτητος μόχθος των ταπεινών

μου προγόνων για να φύγει το νερό και να γίνουν τα δέντρα και τα κλή-1

ματα" .

Η μέθοδος, με την οποία δουλεύουμε δεν έρχεται απέξω, αλλά καθορί­

ζεται από την ίδια την ποιότητα και το ύφος της γραφής του Βενέζη, μιας

γραφής από τις περισσότερο ερωτικές, μέσα στην ελληνική γραμματολογία.

Δεν γνωρίζουμε θεωρητικά κείμενα του Ηλία Βενέζη για το FREUD και το

Φροϋδισμό, όπως έχουμε π.χ. τέτοια κείμενα δηλωτικότατα από τον Παλαμά, 2

το Σεφέρη, τον Εμπειρίκο, τον Ελύτη, το ,Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο κ.α. . Τόσο

το καλύτερο, βοηθάει δηλαδή περισσότερο την υπόθεση μας, αν ο Βενέζης,

χωρίς ιδιαίτερες θεωρητικές αποσκευές γύρω από την ψυχανάλυση, έφτασε,

χειραγωγημένος από το ίδιο του το ασυνείδητο κι όχι από εξωτερικούς μα­

νιερισμούς στην ταύτιση μάνας και φύσης, με τρόπο που και τα δύο αυτά

κυρίαρχα σημαίνοντα λειτουργούν μέσα σε μια διάσταση ερωτική. Το νερό

π.χ. στο απόσπασμα που παραθέσαμε, όπως. θα το δούμε σε άλλη θέση, με

την παράθεση άλλων οικειότερων κειμένων, λειτουργεί καθαρά ερωτικά (εί­

ναι από τα κύρια σύμβολα στη Φροϋδική θεωρία). Αλλά και όλος ο διάλογος

ανάμεσα στη μάνα και το παιδί, δεν είναι παρά ένα ερωτικό παιγνίδι που

λειτουργεί ελεγχόμενο από τα αρχαϊκά μνημονικά ίχνη της μητρικής απόλαυση

Στο παραπάνω παράθεμα είναι έκτυπη η μητρική στοργή.."Η φύση για

το μεγάλο άνθρωπο", λέει η Μαρία Βοναπάρτη, "είναι μια απέραντα διευρυ­

μένη, αιώνια προταγμένη στο άπειρο μάνα. Ιδίως η θάλασσα είναι για όλους

1. "Αυολοκη Γη", ό.π.,σελ. 28-29.

2. Στην ευσαγωγη υπάρχουν συγ7ίεχρι,νιένες παραπομπές.καυ αναφορές σε;

έργα τους.

- 108 -

τους ανθρώπους ένα από τα μεγαλύτερα, από τα συνεκτικότερα μητρικά ι

σύμβολα" .

Ρωτώντας, λοιπόν με πάθος τα σημεία, όπως μας συμβουλεύει ο

BAKTHES, "σημεία που εκπέμπονται από το έργο Τέχνης από το αγαπημέ-

νο πρόσωπο" , ανακαλύπτουμε ότι συναισθηματικά η Φύση είναι μια προ­

βολή της μάνας. Και ο Βενέζης καταφεύγει στη Φύση σαν σε μητρική αγκα­

λιά.

Αλλά η γη είναι και γονιμοποιός μάνα:

"Η γη αναπαύεται και γονιμοποιεί τσυς σπόρους, κι απ'το μυστι­

κό της έργο έρχεται ένας ελάχιστος θόρυβος που μπορεί να φτάξει μονά­

χα σ'ένα παιδί. Οι ρίζες των δένδρων σαλεύουνε για να χυθούν οι χυμοί

στους κλώνους και στα φύλλα, τα τυφλά σκουλήκια αγωνίζονται έρημα

το μικρό τους αγώνα, ένα ζαρκάδι πέρασε και χάθηκε, άλλο ένα, κυνηγη­

μένο από μεγαλύτερο του αγρίμι, δεν μπόρεσε να περάσει στο δάσος να

γλιτώσει κι ακούγεται η σπαραχτική φωνή του βαθιά, η φωνή του θανάτου. 3

Υστερα όλα ησυχάζουν, κι έρχεται η μεγάλη Σιωπή" .

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από τα πιο ευτυχή σ'όλη τη γραφή του

Βενέζη. Η ενεστωτική παρουσία των ρημάτων, οι λέξεις-σύμβολα: γονιμοποιεί,

σπόρους, μυστικό, σαλεύουν, σκοτεινά, χυμοί, χυθούν,κ.λ.π. νοούνται εμφα­

νέστατα μέσα στο ερωτικό τελετουργικό. Κατά τη γνώμη μας εδώ ο Βενέζης

εκλογικεύει με ποικίλους τρόπους την εικόνα που τον μαγεύει. Η γη παρα­

σκευάζει στις μήτρες της μια γόνιμη τροφή. Στους όρμους και στις όχθες

της φουσκώνουν μαστοί που θα δώσουν σε όλα τα δημιουργήματα λιπαρά μόρια,

1. Βλέπε: Μ.Bonaparte,Edgar Allan POE. Sa Vie son oeuvre, ed PUF,

σελ. 263-267 (Η Μαρία Βοναπάρτη δυ.ακρυνευ στο έργο του .Ιΐόε τον

"κύκλο της μάνας" καυ τον "κύκλο του πατέρα". Αυτού ou .δύο κύκλου

εύναυ ου πυο βασυκές θεματυκές ουκογένευες. .Εύναυ δύο πολωμένου

.κύκλου καυ περυέχουν τα μερυκότερα θέματα της ζωντανης-νεκρής .μάνας,

της..μάνας. - τοπύο, της. δολοφονημένης μάνας καυ τα .θέματα της επα­

νάστασης εναντύον του πατέρα, της συνευδησυίχκής σύγκρουσης καυ της

παθητυκότητας απέναντυ στον πατέρα. Τους. .κύκλους αυτούς τους δυα-

σταυρώνευ με. τα βυογραφυκά καυ παθογραφυκά περυστατυκά του πουητη).

2. Βλέπε: R.BARTHES, Ο Βαθμός Μηδέν της Γραφής, ό.π. σελ. 150.

3. Βλέπε: Ηλύα Βενέζη, "Αυολυκη Γη" ό.π. σελ. 31

- 109 -

χυμούς που θα χυθούν στους κλώνουν και στα φύλλα. Όλα μοιάζουν με

έμ3ρυο στον κόρφο της κοινής μάνας. 0 φυτικός κόσμος μ'όλες τις ρί-

ζες ξαναρχίζει να απομυζά από το συμπαντικό έδαφος. Η εικόνα "Τροφός"

κυριαρχεί πάνω σ'όλες τις άλλες. Η γη αντιπροσωπεύει την παγκόσμια

δημιουργία και ο άνθρωπος συνεργάζεται με την παγκόσμια πηγή της ζωής. 1

Η μάνα-Γη είναι πηγή κάθε ενέργειας . Αναμφισβήτητα, αντί για ένα

θέαμα, έχουμε εδώ μια ανάμνηση, που εμπνέει τον αφηγητή, μια ευτυχι­

σμένη ανάμνηση, η πιο ήρεμη και καταπραϋντική από τις αναμνήσεις, εί­

ναι η ανάμνηση της μητρικής αγκαλιάς. "Στη Μεγάλη Σιωπή" ο αφηγητής

είναι ένας ονειροπόλος που θυμάται* και η μνήμη του προσφέρει ευτυχία, 2

άλλα και πόνο . -εθάβει από μέσα του το πολυτραυματικό παιδί και μέσω

αυτού' την ίδια την παρατεταμένη παιδικότητα, την τυραννία της μνήμης

και της φθοράς. Γι'αυτό και ο λόγος του είναι ενορμητικός λειτουργεί

δηλαδή ως έκφανση της επιθυμίας, που η ικανοποίηση της είναι προσανα­

τολισμένη στο οριστικά χαμένο αντικείμενο της ή έμμεσα υπαρκτό μέσα

από τα υποκατάστατα του. Υποστηρίζουμε δηλαδή ότι η επιθυμία του Άλλου

(για να χρησιμοποιήσουμε όρο της φροϋδικής και λακανικής διαλεκτικής)

είναι συνέχεια της κυριαρχικής έλλειψης (έλλειψης όντος) που βιώνει ο

κεντρικός ήρωας χωρισμένος από τη μάνα του.

Αλλά η μάνα (το κυρίαρχο αυτό σημαίνον) βοηθεί στην οικοδόμηση

του Εγώ του ήρωα και αυτή (η οικοδόμηση δηλαδή) είναι καθαρά λιβιδινική,

απορρέει, από το πρωταρχικό Εκείνο: "Έτσι έμαθα ν'αγαπώ τα δέντρα. Κι

όταν ήρθε η ώρα και πέθανε, μια νύχτα ανοιξιάτικης θύελλας, η μεγάλη

1. Στον "Μενέξενο" του Πλάτωνα δυαβάζ,ουμε: "Ου γαρ γη γυναίκα μεμύ-

μηταυ κυήσευ καυ γεννήσει, αλλά γυνή γην". Βλέπε: Πλάτωνος "Μενε-

ξένος" 238α.

2. "Η θεμελιώδης HU ακατάλυτη ρίζα κάθε .πάθους που αναφέρεται, ταυτό­

χρονα στην ψυχή καυ το σώμα, είναι, η επυ.θυμύα, σαν ενεργός προσπά-

θευα ύπαρξης δια της δράσης - όχι, σαν "πείνα καυ δίψα θεολόγων.Ο

. άνθρωπος .είναι, η επυθυμύα, στο φροϋδυκό όργανο αρθρώνεται, ανάμεσα

στην ηδονή καυ τον .πόνο ": Βλέπε : .Μάρυου.Μαρκύδη, Λόγος, περύ της

Επυθυμύας, ό.π. σελ. 63.

- no -

καρυδιά που είχαμε στην είσοδο του υποστατικού, ήμουν πια πολύ φ ί λ ο ς

της κ ι έκλαψα, επειδή η καρυδιά μας άφησε.

- Γ ι α τ ί να ν ί ν ε ι αυτό; Γ ι α τ ί να μας φύγει η καρυδιά! Γ ι α τ ί ; . ,

έλενα μες στα δάκρυα.

- Έ τ σ ι ε ί ν α ι , παιδί μου. Μη λυπάσαι με παρηγορούσε η μ η τ έ ρ α

μου που, μολονότι απλή, ε ίχε το σοφό ένστικτο να με προφυλάξει ως

την ώρα ε κ ε ί ν η , την ώρα που θα ήταν μπορετό, απ'την γνωριμία τ ο υ

θανάτου.

- Μα γ ι α τ ί να ε ί ν α ι έ τ σ ι ; Γ ι α τ ί ;

, - Γ ι α τ ί έ τ σ ι γ ί ν ε τ α ι , αγόρι μου. Έτσι γ ίνεται και με τ α δ έ ν τ ρ α 1

και με τους ανθρώπους" .

Κατά έξοχο τρόπο (εδώ τα σημαίνοντα γίνονται δηλωτικότερα) η μάνα

(το σημαίνον μάνα) συγχέεται με τη μάνα μέσα στη Φύση, σ υ λ λ ε ι τ ο υ ρ γ ε ί

δηλαδή ο ίδ ιος ρυθμός και ειρμός στον ήρωα καθώς και στον κ ε ι μ ε ν ι κ ό

και ιδίως στον τοπιακό χώρο.

Όμως η L ib ido εδώ εμφανίζεται αλληλέγγυα με όλες τ ι ς ε π ι θ υ μ ί ε ς

και τ ι ς ανάγκες. "Αγαπώ τα δέντρα" σημαίνει δίνω υλικό νόημα σ τ η ν α γ ά ­

πη για τη μάνα. "Η υι,ικήστοργή", γράφει ο Gaston BACHELARD, " ε ί ν α ι η

πρώτη ενεργητική Αρχή της προβολής των εικόνων, ε ί ν α ι η προβάλλουσα

δύναμη της φαντασίας, η ανεξάντλητη δύναμη που αιχμαλωτίζει ό λ ε ς τ ι ς

εικόνες γ ια να τ ι ς τοποθετήσει μέσα στην ασφαλέστερη ανθρώπινη π ρ ο ο π τ ι ­

κή: τη μητρική προοπτική. Κι. άλλοι έρωτες βέβαια θά 'ρθουν να χαραχτούν

πάνω στ ις πρώτες ερατεινές δυνάμεις, αλλά δεν θα μπορέσουν ποτέ να

καταστρέφουν την ιστορική προτεραιότητα του πρώτου μας αισθήματος. Η

χρονολογία της καρδιάς ε ί ν α ι άφθαρτη. Στη συνέχεια, όσο πιο α λ λ η γ ο ρ ι κ ό

ε ί ν α ι ένα αίσθημα αγάπης και συμπάθειας, τόσο περισσότερο θα έ χ ε ι ανάγκη

να αντλεί δυνάμεις από το πρωταρχικό συναίσθημα. Κάτω απ'αυτές τ ι ς

συνθήκες, αγαπώ μια εικόνα, σημαίνει πάντοτε εικονογραφώ μιαν αγάπη*

αγαπώ μια εικόνα, σημαίνει βρίσκω, χωρίς να το ξέρω, ένα κ α ι ν ο ύ ρ γ ι ο

1. Βλέπε: Αυολυκη Γη, ό .π . ,σελ .32

- 111 -

σχήμα για μια παλιά αγάπη. Αγαπώ το απέραντο σύμπαν σημαίνει δίνω

ένα υλικό νόημα, ένα νόημα αντικειμενικό στην απεραντοσύνη της αγά­

πης για μια μάνα. Αγαπώ ένα μοναχικό τοπίο, όταν όλοι μ'έχουν εγκα­

ταλείψει, σημαίνει αναπληρώνω μια οδυνηρή απουσία, θυμάμαι αυτήν που

ποτέ δεν εγκαταλείπει. Από τη στιγμή που αγαπώ με όλη μου την ψυχή

μια πραγματικότητα, αυτή η πραγματικότητα είναι ήδη μια ψυχή, αυτή ι

η πραγματικότητα είναι μια ανάμνηση" .

Χρειάζεται λοιπόν, να αναζητήσουμε στο ασυνείδητο τα κίνητρα

της ερμηνείας.

0 θάνατος της καρυδιάς που παγώνει τον ενθουσιασμό του ήρωα και

τον γεμίζει θλίψη, έρχεται μέσα στην άνοιξη. Και η άνοιξη είναι "η νιό­

τη του χρόνου", η εποχή της καθολικής, ανανέωσης. Αν λοιπόν δούμε όχι

την εικόνα, αλλά.μέσα από την εικόνα, θα διαπιστώσουμε ότι εδώ γίνεται

συγχώνευση επιθυμίας και συμβόλου. 0 θάνατος της καρυδιάς μέσα στην

ανοιξιάτικη θύελλα είναι ένας "ερωτικός θάνατος", το μοιραίο τέρμα της

έκστασης του πόθου που αναζητά το καταλάγιασμα. Βλέπουμε, πάντα μέσα

από την εικόνα, το μυστήριο του θανάτου και το μυστήριο του έρωτα. Γι'

αυτό και η κραυγή αγωνίας:"Γιατί να συμβαίνει έτσι;". Δεν πρόκειται

όμως για τον οριστικό θάνατο, η καρυδιά με την ομορφιά και τη φθορά,

που χάνεται μέσα στην ανοιξιάτικη θύελλα, παραμένει πάντα Αγνή και Μεγα­

λόπρεπη, πεθαίνει για να ξαναγεννηθεί πιο όμορφη. Η εικόνα, λοιπόν, του

θανάτου της καρυδιάς ανανεώνει την αρχική εικόνα, ξαναζωντανεύει τον

αρχικό πόνο, αυτόν που σημάδεψε τον ήρωα για πάντα. Γι'αυτό και η κεντρι­

κή ονειροπόληση είναι η ονειροπόληση του θανάτου. Ας μη ξεχνάμε ότι

οι δύο πόλοι αγωνιώδους έλξης του ανθρώπου, κατά το FREUD είναι ο έρωτας

και ο θάνατος. Φαίνεται πως το ανθρώπινο στο Βενέζη, όπως, και στον Πόε,

είναι ο θάνατος. Αλλά και το τοπίο είναι εξίσου καθορισμένο από το βασι­

κό όνειρο, από την ονειροπόληση που ξαναβλέπει αδιάκοπα τη μάνα του. Έ ­

να λοιπόν υλικό στοιχείο, όπως η καρυδιά, δέχεται το θάνατο στα βάθη του

1. Βλέπε: G.BACHELARD, Το Νερό και τα Όνειρα, δοκίμιο πάνω στη φαν­

τασία της ύλης, μετάφραση Έλση Τσούτη ,εκδ .Χατζ,ηνικολη , Αθήνα 1985,

σελ. 121. Βλέπε επίσης: R.BARTHES, αποσπάσματα του ερωτικού λόγου,

μετάφραση Βασίλη Παπαβασιλείου, εκδόσεις. Ράππα, Αθήνα 1983, σελ.

176-185.

- 112 -

και αποδίνεται ξανά στη μάνα Γη για να ξαναγεννηθεί,. Και η ονειροπόληση

του ήρωα δίπλα στην καρυδιά που πεθαίνει ξαναβρίσκει τη νεκρή μάνα τ ο υ .

Δεν υπάρχει για τον ήρωα παρά μια και μοναδική ανάμνηση: n ανάμνηση τ η ς

μάνας του.

Έπειτα ακολουθεί το ονειρικό τ α ξ ί δ ι της καρυδιάς, το μακρύ τ α ­

ξ ί δ ι μέσα από το ποτάμι: "Τουλάχιστον να 'φύγε χαρούμενη η καρυδιά;

Να μην ήταν λυπημένη;

- Ω δεν έφυγε διόλου λυπημένη. Οι πρόγονοι της είχαν έλθει σε

μακρινούς χρόνους απ'τα μέρη του Καυκάσου. Σ'εκείνα τα μέρη ε ί ν α ι

μόνο βουνά απάτητα που πάντα τα κατοικούνε σύννεφα. Γι'αυτό τον ήλιο

ε κ ε ί σπάνια τον βλέπουν ο ι καρυδιές. 0 κόσμος γύρω τους ε ί ν α ι θολός

και σκοτεινός. Μια μέρα πέρασε ένα αγριοπούλι απ'τα βουνά του Καυκάσου.

Ερχονταν απ'τα δυτικά, από βασίλεια μακρινά κ ι είπε στις καρυ­

διές το νέο.

- "Κει κάτω κατά τα δυτικά, είπε, βρίσκεται μια χώρα που ε ί ν α ι πάν­

τα φωτεινή.

Τη λένε χώρα του Αιγαίου, Εκεί ε ί ν α ι τα Κιμ ιντέν ια".

Αυτά ακούγοντας δύο μεγάλες καρυδιές μπήκαν σε πολύ καημό.

- "Πόσος καιρός μας μ έ ν ε ι ; λέγανε. Είναι κρίμα να πεθάνουμε χ ω ρ ί ς

να δούμε τη φωτεινή χώρα".

Τις άκουσε το μεγάλο ποτάμι, της Ανατολής και τ ι ς λυπήθηκε.

- Εγώ, λ έ ε ι στις καρυδιές, έχω πολλούς γιους και πολλές,κόρες. Ε κ ε ί

που τελειώνουν τα δικά μου τα νερά, αρχίζουν τα νερά των παιδιών μου KCIL

των παιδιών των παιδιών μου. Το πιο μικρό φτάνει ίσαμε τη φωτεινή χώρα,

ε κ ε ί ζ ε ι .

Μπορώ να σας ταξιδέψω".

Έτσι. έγ ινε και το μεγάλο ποτάμι πήρε τις. δύο καρυδιές στα νερά.

του και τ ι ς κατέβασε χαμηλά. Ύστερα τ ι ς πέρασε στ'άλλα ποτάμια, στα

παιδιά του και στα παιδιά των παιδιών του. Και το πιο μικρό, το "Τσακαλ-

Ντερέ" - το ποτάμι των Τσακαλιών- που ε ί ν α ι κάτω απ'τα Κ ι μ ι ν τ έ ν ι α , α υ τ ό

- 113 -

τις έφερε στον τόπο μας. OL δύο καρυδιές στην αρχή μαγεύτηκαν, αλλά

άρχισε ύστερα να τις βασανίζει η νοσταλγία, θυμόντανε πολύ.την πατρί­

δα τους, τ'απάτητα Βουνά του Καυκάσου και τα σύννεφα που πάντα τα

κατοικούσαν.

Χρειάστηκε καιρός ίσαμε που να συνηθίσουν στη χώρα της θάλασσας.

Φέραν ένα νέο παιδί στη γη. Τι δική μας την καρυδιά. Αυτή γεννήθηκε

στα Κιμιντένια, γι'αυτό μονάχα σαν παραμύθι άκουγε να της λένε για την

μακρινή πατρίδα των προγόνων της. Έτσι αυτή δεν δοκίμασε τον καημό

της ξενιτιάς, ποτές δεν υπόφερε από νοσταλγία.

Έζησε χρόνους πολλούς, είδε και άκουσε όλες τις θύελλες που έρχον­

ται απ'τα Κιμιντένια* προστάτεψε κάτω απ'τον ίσκιο της, κοριτσάκι σαν

ήταν τη γιαγιά της, ύστερα τα παιδιά της σαν ήρθαν, την μητέρα μου ύστε­

ρα εμάς όλους. Έδωσε σε όλους μας απ'τον καρπό της. Και τώρα πια που ι

γέρασε πάει να κοιμηθεί" .

Από τα μέρη του Καυκάσου η καρυδιά θα ταξιδέψει στη χώρα του Αι­

γαίου, στα Κιμιντένια. Η "φωτεινή χώρα", η καινούργια γη, με την ψυχα­

ναλυτική ερμηνεία είναι ένα σώμα, το σώμα της μάνας που μας φιλοξενεί

για εννιά μήνες. "Και τώρα που γέρασε πάει να κοιμηθεί". Η Φύση όρισε

για μνήμα της το γκριζωπό πράσινο χρώμα της άνοιξης. 0 θάνατος στο Βε-

νέζη, όπως βλέπουμε και στα τρία βιβλία που συνθέτουν την τριλογία, το­

ποθετείται μέσα σ'ένα ιδιάζον φως. Είναι ένας θάνατος φτιασιδωμένος

με χρώματα της Ζωής. Η Μαρία Βοναπάρτη περιγράφει εκτενώς το ψυχαναλυ-

1. "Αυολυκή Γη", έκδοση τρίτη, σελ.62-63.(Σχολιάζοντας το παράθεμα αυ­

τό ο Τάσος Αθανασιάδης γράφευ: "Τα δέντρα ταξιδεύουν από μάκρυνες

χώρες γυα να φτάσουν στη γη της Αιολί,δας καυ να χαυρετίσουν τη θά­

λασσα' τα πουλυά συλλογυούνταυ με στόχαση ανάμεσα στυς φυλλωσιές η

σε μελωδυκές κοιλάδες'ου ρύζες κινούνται,,συνεννοούνται, με τυς πέτρες,

στέλνουν τα μηνύματα του έξω .κόσμου στυς σκοτευνές φλέβες των νερών*

τα .κύματα χαϊδεύονται, καυ κάνουν άνευρα"κάπουος μυκρος θεός, που

σώθηκε την τελευταία στυγμή,απ'την αστασί,α του ανθρώπου,αναπολεί σ'

, ένα φαράγγι, τη χαρισάμενη ζωή στον Όλυμπο... Τα σκουληκυα θέλουν

να πετάξουν* τα χρώματα να ντύσουν οράματα τρελά* ένας κόσμος από

- 114 -

τικό νόημα της ιδέας της Φύσης, στον Έντγκαρ Πόε: "Για τον καθένα

μας", γράφει, "η φύση δεν ε (.να ι παρά μια προέκταση του αρχέγονου

ναρκισσισμού μας, που στην αρχή οικειοποιήθηκε τη μητέρα - τροφό και

προστάτη. Όπως για τον Πόε η μητέρα έγινε πολύ νωρίς ένα πτώμα, το

πτώμα - είναι αλήθεια - μιας νέας και όμορφης γυναίκας, τι το παράδο­

ξο, αν τα ποιητικά τοπία, ακόμα και τα πιο ανθισμένα, θυμίζουν πάντα

κάτι από ένα φτιασιδωμένο πτώμα;" . Και πραγματικά για το ασυνείδητο

μας, όσο οι νεκροί εξακολουθούν να μένουν ανάμεσα μας, θεωρούνται ότι

κοιμούνται. Ξυπνούν μόνο, όταν ο δικός μας ύπνος μας δώσει κάτι βαθύ­

τερο απ'την ανάμνηση. Ξαναβρισκόμαστε τότε μαζί με τους εξαφανισμένους

στο βασίλειο της Νύχτας.

Όμως είναι πολύ ενδιαφέρον η εισαγωγή του υγρού στοιχείου, του

νερού, ως κύριου μορφώματος της φύσης μέσα σε όλη τη γραφή του Ηλία

Βενέζη. Γι'αυτό θεωρήσαμε αναγκαίο να παραθέσουμε αρκετά δείγματα αυτής

της επιβεβλημένης από εσωτερική αναγκαιότητα (αναγκαιότητα του ασυνει­

δήτου) εισβολής του νερού στη γραφή του Βενέζη, για να αιτιολογηθεί

και να υποστηριχθεί η προβληματική μας που θα ακολουθήσει, πάνω σ'αυ-

τό το επιμέρους θέμα.

θα αποφύγουμε'κάθε ντετερμινιστική και φορμαλιστική εκδοχή ειλημμέ-

νη από την "Ερμηνευτική των Ονείρων", αυτό το σημαδιακό και επαναστατικό

βιβλίο του Φρόϋντ και κυρίως από το μέρος που είναι αφιερωμένο στα ονει­

ρικά σύμβολα.

Είναι όμως τόσο έκτυπη η παρουσία του υγρού στοιχείου στη δημιουρ-'

για του Βενέζη, που επιβάλλεται να δούμε αυτό το σημαίνον από την άποψη

την ψυχολογική και ψυχαναλυτική.

τελώνια του δάσους κυνηγιέται, μάχεται η τρέχει να βρευ καταφυγή

πίσω απ'τα βλέφαρα των παιδιών, καθώς ονειρεύονται τη βασιλεία

της αγάπης.... Γύρω απ'τον παραμυθένυο αυτόν κόσμο οι πρωταγωνι-

στέ - ο Πέτρος και η Άρτεμη - στέκονται ξαφνιασμένοι, γοητευμέ­

νοι, περίτρομοι, μα πάντα με την ανικανοποίητη περιέργεια του

"γιατί", (Βλέπε, Τάσου Αθανασιάδη, Αναγνωρίσεις, Δοκίμια, εκδόσεις

Κολλάρου, δεύτερη έκδοση, Αθήνα 1974-, σελ. 307).

1. Βλέπε: Marie BONAPARTE, Edgar Allan POE, ό.π., σελ. 322.

- 115 -

Το υγρό στοιχείο και κυρίως το νερό είναι σύμβολο καθαρά ερω­

τικό, υποσημαίνει λανθάνοντα ερωτισμό. Ευρύτερα η χωάνη της θάλασσας

παραπέμπει στην αιδοιακή χώρα, τον πλακούντα και τη γαστέρα της μάνας.

Ε (.ναι έξοχος ο τρόπος με τον οποίο ο γνωστός φροϋδικός ψυχαναλυ-

τής, D.WlNNlGOTr ερμηνεύει τον R.TAGOR μέσα από την παρουσία της θά­

λασσας που είναι εμφανής στο ποιητικό έργο του. Μια ερμηνεία που συ­

νηχεί απόλυτα με τη δική μας ερμηνευτική εκδοχή της δημιουργίας του

Βενέζη.

Η θάλασσα στο έργο του TAGOR, πάντα κατά το D.WUMrmrr, παραπέμ­

πει, αλλά και εικονίζει εμφανώς από τις συμβολικές της προεκτάσεις τη

γυναίκα λεχώ και τη γυναίκα μάνα.

Για μας λοιπόν το υγρό στοιχείο με τη γνωστή εμφάνειά του στη

δημιουργία του Ηλία Βενέζη παραπέμπει, μέσα από την αλυσίδα των ση­

μαινόντων, στη μητρική παρουσία και αποτελεί μια συνεχή ανάκληση της

(αυτή είναι η αγωνιώδης προσπάθεια για εκβολή και ικανοποίηση της επι­

θυμίας).

Η ανάκληση αυτή όμως μένει διαρκώς άκαρπη και γι'αυτό, δηλαδή ω­

θούμενη από την επιθυμία που είναι πρωταρχικό σημαίνον του ασυνειδή­

του για ικανοποίηση, που είναι απαγορευμένη, δημιουργεί αυτό το

π ο λ υ σ χ ι δ έ ς δέλτα παρουσίας της φύσης που αυλακώνει όλη τη

γραφή του Ηλία Βενέζη και της προσδίνει τη λυρική της υπόσταση και φυ­

σιογνωμία με τον τρόπο που η λυρική ανάγκη, από ασυνείδητα πάντοτε ελα­

τήρια, όπως τα σηματοδοτήσαμε παραπάνω, ωθούσε τους μεγάλους λυρικούς

του Αιναίου, Αρχίλοχο και Σαπφώ κυρίως, στη συνεχή τους καταφυγή από

μέσα προς τα έξω (και όχι τανάπαλιν, όπως ισχυρίζεται ο Ι.Μ.Παναγιωτόπου-

λος) στη λειτουργική παρουσία της φύσης μέσα στο έργο τους.

Η Φύση στο έργο του Ηλία Βενέζη, όπως αιτιολογήσαμε ως τώρα την

παρουσία της, είναι μια φύση Σολωμική: (Η φύση ηύρε την καλή και τη

γλυκιά της ώρα), γιατί, σύμφωνα πάντοτε με την προβληματική μας, όπως

τονίσαμε στην αρχή, έχει προβιωθεί ως καλό μερικό αντικείμενο, σύμφωνα

με τις απόψεις της Melanie KLEIN.

1. Βλέπε: D.WIMICOTT:To παιδί, το παιχνίδι και η πραγματικότητα,

μετάφραση Γ.Κωστόπουλου, εκδόσεις Καστανυώτη, Αθήνα 1980,

σελ. 192 - 203.

'- 116 -

Βέβαια έχουμε KL άλλα στοιχεία καθαρά ανιμιστικά* είναι μια άλ­

λη διάσταση πολύ βασική και κυριαρχική θα λέγαμε, μέσα σε όλη τη γρα­

φή του Βενέζη, η οποία όμως παρεμβαίνει στην προβληματική μας ευκαι­

ριακά.

Καθώς κορυφώνεται η γραφή στο ίδιο αυτό κείμενο του Βενέζη ("Αιο­

λική Γη"), η φύση γίνεται ερωτική ύλη, κάτι που μόνο στον Παπδιαμάντη

με το μεγάλο απωθημένο ερωτισμό το συναντούμε τόσο έκτυπα:

"0 ήλιος παίζει πάνω στα φύλλα της ελιάς. Το φως κυλά, ύλη γόνι­

μη, ύλη άπληστη, πλημμυρισμένη από περιέργεια καθώς οι φλέβες το νερό

στο έγκατα της γης, καθώς στη σάρκα τα δάχτυλα των ανθρώπων. Γλιστρά

μέσα απ'τα φύλλα, μια στιγμή χύνεται στις ρωγμές του κορμού, τις ανα­

σκαλεύει, δε βρίσκει τέρμα, δε βρίσκει λύτρωση. Πάλι γλιστρά, χαμηλό­

τερα στη γη. Κάθε στάλα απ'το φως είναι ύπαρξη που ζει ανεξάρτητη απ'

τις άλλες - μονάχη της πρέπει να ανακαλύψει τη μαγεία της γης και πρέ­

πει να βιαστεί, πριν έρθει η νύχτα να πεθάνει. Είναι ένας αγώνας οδυνη­

ρός, πλημμυρισμένος απ'το πνεύμα του πανικού: θα μπορέσει να μάθει; θα ι

προφτάξει να μάθει;" .

0 "Κρατύλος" του Πλάτωνα, θα αντλούσε έξοχο υλικό για την ερωτι­

κή λειτουργία του συμφώνου - λ - μέσα στη γραφή. Η προσκόλληση του αφη­

γητή στα υγρά σύμφωνα υποδηλώνει τη ρευστότητα που, κατά την ψυχανάλυση,

είναι η ίδια η επιθυμία της γλώσσας. Η γλώσσα θέλει να κυλάει, κυλάει

φυσικά, όπως ένα ρυάκι. 0 κόσμος των λέξεων με το συγκεκριμένο κατά λέ­

ξη νόημα τους παραπέμπει σε περιοχές ευρύτερες πέρα απ'τα σημεία, πέρα

απ'τα σημαίνοντα,στο χώρο των πίσω απ'αυτά σημαινόμενων. Βέβαια.κάθε

γραφή είναι (πρέπει να είναι) από τη φύση της εσωτερική και κεντρομό­

λα ως ροή του ασυνειδήτου. Είναι μια κρυφή έμμεση, παραπλανητική και

επιτήδεια (σύμφωνα με όσα μας παραδίδει ο Αριστοτέλης στο "Περί ποιη­

τικής του"), η οποία οδηγεί στην απουσία και τον υπαινιγμό. Η γραφή

του Βενέζη καλύπτει αυτό τον πρωτογενή φόβο της αποκάλυψης, είναι μια

παράταση διωγμού. Παρόλο που ο λυρικός χαρακτήρας του κειμένου είναι

1. Βλέπε: "Αυολυκη Γη" ό.π., σελ. 132.

- 117 -

πασιφανής, ο λόγος του ε ί ν α ι λόγος που εμποδίζει, που επιχειρεί να

εμποδίσει, χωρίς θηλυκή αποδοχή.

' Τα υγρά φωνήματα λ , ρ , γ ια παράδειγμα, σχηματίζουν έναν υδάτινο

ψυχισμό."Οι υγρές συλλαβές", γράφει ο Gaston BACHELARD, "μαλακώνουν

και παρασύρουν εικόνες σκυμμένες για ένα λεπτό πάνω σε μια παλιά ανά-

μνηση. Προσδίνουν κάποια ρευστότητα στη θλίψη" . Αυτή η ρευστότητα

προσδίνει ένα ιδ ια ίτερο ψυχικό ερεθισμό, θέλει να μάθει την ουσιαστι­

κή δυναμογένεια της πραγματικότητας επεξεργαζόμενος μια ύλη που ταυ­

τόχρονα αντ ιστέκεται και υποχωρεί σαν ερωτική σάρκα. Και κυρίαρχη ύλη

ε ί ν α ι το φως και το νερό. Αυτά τα στοιχεία φουσκώνουν τους πόρους και

κάνουν τ ι ς πηγές να αναβλύζουν. Και η πηγή είναι μια ακαταμάχητη γέννη­

ση, μια συνεχής γέννηση. Το νερό και ο ήλιος είναι ένα είδος ουσία της

ουσίας, μια μάνα-ουσία. Και η δυναμική ζωή της εικόνας του ήλιου μας

ξαναγυρίζει στ ις παρορμήσεις της γης, στη θετική προσπάθεια να σκάψου­

με και να χτίσουμε. Η όραση συγκεντρώνει τ ι ς εικόνες, η καρδιά συνται­

ρ ι ά ζ ε ι τ ι ς επιθυμίες και ο ονειροπόλος αφηγητής "βλέπει"αυτό που κρύβε­

τ α ι . Μιλάει γ ι 'αυτό και μέσα απ'αυτό φθάνει στη συμμετοχή, τη βίωση.

"Κι αυτό το κάτ ι από μέσα μας", γράφει η Μ.Βοναπάρτη, "από τ ι ς ασυνεί­

δητες αναμνήσεις μας, προέρχεται πάντα από τ ι ς παιδικές μας αγάπες,

απ'αυτές τ ι ς αγάπες που πρωτοαπευθύνονται στο πλάσμα- κατά πρώτο λόγο,

στο πλάσμα - καταφύγιο, στο πλάσμα-τροφό- που στάθηκε η μάνα ή η τρο-2

φός" . Γ ι 'αυτό και κ ι ν ε ί τ α ι ανάμεσα στην πραγματικότητα και το όνειρο.

Γι 'αυτό και ο ι ήρωες, παρόλο που έχουμε να κάνουμε με συγκεκριμένα ά­

τομα (μυθοποιημένα βέβαια), αιωρούνται μέσα στην αχλύ του ονείρου και

του μη πραγματικού ή πραγματικού μέσα στην οικονομία του ονείρου.

Για μας το προεξάρχον στοιχείο ε ί ν α ι ο νόστος, ο αδιάλειπτος αγώ­

νας συνάντησης με το χαμένο αντικείμενο (L'object Perdu), με τον παρά­

δεισο της χαμένης παιδικότητας και των συνώνυμων της (χαμένη μάνα, χα-

1". Βλέπε: Gaston BACHLARD, Το Νερό και. τα. Όνειρα, δοκίμιο πάνω στη

φαντασία της ύλης,μετάφραση , Έλση Τσούτη,εκδ.Χα'τζηνικολη, Αθήνα

1985, σελ. 197.

2. Βλέπε: Gaston BACHELARD, ό.π., σελ. 121.

- 118 -

μένη πατρίδα). Προσπαθεί, λοιπόν ο αφηγητής να αναιρέσει την απουσία

και μέσω αυτής να κερδίσει (εκ νέου) την απώλεια. Γι'αυτό ο τοπιακός

χώρος (ως υποκατάστατο του χαμένου ή απόντος αντικειμένου) είναι ορ­

γιαστικός, σχεδόν σολωμικός: "Δεν είναι μια θάλασσα εκεί γαλήνια,χω­

ρίς έκφραση, η θάλασσα του Αρχιπελάγου. Το μελτέμι φυσά πάντα δυνατά,

πάντα. Το γαλάζιο νερό πίνει φως από ψηλά, απ'τον ουρανό που λάμπει,

απ'τον ήλιο που λάμπει. Και για να διαλύσει αυτό το φως, για να το

κάμει παλμό και κίνηση, για να το κάμει αρμονία, η θάλασσα φωνάζει

το μελτέμι. Και γίνονται κύματα.Όχι βουβά μεγάλα κύματα σαν του ωκεα­

νού, σκοτεινά πλάσματα που δε δουλεύουν με σκοπό. Μικρά κύματα στα

μέτρα του χώρου, τόσο όσο είναι αναγκαίο για να ξεπεταχτούν από μέσα

τους και να ισορροπήσουν οι αυστηροί, γυμνοί, οι κομμένοι κάθετα

βράχοι των νησιών. Χτυπά το φως απάνω στους βράχους και πάλλονται. Πάλ­

λονται και τα κύματα, και τα δελφίνια βγαίνουν χαρούμενα και παίζουν

με τον αφρό. Όταν έρχεται το βράδυ, ο ήλιος πάει να κοιμηθεί πίσω

απ'τα βουνά των νησιών. Έπεσε.Τότε στο βάθος, αρχίζουν να προβέλνουν

με απίθανη διαύγεια τα διαφορετικά στρώματα και όγκοι, Εκεί που πριν

ήταν μια γραμμή, ένα βουνό μονάχα, τώρα γράφονται, η μια πίσω απ'την

άλλη, οι θεωρίες του βουνών. Το πρώτο είναι σε βαθύ σκούρο χρώμα, ενώ

τ'άλλα στο βάθος είναι ακόμα φωτεινά. Σαν να μη βασίλεψε γι'αυτά ο

ήλιος. Σαν να βασίλευε ανάμεσα τους, πηγαίνοντας μες στις χαράδρες

τους να κοιμηθεί" .

1. Ηλία Βενέζη, "Αιολική Γη" ό.π. σε. 1·+7-1Μ-8.

(Είναι ο ήλιος κι: η γαλάζια θάλασσα που σβήνουν μακριά χωρίς να

μπούνε στην καρδιά μας, του.Βάρναλη. Αξιολογώντας ο Α.Καραντώνης

το φως όπως λάμπει και μεταμορφώνει τα πάντα στην "Αιολική Γη"

γράφει: "Γι αυτό ο άφθονος και λυρικός ηλυος της Ανατολής, ηλυος

αυτόχρημα "ομηρικός", που εξιδανικεύει τα γλυκύτατα εκείνα, τα

ονειροφάνταστα τοπία της'Άυολυκής. Γης." καυ τα μυστικά ανθρώπινα

προπλάσματα του Βενέζη, δεν είναι μολαταύτα πηγή χαράς κι αφρόν-

τιστου διονυσιασμού, μα κάτι σαν αγέλαστα συνοπτικό μάτι ουράνιος

υπερφυσικός οφθαλμός, που φωτίζει, ομορφαίνει τα αντικείμενα, τη

φύση και τους ανθρώπους, με τη δαιμονικά αποσκεπασμένη πρόθεση,

- 119 -

Etvcu αρχή της εργασίας μας να δουλεύουμε με εκμετάλλευση ανά­

λογων χωρίων που υπηρετούν και στηρίζουν λειτουργικά την προβληματική

μας. Γενικά πάντως η παλίνδρομη ταύτιση μάνας-φύσης σε συνάρτηση πάν­

τοτε με την ανάκληση των μνημονικών ιχνών (κατάλοιπα της μητρικής από­

λαυσης), καθώς και με τον απωθημένο ερωτισμό που διήκει σ'όλη τη γρα­

φή του Βενέζη είναι τα στοιχεία (τα σημαίνοντα) που ωθούν σ'αυτή τη

λυρική υπεραυθονία της γραφής του Βενέζη (αρετή και ελάττωμα ταυτόχρο­

να, που εξαρτάται από το πώς λειτουργεί η ισορροπούσα ζυγαριά). Λέγε­

ται πλατιά ότι ο Βενέζης είναι μια από τις λυρικότερες φυσιογνωμίες

μέσα στο χώρο της Νεοελληνικής Γραμματείας. Δε μιλούμε για αξιολόγηση,

αλλά για διαπίστωση.

Κατά τη γνώμη μας όντως η "Αιολική Γη" κυρίως αλλά και η "Γαλήνη"

μαζί με την EROICA, αλλά και την άλλη δημιουργία του Κοσμά Πολίτη,

αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα αξιωμένου λυρικού λόγου. Κάτι

που δε φαίνεται να έχει αιτιολογημένα αναγνωρισθεί στο Βενέζη που του

απονέμεται μέσα από μια επιδερμική και συχνά προκατασκευασμένη θεώρηση

της δουλειάς του.

Η ποιητικότητα π.χ. της "Αιολικής Γης" ούτε ευρηματική είναι,ούτε

λειτουργεί με τρόπο πλατειάζοντα. Είναι ένας λόγος πειθαρχημένος, με

συγκεκριμένη λειτουργική νομοτέλεια που καθορίζεται κυρίως από το ασυ­

νείδητο των ηρώων και κατ'επέκταση από το ασυνείδητο του δημιουργού.

Αποσπάσματα δηλαδή, όπως. αυτό με το χαμένο καμηλάκι, φέρνουν στη μνήμη

μας στιγμές από τη γραφή του Μαρσέλ Προυστ.

να ξεσκεπάσει,, ye την ομορφυά καυ το φως., το νόημα της βαθύτερης,

τραγυκότητάς τους". (Αντρέα Καραντώνη, Πεζ.ογράφου καυ Πεζογραφή­

ματα της γενυάς του 30, Αθήνα 1977, σελ. 133).

Καυ ο .Τάσος Αθανασιάδης γράφευ. γυα τη θάλασσα του Αυγαΰου: "Η .θά­

λασσα υπάρχει, γυα να εξουσυαζ.ευ τα ονευρα, τα οράματα και, τυς πρα-

ξευς μας, μα όχυ σα μυα.δύναμη υλυκή που .φέρνει, τη χαρά ή τον πόνο.

.Ει,vaL. ανέλεη βουή, που φτάνει απ'τα.μάκρη του κόσμου γυα να μας

θυμΰσευ αυτό που έρχεταυ καυ. θα φύγευ ανεπυστροφα - η απέραντη

γαλάζ,υα λουρΰδα που. χωρυζευ άνθρωπο από άνθρωπο, ψυχή από ψυχή,

τον κόσμο των ελπυδων καυ των χυμαυρών μας". (Βλέπε: .Τάσου Αθα-

νασυάδη, Αναγνωρΰσευς, ό.π. σελ. 298).

- 120

Υπάρχει, λοιπόν, ασθμαίνουσα φύση μέσα στη γραφή του Βενέζη n

οποία είναι μόνο φαινομενικά πράα, όπως προσμαρτυρείται από τη Νεο­

ελληνική κριτική. Συστοιχεί δηλαδή η εισβολή της φύσης με το σημαί­

νον της επιθυμίας που, όπως και σε άλλο κεφάλαιο είπαμε, άρχει μέσα

σε όλη τη δημιουργία του Ηλία Βενέζη και αποτελεί συμπερίληψη και σύ­

νοψη της όχι μόνο θεματική, αλλά και δομική. Η φύση περνά μέσα από

τις φλέβες του ήρωα εκπορευμένη, από το ίδιο το ασυνείδητο του και ι

όχι απ'έξω .

Μνημονεύουμε εδώ την αξιόλογη παρατήρηση του Γιάννη Χατζήνη:

"Ο Ηλίας Βενέζης πρέπει να καταταγεί όχυ στην συνομοταξία συγγρα­

φέων σαν τον Χάμσουν Mau τον Παναϋτ Ιστράτυ, παρόλη τη φαυνομε-

νυκή συγγένευα που μπορεί να παρουσυάζεο. Η Γαλλυκή κριτυχή στά­

θηκε σ'αυτό τό επυφανευακό σημείο. Εγώ θα τον έλεγα κατ'ευθείαν

απόγονο του ΠΡΟΥΣΤ και του ΤΖΟΥΣ. Δεν εκφράστηκε ακρυβώς όπως

αυτοί, αλλά το πιο ουσιώδες είναι ότι είδε τη ζωή όπως αυτοί και

η τέχνη του, στην πυο βαθυά της υπόσταση, που αναπτύχθηκε αυτόμα--

τα, χωρίς προετουμασία, χωρίς σχέδιο, χωρίς προπόνηση, βαδίζει

στα ίχνη της,'/δικης τους. Με μόνη διαφορά, πολύ σημαντυκή για την

κατάταξη του, ότυ ο Βενέζης χάνευ μυα θεληματυκή η όχυ σύγχυση

του παραμυθιού με το όνειρο που αποτελεί το ουσυαστικό υπόστρωμα

της ζωής". (Γυάννης Χατζίνης: "Τοποθέτηση του Ηλία Βενέζη",Αυολι-

κά Γράμματα, ,Β'ΐ972, σελ. 563). Αντίθετα ο Ι.Μ.Παναγυωτόπουλος

γράφει:"Νομίζω πως ένας δρόμος κι ένας τρόπος για να κοιτάξουμε

το Βενέζη είναι το σίμωμα του έργου του από τα έξω προς τα μέσα,

από τη φύση προς τον άνθρωπο. Έχει ο γεννημένος αυτός αφηγητής

ακατάλυτη καυ πανταχού παρούσα τη συνείδηση της γης του - ακοίμη­

τη καυ γόνυμη .πάντα. Μέσα στα βυβλία του ο άνθρωπος συνδιαλέγεται,

με το δένδρο, με το βουνό, με το νερό της βροχής. Καμμυά φορά

φτάνευ ίσαμε το σύνορο του ολοκληρωτικού ανθρωπομορφισμού".Ι.Μ.

Παναγιωτόπουλος ("Στοιχεία του έργου του Βενέζη", ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ,

Χριστούγεννα 1974, σελ.4).

- 121 -

Δεν έχουμε μια ακράτεια στην παρουσία της (είναι λάθος να

πούμε ότι ο Βενέζης υπερβαίνει τα μέτρα του), αλλά αντίθετα έναν

πλούτο - σύζυγο του έντονου ερωτικού απωθημένου και της λιμνάζου­

σας, εξαιτίας παρεμποδισμών από το Εγώ, επιθυμίας των ηρώων.

Όλοι οι ήρωες της τριλογίας του Βενέζη, κινούνται μέσα σ'

ένα δίχτυ απαγορεύσεων, δισταγμών μεταξύ ονείρου, ρέμβης και

πράξης. Σπάνια είναι φυγόκεντροι. Είναι ήρωες εσώστροφοι, πολιορκη­

μένοι του ίδιου τους του ασυνειδήτου, αιχμάλωτοι των πρωτογενών επι­

θυμιών, οι οποίες στα υπορριζώματα τους αγκαλιάζουν και θωπεύουν

τα αρχέγονα μνημονικά ίχνη κοντά στο μητρικό πλακούντα (χαμένο και

απωθημένο),αλλά και στη γεννητική μητρική (αιδοιακή) χώρα.

Η Φύση στο έργο του Βενέζη όπως αιτιολογήσαμε ως τώρα την παρου­

σία της, είναι μια φύση σολωμική, γιατί σύμφωνα πάντοτε με την προβλη­

ματική μας, έχει μετουσιωθεί σ'αυτή η απωθημένη παρουσία της μάνας.

Η μάνα όμως, όπως τονίσαμε παραπάνω, έχει προβιωθεί ως καλό μερικό

αντικείμενο, σύμφωνα με τις απόψεις της Melanie KLEIN. Οι απόψεις του

FREUD και της K L E I N που είδαμε και αναπτύξαμε παραπάνω, είναι καίριας

σημασίας, κατά τη γνώμη μας, και αποτελούν τους ασφαλέστερους δείκτες

για να ερμηνευτεί κατά περίπτωση πάντοτε, η παρουσία της καλής ή κακής

φύσης (τη δεύτερη τη βρίσκουμε έντονη π.χ. σε όλη τη δημιουργία του Κα-

βάφη) μέσα στην καλλιτεχνική και όχι μόνο λογοτεχνική δημιουργία.

Σ'δλα τα έργα του Ηλία Βενέζη σαλεύει, και όχι μόνο με λανθάνον­

τα τρόπο, ο μαστός της μάνας, οι, αναγωγές στο θηλυκό κορμί, που είναι

προέκταση του μητρικού κορμιού, το θρόισμα του μητρικού, θηλυκού ρίγους,

η βλάστηση - ευμέλεια του μητρικού και ευρύτερα του θηλυκού σώματος,

οι παλμοί του μητρικού θηλυκού σώματος που ζωογονούν έρποντας μέσα του

σαν καταβολάδες το χοΐκδ στοιχείο.

Κλείνοντας, λοιπόν, την ερμηνευτική αυτή απόπειρα μας, επανατονί-

ζουμε πως η φύση, μέσα στο έργο του Ηλία Βενέζη, αποτελεί μια έκτυπη

εμμεσοποίηση και μετουσίωση της μητρικής παρουσίας, η οποία συνάμα ταυ­

τίζεται με το γενέθλιο τόπο, την ιδιαίτερη πατρίδα, σε μια συναπτή και

τραγική ταυτόχρονα διάσταση, γιατί και οι δύο παρουσίες είναι απωθημένες

- 122

δια βίου εσωτερικευμένες, εσαεί πορευδμενες ως ηχώ ή ως όνειρο και

δράμα, χωρίς να υπάρχει δυνατότητα ένσαρκης ανάκλησης τους μέσα στην

περΙπέτεια των ηρώων, που είναι ενταυτώ και περιπέτεια του δημιουργού.-

* *

- 123 -

ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΜΕΤΩΝΥΜΙΑ

Μας ενδιαφέρει να δούμε τη μεταφορά και τη μετωνυμία στην

τριλογία του Βενέζη που μας απασχολεί, σε σχέση με τη δική μας προ­

βληματική, σύμφωνα με την οποία τα δύο αυτά σχήματα λόγου που καθο­

ρίζουν σε μεγάλο βαθμό και τη ρητορική του Βενέζη, αποτελούν σύστοι­

χες και ομόλογες ανταποκρίσεις στη συμπύκνωση και τη μετάθεση, τους

πρωτογενείς μηχανισμούς στο σχηματισμό των ονείρων, όπως τους ανα­

πτύσσει ο FREUD στην Ερμηνευτική των Ονείρων" και όπως κυρίως υπο­

γραμμίζει την αντιστοιχία τους ο Jacques LACAN στη δική του εκδοχή

της ψυχαναλυτικής ερμηνείας ενός έργου τέχνης. Επηρεασμένος ο LACAN

από τις έρευνες του F. de SOUSSURE και του Roman JAKOBSON εντοπίζει

τις αντιστοιχίες ανάμεσα στους πρωτογενείς μηχανισμούς της γένεσης

του ονείρου και τις ρητορικές φιγούρες της μεταφοράς και της μετωνυ-

μίας και βοηθεί να ανοίξει ένας καινούργιος δρόμος ανάγνωσης (αναγνώ­

ρισης) ενός κειμένου. 0 FREUD, όσο κι αν δεν έχει συνθέσει μια αυτόνο­

μη αισθητική, δέχεται πως η συμπύκνωση και η μετάθεση, που είναι, όπως

είπαμε, οι πρωτογενείς σχηματισμοί του ονείρου, υπάρχουν και λειτουργούν

με τους ίδιους νόμους και στο έργο τέχνης.

Κατά το FREUD, "οι νόμοι που διέπουν τις ασυνείδητες διεργασίες

που έρχονται στο φως με αυτό τον τρόπο, είναι αρκετά αξιοσημείωτοι και

αρκούν για να εξηγήσουν το μεγαλύτερο μέρος όσων μας φαίνονται παράξε­

να στα όνειρα.

Πάνω απ'όλα υπάρχει μια εκπληκτική τάση για σ υ μ π ύ κ ν ω σ η

(condensation) μια ροπή προς το σχηματισμό νέων ενοτήτων από στοιχεία,

που κατά την εγρήγορση οπωσδήποτε θα τα κρατούσαμε χώρια. Σαν συνέπεια

αυτού, ένα μόνο στοιχείο του έκδηλου ονείρου συχνά αντιπροσωπεύει ολό­

κληρο αριθμό λανθανουσών ονειρικών σκέψεων, σαν να ήταν ένας συνδυασμέ­

νος υπαινιγμός για όλες αυτές. Γενικά οι διαστάσεις του έκδηλου περιε­

χομένου ενός ονείρου είναι εκπληκτικά μικρές σε σύγκριση με τον πλούτο

του υλικού από το οποίο ξεπήδησε. Ένα άλλο παράδοξο της ονειρικής έργα-

- 124 -

σίας πόυ δεν είναι εντελώς διαζευγμένο από αυτό που ήδη αναφέραμε,

είναι η ευκολία με την οποία νοητικές ενστάσεις (ή συνδέσεις)

μ ε τ α τ ο π ί ζ ο ν τ α ι (displaced) από το ένα στοιχείο στο

άλλο, έτσι ώστε συχνά συμβαίνει ένα στοιχείο που ήταν ασήμαντο στις

ονειρικές σκέψεις να παρουσιάζεται ως πιο καθαρό και ανάλογα το πιο

σημαντικό χαρακτηριστικό του έκδηλου ονείρου, και αντίστροφα ουσιώδη

στοιχεία των ονειρικών σκέψεων να αντιπροσωπεύονται στο έκδηλο όνει­

ρο με τους πιο αμυδρούς υπαινιγμούς. Επί πλέον, κατά κανόνα, η ύπαρξη

των πιο ασήμαντων κοινών σημείων μεταξύ δύο στοιχείων είναι αρκετή

για να επιτρέψει στην ονειρική εργασία να αντικαταστήσει το ένα με το

άλλο για οποιοδήποτε άλλο σκοπό. Εύκολα μπορούμε να φανταστούμε πόσο

περισσότερο αυξάνεται η δυσκολία της ερμηνείας ενός ονείρου και της

αποκάλυψης των σχέσεων μεταξύ έκδηλου ονείρου και λανθανουσών ονειρι­

κών σκέψεων με την ύπαρξη των μηχανισμών της συμπύκνωσης και της μετα­

τόπισης. Από τη μαρτυρία της ύπαρξης των δύο αυτών τάσεων για συμπύκνω­

ση και μετατόπιση, η θεωρία μας συμπεραίνει ότι η ενέργεια στο ασυνεί­

δητο "αυτό" βρίσκεται σε μια κατάσταση ελεύθερης κινητικότητας και ότι

το 'αυτό" θεωρεί πιο σημαντική την ευκαιρία να ξεφορτώσει ποσότητες διέ­

γερσης παρά ό,τιδήποτε άλλο. Και η θεωρία μας χρησιμοποιεί τις δύο αυ­

τές ιδιομορφίες προκειμένου να καθορίσει τη φύση της πρωταρχικής διεργα-

σίας που αποδώσαμε στο "αυτό" .

Αντίστοιχοι μηχανισμοί της συμπύκνωσης και της μετάθεσης είναι

η μεταφορά και η μετωνυμία στη μετεξελιγμένη ψυχανάλυση. 0 λειτουργικός

ρόλος της ύπαρξης τους είναι η μεταμόρφωση και παραμόρφωση (η ρητορική

επένδυση) που κρύβουν ή εμμεσοποιούν την επιθυμία ωσάν να μη μπορούμε

να τη δούμε γυμνή.

Κατά το Louis ALTHUSSER, "ο Φροϋ"ντ2, είχε ήδη πει πως όλα εξαρτών­

ται από το λόγο (langage)" 0 Λακάν συγκεκριμενοποιεί: "το ιδίωμα

(discours) του ασυνειδήτου είναι δομημένο όπως ένας λόγος". Στο πρώτο

του μεγάλο βιβλίο, την "Επιστήμη των ονείρων", που δεν είναι, ανεκδοτο­

λογικό, μήτε επιφανειακό, όπως νομίζουν μερικοί, αλλά θεμελιώδες, ο

1. Βλέπε: S.FREUD, Βασυκές. αρχές. της. ψυχανάλυσης, μετάφραση, Τ.

Κοσμά, επυμέλευα Α.Τσά.καλης, εκδόσευς Μ.Αβραάμ, Αθήνα,σελ.4-7-49.

2. Ο Φρόϋντ στην '.'.Ερμηνευτική των ονεΰρων" ανυχνεύευ κουνούς νόμους

- 125 -

Φρόϋντ είχε μελετήσει τους "μηχανισμούς" ή "νόμους" του λόγου, συνοψί­

ζοντας τις παραλλαγές τους σε δύο: τη μ ε τ ά θ ε σ η και σ υ μ π ύ ­

κ ν ω σ η . 0 Λακάν διέγνωσε εδώ δύο από τις ουσιώδεις μορφές που μας

διδάσκει η γλωσσολογία: τη μετωνυμία και τη μεταφορά.

Έτσι, το λεκτικό λάψους, η αποτυχημένη πράξη, η πνευματώδης

κουβέντα και το σύμπτωμα μετατρέπονταν, όπως τα στοίχε Ca του ίδιου του

ovεCpou σε σ η μ α ί ν ο ν τ α εγγεγραμμένα στην αλυσίδα ενός

ασυνείδητου λόγου, ντουμπλάροντας σιωπηλά, με φωνή δηλαδή χαμηλή, μέσα

στην παραγνώριση της "απώθησης" την αλυσίδα της προφορικής ομιλίας του

ανθρώπινου υποκειμένου. Έτσι, μπήκαμε στο νόημα του γνωστού παράδοξου

της γλωσσολογίας, όπου ο λόγος είναι διπλός και ένας, υποσυνείδητος

και προφορικός, μη έχοντας διπλό πεδίο, παρά ένα και μοναδικό πεδίο

χωρίς τίποτα πέρα απ'αυτό παρά μέσα σ'αυτό το ίδιο: το πεδίο της ση-

μαίνουσας Αλυσίδας . 0 Λακάν "με έναν εξαίσιο τρόπο, έδειξε ότι το ουσιώ­

δες των μηχανισμών που περιέγραφε ο Φρόϋδ συνιστούν μιαν α λ η θ ι ν ή

ρ η τ ο ρ ι κ ή τ ο υ α σ υ ν ε ι δ ή τ ο υ από την οποία μπορούμε

να απομονώσουμε ορισμένα σχήματα. Οι δυο πιο σημαντικές είναι η μ ε ­

τ α φ ο ρ ά και μ ε τ ω ν υ μ ί α . Η μετωνυμία συνίσταται στην υπο­

δήλωση ενός αντικειμένου μέσω ενός από τα μέρη του" αντίθετα η μεταφορά

συνίσταται στην αντικατάσταση ενός όρου με έναν άλλο. 0 Λακάν παίρνει

για παράδειγμα έναν περίφημο στίχο του Βίκτωρα Ουγκώ.

ανάμεσα στη λευτουργία του ονείρου καυ στη γλώσσα. Ou πρωτογενείς

δυαδυκασίες στο σχηματισμό του Ονείρου, συμπύκνωση και μετάθεση

επεκτείνονται, από το Λακάν στα γλωσσικά αντίστουχα μεταφορά καυ

μετωνυμία. Αναφέρουμε ακόμα το έργο του FREUD "Το σκώμμα καυ ou

σχέσευς του με το ασυνείδητο" καθώς καυ το έργο του "Παραλήρημα

καυ άνευρα στη Gradiva του Jensen. Στο πρώτο ο Φρόϋντ μελετά τη

ρητορυκή της ασυνείδητης σκέψης καυ την εκβολή της στην απόλαυση,

ενώ το δεύτερο αρθρώνεταυ γύρω από την αμφισημία της γλώσσας, δη­

λαδή τη δυπλή (φανερή καυ λανθάνουσα) σημασία της.

(Βλέπε: Μάρυου Μαρκίδη, Λόγος περί της επυθυμίας, ό.π. σελ.38-50

βλέπε επίσης:Ζαν-Μυσέλ Παλμυέ, Λακάν, ό.π. σελ .89-114-).

1. Βλέπε: Louis Althusser,Θέσευς, μετάφραση, Ξενοφ.Γυαταγάνας, εκδό-

σευς θεμέλυο,Αθήνα 1975 ,σελ.26 .Βλέπε επίσης Γ.Βέλτσου,Κουνωνία

καυ γλώσσα, εκδόσευς Παπαζήση, Αθήνα 1976, σελ. 97.

- 126 -

"Το δεμάτι του δεν ήταν τσιγγούνιο

ούτε μοχθηρό "

Φυσιολογικά ένα δεμάτι δεν μπορεί να είναι μήτε τσιγγούνικο

μήτε μοχθηρό. Πραγματικά αυτός ο στίχος του Ουγκώ έχει νόημα μόνο σε

σχέση με τα συμφραζόμενα" πρόκειται για το Μπούζ. Αλλά όπως γράφει ο

Λακάν, αν το δεμάτι παραπέμπει στο Μπούζ, όπως συμβαίνει άλλωστε, είναι

για να αντικαταστήσει μέσα στην αλυσίδα των σημαινόντων, σε κείνη ακρι­

βώς τη θέση που τον περίμενε να υψωθεί κατά ένα βαθμό με την αποπομπή

της τσιγγουνιάς και του μίσους. Έκτοτε όμως, το δεμάτι έδωσε αυτή τη

θέση του Μπούζ, αποριγμένος καθώς είναι τώρα μέσα στα σκοτάδια όπου η

τσιγγουνιά και η μοχθηρία τον φιλοξενούν μέσα στην κενότητα της άρνησης

τους. Το πιο σοβαρό είναι ότι, από τη στιγμή που το δεμάτι σφετερίστηκε

τη θέση του Μπούζ, αυτός δεν μπορούσε να επιστρέψει.

Αυτά τα δύο ρητορικά σχήματα, η μεταφορά και μετωνύμία, μας εί­

ναι πιο οικεία. Εξάλλου δεν είναι λιγότερο εκπληκτική η διαπίστωση ότι

αντιστοιχούν αμοιβαία σε αυτό που ο FREUD ονόμασε απώθηση (Verdrängung)

και μετάθεση (verschibung). Το ουσιώδες της "ονειρικής εργασίας"

(traumarbeit) παίρνει και αυτό θέση μέσα σ'αυτή την ανάλυση και διαφωτί­

ζεται μέσω των νόμων της γλωσσολογίας.

Η μετάθεση (enstellung) θα είναι το γλύστρημα του σημαίνοντος

κάτω από το σημαίνον, το οποίο είναι πάντα εν ενεργεία μέσα στην ομιλία'

η συμπύκνωση (Verdichtung), όπως είδαμε, θα είναι η δομή της υπερ-επίθε-

σης των σημαινόντων* η μετάθεση (verschiebng) όπως είδαμε αντιστοιχεί 1

στη μετωνύμία' η απώθηση (Verdrängung) στη μεταφορά".

Άρα οι τροπισμοί αυτοί (όπως και κάθε ρητορική) χρειάζονται

ερμηνεία όπως ερμηνεία χρειάζονται και τα διάφορα σύμβολα, αν και όλη

η χρήση της γλώσσας της καλλιτεχνικά μετουσιωμένης και όχι ίσως μέσα

στην καθημερινή χρησικτησία της χρειάζεται ερμηνευτική προσέγγιση.

1. Βλέπε: Ζαν-Μυσέλ Ιΐαλμυέ, Λακάν, μετάφραση Κωστή Παπαγυώργη,

εχδόσευς Νεφέλη, Αθήνα, 1.983, σελ. 76-·77.

- 127 -

Στο μηχανισμό της μεταφοράς κυρίως, αλλά και της μετωνυμίας

(σε μικρότερο βαθμό) στήριξε ο eh. MAURON την ψυχοκριτική ή ψυχανάγνω-

ση. Τη θεωρία του την αναπτύσσει και την εξηγεί στο βιβλίο του "Des

métaphores obsédantes au mythe personnel, iadroduction à la psychocri­

tique" . H θεωρία αυτή ανιχνεύει τις μεταφορές και τις μετωνυμίες που

επανέρχονται έμμονα και σχεδόν ψυχαναγκαστικά (αυτό ακριβώς σημαίνει

η μετοχή obsédantes) σ'ένα κείμενο. Ψάχνει τα μεταφορικά στοιχεία που

πλέκονται έμμονα, δημιουργώντας μια σίγουρη σπονδύλωση στο λογοτεχνι­

κό κείμενο. Αναζητεί ένα σύστημα από σχέσεις ανάμεσα στις λέξεις και

στις εικόνες που αναδύονται από τα παρατιθέμενα σχετικά κείμενα του

συγγραφέα, τα οποία του προσφέρουν ομόλογες επιφάνειες. Μέσα από τέ­

τοιους 'συσχετισμούς προσπαθεί να αναχθεί στον προσωπικό μύθο του συγγρα­

φέα.

Από τους καίριους τροπισμούς μέσα στη δημιουργία του Βενέζη

είναι ο τριανταφυλλώνας, οι στήλες άλατος και οι όγκοι σιδήρου στη

"Γαλήνη", το ομιλούν τοπίο στην "Αιολική Γη", η στειρότητα και βιαιό­

τητα του κορμιού στο "Νούμερο 31328". Μπορεί κανείς να ονομάσει το

κείμενο του Βενέζη ως "ομιλούν", στοιχείο που αποτελεί πρωταρχικό και

διαφοροποιό μαζί υφολογικό ιδίωμα και γνώρισμα στη γραφή του Βενέζη.

Υπάρχει δηλαδή ένα είδος παγανισμού και φετιχισμού και ταυτόχρονα μια

υπερπροσωποποιία που τη συναντά κανείς στην αρχαία τραγωδία και κωμω­

δία, ιδιαίτερα στον Ευριπίδη και στον Αριστοφάνη και κυρίως στα δημο­

τικά μας τραγούδια, κυριότατα στις παραλογές. Τα αντικείμενα λειτουργούν

ερωτικά (φετιχιστικά) σα μέρη σώματος ή μερικά αντικείμενα, κατά το FREUD

και συνάμα έχουμε μια διαλογική πανδαισία κι έναν έκτυπο ανθρωπομορφισμό:

"Όσοι άντρες ήταν στο χωριό, όσες γυναίκες και παιδιά, χύμηξαν κατά

το μονοπάτι που πήγαινε στους λόφους. Τρέχανε αλαλλάζοντας, ο ένας πατού­

σε τον άλλο ποιος να προσπεράσει. Οι κολόνες του αλατιού στις αλυκές

χάσανε τη σοβαρότητα τους και χαμογελούσαν για το κωμικό θέαμα.

- Τι είναι; ρώτησε μια κολόνα.

"παίζουν" είπε μια άλλη. Η Άννα έλειπε στα βράχια του θυμαριού.

$.

- 128 -

Μα ο γιατρός ήταν μες στο κοπάδι που "έπαιζε" .

Σε άλλα σημεία ο ανθροπωμορφισμός έχει ένα παράφορο δυναμισμό

που προσδίνει ο απωθημένος ερωτισμός των ηρώων (όσο περισσότερο είναι

απωθημένος, τόσο εναργέστατα και απεριόριστα λειτουργεί μέσα στη γρα­

φή. Απ'αυτή την άποψη, δηλαδή του απωθημένου και ρηματοποιημένου ερω­

τισμού, έξοχο είναι το απόσπασμα που αναφέρεται στο διάλογο των δύο

χελιών: "Έτσι έγινε και τα δύο χέλια πορεύτηκαν κοντά-κοντά, μαζί με

το κοπάδι τους και φτάξανε στο βάθος του μακρινού ωκεανού. Πολλούς συν­

τρόφους χάσανε στο δρόμο σε μάχες που κάμανε με άλλα ψάρια. Όμως οι

δύο σύντροφοι δεν πάθανε τίποτα, γιατί ο ένας βοηθούσε τον άλλο. Σαν

κατέβηκαν στον τόπο που θα γονιμοποιούσαν, στο βυθό, διάλεξαν ένα μέ­

ρος στη ρίζα κοραλιού και κάμανε τη φωλιά τους. Τ'άλλα χέλια του κοπα­

διού άρχισαν τότε ν'αλλλάζουν το πετσί τους και να ντύνονται με αργυρό

πετσί - τη γαμήλια φορεσιά τους. Μα οι δύο σύντροφοι του κοραλιού δεν

είχαν ανάγκη να περιμένουν. Γιατί αυτοί ήταν έτοιμοι απ'την αρχή του

ταξιδιού. Ερωτευτήκανε γλυκά και, σαν κουράστηκαν, μείνανε ήσυχα, πε­

ριμένοντας πια τα παιδιά που θα όχουνταν. Το αρσενικό χέλι ακουμπούσε

πότε-πότε στο σώμα της γυναίκας του και όταν άκουγε χτύπους: - Ήθραν;

ρωτούσε με ανυπομονησία. Είναι τα παιδιά μας; - Όχι, του έλεγε εκείνη.

Όχι ακόμα. Αυτός είναι εκείνος ο χτύπος. Είναι η φωνή του τόπου μας.

Μα σαν ήρθαν μέσα της τα παιδιά, οι χτύποι μπερδεύτηκαν. Και τότε πια 2

μήτε αυτή δεν ήξερε να τους ξεχωρίσει" .

Όπως βλέπουμε,στο παραπάνω παράθεμα έχουμε ταύτιση του σώματος

της μάνας με το σώμα της πατρίδας και το σώμα του παιδιού. 0 ομφάλιος

λώρος που δένει τ ις τρεις αυτές υπάρξεις, δεν είναι κάποιο εξωτερικό

στοιχείο, αλλά ο παλμός της ζωής, ο χτύπος της καρδιάς, θα 'λέγε κανείς

μάλιστα πως αρχικά η ταύτιση λειτουργεί ανάμεσα στις δύο θηλυκές και

μητρικές υπάρξεις , τη μάνα και την πατρίδα, πράγμα που μας οδηγεί σ'όσα

έχουμε αναφέρει παραπάνω για την ταύτιση της καλής μάνας με την καλή

φύση, που φαίνεται εναργέστερα μέσα στο παραπάνω παράθεμα. Μια τέτοια

1. Ηλύα Βενέζη, "Γαλήνη", ό.π. σελ. 119.

2. Ηλύα Βενέζη,"Αυολυκη Γη", ό.π. σελ. 210.

- 129 -

ερμηνεία δεν είναι σύμφωνα μόνο με την ψυχανάλυση, αλλά απηχεί, και

ανάλογες απόψεις από την Εθνολογία και την Κοινωνιολογία που δέχον­

ται ότι όχι μόνο η φύση (η νη εκφρασμένη μέσα από τη θεά Δήμητρα) εί­

ναι προέκταση του μητρικού σώματος, αλλά και ο ίδιος ο πρωτογενής και

ι

ο πρωτόγονος πολιτισμός , ιδίως σε ότι συσχετίζεται με την πρώτη οικο­

τεχνία, συνδέεται άμεσα με το μητρικό σώμα* τα πρώτα δηλαδή οικιακά

σκεύη αποτελούν ένα είδος αντιγράφων του μητρικού σώματος και ιδίως

της γαστέρας της μάνας.

Από άποψη καθαρά ψυχαναλυτική η ένωση μάνας, πατρίδας και παι­

διού μας ανάγει στη δυαδική σχέση μεταξύ μάνας και παιδιού, η οποία

λειτουργεί στην προοιδιπόδεια φάση και προσδιορίζει σε μέγιστο βαθμό

1. "0 πρωτόγονος καταμερισμός της δουλευάς στερεώνει, τη μητρυαρχυκή

της γυναίκας θέση. Τα μητρι,κά της χρέη την κρατούνεστην προσωρινή

ή μόνυμη εγκατάσταση, ενώ ο άντρας λείπει, εξακολουθητικά, κυνηγών­

τας ή πολεμώντας. Όλη η άλλη, εξόν από την κυνηγετυκή, βοοσυντη-

ρητι,χή δραστηριότητα της πρωτόγονης κοι,νωνίας .πέφτει, στη γυναίκα.

Αυτή εξακολουθεί την καρποσυλλογή που συμπληρώνει, το κυνήγι,. Αυτή

στερι,ώνευ και, την κατοι,κόα, όπως .κάθε θηλυκό, ανάμεσα στα ζώα, τη

φωλι,ά του. Αυτή δουλεύει, και, τα δέρματα, γι,α στρωσίδυα και, ντύμα-

τα, αυτή είναι, που πλέκει, τα καλάθι,α. Από την καλαθοπλεκτυκή της

ξεπηδούν η αγγευοπλαστοκή, η πλεχτυκή, και, η υφαντι,κή της παραπέρα.

Η δι,ακοσμητι,κή, η ζωγραφυκή, η χαραχτι,κή, η βαφι,κή, στα δέρματα,στα

υφάσματα, στα .σύνεργα και, στα στολίσματα, βγαίνουν από τα .χέρυα της

γυναίκας. Η πρώτη καλλι,έργευα, η σκαλυστυκή, που βγαίνει, από την καρ­

ποσυλλογή, κυ'η γεωργία, παραπέρα, που γεννι,έταυ από τη σκαλυστυχή

καλλι,έργει,α και, που μένευ. στα χέρυα των γυναυκών ίσαμε την εφεύρεση

του αλετρι,ού, είναι, ανακάλυψη δι,κή της.

Στη γυναίκα ανήκει,, έτσι,, η καταβολή των τεχνών, που θα τυς αναπτύ­

ξει, ύστερα στα μεγαλευακά του πολίτυσμού κατορθώματα ο άντρας.Επευδή

έτσι,, η μόνη οοκονομυκή στα παλαοότερα στάδυα αξία είναι, η παραγωγι­

κότητα, η γυναίκα, ο μ ό ν ο ς σ τ α σ τ ά δ ι , α α υ τ ά

π α ρ α γ ω γ ό ς .είναι, το .κέντρο της πρωτόγονης οοκονομίας".

(Βλέπε Παναγή Λεκατσά, Η ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ,καυ η σύγκρυσή της. με την ελληνυ-

κή πατριαρχία, εκδόσει,ς Καστανυώτη, Αθήνα 1977, σελ. ·48-4-9).

- 130 -

τα παιδικά βιώματα (ευτυχή ή τραυματικά) που τροφοδοτούν κατά

κύριο λόγοχην έμπνευση και την ευαισθησία του συγγραφέα. Πιστεύουμε

δηλαδή ότι οι ενορμήσεις (pulsions) ωθούν το συγγραφέα στην αναίρεση

του κυριαρχικού κενού, που είναι, πρωταρχικά, χάσμα σωματικό (από το

ξερίζωμα του παιδιού) με όλες τις συνέπειες μιας τέτοιας πρωτογενούς

αναπηρίας, η οποία είναι απωθημένη στο ασυνείδητο."Η γέννηση (κυρίως

μετά τον Otto ΡΑΝΚ) είναι ένα τραυματικό βίωμα του κενού, ένα χάσμα

στην άκρη του ομφάλιου λώρου, που η ενεργοποίηση των ενστίκτων αναλαμ­

βάνει να γεμίσει, μα το ψυχικό όργανο τίθεται σε κίνηση όχι από τον

αδιαφοροποίητο ενεργειακό ερωτισμό της ανάγκης, αλλά από την ανάδυση ι

των ιδεακών παραστάσεων της, που τη μεταμορφώνουν σε επιθυμία" . Ως

συνεπεία αυτού του κενού το παιδί "επιθυμεί" να είναι επιθυμία της επι­

θυμίας της, πλήρωμα του κενού της και του κενού του. Και επειδή δεν έ­

χει την δυνατότητα να καλύψει αυτό το κενό, η επιθυμία του φέρεται προς

άλλα υποκατάστατα της μάνας. Αυτό το φαινόμενα το έχει αδρομερώς εντοπί­

σει ο μεγάλος ποιητής Άγγελος Σικελιανός: "Για να πραγματοποιήσει αυτό

το θαύμα ο Βενέζης δεν έχει άλλο τίποτα να κάνει παρά να κατέβει - όχι

βίαια, μήτε βιαστικά, αλλά ρυθμικά, στρωτά, γαλήνια - στο πρώτο του, το

θεμελιώδη αισθαντικό, εαυτό, θα υπογραμμίσουμε ως ευατό του θεμελιώδη

( ) την περιοχή από την οποία ανατέλλει με την ίδια δύναμη και αγνό­

τητα η σκέψη, το όνειρο, το προαίσθημα, η βαθιά βιολογική πειθώ, η λεπτή

διαίσθηση, ο κρυφός της σύνθεσης ρυθμός, όλα μαζί σε κάποια συμπαθητική

συσχέτιση και κάποιο γενικό οργανικό συγκραδασμό, καθώς αυτόν όπου μας

έδωσε σε παλαιότατους καιρούς την Ιωνική φιλοσοφία ( ). Γιατί αναμφί­

βολα, όπως σ'εκείνους τους τρανούς καθολικούς πνευματικούς της Ιωνίας

προπάτορες, που αγγίζοντας τη φύση, βυθισμένοι μέσα της και ξεκινώντας

απ'την ίδια αποκαλύπτανε σε μια γιγάντια, κοσμική διαπασών συγκραδαινόμε-

να την Ύλη, την Ψυχή, την Ηθική, ως να αποτελούσαν τις χορδές μιας ίδιας

αιώνιας Λύρας, έτσι και στο νέο αυτό βιβλίο, οδηγημένο από μιαν ίδια

ουσιαστικά νεανική αισθαντικότητα, η Ψυχή, η Φύση, το Ήθος ξαναβρίσκουν

1. Βλέπε: Μ-Μαρχύδη, Η Ψυχανάλυση του διχασμένου υποχευμένου, εκδόσευς.

. Έρασμος, Αθήνα 1977, σελ. 60.

- 131 -

κάτου απ'το χέρι του ποιητή τη ζωτική πρωταρχική ενότητα τους και μαζί,

τη δύναμη να προχωρούν γοργά προς κάποια μυστική διαλεκτική πληρότητα,

όπου το ορατό και το αόρατο, το απτό και το φανταστικό, το θυμικό και

το στοχαστικό υφαίνουνε μια γενική και αδιαίρετη πραγματικότητα: την

καθαρά ποιητική, που είναι και η μόνη στην ουσία αυθεντική και αληθινή.

θα θέλαμε καλύτερηναπόδειξη γι'αυτό που λέω απ'τη θαυμαστή ιστο­

ρία των χελιών της "Αιολικής Γης"; Μας έρχεται απ'το μέγα πνεύμα ενός

Θαλή, απ'την ψυχή του συγγραφέα, απ'την καρδιά της φύσης, απ'την καρδιά

ι

μας" . Η ιστορία των χελιών παραπέμπει σε επιθυμίες που είναι πάντα απω­

θημένες στο ασυνείδητο. Μέσα από τα χέλια ακούεται η πραγματική φωνή της

ζωντανής φύσης. Μιλάει η φύση-παιδί. Η φύση έφτιαξε κρύπτες, βαθουλωτούς

χώρους που γεμίζουν από τα ερωτευμένα χέλια. 0 πόθος συμπυκνώνεται,γίνεται

πιο συγκεκριμένος, εσωτερικεύεται, όλο και μεγαλώνει. Και το βλέμμα του

ονειροπόλου αφηγητή εισβάλλει σ'αυτό το καταφύγιο και "βλέπει" αυτό που

κρύβεται, επινοεί το μυστήριο. Η φαντασία ονειροπολεί μπροστά σ'ένα πλα­

τύ όραμα. Μετά περνά από την απόλαυση των ματιών σε πιο ενδόμυχες επιθυ­

μίες: "Τα άλλα τα χέλια του κοπαδιού άρχισαν τότε ν'αλλάζουν το πετσί

τους και να ντύνονται με αργυρό πετσί - τη γαμήλια τους φορεσιά". Η εικό­

να αυτή είναι ένας πόθος, φέρνει το σημάδι μιας παρορμητικής φαντασίας, 2

δηλαδή μιας φαντασίας που πρέπει να αντιληφθούμε σαν παρόρμηση , σαν επι-

1. . Αγγέλου Συκελυανού, Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση της "Αυολυκής Γης",

του Ηλία Βενέζη,σελ. 9-15.

2. "Mua ουσιώδης παράμετρος αυτής της εμπευρύας υκανοπούησης .εύναυ μυα

υδυαύτερη αντίληψη (....) που η μνημονυκή ευκόνα της .μένει, στο εξής

συνδυασμένη με το μνημονυκό ύχνος της δυέγερσης που παράγεται, απ·'

την ανάγκη. Σαν αποτέλεσμα του δεσμού που έχει, έτσι, εγκατασταθεί, την

επόμενη φορά που θα προκύψει,, αυτή η ανάγκη, θα αναδυθεί, αμέσως μυα.

ψυχυκή ενόρμηση που θα επυδυώξευ να ξαναεπενδόσευ τη μνημονυκή ευκό-

να της αντίληψης καυ να αναστήσευ την ύδυα την αντίληψη, μ'άλλα λό-

γυα ν'αποκαταστήσευ την αρχυκή υκανοπούηση. Μυα τέτουα ενόρμηση εύ-

ναυ αυτό που ονομάζουμε επυθυμύα. Η επανεμφάνιση της αντίληψης εύναυ .

η εκπλήρωση της επυθυμύας' καυ το συντομότερο μονοπάτυ γυα την εκπλή­

ρωση της επυθυμύας (...-.) εύναυ. η επυθυμύα που ,γύνεταυ ψευδαύσθηση. .".

("Η Ερμηνευτυκή των Ονείρων",βλέπε:Μ.Μαρκύδη,Λόγος περύ της Επυθυμύας

ό.π. σελ. 46-4-7).

- 132 -

θυμία. Εξωτερικό αντικείμενο αυτής της επιθυμίας είναι η πατρίδα και

το χαμένο αντικείμενο,είναι η μάνα, που είναι οριστικά απωθημένο στο

ασυνείδητο και προσπαθεί να το ανελκύσει μέσω υποκατάστατων άλλων εξω-

1 τερικών αντικειμένων :

"Έδειξε με το χέρι του μια μικρή ακτίνα γύρω τους.

- Αυτό εδώ το μέρος, είπε. θα μείνουμε στο κομμάτι τούτο της γής.

Προσπάθησε να της δώσει να καταλάβει πόσο θα ήταν καλό. Εκεί γύρω βρί­

σκονταν λίγα δέντρα. Η θάλασσα ήταν πλάι τους. Εκεί θα γινόταν και το

μικρό χωριό τους, όταν θα τους βοηθούσε το κράτος να χτίσουν καλύβες.

Μπορούσαν να βλέπουν καράβια να περνούν και να φεύγουν. "Ηταν ήμερα,

θα σκάλιζαν το χώμα εκεί στη ρίζα του βουνού, θα τους βοηθούσαν στο

σκάψιμο οι χωριανοί, κι'εκείνος θα φρόντιζε για την υγεία τους.

Τον παρακολουθούσε αδιάφορη, χωρίς να φαίνεται να έχει κανένα

ενδιαφέρον για όλα αυτά.

- Κι'έπειτα είπε ο Δημήτρης Βένης, και η φωνή του έγινε

επίσημη.

Γύρισε το πρόσωπο της, κινημένη απ'την αλλαγή του τόνου.

- Κι'έπειτα;

- Κι'έπειτα θα φυτέψω τριαντάφυλλα στον τόπο που θα ξεχερσώσουμε,

είπε ο Βένης, και η φωνή του λίγο έτρεμε.

Τότε η Ειρήνη θέλησε να γελάσει. Μα σταμάτησε το γέλιο που ερχόταν,

και το πρόσωπο της πήρε τη στυφή έκφραση που έπαιρνε συχνά.

- Δεν έκαμες ποτέ σου τίποτα που να μην ήταν ανώφελο και μέτριο!

είπε. Ωστόσο τώρα έλεγα πως θα ετοίμαζες, έστω και αυτή τη γη που διάλε­

ξες, για σιτάρι. Κι ήταν η πρώτη φορά που θα σ'έβλεπα να είσαι θετικός

και χρήσιμος. Μα η μοίρα σου (ραίνεται πως είναι ως το τέλος άλλη.

Κάτω απ'τον ίσκιο του πεύκου η φωνή δεν κατόρθωνε να πάρει τίποτα

απ'τη δροσιά που μάζευε το δέντρο. Έμενε ανίλεη και στεγνή.

1. Όπως .ξέρουμε από το FREUD η μεταβίβαση δεν είναι, άλλο παρά η ίδυα

η δυαδι,Ηασία μόρφωσης, του ονείρου, όπου η ασυνείδητη επυθυμία γυα

να λεχθεί οφείλει, να μεταβιβαστεί σε αναπαραστάσεις προσυνεοδητές

- 133 -

- Η μοίρα σου είναι ως το τέλος άλλη! επανέλαβε σκληρά! χτυπη­

μένος ύψωσε τώρα KL ο Βένης μια στιγμή τη φωνή:

ι

- Κι'η δική σου είναι έτσι, και δε θ'αλλάξει πια" .

0 γιατρός Βένης είναι στραμμένος στη δική του Χαναάν . Το πρόσωπο

αυτό της "Γαλήνης" έχει εσωτερικεύσει την απωθημένη επιθυμία, καταδικα­

σμένη και ασίγαστη, όλων των ηρώων του Βενέζη. Τη λειτουργία αυτής της

επιθυμίας θα τη δούμε παρακάτω. Εσκεμμένα ο Βενέζης για να υπηρετήσει

τη διαλεκτική της επιθυμίας, εισάγει το αντίρροπο του γιατρού Βένη, δη­

λαδή τη γυναίκα του Ειρήνη, ένα πρόσωπο συνεχώς απουσιάζον, που, στη

Βαθύτερη υπόσταση του, είναι σύνδρομο μ'αυτό του άνδρα της, διότι είναι

στραμμένο, αιχμαλωτισμένο στη δική του επιθυμία, που επίσης προώρισται

να μείνει ανικανοποίητη. 0 Βενέζης δίνει έκταση στην πάλη ανάμεσα σ'αυτά

τα δύο πρόσωπα, τα οποία στην ουσία, παρά την κατ'επιφάνεια αντίθεση

τους, αποτελούν μια αλληλοπλήρωση. Γιατί και τα δύο αυτά πρόσωπα κουβα­

λούν στην ψυχή τους τη νοσταλγία του τόπου τους. Όπως θα αναπτύξουμε

στη συνέχεια οι τριανταφυλλιές του Βένη είναι συμβολικές. 0 γιατρός

Βένης ξαναφυτεύει τον εαυτό του στη νέα πατρίδα θέλοντας από το όνειρο

της χαμένης πατρίδας να περάσει στην πραγματοποίηση του στους νέους και

δύσκολους καιρούς. Η Ειρήνη δε θέλει, να παραδεχθεί την ουτοπία αυτής

της μεταφοράς κι ούτε εννοεί να αποστρέψει το πρόσωπο της από τη χαμένη

πατρίδα, τη χαμένη μάνα και τη χαμένη παιδικότητα και γι'αυτό δεν μπο­

ρεί να ξεριζώσει απ'την καρδιά της την παλιά πατρίδα' δεν πιστεύει στο

καινούργιο ρίζωμα, γιατί τη σέρνει ο παλιός τόπος, η αιολική Γη. 0 για­

τρός Βένης δένει με αγάπη και. νοσταλγία το όνειρο με την πραγματικότητα,

χαυ να μεταφρασθεί, μέσα απ'αυτές. Επεκτείνοντας αυτές τυς απόψευς

ο LACAN θεωρεί ότυ η μεταβίβαση "σημαδεύει, την παλυνδράμηση του

υποκειμένου από το ένα στάδυο στο άλλο της διαμόρφωσης, του Εγώ του,

από ένα σημαί,νον του αιτήματος στο άλλο, όπου κι,νεύταυ η επυθυμία

φυλακοσμένη στο .δίχτυ των σημαυνόυτων". (Βλέπε: A.LEMAIRE, Jacques

LACAN, εχδ. Pierre MARDAGA, Bruxelles 1977, σελ. 251).

1. "Γαλήνη", ό.π., σελ. 51

- 134 -

την παλιά με τη νέα πατρίδα. Η Ειρήνη ξεθάβει από μέσα της το τραυμα­

τικό παιδί, το τραυματισμένο μεγαλείο των παιδικών χρόνων και πάει κι

έρχεται ανάμεσα στις άτακτες αναμνήσεις της και τη σκληρή πραγματικό­

τητα, και τα δύο λοιπόν, πρόσωπα κινούνται ανάμεσα σε:

πραγματικότητα και. έξαρση

βίωση και αναπόληση

πεπρωμένο και, προσδοκία

Η παρηγοριά ενός πονεμένου ψυχισμού όπως του γιατρού Βένη, ενός

πανικόβλητου ψυχισμού, όπως της Ειρήνης, ενός ψυχισμού σκαμμένου, όπως

είναι ο ψυχισμός όλων των ηρώων του Βενέζη, θα βοηθηθεί από τη δράση -

αντίδραση τους στον πόνο που είναι χαρακτηριστικό της ζωής τους;

"Δεν έκαμες ποτέ σου τίποτα που να μην ήταν ανώφελο και μέτριο:

είπε. Ωστόσο, τώρα έλεγα πως θα ετοίμαζες, έστω. κι αυτή τη γη που διά­

λεξες, για σιτάρι. Κι ήταν η πρώτη φορά που θα σ'έβλεπα να είσαι θετι­

κός και χρήσιμος. Μα η μοίρα σου φαίνεται πως είναι ως το τέλος άλλη".

Η Ειρήνη δίνει την εντύπωση πως προσβλέπει στη χρησιμότητα,στο ωφέλιμο,

σ'ένα ωφελιμιστικό σύστημα πλήρες, υλιστικό και κλειστό, όπως το έζησε

στα ευτυχισμένα χρόνια της τρυφερής νιότης. Αντίθετα ο Δημήτρης Βένης

θεωρεί ως πραγματικά και ισχυρά συμφέροντα χιμαιρικά, (αυτά που ονει­

ρευόμαστε και όχι αυτά που υπολογίζουμε). Γι'αυτό και μπορεί να ονει­

ρεύεται δίχως τελειωμό. Η ανάμνηση του - μνήμες των καιρών της χαμένης

πατρίδας - μοιάζει νά 'χει πάντα κάποιο μέλλον. Και η ευαίσθητη ψυχή

του το γνωρίζει καλά αυτό, όπως φαίνεται από το σύνολο των αντιδράσεων,

του. Πίσω, λοιπόν, από την απόφαση του Βένη να φυτέψει τριανταφυλλιές

στην άνυδρη και αμμουδερή γη, υπάρχουν ίχνη μιας ανυπόκριτης ονειροπό­

λησης. Αναμφισβήτητα ξυπνάει μέσα μας τους πιο οδυνηρούς απόηχους της

χαμένης πατρίδας, αλλά κι έναν φτωχό απόηχο μιας χωρίς χαρά ζωής και

μιας μάταιης αναμονής. Αλλά κι η Ειρήνη είναι κλεισμένη στα δικά της

όνειρα. Την κυριεύει μια άλλη ονειροφαντασία που προβάλλει τις απώλειες

της ύπαρξης της μέσα από την ολοκληρωτική διασπορά. Όλα μέσα της δια­

λύονται, έτσι που μάταια, όπως πιστεύει, θα αναζητούσε γύρω της τη

χαρά. Μέσα στην απελπισία της δεν μπορεί να προχωρήσει πιο μακριά

- 135 -

Μένει προσηλωμένη σ'αυτά που έχασε, αιχμαλωτισμένη από τη ρίζα της και

παραπαίει χωρίς κατάληξη, χωρίς τέρμα.

Αντίθετα συνεχής αλλά μη ικανοποιούμενη, όπως θα δούμε στη συνέ-ι

χεια, είναι και η επιθυμία του γιατρού Βένη να φέρει την πατρίδα του

στον καινούργιο τόπο:

"Μα την ίδια στιγμή θέλησε να δικαιολογηθεί και να της εξηγήσει.

Της είπε πως όλος ο κόσμος στην πατρίδα του καλλιεργούσε τριαντάφυλλα.

Το ροδόσταμο δίνει πιο πολύκέρδος απ'το σιτάρι. Κι'οι προγονοί του όλοι

καλλιεργούσαν τριαντάφυλλα. Αυτός μονάχα είχε απιστήσει. Μια λοιπόν τώ­

ρα και του παρουσιάζονταν η ευκαιρία να αναστήσει ένα κομμάτι γη

Έφτανε, πάνω στην ώρα, ο Γλάρος στο δέντρο τους. Η Ειρήνη γύρισε και

τον είδε αποφασισμένη να ταπεινώσει τον άντρα της.

- θα καλλιεργήσουμε κι'εμείς γη, Φώτη! του λέει, Τό 'μαθές;

- Διαλέξατε πού θα πάρετε κλήρο; ρώτησε αυτός. Ποιος σας διάλεξε

τόπο;

- θα καλλιεργήσουμε τις ρίζες του βουνού εδώ, είπε η Ειρήνη Βένη.

Κι'ύστερα θα φυτέψουμε τριαντάφυλλα!

Κοίταξε τον απλό άνθρωπο επίμονα, αυστηρά, χαιρόταν την έκπληξη

που ζωγραφιζόταν στο πρόσωπο του.

- Κι ύστερα θα φυτέψουμε τριαντάφυλλα! ξαναείπε μ'έναν τόνο

θριάμβου και χλευασμού.

- Μα αυτό δεν μπορεί να γίνει! τόλμησε ο Γλάρος να πει, και

στα μικρά του μάτια έπαιξε η επιθυμία να γελάσει. Τι θα τα κάμετε τού­

τα δω τα κατσάβραχα; Κι'ύστερα, τι θα τα κάμετε τα τριαντάφυλλα, αν

πούμε πως θα φυτρώσουν;

- θα τα στολιστούμε! είπε η Ειρήνη Βένη, και τα μάτια της λάμπανε.

1. "Η δυάκρι,ση της έννοι,ας της επιθυμί,ας (désir) απ'την ανάγκη (besoin)

και, από τη ζήτηση (demande) τονίστηκε απ'το Λακάν.Η ανάγκη αφορά ένα

ορυσμένο αντυκείμενο που την υκανοπουεί, * η ζήτηση δι,ατυπάνεταυ , ερμη­

νεύεται, απ'τους άλλους και. απευθύνεται, σ'αυτούς: μπορεί, να αφορά

κάποιο αντικείμενο που όμως δεν θα έχει, σημασία, η ζήτηση στο.βάθος

.είναι, .πάντα ζήτηση αγάπης και αναγνώρισης.Η επιθυμία γεννιέται απ'το

- 136 -

Είχε την αγριότητα του λαβωμένου ζώου η ματιά της που άστραφτε.

0 Βένης δεν μιλούσε. Κοίταζε κατά τη θάλασσα, προσπαθώντας να συγκρα­

τηθεί.

- Στον κάμπο έχει γη που μπορείς να την ξεχερσώσεις, είπε ο Γλά­

ρος, θα φτάσει για όλους μας. Εκεί, γιατρέ* θα πρέπει να πάρετε κι'εσείς

ένα κομμάτι, θα μπορέσετε να φυτέψετε, καθώς εμείς αμπέλι, για να σπεί­

ρετε σιτάρι.

0 Βένης γύρισε αργά και τον κοίταξε:

-Εμείς θα μείνουμε σ'αυτό το μέρος, εδώ! Κι'έπειτα:

Με το θέλημα του θεού, πρόσθεσε πιο σιγά, και είχε μιαν απίθανη ι

αποφασιστικότητα η σχεδόν γεροντική και αδύνατη φωνή του" .

H αντίθεση που διαφαίνεται από τις πρώτες σελίδες της "Γαλήνης" και

που κρύβεται κάτω από μια συμβατική ένωση δύο τόσων ανόμοιων χαρακτήρων,

κλιμακώνεται: ενώ η Ειρήνη Βένη περιμένει να σπείρει ο άντρας της σιτάρι

στο χωράφι της Αναβύσσου που τους παραχώρησε το κράτος, εκείνος θα φυτέψει

τριανταφυλλιές. Η Ειρήνη οργίζεται, γίνεται εχθρική, εκστομίζει φράσεις

φαρμακερές και ταπεινωτικές για το γιατρό, τον ειρωνεύεται τον βλέπει με

σαρκασμό. Εκείνος προσπαθεί να δικαιολογηθεί και να την πείσει γιατί

πρέπει να φυτέψουν τριανταφυλλιές. Όπως όμως και παραπάνω τονίσαμε, η

αντίθεση είναι φαινομενική, εξωτερική και όχι πραγματική, γιατί και οι

δύο μένουν σ'αυτό που έχασαν. "Και οι πρόγονοι του καλλιεργούσαν τριαντά­

φυλλα. Αυτός μονάχα είχε απιστήσει". Δυναστευμένος λοιπόν από τις μνήμες

του καιρού του και του τόπου του αποφασίζει να φυτέψει τριανταφυλλιές

στο άγριο τοπίο, να φυτέψει μ'άλλα λόγια, όνειρα, χίμαιρες, ώστε μέσα

απ'αυτές "να αναζητήσει την ισορροπία που χάθηκε" να στηρίξει την ετοι-

.χάσμα που χωρί,ζευ την ανάγκη απ'τη ζήτηση' δεν ταυτίζεται, με την

πρώτη αφού δεν αφορά ένα πραγματοκό αντυκείμενο, αλλά την ασυνεί­

δητη φαντασίωση " δεν ταυτίζεται, με τη δεύτερη αφού θέλει, να επυβλη-

θεό ανεξάρτητα απ'τη μι,λϋά ML απ'τη σχέση με το άλλο".

Βλέπε: J.LACAN, La Signification du phallus (Ecrits)

(H Σημασία του φαλλού), Μετάφραση Φώτη Κάλλια,εκδόσευς Έρασμος

Αθήνα 1982, σελ. 66.

1. Βλέπε: ΓΑΛΗΝΗ, ό.π. σελ. 53.

- 137 -

μόρροπη ύπαρξη του, να ριζοβολήσει, να "γαληνέψει". Από τις μνήμες

των παιδικών χρόνων δυναστεύεται και η Ειρήνη, πολιορκημένη από εμπό­

δια που υψώθηκαν απ'τα παιδικά της ακόμα χρόνια και της ερείπωσαν τη

ζωή. Γι'αυτό και δεν μπορεί να περάσει από την πραγματικότητα στο όνει­

ρο, ώστε να λυτρωθεί από το βάρος της οδυνηρής εμπειρίας. Έμεινε στο

"χτες" κι είναι σχεδόν ξένη στο "σήμερα" κλεισμένη στη μοναξιά της. 0

Δημήτρης Βένης βρήκε την παρήγορη καταφυγή στο όνειρο, ενώ η Ειρήνη

συμφιλιώθηκε με την παγερή μοναξιά της. Σιωπηλή ή βουερή, ισόζυγη ή

αποφασιστική, αλλού ήμερη κι αλλού δραματική η σύγκρουση τούτη απλώνε­

ται σ'όλες τις πλευρές της οικογενειακής τους ζωής.Έτσι θα πορευθούν

ίσαμε το τέρμα: ο γιατρός συντροφιά με τις χίμαιρες και απογειωμένος

απ'τα καθημερινά και μάταια και η Ειρήνη συντροφιά με τη μοναξιά, τις

εσωσυγκρούσεις, τις ανησυχίες και τις απωθήσεις της, εξαιτίας των οποίων

θα αντιδρά εκρηκτικά, ενώ ο αναγνώστης θα παρακολουθεί "το αδερφωμένο

βάδισμα κακίας και ορμητικότητας" του Ζαρατούστρα, την ψυχή "που φεύγει

μακρυά από τον εαυτό της" για να χει την ελπίδα να ξανασυναντήσει τον

εαυτό της, τη θέληση και την επιθυμία της, την ψυχή "την πιο φρόνιμη

που σ'αυτήν η τρέλλα μιλάει γλυκά", όπως τονίζει ο Νίτσε στο βιβλίο του 1

"Το λυκόφως των ειδώλων" . Μέσα στην πραγματικότητα που απορρίπτει η

Ειρήνη, δεν χει πια τίποτα που να την παρηγορεί, ενώ ο γιατρός απογειώ­

νεται απ'αυτή τη σκληρή πραγματικότητα και γίνεται χιμαιροκυνηγός προ­

σπαθώντας να δέσει το όνειρο με την πραγματικότητα, την παλιά "χαμένη"

πατρίδα με την καινούργια. Γι'αυτό .είπαμε παραπάνω πως ο Δημήτρης Βένης

με τον τριανταφυλλώνα του ουσιαστικά ξαναφυτεύει τον εαυτό του στην και­

νούργια πατρίδα. Το τρίτο πρόσωπο που εισάγεται, ο Φώτης, είναι ένα άλλο

επίπεδο ψυχισμού του ίδιου του γιατρού Βένη. Ουσιαστικά κι αυτός έχει

μέσα του την επιθυμία αλλά η όραση του είναι περισσότερο προσγειωμένη.

Σύνδρομος επίσης ήρωας, δηλαδή που υπηρετεί τη διαλεκτική της ακαρ-

πίας, είναι το άτυχο ζευγάρι (Άννα - Αντρέας), καθώς και η αδελφή της

Ειρήνης, η θεία Μαρία. Η αντίθεση θα υπηρετηθεί μέσα από την παρουσία του

οδηγού του οδοστρωτήρα:

1. Βλέπε: .Μάριου Μαρχόδη: Λόγοε περί Επυθυμίας, ό.π., σελ. 38

- 138 -

"OL ταξιδιώτες της Αίγινας γύρισαν στην Ανάβυσσο, όταν πια

είχε νυχτώσει για καλά. 0 Γλάρος περίμενε πως θα είχε μαζευτεί κόσμος,

στο μόλο, να τους καλωσορίσει, γιατί ήταν το πρώτο ανοιξιάτικο ταξίδι

που έκαμε το μοναδικό πλεούμενο του τόπου, κι αυτό έπρεπε να είναι ένα

νέο για τους κατοίκους των καλυβιών.

Μα κανένας δεν τους περίμενε.

- Παράξενο, μουρμούρησε ο Γλάρος, ενώ κατέβασε το πανί, πειραγμέ­

νος στο φιλότιμο του, Τι τρέχει;

Το τι έτρεχε το πρόσεξε η Βάσω πρώτη.

- Κοίταξε κει! είπε στον άντρα της. Τι είναι;

Στη μεγάλη παραλιακή πλατεία των καλυβιών μια σκοτεινή μάζα φαι­

νόταν καθαρά μες στην ξάστερη νύχτα. Φωνές βγαίνουν απ'αυτή την πυκνή

μάζα. Και μέσα απ'τις φωνές έβγαινε και ανέβαινε ψηλά πυκνός μαύρος

καπνός, ανακατεμμένος με σπίθες φωτιά.

- Α! έκαμε κατάπληκτος ο Γλάρος. Τι νά ναι;

Δεν πήγε ο νους του σε κακό, γιατί και φωτιά να ήταν δεν είχαν να

φοβηθούν τίποτα για,τα καλύβια τους, επειδή το μέρος τούτο ήταν ανοιχτό.

Μα τι να ήταν;

Ήταν ένας δαίμονας που πέρασε τα σύνορα των λόφων της Αναβύσσου κι'

ήρθε βαρύς, σκοτεινός και καπνισμένος, να προσθέσει την ποικιλία του στη

μοίρα των καλυβιών.

"Τι είναι αυτό;" είπε μια άσπρη πιραμίδα του αλατιού, που έστεκε

στοιβασμένο στις αλυκές, όταν ο μαύρος όγκος, τινάζοντας απ'το κορμί

του καπνό και φωτιά, φάνηκε να κατεβαίνει χαμηλά απ'τους λόφους.

"θα 'ναι για να παίξουν πάλι", είπε μια πιραμίδα, που ήταν τόσο σο­

φή κι'ήξερε το νόημα του κόσμου.

Ήταν ένα μεγάλο μηχάνημα από σίδερο, αλυσίδες και ρόδες.

Ήρθε αργά με θόρυβο τρομαχτικό κι άραξε στη γυμνή πλατεία των καλυ­

βιών.

Ένας νέος άντρας, με μουσαμαδένιο κασκέτο, με καπνισμένο μούτρο

και με πυρωμένα μάτια απ'το μηχάνημα, που το είχαν ζώσει τα παιδιά κι.

οι γυναίκες.

I

- 139 -

- Ποιος είναι ο προύχοντας σας; ρώτησε.

OL φωκιανοί, σε τέτοιες ώρες που θέλουν να βγουν ασπροπρόσωποι,

δεν ξέραν άλλον απ'τον γιατρό Βένη.

- Πάμε να τον φωνάξουμε! του είπαν φοβισμένα.

Και τρέξαν να βρουν τον γιατρό.

Έσκαβε το χώμα, στον τριανταφυλλώνα, όταν τον ειδοποίησαν. .

- Ήρθε μια παράξενη μηχανή κι ένας καπνισμένος άνθρωπος! του είπαν.

Έλα.

0 Βένης κοίταξε πρώτα να τους εγκαρδιώσει, επειδή τουςείδε φοβισμέ­

νους.

- Γιατί κάνετε έτσι; Τι φοβάστε;

Βέβαια τι να φοβηθούν;

Παράτησε το τσαπί του και πήγε μαζί τους στην πλατεία των καλυβιών.

- Α! οδοστρωτήρας είναι, είπε μόλις ξεχώρισε, πλησιάζοντας, το μηχά­

νημα. 0 τόνος της φωνής του ήταν τόσο διαφορετικός απ'την ατμόσφαιρα του

θαυμασμού, που τριγύριζε τον όγκο από σίδερο και τον ξένο, που τούτος ο

τελευταίος πειράχτηκε.

- Μπας και περίμενες να ήταν κανένα τανκ; Και βέβαια οδοστρωτήρας

είναι! Εσύ σαι ο Πρόεδρος; ρώτησε απότομα το γιατρό.

- Δεν έχουμε Πρόεδρο, του αποκρίθηκε. Ωστόστο μπορείτε να μου μιλή­

σετε για λογαριασμό του χωριού. Τι θέλετε;

- θα γίνει ο δρόμος που θα σας ενώσει με τη χώρα. Γι'αυτό ήρθαμε.

- Καλώς ήρθατε, τότε, με τέτοιο νέο! Όμως .....

Στάθηκε μια στιγμή μη θέλοντας να συνεχίσει τη σκέψη του.

Μα ο άλλος δεν τον άφησε..

- Όμως,τι;

- Απ'τον οδοστρωτήρα αρχίζετε; τον ρώτησε ο γιατρός μ'ένα αλαφρό

ειρωνικό τόνο. θαρρώ πως αρχίζουν πρώτα να χαράζουν το δρόμο, να ετοιμά­

ζουν την πέτρα κι'ύστερα ....

- 140 -

- Δεν είναι το πρώτο ανάποδο που γίνεται στον κόσμο! τον έκοψε

ο άλλος πειραγμένος. Μήτε θα σας ρωτήσει κανένας από πού να αρχίσει.

- Μα βέβαια, δε θα μας ρωτήσει.

- Πεινώ, είπε ο μηχανικός, κι'είμαι κουρασμένος.

Έχει κανένα χάνι εδώ;

- Όχι, δεν έχει χάνι. Από δω δεν συνηθίζεται να περνούν ξένοι.

Δεν είναι πέρασμα ανθρώπων.

- Τότε θα φάω και θα κοιμηθώ στο σπίτι σου! είπε ο ξένος με τον

απότομο τρόπο του. Σύρε να πεις να μου ετοιμάσουν.

-, Καλά παλληκάρι μου, παρατήρησε ήμερα ο Βένης.

θα φας και θα ξεκουραστείς στο σπίτι μου. Όμως μη μιλάς έτσι....

Δεν τον άκουσε ή έκανε πως δεν τον άκουσε, γιατί γύρισε να βιδώσει

κάτι στο μηχάνημα του. Ύστερα τα παράτησε κι ακολούθησε τα σιγανά βήμα­

τα του Βένη. Κι όταν η Άννα με τον Αντρέα φτάσαν στο σπίτι τους, γυρί­

ζοντας απ'το ταξίδι, βρήκαν τούτο το νέο σώμα να κυκλοφορεί μες στην ερη-1

μιά των άλλων" .

0 οδοστρωτήρας (η τεχνολογία) δεν έχει θέση ευρήματος στο κείμενο

αυτό του Ηλία Βενέζη, αλλά και σ'όλη τη γραφή του, πάντα κατά τη γνώμη

μας.Είναι έξω από τη γραφή του Βενέζη η διάσταση αυτή του ανθρωποκεντρι­

σμού, που αμύνεται ή προσπαθεί να υποτάξει την τεχνολογία. Η παρέμβαση

του οδοστρωτήρα επιβάλλεται από την ίδια την ενδοψυχική σύγκρουση του

ήρωα: είναι το αίτιο της απαγόρευσης και ο νόμος της, κατά την άποψη του

Jacques LACAN, Γι'αυτό και είναι ογκώδης, αμετάθετος, ανεμπόδιστος, ικανός

για την όποια αναίρεση (αναίρεση της πρωτογενούς επιθυμίας του γιατρού

Βένη).

Οι πράξεις TOU ήρωα είναι απόρροια ενδοψυχικών συγκρούσεων και οι

συγκρούσεις όπως εκτυλίσσονται στο ασυνείδητο, αναστέλλουν την ικανοποίηση

της επιθυμίας, η οποία παρόλο που είναι άκαρπη, αφού το αρχικό αντικείμενο

είναι, απωθημένο, συνεχώς ανανεώνεται, όπως συμβαίνει, και με το α ί. τ η -

μ α (demande) που είναι η γλωσσική διατύπωση της επιθυμίας, σύμφωνα

πάντα με τις απόψεις του Jacques LACAN.

1. Βλέπε: "Γαλήνη", ό.π. σελ. 196 - 197.

- 141 -

Λογικά η είσοδος του οδοστρωτήρα, παρόλο που αρχικά σημαδεύει

την προσδοκία της εξομάλυνσης του δρόμου (αυτή είναι η φανερή πλευρά

του σημαίνοντος) στην πραγματικότητα καταστρέφει την έκβαση της επιθυ­

μίας του γιατρού Βένη. 0 οδοστρωτήρας είναι σύμβολο της τάξης του ασυ­

νειδήτου και αντιμετωπίζεται ψυχαναλυτικά. Μπορεί βέβαια να υπηρετεί

και την όλη σκηνογραφία της γραφής, που κι αυτό δεν αποκλείεται. Αλλά

τότε θα ήταν εξωτερικό εύρημα και θα έμενε έξω από τη δύναμη της γρα­

φής και τη λειτουργική της αναγκαιότητα .

Ποια είναι η τελολογία και ποιο το υπόστρωμα αυτών των μεταφορι­

κών στοιχείων που θα λέγαμε ότι έχουν έμμονη ύπαρξη στη δημιουργία του

Βενέζη;

Έχουμε ανόμοια ζεύγη;

0 γέρο-Βένης και οι νεοφυτευμένες βέργες που πιάνουν, ριζώνουν

και δεν είναι μακριά η ώρα που θα θάλλουν.

0 γέρο-Βένης και τα οράματα της Ειρήνης.

Η χρυσή λάσπη στο όνειρο του 'Αγγέλου και η χρυσή γη στο όνειρο

της Άννας.

Η χίμαιρα του γέρου-Βένη και. ο σιδερένιος μαύρος όγκος TOU οδοστρω­

τήρα.

Οι παλμοί της γης και οι ερωτικοί, χτύποι που αυλακώνουν το κορμί

της Άρτεμης.

Το στεγνό τοπίο και το κορμί, των γυναικών αιχμαλώτων είναι σαν

μια βρύση νεκρή.

Δεν είναι δύσκολη η ανασκαφή αυτών των σημαινόντων που με όσες

δυσκολίες και κυρίως, αντιστάσεις κι αν αντιθέτουν, οδηγούν τον ενημερω­

μένο αναγνώστη στις ενδοψυχικές συγκρούσεις (συγκρούσεις του ασυνειδήτου)

των ηρώων, αυτών που άρχουν αλλά και των δευτερογενών και συμπληρωματικών

σ'όλη τη δημιουργία του Βενέζη. Ας γίνουμε αναλυτικοί και πιο συγκεκριμέ­

νοι, καταβάλλοντος κάθε προσπάθεια να αποφύγουμε τους ενδεχόμενους φορμα­

λισμούς:

- 142 -

"Τον φώναξε και πήγαιναν μαζί στον αγριότοπο που ήταν να μπουν

τα τριαντάφυλλα. Εκεί ο Δημήτρης Βένης, σκαλίζοντας το χώμα, έδειχνε

τον εαυτό του για παράδειγμα.

Σε λίγο θα φυτέψουμε τις βέργες, του έλεγε. Κι'ύστερα θα περιμέ­

νουμε τα τριαντάφυλλα.

0 Γλάρος στεκόταν αμίλητος και κοίταξε το πετραδερό και άγονο χώ­

μα, τη θάλασσα, τόσο εχτρική για το είδος εκεί πλάι.

- Εσύ τι λες τώρα; εξακολουθούσε ο Δημήτρης Βένης. θα γίνουν τα

τριαντάφυλλα ή όχι;

Στεκόταν δισταχτικός, μη ξέροντας τι να αποκριθεί. Η γνώμη όλων

των χωριανών ήταν πως ο γιατρός έκανε παλαβάδα, πως ήταν χαμένος κόπος.

Κοίταξαν να τον μεταπείσουν, μα στάθηκε ανώφελο. Ήταν σίγουροι πως ο

κόπος πήγαινε χαμένος, όμως στο βάθος ζήλευαν την πίστη του ανθρώπου,

γιατί κι οι ίδιοι ερχόταν απ'την ίδια ράτσα και μέσα τους ξυπνούσε το πά­

θος για τις πράξεις που έχουν φαντασία και τρέλα.

"θα δείτε πως θα γίνει καινούργιο σόι τριαντάφυλλα πασπαλισμένα με

αλάτι", λέγαν ωστόσο περιπαιχτικά. Κι από τότε, κείνο τον τόπο και το

αγριόβουνο που ήταν από πάνω τον βγάλανε "τριανταφυλλώνα". Ήταν ένας

τόπος για προσανατολισμό, μα στο βάθος ήταν η φωνή που τους έλεγε να

πιστεύουν.

- Λοιπόν: έλεγε ο γιατρός στο Γλάρο, θα γίνουν τα τριαντάφυλλα ή

όχι;

Κι αυτός,υποταγμένος στη φωτιά της πίστης:

- θα γίνουν, αποκρινόταν.

Τότε ο Βένης παρατούσε την αξί.να, καθόταν μαζί του στο χώμα και ι

προσπαθούσε να του φυσήξει δύναμη" .

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή, γιατί ο τριανταφυλλώνας

όπως πολλές φορές θα πούμε, είναι πρωτογενές σημαίνον, με τρόπο μάλιστα

που εκχειλίζει και εκβάλλει εμμεσοποιημένος σ'όλη την τοιχογραφία της

1. "Γαλήνη", ό.π. σελ. 92.

- 143 -

δημιουργίας του Ηλία Βενέζη. θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε πως ο

τριανταφυλλώνας ταυτίζεται με την Ιδια τη γραφή του Βενέζη, καθώς

και με τη μοίρα της γραφής, η οποία ποτέ δεν κατορθώνει να είναι

λυσιτελής, ακριβώς γιατί επιδιώκει το ανέφικτο.

Ας δούμε τη θεματική του πρώτα:

0 τόπος που διάλεξε ο γιατρός Βένης για να φυτέψει τριαντάφυλ­

λα ήταν πετραδερός - κατσάβραχα" το χώμα στεγνό, άγονο και δίπλα του

η θάλασσα, εχτρική για τέτοια απόπειρα.

Όμως την άρνηση, το πείσμα της άγονης, της αρμυρής γης και τη

δυσπιστία των συγχωριανών του, που τον κύκλωνε, προσπαθούσε να την

εξουδετερώσει με την προσπάθεια δημιουργίας, με τη φλόγα της πίστης,

με την ηθική εγκαρτέρηση και τη συνειδητή άσκηση. Με τη χιμαιρική ελπί­

δα, τη λυρική ονειροπόληση και με τα μάτια καρφωμένα στο σκοπό, προσπα­

θούσε να μεταγγίσει τον ιδρώτα του, να υγράνει το ξερό χώμα (απόκροτο

το ονομάζει ο Πλούταρχος), να το σκάψει και να αναπτύξει ροδώνες σ'αυ-

τό το στεγνό και άγονο χώμα της Αναβύσσου. Οι άλλοι οι συνετοί προσπα­

θούσαν να τον μεταπείσουν. Ήταν σίγουροι πως ο κόπος πήγαινε χαμένος,

όμως θαύμαζαν την πίστη και το πάθος του για πράξεις που έχουν φαντασία

και τρέλα, και από τότε εκείνο τον τόπο τον ονόμασαν "τριανταφυλλώνα".

Ήταν ένας τόπος για προσανατολισμό, μα στο βάθος ήταν η φωνή που τους

έλενε να πιστέψουν.

Ακόμα και ο κομπρομπούρμπουλας που σπρώχνει υπομονετικά ένα μικρό

στρογγυλό βόλο για να τον μεταφέρει στο θαλάμι του, έχει ένα σκοπό, λέει

ο Βένης χαμογελώντας. "Αυτό είναι όλο, το παν, όλη η σοφία". Σημασία,

για το γιατρό Βένη, δεν έχει το τέρμα, αλλά η πορεία προς το τέρμα.

"θαρρώ ....... θαρρώ πως κυνηγάτε χίμαιρες", λέει ο Αντρέας,

ο ζωνταντός εκείνος νέος που σήκωνε στους ασθενικούς ώμους του το μαρτυ-

ρολόγιο της αιχμαλωσίας,

1 "Και τυραννώ το σώμα του και πιστεύω..." , απάντησε ο Δημήτρης Βένης.

1. "Γαλήνη", ó.u. , σελ. 96

- 144 -

Και μ'αυτή την πίστη φύτεψε τις ρίζες, σε πείσμα των αντιξοοτή­

των που αναφέραμε παραπάνω, και της ειρωνείας της παράξενης γυναίκας

του Ειρήνης, που μόνο την ειρήνη δεν γνώριζε στα σπλάχνα της.

Κι όταν η δύστυχη κόρη των Βένηδων, η Άννα, έφερε το χαρμόσυνο

μήνυμα ότι τα τριαντάφυλλα του πατέρα της έδειξαν πως θα πιάσουν, η

ακατανόητη Ειρήνη, που τώρα συνειδητοποιούσε πως μονάχα αυτή έμεινε χω­

ρίς- να πιστεύει τίποτα, τινάχτηκε ολόρθη, άγρια και πικρή. "Σου λέω,

λοιπόν, πως τα τριαντάφυλλα δε θα πιάσουν! Σου λέω πως δε θα πιά-1

σουν" φωνάζει κοιτάζοντας τον άντρα σκληρά.

Κι όμως σ'αυτό το ξερό χώμα και στην αρμύρα αυτή οι βέργες πιάσα­

νε και τα τριαντάφυλλα θα γίνουν, όπως το πίστεψε ο γιατρός Βένης. Κι

όλα θα τελείωναν όπως το πίστευε ο άνθρωπος της καλοσύνης και της ανθρω­

πιάς. Και την πίστη του αυτή τη μεταλαμπάδευε απ'τη δική του ψυχή, στην

ψυχή της Άννας, του Αντρέα, της Μαρίας. Και έπειθε γιατί έβλεπαν να

ολοκληρώνεται η προσπάθεια του να φυτέψει τριαντάφυλλα ακόμα και σε άξε­

να, πετραδερά και άνυδρα χώματα. Κι όλοι θα ευτυχήσουμε εδώ ως το τέλος,

έλεγε η φωνή του γιατρού Βένη. Κι είχε έναν τόνο εχθρικό η φωνή του, όπως

η φωνή όλων των προφητών. Πρώτη φορά στη ζωή τους η Ειρήνη ανακάλυπτε σ'αυτά

την προφητεία του τέλους:

"Έλα επιτέλους,εδώ, της έλεγε η φωνή. Σ'όλα. τα χρόνια που πέρασαν

δυνάστεψες τις μέρες μου. Το κορμί σου πέρασε δεμένο με το κορμί μου,

κι όμως έμεινε ξένο και μόνο. Και ο νους κι η καρδιά μου πέρασαν έτσι,

ξένα και μόνα, απ'την καρδιά και το νου σου. θα σε ρωτήσουν κει πάνω,

σαν έρθει η ώρα. "Ποιόν συνάντησες κάτω στη γη;" Κι εσύ θα τους αποκρι­

θείς: "Κανένα.. Τον εαυτό μου μόνο", θα σε ρωτήσουν ακόμα: "Πίστεψες,του­

λάχιστον, στα όνειρα και στις χίμαιρες, στα ταπεινά έργα των ταπεινών

ανθρώπων;". Κι εσύ θα αποκριθείς: "Όχι". "Πλήρωσες, λοιπόν, γι'αυτό κει

κάτω;" Κι εσύ είναι δίκιο να τους αποκριθείς πως πλήρωσες, γιατί εδώ,

στη γή, είναι.η μοίρα των ανθρώπων. Έλα, λοιπόν, τώρα σ'αυτή τη γη,την

κλεισμένη απ'τους λόφους*: έλα, να ματώσουν τα χέρια σου: ετοιμάζεται 2

εδώ ένας τάφος και θα τον ανοίξεις μονάχη" .

1. "Γαλήνη", ό.π. , σελ. 102

2. "Γαλήνη", ό.π. , σελ. 108

- 145 -

Η Ειρήνη δε θα ανταποκριθεί στο κάλεσμα του Βένη. θα πάει στη

φωνή του πάθους, που γιγαντώνεται όλο και περισσότερο κάτω από τα

σκληρά χτυπήματα της ζωής. "Α, αυτό, όχι όχι..." Δεν μπopεC να

συμφιλιωθεί με την ιδέα ότι το όνειρο του γιατρού Βενη έγινε πραγμα­

τικότητα. Και περασμένα μεσάνυχτα σηκώθηκε, ξύπνησε τον οδηγό του ο­

δοστρωτήρα και πήρε το δρόμο του πανικού, το δρόμο που οδηγούσε στον

τριανταφυλλώνα". Στάθηκαν ανάμεσα στις ρίζες, που αναπαυόταν στη γη

και ετοίμαζαν μέσα της ειρηνικά τις δυνάμεις της ζωής, κι ύστερα έξαλ­

λοι άρχισνα να ξερριζώνουν στα σκοτεινά όλες τις ρίζες. Τα καταραμένα

χέρια της Ειρήνης και του εραστή της ξερρίζωναν τις μικρές τριανταφυλ­

λιές, που είχε φυτέψει ο γιατρός Βένης, μόλις είχαν αρχίσει να μεγαλώ­

νουν.

0 Δημήτρης Βένης έμαθε για την καταστροφή του τριανταφυλλώνα και

έτρεξε στο χωράφι των χιμαιρών. Οι βέργες, σπασμένες και έρημες, κεί­

τονταν στο ξερό χώμα. 0 θάνατος ήταν οριστικός. Με τρεμάμενα χέρια,

με οδύνη και σπαραγμό γύριζε πάνω από τις νεκρές βέργες, τις μικρές

χίμαιρες και τις άγγιζε σαν να μιλούσε μαζί τους "Πόσο, λοιπόν, τυραν-

νίστηκα για σένα .... Πόσα έλπισα σ'εσένα ... ", έλεγε στις βέργες.

Απελπισμένος γύρευε τη μικρή Άννα. Ζητούσε βοήθεια απ'τη νεκρή κόρη

του, γιατί δεν ήξερε το δεύτερο πλήγμα, το βιασμό της. Άννας απ'το

Χαρίτο και το θάνατο της δυστυχισμένης κόρης του.

Μέσα σε λίγους μήνες φαίνεται πως έχουν περάσει πολλά χρόνια πά­

νω απ'τον καλό άνθρωπο, το γιατρό Βένη. Το δυστυχισμένο παλληκάρι, ο

Αντρέας που ύστερα απ'τον άδικο :θάνατο της Άννας αποφασίζει να φύγει

απ"την Ανάβυσσο, περνά να αποχαιρετήσει, άλλη μια φορά το Δημήτρη Βένη

και βλέποντας τον πάλι να σκαλίζει το χώμα, να σκάβει τη γη, περνώντας,

έτσι, τις ώρες της συμφοράς, τον ρωτά:

"-Γιατί δεν τ'αφήνεις πια αυτό;"

"-Α, αυτό ....., λέει το γεροντάκι. Αυτό .... βέβαια.

Δεν υπάρχει πια τίποτε άλλο παιδί μου. Και πια δεν υπάρχει κανείς

που να πιστεύει..." μουρμούρισε γέρνοντας το κεφάλι.

0 γιατρός Βένης μέσα απ'τις συμφορές και τη δοκιμασία εξέρχεται

πιο αγνός και καθαρός, όπως το μαρτύριο οδηγεί στην αγιοσύνη και η πα­

ρακολούθηση της τραγωδίας στην κάθαρση.

'.! '

- 146 -

To σημαίνον "τριανταφυλλώνας", περνά από πολλές διακυμάνσεις

(έχει τη δική του περιπέτεια):

Το χώμα είναι ανοίκειο, αφιλόξενο, μη γεωργημένο. 0 τριανταφυλ-

λώνας είναι όνομα αθροιστικό,σημαίνει συστάδα ομογενών φυτών, κάτι που

δεν συμβιβάζεται (αντιθετικό ζεύγος) με τον ανοίκειο χώρο.

Με την ανοικειότητα (άρνηση του χώρου) συνηχεί η χλευαστική στάση

της Ειρήνης, χώρος και Ειρήνη ταυτίζονται.

Ένα από τα ρήματα που κυριαρχούν στα ανάλογα αποσπάσματα είναι

το ρήμα "πιάνω" ("πιάνο)" με έννοια γενετική και βιολογική μαζί, δηλαδή

σεξουαλική που διασφαλίζει τη γόνιμη ερωτική πράξη, τη γονιμοποίηση,τη

βλάστηση,τη διαιώνιση: έπιασε το δέντρο, έπιασε η γυναίκα παιδί κ.λ.π.).

Ανάμεσα στα δύο αντίθετα, επίμονο γερασμένο κορμί του γιατρού Βένη και

το απωθούν όλο άρνηση και φυγή κορμί της Ειρήνης που είναι προέκταση

του ακαλλιέργητου χώρου, έχουμε μια διαλεκτική, ανάμεσα σ'αυτά,ακαρπία

στην τελική έκβαση, έστω και μετά από τη βίαιη επέμβαση της Ειρήνης με

τον οδηγό του οδοστρωτήρα, που είναι σύμφωνη, πάντα μέσα από την προβλη­

ματική που έχουμε επιλέξει, της ενιαίας συμπεριφοράς του κειμένου στην

τριλογία του Βενέζη.

Το σημαίνον "τριανταφυλλώνας", σημαντικά ισχυρότερο του σημαινό­

μενου που επικαλύπτει τη συνείδηση (συνείδηση των ηρώων KOL συνείδηση

του δημιουργού) συστοιχεί, με το κορμί της Ειρήνης (είναι η εξεικόνι-

σή του, όπως έχει εσωτερικευθεί και απωθηθεί στο ασυνείδητο του γεραλέ-

ου συζύγου της) και συνάμα αποτλεί προέκταση του χαμένου γενέθλιου χώ­

ρου για τον οποίο συνεχώς κάνει υπαινιγμούς σε σχέση πάντα με τον τριαν-

ταφυλλώνα ο γιατρός Βένης.

Μιλήσαμε για περιπέτεια αυτού του κυρίαρχου σημαίνοντος (του τρι-

ανταφυλλώνα): Ριζώνει, πιάνει, και στη συνέχεια καταστρέφεται από έξωθεν

παρέμβαση και όχι από τη δική του ανεπάρκεια και στέρηση ικμάδας.

Το ίδιο και το κορμί της Ειρήνης: δίνει βλαστό (δραματικά εφήμερο)

την Άννα, στην ουσία όμως αποξενώνεται, φεύγει από το δέκτη του, ανήκει

αλλού (η πρωτογενής σημασία της αλλοτρίωσης που συνεπάγεται την απουσία

του εαυτού μας).

- 147 -

Η έξοδος όμως είναι χωρίς απόληξη. Όλα είναι βραχυκυκλωμένα, αναιρε­

μένα, άκαρπα, προέκταση των ψυχαναγκαστικών συγκρούσεων των ηρώων.

Υπάρχει δηλαδή απόλυτη συνάφεια αλλά και ομοιογένεια ανάμεσα στο

έσω (dedans) και στο έξω (dehors) και αυτή η αναίρεση των πράξεων των

ηρώων είναι από τα κύρια χαρακτηριστικά της γραφής του Βενέζη' μια

αναίρεση σύστοιχη στις ιδεοψυχικές συγκρούσεις. Εξωτερικά αυτό το

βραχυκύκλωμα των πράξεων που είναι γνώρισμα της ψυχαναγκάστικής συμπε­

ριφοράς καθρεφτίζεται και στην τραγική τοιχογραφία της Μικρασιατικής

καταστροφής και στο ξερίζωμα των προσφύγων που είναι η κορυφή του παγό­

βουνου στη γραφή του Βενέζη.

, Επιμένουμε πως-το σημαίνον τριανταφυλλώνας με όλα τα συμφραζόμενα

του μέσα στην περιπέτεια της τριλογίας του Βενέζη και κυρίως στη "Γαλήνη"

με την ωριμότητα της γραφής της, είναι η ατραπός για να αλώσουμε ό,τι

είναι πίσω από την φαινομενολογία στη δημιουργία του Βενέζη, δηλαδή την

ίδια την ψυχή της και την ψυχή του.

Το άλλο μερικό σημαίνον, οι στήλες άλατος, συνηχεί με τη στειρότητα

της Ειρήνης. Είναι συμφραζόμενο της και ταυτόχρονα δημιουργεί το αρνητικό

σκέλος σε σύγκριση,με την οργιώδη βλάστηση (καλή φύση - καλό σώμα) στην

Αιολική Γη. Έχουμε κι εδώ ένα αρνητικό ζεύγμα, που δεν αποτελεί αίρεση,

αλλά εναρμονίζεται με Ηρακλείτεια, όπως είπαμε παραπάνω έννοια, με τη

διαλεκτική που άρχει στην τριλογία, αλλά και σ'όλη τη δημιουργία του Βε­

νέζη.

Συμπερασματικά, λοιπόν, μπορούμε να πούμε ότι το σχήμα της μεταφο­

ράς, που επιπολάζει στην τριλογία του Βενέζη, κουβαλεί και διαιωνίζει την

επιθυμία των ηρώων .μέσα στο κείμενο. Εξωτερικό αντικείμενο αυτής της

επιθυμίας είναι ο γενέθλιος τόπος ή ο τόπος στον οποίο προσπαθούν να

ρίξουν τις ρίζες τους οι ανέστιοι. Καθώς ξέρουμε από την ψυχανάλυση, η

επιθυμία είναι της τάξεως του φανταστικού ή φαντασιακού.

Μέσω των εξωτερικών αντικειμένων στα οποία προσπαθεί να απολήξει,

πραγματώνεται η ανέλκυση, μέσω των υποκατάστατων, του απωθημένου και

οριστικά χαμένου αντικειμένου, που είναι η μάνα και συμφραζόμενο της ει-

-148 -

VOL στην περ(.πτωση της λογοτεχνικής önpioupvCac του Βενέζη, ο απωθη­

μένος στο ασυνευδητο των ηρώων καθώς και του δημιουρνού γενέθλιος τό­

πος.

* *

- 1 4 9 -

Η Π Ε Ρ Ι Π Ε Τ Ε Ι Α ΤΟΥ ΗΡΩΑ

Κ Α Ι

Ο ΠΡΟΣΩΚΕΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Α' Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ TOY HPOA

Η Chasseguet SMIRGEL στο β ιβλίο της Pour une Psychanalyse de l ' a r t

e t de l a c r é a t i v i t é , α ν α ζ η τ ε ί , όπως είπαμε, την Elan GLOBAL, την ε ν ι α ί α

δηλαδή συμπεριφορά του κ ε ι μ έ ν ο υ . Όλα τα επιμέρους στοιχεία που συνθέτουν

την ολότητα του κειμένου éxouv κοινά σημεία (ή κοινό σημείο) σύγκλισης.

Ιδιαίτερα όμως το ομόρροπο τ ο συναντούμε συνήθως στις πράξεις των ηρώων

με τρόπο που θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ε ν ι α ί ο ή ρ ω α .

Εδώ έναι η ανάγκη να πούμε ό τ ι στο έργο τέχνης, όταν μιλούμε γ ια συμπε­

ριφορά του ήρωα εννοούμε τ ι ς βαθύτερες ψυχικές συγκρούσεις που ε ί ν α ι της

τάξεως του ασυνειδήτου. Μπορούμε δηλαδή να ανιχνεύουμε αντιθέσεις στην

επιφάνεια TOU κειμένου, δηλαδή στο φανερό περιεχόμενο, όπως γ ί ν ε τ α ι και

στα όνειρα σύμφωνα με όσα μας παραδίνει ο FREUD. Σημασία έ χ ε ι όμως για

την ερμηνεία του έργου τέχνης να φτάσουμε κάτω από τη φαινομενολογία του,

δηλαδή να ανακαλύψουμε τα σημαίνοντα και την αναγωγή τους στο σκιώδη χώ­

ρο του ασυνειδήτου. Αφού ο ι α ν τ ι θ έ σ ε ι ς ε ί ν α ι το κύριο γνώρισμα των Ψυχι­

κών συγκρούσεων που λαβαίνουν χώρα στο ασυνείδητο, ε ί ν α ι επόμενο να δ ι ή -

κουν και στο έργο τέχνης, που μπορούμε να.πούμε ό τ ι αποτελεί κάτοπτρο

του (son double).

Μπορούμε όμως να μιλήσουμε για εν ια ίο ήρωα στην τριλογία του Βενέζη;

Έχουμε δηλαδή τα αναγκαία σ τ ο ι χ ε ί α που συνδομοΰν με δ ιαλεκτ ικό, δηλαδή

συγκρουσιακό χαρακτήρα, τ η συμπεριφορά του ήρωα;

Εδώ πρέπει να ξεδιαλύνουμε ό τ ι το έργο τέχνης, παίζεται στο υπόστρω­

μα του κειμένου ή σε ό , τ ι ονομάζουμε λανθάνον κείμενο. Συχνά μιλούν ο ι

1. Βλέπε: J a n i n e CHASSEGUET - SMIRGEL, Pour une Psychanalyse de l ' a r t

et de l a c r é a t i v i t é , Ed. Payot , PARIS 1971, σελ. 49-80.

- 150 -

συγγραφείς για πολλά πρόσωπα αντιθετικά μεταξύ τους μέσα στο COLO το

Εγώ του συγγραφέα. 0 Παλαμάς π.χ. αναγνωρίζει πολλά πρόσωπα μέσα στο

Εγώ, τα οποία μάλιστα δε βρίσκονται σε συμμαχία μεταξύ τους, αλλά

αλληλογρονθοκοπούνται. Δε σημαίνει διόλου αυτό πως ανατρέπεται η ενό­

τητα της συμπεριφοράς του ήρωα, αφού ξέρουμε, σύμφωνα πάντοτε με την

προβληματική που ακολουθούμε, ότι ο συγκρουσιακδς χαρακτήρας είναι

το κύριο συστατικό γνώρισμα κάθε εγώ (μιλούμε βέβαια για σύγκρουση που

παίζεται στη -μέσα σκηνή του ψυχισμού, δηλαδή στο ίδιο το ασυνείδητο,

στον τόπο του, για να αναφερθούμε και πάλι στη χωρική διάσταση και υπό­

σταση που αναγνώριζε ο FREUD στο πρωταρχικό, το πρωτόριζο αυτό μέρος

του ψυχισμού μας.

Ένα άλλο θέμα που απασχολεί πάντοτε το σύγχρονο κριτικό είναι

αν το Εγώ του ενιαίου ήρωα που άρχει στη γραφή (σε κάθε γραφή) είναι το

ίδιο ή παράγωγο ή γειτνιάζον ή και αντίθετο με το Εγώ του συγγραφέα.

Οι αντιθέσεις, λοιπόν, ανάμεσα στους ήρωες της τριλογίας του Βε-

νέζη είναι, όπως είπαμε, απόρροιες και αντίχτυποι ενδοψυχικών συγκρού­

σεων (αυτή η σύγκρουση άλλωστε αποτελεί και το υπόβαθρο της διαλεκτικής

στην πλοκή). Οι αντιθέσεις είναι κι ένα από τα κύρια γνωρίσαμτα της

συμπεριφοράς του ίδιου του ήρωα, αφού γνωρίζουμε ότι η συμπεριφορά του

ελέγχεται από δυνάμεις οι οποίες δεν κανονίζονται και δε ρυθμίζονται, ή

υπαγορεύονται ελάχιστα από το συνειδητό, απ'αυτό δηλαδή που ονομάζουμε

Εγώ. Το ζητούμενο μας είναι αν υπάρχει στη γραφή του Βενέζη ενιαίος

ήρωας, του οποίου η συμπεριφορά να απαρτίζεται από επάλληλες διασταυρώ­

σεις ή επίπεδα σπειροειδή που το ένα εισχωρεί στο άλλο.

Στο πρώτο επίπεδο έχουμε τον κατατρεγμένο ήρωα (μένουμε πάντα στην

επιφάνεια της θεματικής ή στο έκδηλο περιεχόμενο, σύμφωνα με την Ψυχανά­

λυση). Είναι ο ήρωας του "Νούμερου","ο αριθμημένος ραγιάς" των ταγμάτων

εργασίας και των στρατοπέδων συγκεντρώσεως (οι. μονάδες έχουν χάσει την

αυτοτέλεια τους). Είναι ο ξεριζωμένος από το σπίτι του, την πατρίδα του

και τη στοργική αγκαλιά της μάνας: "Η μητέρα μου έχει γονατίσει στο πλα­

κόστρωτο όξω από το μικρό παράθυρο, εκεί πλάι, και δε φωνάζει πια, κλαίει.

- 151 -

Στην αρχή ο σκοπός δεν την άφηνε να 'ρθεί κοντά έκαμε τον κόσμο άνω-

κάτω, σαν παλαβή. Στο τέλος τη σπρώξαν προς το παράθυρο. Έπεσε μπρού­

μυτα. Το γλυκό μαύρο πρόσωπο της έκαμε μπρουπ πάνω στα κάγκελα. Με μια

απελπισμένη προσπάθεια κοίταξε να σηκωθεί., έπιασε μισοξαπλωμένη τα κάγκε­

λα και φώναζε : - Ηλία ! Ηλία!

Η θερμή γνώριμη κραυγή γέμισε το υπόγειο. Με βρήκε σε μιαν άκρη

και με τίναξε. Έτρεξα στο παράθυρο. Με κοίταζε με τα ξαφνιασμένα μά­

τια της μες στους άγνωστους ανθρώπους, μες στ'άλογα, μόλις με ξεχώριζε

μες στο ύποπτο φως, άπλωνε μέσα τα χέρια της να μ'αγγίσει δεν ήξερε τι

έλεγε. Το χέρι της έτρεμε στο κενό, ερχόταν σ'εμένα, πάλι αποτραβιόταν-

ένα ζο που ήθελε να πιεί και δεν το αποφάσιζε,- κι εκείνο έτρεμε χτες

για τα ποντίκια ... Για τα ποντίκια ... έλεγε απελπισμένα, σαν να μιλού-ι

σε σε κάποιον, κι αναρουφούσε. θέ μου, τι να κάμω; .

0 βίαιος χωρισμός μητέρας - παιδιού, τα κάγκελα της φυλακής, μέσα

από τα οποία ο ήρωας έβλεπε τη μάνα του ανήμπορη να τον βοηθήσει, είναι

η αρχή της μαρτυρικής του θητείας στα τάγματα εργασίας. Και το χάσμα

μεγαλώνει όλο και περισσότερο και γεμίζει, με πόνο, αγωνία και αίμα αθώων

που υποφέρουν άδικα. "Βαρυποινίτες δίχως δικαστή, κολασμένοι δίχως αμαρτία,

νικημένοι δίχως αγώνα, μάρτυρες δίχως θρησκεία. Όλα μαύρα και στεγνά,

καμμιά υπερηφάνεια, καμμιά ανάταση, ούτε καν η απεγνωσμένη παρηγοριά

του ηρωί'σμού.

Και στο βάθος, στον ορίζοντα που-αφήνουν ανελέητα γυμνό τα ιδανικά

που κουρελιάστηκαν, το ερωτηματικό πένθιμο, βαρύ, δίχως το φωτοστέφανο

της φλόγας, το ερωτηματικό του κόσμου. "Ήρωες" δεν'υπάρχουν, αλλά μάρτυ­

ρες, θλιβερό δράμα . 0 'ήρωας" είναι κιόλας μια ανακούφιση και στον πεζό-

τερο μέσα ρεαλισμό. Οι μάρτυρες των θρησκειών έχουνε την ελπίδα της μελ­

λούμενης νίκης. Εδώ τίποτα παρά το άσκοπο, το στυγνά, το απελπιστικά

άσκοπο, εκείνο που δε θα βρει τη δικαίωση ούτε στον έξω κόσμο, ούτε στο

1. "Το Νούμερο", ό.π., σελ. 30-31.

- 152 -

μέσα. Η μόνη η ύστατη εκδήλωση ανωτερότητας που απομένει στην άνθρωπο

είναι ο σαρκασμός, η τραγική ειρωνεία. Αυτή φανερώνει μονάχη τη "θεία"

του ουσία. Μια διαμαρτυρία σιωπηλή, φοβερή σα μορφασμός βουβός, που

θα στιγματίσει για πάντα, στην ιστορία της αιωνιότητας, το μέτωπο του

ανθρώπινου γένους. Οι μάρτυρες του Βενέζη διατηρούν την έκφραση τού­

της της υπεροχής τους απέναντι στην κτηνωδία του μοιραίου. Γελούν αιμα­

τηρά. Ίσως όταν η ανθρωπότητα εκλείψει, απ'όλη την ιστορία της απομεί­

νει ο τραγικός τούτος σαρκασμός. Και θα είναι ο μόνος ικανός να μαρτυρή­

σει για την πραγματικότητα της επιτάφιος, θα σβήσουν οι χειρονομίες

των κοσμοκρατόρων και θ'απομείνει στο διάστημα ο αντίλαλος του τελευταίου 1

καγχασμού";

Η στέρηση, η αποκοπή από όλα τα έξω αγαθά είναι η αρχή της δοκιμα­

σίας του "πρώην ανθρώπου" του "Νούμερου". Ύστερα ακολουθεί η περιφορά

του πάθους του που θα περάσει από όλα τα στάδια της ανθρώπινης αντοχής

και θα διαβεί από μια αναβάθρα από δυσκολίες: με τις ρίζες κομμένες, ζει

τη σωματική και ψυχική βρωμιά, τη θανάσιμη κούραση, τη δίψα, τις θανα­

τικές εκτελέσεις, το κουρέλιασμα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, τους βια­

σμούς, τους ξυλοδαρμούς, τη φρίκη και το σπαραγμό. Όλα αυτά πλέκουν

ένα φοβερό δίχτυ από το. οποίο μάταια ο ήρωας αγωνίζεται να ξεγαντζωθεί

απελπίζεται και "πέφτει σ'ένα εσωτερικό βάλτο ανίας", όπως νράφει ο

Φλωμπέρ. Η πορεία του στις άγριες στέπες και στα φαράγγια της Ανατολής,

που τα πόδια του γέμιζαν πληγές από αγκάθια και ο θάνατος σαλάγιζέ ρ

πάνω από το κεφάλι του, έμοιαζε με "κινητό τάφο της κόλασης" .

. Μέσα σ'αυτή την περιφορά του πάθους του ο ήρωας χάνει ή κινδυνεύει

να χάσει την εσωτερική του ισοζυγία και ενότητα. Οι δυνάμεις που τον δέ­

νουν άμεσα με τον έξω κόσμο, απορροφούνται, απ'αυτόν και επιστρατεύουν

τη συνδρομή των ενστίκτων και των ορμών που κρατούν,ακέραιη τη ζωή στο

βιολογικό της μέρος. Και ο πιο ασκημένος στις πνευματικές και ηθικές

1. Βλέπε :. Αγγέλου Τερζάκη, Πολεμική Φυλολογύα,τετράδυα'Έυθύνης",

τεύχ. 6, Αθήνα 1978, σελ. 63.

2. Βλέπε: Τ.Κ.Παπατσώνη, Οάσευς της. Κολάσεως, τετράδυα Ευθύνης,

τεύχ.6, Αθήνα 1978, σελ. 10.

- 153 -

αρετές δύσκολα βγαίνει από την εξουσία των δυνάμεων αυτών. Η φύση μέ­

σα από μυστηριακές εσωτερικές λειτουργίες επιβάλλει την εκπλήρωση του

βιολογικού σκοπού του ανθρώπου, που είναι ο έρωτας, η ευδαιμονία, το

μάκρος της ζωής, η περιποίηση των αισθήσεων. Έτσι ερμηνεύεται ο εγωι­

σμός, το συμφέρον, η αυτοσυντήρηση, που πολλές φορές εκδηλώνονται από

τον ήρωα του "Νούμερου":

"- Ε! λέει φουρκισμένος ο αρχηγός της συνοδείας. Πάρτε ένας άλλος

το παιδί. Κάμαμε όλοι μια ασυναίσθητη κίνηση να ξεφύγουμε έναν κίνδυνο.

Οι στρατιώτες άρπαξαν έναν απ'τους τελευταίους της γραμμής και του καθί-

σαν το παιδί στον ώμο. Πιο πέρα αυτός φώναξε να το δώσουν και σ'άλλον.

Ήρθε κ,ι'η σειρά μου. Ήταν αληθινό μαρτύριο - γιατί τρέχαμε, πεινούσα­

με·, ήμαστε γυμνοί, ήμαστε για να πέσουμε από στιγμή σε στιγμή εμείς οι

ίδιοι. Βάδιζα τρικλίζοντας, ύστερα φάναξα να το πάρει ο άλλος. Όλοι

τρέχανε να βρεθούν στις πρώτες γραμμές, να ξεφύγουν. Σαν το ξεφορτώθηκα

έπιασα κι εγώ να τρέχω, μη μου το ξαναδώσουν. Είχε γίνει φόβητρο - ένα

παιδάκι. Η οργή σκλήραινε ολοένα τις τυραγνισμένες καρδιές.

- Τι θέλει και δεν ψοφά Ι ξέσπασε, άξαφνα ένας άγρια.

- Μπας κι είναι να βαστάξει; λέει ένας άλλος, που νοιαζόταν να βρει

και. μια δικαιολογία. Ας το σκοτώσουν να συχάσει. Κανείς δεν είπε πως εί-1

ναι κρίμα. Ήταν μίσος για ένα παιδάκι; Ναι ήταν".

Όμως πίσω από τη σκληρότητα ενεργεί η συμίτόνοια, η αλληλεγγύη, η

αδελφοσύνη που ενώνει τους ανθρώπους,ιδιαίτερα αυτούς που ζουν στην κοινή

δυστυχία. Μέσα στη θύελλα προβάλλει το αίτμημα της ανθρώπινης αγάπης, της

αλληλεγγύης. Και αυτή η αλληλεγγύη εκφράζεται άμεσα ή.έμμεσα, φανερά ή

κρυφά, άλλοτε δειλά κι άλλοτε με δύναμη σεισμού.

"Καθώς ο Αισχύλος δεν λυπάται το θεατή του και προβαίνει με γρήγορες

δρασκελιές αυξαίνοντας το τραγικό μεγαλείο της τραγωδίας ως την κατάθλιψη

και παραπέρα, έτσι και ο Βενέζης, δίνοντας μας το περιστατικό της οδύνης 2

του, είναι σαν να θέλει να ξεσκίσει με λαίμαργα νύχια τον αναγνώστη του".

1. Βλέπε: "Το Νούμερο" ό.π., σελ. 74

2. Βλέπε: Ι.Μ.Παναγι^ωτόκουλου, Τα πρόσωπα καυ τα ,χεύμενα, Β'ανήσυχα

χρόνοα, δεύτερη έκδοση, εκδόσευς Φίλων, Αθήνα 1980, σελ. 65.

- 154 -

Τον ήρωα, λοιπόν, του "Νούμερου" τον χαρακτηρίζει η τραγικότητα,

η σκληρότητα, αλλά και το ανεξίκακο αδέρφωμα των ανθρώπων στη δυστυχία.

Εξουσιαστής του παντοδύναμος είναι το ένστιχτο, το δράμα της αυτοσυντή­

ρησης ανάμεσα στην αντικειμενική ανάγκη και στην ατομική αντίδραση.

Πλημμυρισμένος από τους στεναγμούς της αιχμαλωσίας, νιώθει την ψυχή του

να σκοτεινιάζει ως τον αφανισμό, αυτοβυθίζεται στον εαυτό του και ψάχνει

μέσα του και γύρω του να ανακαλύψει τα σπέρματα της αυθυπέρβασης, να βρει

στηρίνματα για να μπορέσει να τα ανεχθεί όλα εν ονόματι της ζωής που εί­

ναι "μέγα καλό και πρώτο". Και το καλύτερο αντιστήλι για να στηριχθεί

και να αντλήσει παρήγορη υπομονή, είναι η μάνα του: "Πήγα σε μιαν άκρη,

στην αποθήκη, έπεσα μπρούμυτα στις πλάκες σκέπασα με τα χέρια μου το πρό­

σωπο και μες στα βογκητά μου έπιασα να φωνάζω σιγανά: - ΜητερούλαΙ .... ι

Μητερούλα! " . 0 τοίχος της αποθήκης τον καταπλακώνει, τον καταπνίγει

και τον απωθεί. Ζητούσε απελπισμένα κάποιον που να τον καταλάβει, να τον

περιμαζέψει. Κι αυτό μόνο η μάνα μπορεί να το κάνει. 0 ήρωας του Νούμερου

έχει την επιθυμία του όντος, την επιθυμία του παιδιού που διεκδικεί την

ύπαρξη του, την αποκατάσταση της σαλεμένης ισορροπίας του και την προσαρ­

μογή του σ'ένα αντιανθρώπινο πλαίσιο ζωής. Αλλά η επιθυμία του αυτή εί­

ναι εμποδισμένη και ματαιωμένη, και γι'αυτό ο ήρωας μένει διαρκώς έξω

από τα πλαίσια αυτής της ζωής που άλλοι όρισαν για λογαριασμό του.

Η εναγώνια κραυγή - επίκληση "Μητερούλα Μητερούλα..." φανερώνει.

το φόβο, την αγωνία και την αποδεκατισμένη παιδικότητα που τον ελέγχει

με τις αλλεπάλληλες καθηλώσεις της . Μέσα από τη συνάντηση με τη μάνα

του συντελείται ομοιοπαθητικά ή "παθημάτων κάθαρσις" που αποφέρει την

"οικείαν ηδονήν . Κι όπως τότε που φοβόταν τα ποντίκια και συμφιλίωνε

τις αγωνίες του στην αγκαλιά της. μάνας, έτσι. και τώρα στις σκληρές δο­

κιμασίες είναι φυσικό να αναγυρεύει τη μητρική στοργή, την αγκαλιά της

μάνας του. Γιατί η μάνα δίνει και το κορμί, της για.την ευτυχία του παι­

διού της. Γι'αυτό άλλωστε και το "Νούμερο" είναι αφιερωμένο "στην τυραγγι-

σμένη μητέρα του και σ'όλες τις μητέρες του κόσμου".

1. Βλέπε; "Το Νούμερο", ό . π . , σελ. 81 .

2. Βλέπε: Ζησυμου Λορεντζάτου , Αρχαίου Κρυτυκοί., εκδόσει,ε Ίκαρος, Αθή­

να 1978, σελ. 18.

- 155 -

Και επειδή η μάνα του διαρκώς απουσιάζει καλύπτουν την απου­

σία της και λειτουργούν ως υποκατάστατα της μάνας οι φίλοι του -

συγκοινωνοί των συμφορών - ο Αργύρης και ο Ζακ. Η μητρική συμπόνια,

η στέρηση της μητέρας, ο χωρισμός μητέρας και παιδιού, ίσως αναπληρω­

θούν από τις φιλίες αυτές που γεννιούνται μέσα στην κοινή δυστυχία.

Μαζί πρέπει να παλέψουν για να κρατηθούν στη ζωή. Οι εσωτερικές τους

φωνές συνηχούσαν σε αγωνιστικές προτροπές που τους έδιναν θάρρος, αν­

τοχή και δύναμη: "Όχι! Όχι! φωνάζει θα το δεις., θα σωθούμε, Ηλία",

έλεγε ο Αργύρης. 0 Ηλίας επέστρεφε τις νύχτες στα Κιμιντένια, στα παι­

δικά χρόνια όπου ξαναθυμάται και ξαναζεί στα βάθη της ύπαρξης του τις

πιο καθαρές χαρές της ζωής, και ο Αργύρης αναζητούσε το λυτρωμό μέσα

στο όνειρο. "Το όνειρο βρίσκει τρόπο να διεισδύσει και σ'αυτή την κολα-

σμένη και εφιαλτική ατμόσφαιρα του "Μούμερου" . Όλοι αναζητούσαν κρυφές

δυνάμεις να τους στηρίζουν για να μπορέσουν να ελευθερωθούν απ'το στενό

κλοιό. Η επιθυμία του Αργύρη έχει δύο φάσεις, μια ψευδαίσθηση και μια

διάψευση. Το όνειρο του όμως είναι προφητικό, γιατί σε λίγο θα εκτελε­

στεί. Απ'αυτό το "βασανιστήριο της ελπίδας" περνά ο ήρωας του "Νούμερου"

κι είναι πραγματικά φριχτό να βλέπεις πως όλες οι ελπίδες σου αποδείχνον­

ται ψεύτικες. Ακόμα και η ώρα του λυτρωμού γίνεται οδυνηρή, δυστυχισμέ­

νη, σκοτεινή και ψεύτικη. Στο πλοίο του λυτρωμού την τελευταία στιγμή

ένας από τους δύο λυτρωμένους, ο Γιάννης δέχεται το πιο φοβερό χτύπημα,

μαθαίνει πως σφάχτηκαν οι δικοί του, που αποτελούσαν το μοναδικό πόθο

του. Σ'αυτή την κρίσιμη ώρα της ψυχής και του κορμιού κινδυνεύει ο άνθρω­

πος να φθάσει στην εθελοδουλεία, την απόλυτη υποταγή, την εσωτερική νάρκη

και αυτοεγκατάλειψη να επικαλείται το θάνατο ως λύτρωση από τα δεινά ή

να γίνεται "το μικρό αγρίμι που λούφαξε". Όμως το αυτοβύθισμα στον

εαυτό του, η ανάμνηση της οικογενειακής θαλπωρής, οι μνήμες απ'τη μυθι­

κή χώρα της παιδικής ηλικίας, τα έστω και ανάπηρα χέρια των φίλων του

Αργύρη και Ζακ που δένονται με τα δικά του ξαναθερμαίνουν την "αποστα­

μένη ελπίδα" για τη ζωή, για τη λύτρωση, την επιστροφή στην πατρίδα και

1. Βλέπε: .Τελου Άγρα, Ένα μεταπολεμικό βυ.βλύο, Τετράδυα Ευθύνης,

τεύχ. 6, Αθήνα 1978, σελ. 67.

- 156 -

το αντάμωμα με τη μάνα του, με την οικογένεια του για να ξαναβρεί τη

ζεστασιά και τη στοργή της χαμένης μάνας, της χαμένης πατρίδας. 0

ήρωας λοιπόν του "Νούμερου" είναι ο βασανισμένος άνθρωπος, που βαδίζει

συντροφιά με το θάνατο και προχωρεί αγγίζοντας γύρω του τα πρόσωπα

και τα πράγματα με την τραγική αίσθηση πως ζει όχι κατακτώντας χρόνια

από τη ζ(οή, αλλά κλέβοντας το χρόνο από το θάνατο.

Συνακόλουθα στη συμπεριφορά του είναι κι όλα τα άλλα συμπαρομαρτούν­

τα στοιχεία, (μορφικά στοιχεία, χωροχρονικά στοιχεία, μετωνυμική και

μεταφορική δόμηση κ.λ.π.). Οι σκοτεινές εικόνες της ματωμένης πορείας

δίπλα στη λαμπερή αταραξία του φυσικού χώρου, δημιουργούν μια αντίθεση

τρομαχτική, μια βουβή* σύγκρουση. Η φύση μάλιστα, όπως σε άλλο σημείο

της εργασίας μας έχουμε αναφέρει, δεν έχει ακόμα εσωτερικευθεί, από

τη γραφή, και λόγω βιαιότητας της περιπέτειας, αλλά και από λόγους μη

πλήρους αφομοίωσης και ιδιοποίησης των εκφραστικών μέσων. Πάντως η όλη

δόμηση του κειμένου συνηχεί με την περιπέτεια του ήρωα.

Στην "Αιολική Γη" παρόλο που είναι το τρίτο, κατά χρονολογική σει­

ρά, βιβλίο της τριλογίας, έχουμε το δεσμό του ήρωα με τη μητρική Γη,

(μητρική κατά κυριολεξία, όπως και αλλού λέμε), καθώς και την αποκοπή

του ήρωα, με τρόπο βίαιο, ωσάν να έχουμε αποκοπή από τον ομφάλιο λώρο,

πράγμα nou γεννάει σωματικό και ψυχικό τραύμα, απωθούμενο αργότερα, χω-

ρίας να έχει χάσει τα δικαιώματα ζωής, στο ασυνείδητο του ήρωα. Δεν έχου­

με να κάνουμε δηλαδή με μια φυσιολογική έξοδο, αλλά με ένα συνταρακτικό

γεγονός βίαιου αποχωρισμού ή ξεριζωμού σωστότερα, με τον αντίχτυπο που

αφήνει ο οιδιπόδειος αποκλεισμός.

Ανάμεσα στη χώρα και τους. ανθρώπους της "Αιολικής Γης" υφαίνεται

ένα δίχτυ από μυστικές επικοινωνίες; ο παππούς και η γιαγιά μιλούν για

το παρελθόν, για το βιωμένο δεσμό με τη γη τους, (τον ήλιο, το χώμα και

το νερό) για το σκληρό αγώνα, την κοπιώδη προσπάθεια να αυξήσουν τον πλού­

το της γης των προγόνων τους. Η γη τους ήταν τόπος ειρηνικών διαδικασιών

που ωστόσο διαταράσσονταν από απρόβλεπτες επισκέψεις και κάποτε από σκη­

νές επικές, που κρατούσαν σε αγωνία μικρούς και μεγάλους. Η γη, ο άνεμος,

η βροχή,τα δέντρα ήταν ο κόσμος και ο περίκοσμός τους. 0 Γιαννακός

Μπιμπέλας ο παππούς, "είχε φτάσει το όριο της αρχοντιάς και της γαλήνης

- 157 -

που δίνει νόημα σ'όλα τα εγκόσμια αντικρύζρντάς τα μόνο σαν περιστατικά

Μεγάλου Νόμου που δεν είναι στη μοίρα των ανθρώπων να τα γνωρίσει" . Η

αιολική γη, που αργοσάλευε τα μέλη της κάτω από τον ήλιο, τα δέντρα

και οι καρποί τους - καρποί του μόχθου των ανθρώπων - το ασημογάλανο

κενό της θάλασσας και του ουρανού και τα μυθικά Κιμιντένια τον είχαν

κυριέψει. Κι όταν μια μέρα τα σύννεφα μιας άλλης καταιγίδας, της καται­

γίδας του πολέμου,υψώθηκαν πάνω από τα Κιμιντένια και οι Έλληνες κυνη­

γημένοι από τους Τούρκους εγκατέλειπαν την πατρίδα τους, ο παππούς έκρυ­

ψε στον κόρφο του λίγο χώμα απ'την αιολική γη KOL το πήρε μαζί του. Μέσα

στην ψυχή του, σα σε κρυφό ναό, είχε υπερυψωμένη την εικόνα και την πραγμα­

τικότητα της αιολικής γης: "Ταξιδεύουν στο Αιγαίο τα όνειρα μας. Η για­

γιά μας κουράστηκε, θέλει να γείρει το κεφάλι της στα στήθια του παππού,

nou έχει καρφωμένα πίσω τα μάτια του, μπας και ξεχωρίσει τίποτα, απ'τη

στεριά, τίποτα απ'τα Κιμιντένια. Μα πια δε φαίνεται τίποτα. Η νύχτα

ρούφηξε μέσα της τα σχήματα και τους όγκους. Η γιαγιά γέρνει το κεφάλι

της να το ακουμπήσει στα στήθια που την προστατέψανε όλες τις μέρες της '

ζωής της. Κάτι την μποδίζει και δεν μπορεί.να βρει το κεφάλι ησυχία: Σαν

ένας βόλος να είναι κάτω από το πουκάμισο του γέροντα.

- Τι είναι αυτό εδώ; ρωτά σχεδόν αδιάφορα. 0 παππούς φέρνει το χέρι

του. Το χώνει κάτω απ'το ρούχο,βρίσκει το μικρό ξένο σώμα που ακουμπά

στο κρρμί, του και που ακούει τους χτύπους της καρδιάς του.

- Τι είναι;

- Δεν είναι τίποτα, λέει δειλά ο παππούς, σαν παιδί που έφταιξε.

Δεν είναι, τίποτα. Λίγο χώμα είναι.

- Χώμα!

Ναι, λίγο χώμα απ'τη γη τους. Για να φυτέψουν ένα βασιλικό της λέει,

στον ξένο τόπο που πάνε, για να θυμούνται. Αργά τα δάχτυλα του γέροντα

ανοίγουν το μαντήλι όπου είναι φυλαγμένο το χώμα. Ψάχνουν εκεί μέσα,

ψάχνουν και τα δάχτυλα της γιαγιάς, σα να το χαϊδεύουν. Τα μάτια τους,

δακρυσμένα, στέκουν εκεί, στέκουν.

1. "AuoXuMii Γη", ό.π. , σελ. 297.

- 158 -

ι - Δεν είναι τίποτα λέω. Λίγο χώμα..." .

Το μικρό μαντίλι με το φυλαγμένο απ'την πατρίδα χώμα δεν είναι

μόνο η φωνή της πατρίδας. "Είναι η ίδια η σάρκα και το πνεύμα της Ιω­

νίας. Την κρατάμε, την αγγίζουμε, την ψάχνουμε σ'αυτή τη φούχτα από

το δικό της χώμα. Μια φ υ σ ι ο λ ο γ ι κ ά γ λ υ κ ι ά π ί σ τ η 2

χύνεται από την αφή μας μες στις φλέβες μας και οτις καρδιές μας" .

1. "Αυολι,κή Γη", ό.π., σελ. 297.

2. Βλέπε: Αγγέλου Σι,κελυανού, Πρόλογος στη δεύτερη έκδοση της "Αυολι.-

κής Γης" σελ.15. Kau ο Γ.Βαλέτας χαρακτηρίζει, τον παππολύ "μεγάλη

>προσωπυκότητα", "ψυχή αλαφροήσκυωτη" με βαθευά συναυσθηματι,κότητα,

αυτή η ονειροπαρμένη μορφή ξερυζωμένου της "Αοολϋκής Γης" που παίρ­

νει, το χώμα το πατρυκό "γοα να φυτέψουν ένα βασυλυκό στον ξένο τό­

πο που πάνε, γυα να θυμούνται". Είναι, αυτός, που κράτησε τα κόκκα-

λα της πεθαμένης στην προσφυγυά γυναίκας του στο προσκυνητάρι και.

τάφερε με την παλινόστυση στο Α.Ι'βαλί και, τάθαψε. Είναι, αυτός, που

με την πίστη του υψώνεται, σε σύμβολο του γυρυσμού στα πάτρυα χώμα­

τα. Κατατρεγμένος ως πρόσφυγας στη Μυ.τυλήνη. "πήγαι,νε, καθώς διηγεί­

ται, ο Βενέζης σε μυα συνέντευξη του,στο καφενείο κάθε μέρα καυ γυρί­

ζοντας έλεγε στη γυναίκα του. "Έλα Δεσποι,νι,ώ",της έλεγε "κάνε κου­

ράγιο. Θα φτυάξουν τα πράγματα και, σε λίγο θα σε πάω πάλι, στα Κι,μυντέ·

νυα". Της μυλούσε σα να ήταν ζωντανή, σα να ήταν δίπλα:του. Δεν

υπήρχε τίποτε το μακάβριο. 0 παππούς μυλούσε με τη Δεσπουνοώ. Αυτό

ήταν όλο. Αλλά δεν ήταν αυτό όλο, κάποτε άλλαξαν τα πράγματα, όπως

προφήτευε ο Γυαννακός Μπομπέλας. Τότε ο παππούς πήρε τα κόκκαλα της

γι,αγυάς, πέρασε απένταντι, καυ έθαψε την κυρά-Δεσποι,νυώ κάτω από

ένα πλάτανο στα Κυμυντένυα. Κυ έτσυ τέλει,ωσε η αληθυνή υστορία της

"Αϋολι,κής Γης" που το τελευταίο της κεφάλαυο δεν γράφτηκε ποτέ"

(Απογευματυνή 5-6-69).

(Βλέπε: Γ.Βαλέτα, 0 Ραψωδός του χαμένου παραδείσου, Αυσλι,κά Γράμμα­

τα, χρόνος Β, τεύχ. 12, Νοέμβρης - Δεκέμβρης 1972, σελ. 558).

- 159 -

Τώρα η μνήμη του Γιαννακού Μπιμπελά, της γιαγιάς κι όλων των

ξεριζωμένων γίνεται νόστος. O L ξεριζωμένοι, οι εξόριστοι νοσταλγούν

αυτό που έχασαν,την αιολική γη, τη μικρή Εδέμ, όπως ο Αδάμ και η Εύα

νοσταλγούσαν τον κήπο της Εδέμ μετά την Έξωση.

Από τις πρώτες σελίδες της "Αιολικής Γης", προβάλλει η μητέρα

του κεντρικού ήρωα, του Πέτρου. Είναι "το πιο βαθύ πλάσμα του κόσμου".

Απλώνει τα χέρια της για να αγκαλιάσει και να χαϊδέψει τα παιδιά της,

που πολλές φορές έπεσαν στην αγκαλιά της με αναφιλητά.Ωστόσο δεν μπο­

ρεί να τα προστατεύσει από τους πόνους που προκαλεί, ο πρόωρα ξυπνημένος

στην καρδιά και τις αισθήσεις των παιδιών έρωτας.

Είναι η ηρωίδα του πόνου και της θυσίας που ξενυχτά στο προσκέφαλο

των παιδιών της για να διώξει τον ήσκιο από πάνω τους. Γύρω από τον παπ­

πού, τη γιανιά και τη μάνα κινείται ο παιδόκοσμος, ο Πέτρος, η Άρτεμη,

η Αγάπη, η Ανθίππη, η Λένα. Τα πιο ανήσυχα που είναι και οι κεντρικοί

ήρωες του έργου, είναι ο Πέτρος και η Άρτεμη. Βαδίζουν στη ζωή με ορά­

ματα κι επιθυμίες. Έχουν φιλοδοξίες, κάνουν όνειρα και προσπαθούν να

περάσουν από το όνειρο στην πραγματικότητα, "ενώ το πρωτοξύπνημα της

συγκαλυμένης ακόμη L I B I D O τους παρορμά σε σατανικές επινοήσεις, για να

στερεώσουν το ν.εοσχημάτιστο "εγώ" τους . Η συμπεριφορά του Πέτρου είναι

μια διαρκής αναζήτηση αγάπης. Οι παιδικοί φόβοι, η πίστη στην ενσυνείδη­

τη ύπαρξη της άψυχης φύσης, η βεβαιότητα ότι τα όπλα ζουν μέσα στο

"κίτρινο δωμάτιο", ο τρόμος για τα φαντάσματα που κυρίευαν το θείο Θόδω­

ρο, η πίστη ότι ο μεγάλος Δράκος φρόντιζε για τα πεινασμένα τσακάλια,

ο σπαραγμός για τα πεινασμένα τσακάλια που τα έδιωχναν οι μεγάλοι από

τα κτήματα του παππού, η πίστη στις .δοξασίες που σχετίζονται με τη γέννη­

ση, το θάνατο και τις αισθήσεις των δένδρων, οι τρυφερές σχέσεις του Πέ­

τρου και της Άρτεμης και οι πρώτες ερωτικές συγκινήσεις τους, καθρεφτί­

ζουν το ψυχικό τοπίο, όπου όλα είναι σκιώδη και ρευστά. Ζουν τη μαγική

παιδική ζωή στο χρυσωμένο από τον ήλιο του Αιγαίου αιολικό τοπίο και τα­

ξιδεύουν στον τόπο της χίμαιρας και των απραγματοποίητων πόθων. Ό μ ω ς

£ι

1. Βλέπε: Τάσου Αθανασιάδη, Αναγνωρύσεος., Δοκύμοα, δεύτερη έκδοση,

εκδόσευς Κολλάρου, Αθήνα 197Μ-, σελ. 306.

- 160 -

η επιθυμία τους, όπως είδαμε σε άλλο κεφάλαιο της εργασίας μας, ήταν

καταδικασμένη να μένει ατελεσφόρητη και άκαρπη, γ ι α τ ί ήταν μπλοκαρι­

σμένη και παγιδευμένη:"Η Λένα ήθελε πολύ τον τόπο με το κοκκινόχωμα.

Εκεί θα ζούσε με τον άντρα που θα 'παίρνε, και θά 'κάνε πολλά παιδιά

και θα είχαν κουνέλια και περιστέρια και άλλα πολλά ( . . . ) . Δεν ήθελε

να τη χωρίσουν απ'τα Κ ιμ ιντέν ια. Δεν το ήθελε. Η Αγάπη έ χ ε ι στηλώσει

αφηρημένα τα μάτια της στα άστρα. Πόσο πολύ τα μελέτησε τον τελευταίο

καιρό, πόσο πολύ μέτρησε τ ι ς αποστάσεις τους με τους αριθμούς. Όμως

τώρα που τα κ ο ι τ ά ζ ε ι , φεύγοντας απ'τη γενέθλια γη για δύσκολους δρό­

μους, τώρα μόνο τα ανακαλύπτει: Βλέπει πως αυτό ήταν. το λάθος της, το

ανεπανόρθωτο λάθος. Τα άστρα της ξέφυγαν ( ). Άρτεμη, εσύ κ ι εγώ

δε θάμαστε, Άρτεμη στην ξένη χώρα έρημοι. Από δω και πέρα σ'όλες τ ι ς

μέρες, ως την άκρη του τέλους, δε θα 'μαστέ έρημοι" . Μέσα σ'αυτές τ ι ς

λ έ ξ ε ι ς διακρίνουμε όχι μόνο τ ι ς ξεριζωμένες επιθυμίες των παιδιών,αλλά

κατά τη γνώμη μας,και το πνεύμα της ελπίδας που ενδυναμώνει και σφυρη­

λατεί την επιμονή των παιδιών στους δύσκολους καιρούς.

Παράλληλα κ ι ν ε ί τ α ι ο κόσμος των μεγάλων: ο ι φοβεροί ληστές και

κοντραμπατζήδες με την αλύγιστη περήφανειατους που τραγουδούν παράξενα

τραγούδια, όπως το τρανούδι των λύκων, που ε ί ν α ι τραγούδι του ξεριζω­

μού, του εκπατρισμού και της ερημιάς. Το τραγούδι φέρνει τ ι ς αναμνήσεις,

εκείνες ματώνουν την ανοιχτή πληγή των ληστών και μεταμορφώνουν τον

εσωτερικό τους κόσμο. 0 μπάρμπα - Ιωσήφ που δεν μπόρεσε να κάνει δική

του τράτα, αλλά προσπάθησε να βρει την ισορροπία του στην αιολική γη,

στη φύση KOL τον κόσμο της. Στη δύσκολη ώρα του ξεριζωμού ο μπάρμπα -

Ιωσήφ παίρνει τη μεγάλη απόφαση να μη φύγει, αλλά να μ ε ί ν ε ι , να συνε­

χ ί σ ε ι το μπόλιασμα των δέντρων. "Η απόφαση που ακινητεί στα πικραμένα 2

μάτια του γέροντα ε ί ν α ι πια δυνατή σαν την αγάπη της γης" . 0 Μπάρμπα-

Ιωσήφ έ χ ε ι πάρει την απόφαση του. Δεν έφυγε απ'τα Κιμ ιντέν ια.

Είχε γνωρίσει απ'τα νεανικά του χρόνια την ξ ε ν ι τ ι ά , όταν πιεζόμε­

νος απ'τη φτώχια άφηνε το φτωχό νησί. του, τη Λήμνο, την εκλεκτή της

καρδιάς του Μαρία, κ ι ήρθε στην πλούσια χώρα, την Ανατολή, για να βρει

1. "Αυολυχη Γη',' ό.π., σελ. 295-297

2. "Αυολυκη Γη", ό.π., σελ. 293.

- 16t -

τροφή και να μαζέψει πολύ βιός. .Τότε .μόνο θα επέστρεφε στο νησί. του

και. θα έκαμε με τη Map Ca την πιο καλή τράτου του νησιού, "Βαγγελίστρα"

θα την ονόμαζε. Οι ελπCδες του όμως αποδείχτηκαν ψεύτικες, φαίνεται

πως οι τράτες δεν είναι για τους Ιωσήφ. Έτσι πέρασε ο καιρός κι ο Ιω­

σήφ γέρασε στα Κιμιντέγια, όπου στο κτήμα του Γιαννακού Μπιμπελά μπό­

λιαζε δέντρα. Στην αρχή τους έβγαζε και ονόματα. Τα έλεγε "Μαρία", "Βαγγε­

λίστρα" (ονόματα της κοπελίτσας που τον περίμενε στη Λήμνο, ονόματα της

τράτας που ονειρευόταν να κάμει ή των παιδιών του που ποτέ δεν έκανε).

θλιβερές είναι και οι ιστορίες του Κοσμά του Πόντιου και του γέρο-

Λύρα, που πάλεψαν με τα φαντάσματα, τη θάλασσα και την πείνα. Ξενιτεύ­

τηκαν νέοι, όμως δεν μπόρεσαν να συντάξουν και να οργανώσουν σωστά τη

ζωή τους. Αλλά και η ιστορία ενός ανθρώπου που γύρευε να βρει το καμή-

λι με το άσπρο κεφάλι ή του ανθρώπου που ήθελε να βρει το Αεικίνητο

είναι πολύ ενδιαφέρουσες. Και οι δύο κυνηγούν το άφταστο ιδανικό τους

στα βάθη της Ανατολής ο πρώτος, στην απόμακρη Ιερουσαλήμ ο δεύτερος:

"Είναι κάπου σ'ένα υποστατικό της Ανατολής, κάτω απ'τα βουνά που τα

λένε Κιμιντένια, ένα δωμάτιο "Κίτρινο". Τα σπαθιά, που είναι κρεμασμέ­

να κει μέσα, τις νύχτες ξυπνούνε. Από κει κάποτε πέρασε ένας άνθρωπος.

Πορευόταν τους δρόμους της Ανατολής γυρεύοντας ένα καμήλι με άσπρο κε­

φάλι που κάποτε πέρασε απ'τη ζωή του και χάθηκε. Οι άνθρωποι τον περί-

παίζανε, μα αυτός δεν τους άκουγε. Επειδή δεν μπορούσε να το πιστέψει,

επειδή δεν ήθελε να το πιστέψει πως το καμήλι με το άσπρο κεφάλι χάθηκε,

πως πια δε θα υπάρξει στη ζωή του.

Απ'το ίδιο μέρος πέρασε κι ένας άλλος άνθρωπος. Τραβούσε για τη

μακρινή την Ιερουσαλήμ, κυνηγώντας να πιάσει τους ήχους, να κάμει τους

ήχους να μη σωπαίνουν μέσα σ'ένα ρολόι με χρυσούς σάτυρους. "Ξέρεις που

είναι οι Άγιοι Τόποι, που είναι η Ιερουσαλήμ; του λέγανε οι συμπονετι­

κοί άνθρωποι, θα πρέπει να περάσεις την Ανατολή ολάκερη." θα περάσω την

Ανατολή ολάκερη τους αποκρινόταν βαθιά, γαλήνια και πειστικά η φωνή του

πάθους"1.

Οι μυστικές παρορμήσεις του ερωτικού πάθους για την παράξενη και

1. "Αοολυκη Γη", ό.π.,σελ. 296.

- 162 -

πανέμορφη Ντόρι,ς, που ήρθε από την Αγγλία για να ταράξει την ήρεμη

ζωή των παιδιών στα Κιμιντένια, έσπρωξαν και τον κυνηγό σε πράξεις

πέρα από το μέτρο για να την ευχαριστήσει, για να αποδείξει την αγά­

πη του και να κερδίσει τη δική της: "Εκεί κάτω απ'τα βουνά που τα

λένε Κιμιντένια, είναι μια σπηλιά όπου πάνε τ'αγριογούρουνα που γέ­

ρασαν, για να πεθάνουν. Μια σαλαμάντρα, μια μικρή χελώνα, μια κρεμα­

σμένη νυχτερίδα περιμένουν το θάνατο. Δεν προλάβαμε, Άρτεμη, να κρε­

μάσουμε στο λαιμό μας το ψιλό κόκκαλο του πουλιού, πλάι στο χρυσό σταυ­

ρό μας. Έτσι θα μας αγαπούσαν όλοι. Μα. δεν προλάβαμε.

Όμως παραπέρα, πέρα απ'το Ποτάμι των Τσακαλιών (συνεχίζει ο Πέ­

τρος) είναι η φωλιά του αϊτού. Εκεί μια καλοκαιρινή μέρα ήρθε η καται­

γίδα. Ας είναι βλογημένη. Όλες πια οι καταιγίδες που είναι νά 'ρθουν

θα θυμίζουν εκείνη. Ας είναι βλογημένη. Και πιο πάνω ακόμα, πέρα απ'τη

χώρα με τις οξιές, πέρα από τη χώρα με τις αγριοβαλανιδιές, στο φρύδι

της μεγάλης χαράδρας, μια ντουφέκια που πέφτει βρίσκει τη μεγάλη αρκού­

δα του Λιβάνου. Έχει ένα μωρό, ένα αρκουδάκι μα μαύρη τρίχα. Η μεγάλη

αρκούδα θα πεθάνει. Κι ένας κυνηγός, που έχει στο κεφάλι του μαντήλα

με κίτρινα άστρα, κι αυτός θα πεθάνει. "Γιατί·," λένε οι τσαλαπετεινοί ι

και τ'αγριοπερίστερα."Για την αγάπη" αποκρίνονται οι βαλανιδιές" .

Και η σειρά των ανθρώπινων τύπων που δημιούργησε ο Βενέζης, κλεί­

νει με τον Αντώνη Παγίδα και το στρατηγό Γαρμπή, και τους συντρόφους τους,

οι κοντραμπατζήδες με τη θηριώδη ιπποσύνη "που γράφουν σκηνές ομηρικής

υποβλητικότητας μέσα στα παραδρόμια του ΑΙβαλιού, πάνω στα κύματα και

στα Κιμιντένια, ενώ κατεβαίνει θανατερό το μήνυμα του πολέμου απ'τις 2

δαλματικές ακτές κι η ρωμιοσύνη αρχίζει, πάλι να ξεριζώνεται" . Είναι οι

ήρωες, της "Ααγγεμένης, Ανατολής." και. του μεγάλου πάθους. Αυτοί θα προστα­

τεύσουν τους κυνηγημένους από τους Τούρκους Έλληνες και θα τους βρουν

καΐκια να μπαρκάρουν. Οι πρόσφυγες προστατευμένοι από τους οπλισμένους

άντρες του Παγίδα παίρνουν το δρόμο της ξενιτιάς, ενώ ο Παγίδας φυλακι­

σμένος στο χώρο της γενέθλιας γης θα συγκρουσθεί μοναχός με το λεφούσι

1. "Αιολική Γη", ό.π., σελ. 296

2. .Τάσου Αθανασυάδη, Αναγνωρίσεις, ό.π. , σελ. 308.

- 163 -

που κατεβαίνει και θα πεθάνει ή καλύτερα θα κοιμηθεί για πάντα στην

πατρίδα του. Γιατί οι άνθρωποι του Βενέζη δεν πεθαίνουν, τους παίρνει

η γη . Μαζί με τους εκπατρισμένους Έλληνες, που ταξιδεύουν στο

Αιγαίο σε αναζήτηση νέας πατρίδας, ταξιδεύουν στο Αιγαίο και τα παιδι­

κά όνειρα: "Το κύμα χτυπά'τη μάσκα του καυκιού μας και τα κοιμίζει.

Κοιμηθείτε όνειρα μας. Στην ξένη χώρα που πάμε, πρόσφυγες, τι άραγες ι

να μας περιμένει;" .

Έτσι οι πρόσφυγες Έλληνες από τα δάση και τα περιβόλια της Ανα­

τολής έρχονται στην άνυδρη, άγονη και γυμνή γη της Αττικής. Από τα παι­

δικά χρόνια της αιολικής γης, "τόπου γαλήνης", στην Ανάβυσσο της Αττι­

κής, οι πρόσφυγες Φωκιανοί ψάχνουν τη "ΓΑΛΗΝΗ", αναζητούν "ιην ισορροπία

που χάθηκε".

Στο τρίτο,λοιπόν μέρος της τριλογίας, στη "ΓΑΛΗΝΗ", έχουμε τον

ήρωα με την εξίσου έξαρση του ονειρικού στοιχείου, όπως συμβαίνει στην

"Αιολική Γη": ό,τι δεν μπόρεσε να βιωθεί, φυσιολογικά, γίνεται κύημα

ονειρικό βιούμενο κατά τρόπο πλασματικό. Πίσω από τα ιστορούμενα βρίσκε­

ται το παλιό σκηνικό (χαμένη πατρίδα), που δεν εξαλείφεται από τη μνήμη,

αλλά το αποτύπωμα της δυναμώνει, με το πέρασμα του χρόνου. 0 χιμαιρικός

Δημήτρης Βένης, είναι ο κεντρικός ήρωας του έργου. Μεταφυτευμένος στην

άγονη περιοχή της Αναβύσσου παλεύει για έναν κόσμο καλύτερο. Επιθυμία

του είναι, να κάνει τις τριανταφυλλιές ν'ανθίσουν, να βλαστήσουν παρόλες

τις πέτρες, τον αλατισμένο αέρα της θάλασσας και τους σαρκασμούς της γυ­

ναίκας του. Έχει υπόστρωμα της ζωής του το όνειρο και όλες οι πράξεις

του στο όραμα της χαμένης πατρίδας εγγράφονται. Συναιρεί μέσα στην ψυχή

του όλες τις διαστάσεις του χρόνου: το δύσφορο παρόν το αντιμετωπίζει

με τη δράση, το παρελθόν με την ανάμνηση (και η μνήμη γίνεται λυρική,

γιατί είναι περισσότερο νόστος) και το μέλλον με την ονειροπόληση, το

ρεμβασμό και την προαίσθηση.

Η Ειρήνη Βένη, η γυναίκα του γιατρού, είναι κλεισμένη στη μοναξιά

της. Οι ελπίδες και τα όνειρα της αποδείχθηκαν όλα μάταια. Κι ο τόπος

που πρέπει να ξαναριζώσει 'έγινε μια φυλακή" καθώς είναι κλεισμένος από

1. "Αυολυκη Γη", ό.τί., σελ. 295.

- 164 -

τους γύρω λόφους και από πανοτύ αποκλεισμένος. Η περιγραφή του ψυχισμού

της συνηχεί με την περιγραφή του τοπίου και των φυσικών φαινομένων και

η καταστροφή του τριανταφυλλώνα πιο πολύ συνταιριάζει με την καταστροφή

της δικής της ζωής. Γι αυτό και το μόνο σίγουρο σχήμα που μπορεί, κατά

τη γνώμη της, να πάρει το χώμα, είναι "ένας τάφος". Πιστεύει πως δεν

μπορεί πια να ξαναφτιάξει στη γη της Αναβύσσου το παρελθόν της αιολικής

γης, να οικοδομήσει ένα άλλο επίπεδο ομορφιάς από και πέρα απ'την πραγμα­

τικότητα και μένει προσηλωμένη στα περασμένα. Η ανάγκη έχει βραχυκυκλώσει

κάθε πραγματοποίηση της επιθυμίας και γ'αυτό δεν προσπαθεί να ακυρώσει

τις τραγικές αντιφάσεις της. Η Ειρήνη με τις πράξεις της είναι σα να μας

λέει: "Εγώ είναι έναςΆλλος" . Η σύγκρουση των Βένηδων φανερώνει τις εσυ-

συγκροΰσεις τους, αλλά και την αδυναμία τους να χτυπηθούν με τη μοίρα

και να την αντιπαλέψουν. Παρά τη φαινομενική αισιοδοξία του γιατρού Βέ-

νη, στο βάθος είναι κι αυτός απαισιόδοξος ("κανείς πια δεν. πιστεύει")

μόνο που η δική του απαισιοδοξία είναι χαμογελαστή γιατί είναι θρεμμένη

με τη χιμαιρική ελπίδα και τη λυρική ονειροπόληση.

Το βαθύ δεσμό του ανθρώπου με το όνειρο, τον ήλιο και το χώμα βλέ­

πουμε και στο τραγικό ζευγάρι των Γλάρων. Τους συνεπαίρνει όμως το όνει­

ρο του εύκολου πλουτισμού, που το πληρώνουν με πολύ ακριβό τίμημα: η

Ελένη, η απλή γυναίκα και στοργική μάνα χάνει τη ζωή της θύμα του παρα­

λογισμού των Βλάχων και της μοχθηρίας του Πράσινου. Όμως ο Γλάρος δε

θα πέσει στο ρέμα της συμφοράς, συνέρχεται γρήγορα, ξαναβρίσκει την

ισορροπία του και αγωνίζεται για ν'αλλάξει το δύσκολο παρόν.

Αγγελικό και ταυτόχρονα τραγικό είναι το τρίτο ζευγάρι η Άννα και

ο Αντρέας. Η Άννα είναι σάρκα από τη σάρκα και πνεύμα από το πνεύμα

του πατέρα της: "Εγώ πιστεύω στα όνειρα", λέει, "σαν να είναι η ίδια η

ζωή". Δίπλα της ο βασανισμένος και περίτρομος Αντρέας προσπαθεί να στη­

ρίξει την ετοιμόρροπη ύπαρξη του και να ξαναβρεί τη χαμένη ισορροπία του.

1. Η έννουα του Άλλου .είναυ από τυς πιο δύσκολες μέσα στη Λακανική

ορολογία. Έχουμε άλλος με μικρό άλφα καυ Άλλος με κεφαλαίο. Στη

δεύτερη περίπτωση Άλλος με κεφαλαίο είναι, το ίδ̂ ο μας το ασυνείδη­

το.

- 165 -

Αντιστήλι σ'αυτή την προσπάθεια είναι η μάνα του και η αγαπημέ­

νη του Άννα: "- Δεν κοιμήθηκες, παιδί μου; του λέει με την ήρεμη φω­

νή της, ξαφνιασμένη.

- Όχι μητέρα, κάθουμαι ακόμα.

Μένει μια στιγμή σιωπηλή. Ύστερα πάλι φέρνει τα δάχτυλα της να

χαϊδέψει το πρόσωπο του. Ασυναίσθητα κάνει ένα κίνημα να φυλαχτεί απ'

την τρυφερότητα. Καταλαβαίνει να τον πιάνει ένας φόβος. Ύστερα απ'τη

σκληρή ζωή που πέρασε φοβάται τη μοίρα σα να κάθεται κει σιμά και τον ι

παραμονεύει" . Με πόση λαχτάρα περίμενε και η Άννα την επιστροφή του:

Συχνά πήγαινε στο λιμάνι, στον όρμο με τα ξάρτια, άφηνε τα μάτια της

σαν πουλιά στην απεραντοσύνη της θάλασσας, αγνάντευε, περίμενε, εύχον­

ταν να προσεύχονταν: "Κύριε, δώσε να έρθει. Να έρθει έτσι που πρέπει.

Να είναι αυτό που πρέπει. Εδώ η γη είναι άνυδρη, τον τόπο τον κατασκεπά-

ζουν τα σύννεφα. 0 άμμος που σηκώνουν οι άνεμοι" οι σπόροι πούριξαν οι

άνθρωποι, σαν ήρθαν κυνηγημένοι από μακριά, ακόμα δε φύτρωσαν μονάχα

οι τεράστιες πυραμίδες του αλατιού ταράζουν τη σιωπή του κλειστού χώ­

ρου. Από δω, που κάποτε ήταν καταφύγιο των νεκρών, απ'τη χώρα των τάφων,

κάμποσοι ζωντανοί άνθρωποι σε ικετεύουν να ρίξεις το έλεος σου. Εδώ εί­

ναι η Άννα, η μικρή Άννα. Έλα, έστω μονάχα για κείνην, γιατί είναι

πολύ νέα. Έλα να ρίξεις τις άσπρες πυραμίδες του αλατιού, να κατεβάσεις 2

τα σύννεφα τον άμμο, - στείλε έναν άνθρωπο" . 0 Αντρέας γύρισε βαρύτατα

τραυματισμένος ψυχικά. Κουβαλούσε ολόκληρη αποθήκη από σπαραγμένες μνή­

μες, αλλά με τη στοργή της μάνας και την αγάπη της.Άννας κατόρθωσε να

επουλώσει τις πληγές της αιχμαλωσίας. Όμως το όνειρο της Άννας και του

Αντρέα δεν θα πραγματοποιηθεί. Οι επιθυμίες τους έμειναν μετέωρες, ατε­

λεσφόρητες λίγο πριν από το τέρμα. Η μοίρα πραγματικά παραφύλαγε και με

όργανο το Χαρίτο κατέστρεψε τη ζωή τους.

Στην περιοχή του ονείρου κινούνται και τα άλλα πρόσωπα της "Γαλήνης",

η θεία - Μαρία, η μισδτυφλη μάνα του Αγγέλου, είναι η δυστυχισμένη και

χαροκαμένη μάνα που έμαθε να υποφέρει, να υπομένει και να περιμένει:"-θα

έρθουν βέβαια μαζί, όπως φύγανε ..., λέει η Άννα.

1. "ΓΑΛΗΝΗ", ό.π., σελ. 114

2. "ΓΑΛΗΝΗ", ό.π., σελ. 114

- 166 -

- Για τον Άγγελο λες;

- Ναι, για κείνον. Και για τον Αντρέα

Και η γριά γυναίκα, χαϊδεύοντας το χέρι του κοριτσιού: - Ναι, παι­

δί, μου. 0ά ρθουνμαζί. Δεν της είχε πει τίποτα π μικρή Άννα. Μα κείνη

μπορεί να μαντεύει, απ'την αλαφρή ταραχή της φωνής, το μυστικό μήνυμα,

το χαμόγελο του θεού.

- Ναι, παιδί, μου. 0ά ρθουν, λέω μαζί

Η θάλασσα δένεται με την αναμονή, με τη φωνή των κορμιών που περι­

μένουν, γίνεται η ίδια στοιχείο της ζωής, τα κύματα που θα ταξιδέψουν 1

τα όνειρα" .

Παγιδευμένη και μπλοκαρισμένη είναι και η επιθυμία της Θείας-Σοφίας

μητέρας του Αντρέα. 0 θάνατος της Άννας και ο., νέος. εκπατρισμός του παι­

διού της σπάραξε την καρδιά της και γκρέμισε τα όνειρα που ύφαινε για την

ευτυχία του. Βουβή, σιωπηλή και τραγική μητέρα που στη ζωή της γνώρισε

μόνο τον πόνο, είναι η μάνα που έμαθε να κλαίει παρά να γελάει.

Ξεριζωμένοι από τον τόπο τους αισθάνονται η Βάσω (δεύτερη γυναίκα

του Γλάρου) και ο πατέρας της. Φοβούνται τη θάλασσα και νοσταλγούν τη

ζωή στο βουνό, το Μεγάλο Βουνό με τα αιωνόβια δέντρα. 0 πατέρας της, ο

μπάρμπα - Κοσμάς σκέφτηκε να φυτέψει ένα πλάτανο στην πόρτα του καλυβιού

του Γλάρου. Γι'αυτό ανέβαινε στον κοντινό λόφο και γέμιζε ένα σακκί

καθαρό, χωρίς άμμο, χώμα και το έφερνε στο καλύβι τους: "Σ'αυτά τα πή­

γαινε έλα στο λόφο, που είναι πάνω απ'τον τριανταφυλλώνα του γιατρού

Βένη, καμιά φορά ανταμώνουν μαζί οι δυό τους και τα λέγαν. Όταν ο για­

τρός έμαθε γιατί το ήθελε το χώμα ο μπάρμπα - Κοσμάς, χαμογέλασε με τον

ήμερο τρόπο του.

- θέλεις να φέρεις την πατρίδα εδώ στη θάλασσα, ε; Κι ο μπάρμπα

Κοσμάς, που δεν το καταλάβαινε πριν αυτό καθαρά και το συνειδητοποιούσε

τώρα μόλις:

2

- Κάνει κανείς ό,τι μπορεί, του αποκρίθηκε" .

1. "ΓΑΛΗΝΗ", ό.π., σελ. 98-99

2. "ΓΑΛΗΝΗ", ό.π., σελ. 153-154-

- 167 -

Βυθισμένος στο παρελθόν είναι και ο φούρναρης της Αίγινας, ο

μπάρμπα Στάθης, που έχει χάσει μαζί με το φως του (είναι τυφλός) και

το παιδί του. Δε γύρισε απ'τη Μικρασία, χάθηκε κι αυτός μαζί με τον

Άγγελο: "Όλος ο κόσμος αναποδογύρισε, λοιπόν... Κι εγώ όλο ξένες

φωνές ακούγω γύρω μου. Από τ'Άντανα, λέει, απ'τον Πόντο, απ'την άκρη ι

του κόσμου " .Τίποτα λοιπόν, δεν έμεινε στη θέση του. Όλα άλλαξαν

"αναποδογύρισαν": Χάθηκε ο Άγγελος, χάθηκε το παιδί του μπάρμπα - Στά­

θη, χάθηκε η Ελένη, χάθηκε η Ειρήνη Βένη, χάθηκε η Άννα, ξερίζωσαν

τον τριανταφυλλώνα.

Γ ι*αυτό είπαμε παραπάνω πως όλα τα πλάσματα της φαντασίας του Βε-

νέζη εγγράφονται στο όραμα της χαμένης πατρίδας, που όμως είναι δια

3ίου εσωτερικευμένη στην ψυχή τους. Μετά την έξωση από τον κήπο της

Εδέμ, επιστρέφουν σ'αυτή μέσα από το όνειρο με τη δημιουργία μιας άλλης

Εδέμ καμωμένης με υλικά από τη χαμένη Ανατολή. Τον ήρωα, λοιπόν της

"Γαλήνης" τον χαρακτηρίζει ο νόστος, ο αδιάλειπτος αγώνας συνάντησης

με το χαμένο αντικείμενο (L'object perdu), με τον παράδεισο της χαμέ­

νης πατρίδας. Προσπαθεί να ανεραίσειτην απουσία και μέσω αυτής να κερδί­

σει (εκ νέου) την απώλεια..0 τριανταφυλλώνας π.χ. στη "Γαλήνη" είναι

ένα παρατεταμένο όνειρο- πλασματικής ημιικανοποίησης του ήρωα, η οποία

και καταστρέφεται στο τέλος ή αναιρείται από παρεμβάσεις εξίσου βίαιες,

έστω κι αν το σκηνικό τους αλλάζει, με εκείνες που έχουμε συναντήσει στο

"Νούμερο".

Όμως σ'όλη την περιπέτεια του ήρωα απολείπει η αυτοεγκατάλειψη

που θα σήμαινε απουσία επιθυμίας και κατ'ουσία ανερωτική ή αντιερωτική

συμπεριφορά. 0 ήρωας δηλαδή ακόμα και. στους αλατοσωρούς θα επιμείνει

για μια χλωρίδα, προέκταση αυτής που κουναρεί στα όνειρα του.

Και, καθώς ξέρουμε μέσα από το FREUD, το όνειρο ανεβάζει στην

επιφάνεια την παιδικότητα του ήρωα με όλα τα ορμέμφυτά του εν εγρη-

γόρσει,ανάμεσα στα οποία κυριαρχεί η αποκλεισμένη από πριν αναζήτηση

1. "ΓΑΛΗΝΗ", ό.π., σελ.177

- 168 -

της μητέρας και της πατρίδας ή όπως λέμε επί το λαϊκότερο, της μητέρας-

πατρίδας.

Η ανίχνευση λοιπόν των ηρώων και των πράξεων τους που επιχειρήσα­

με παραπάνω, μας οδηγεί σε ορισμένα εξελικτικά επίπεδα δράσης. Η δράση

αυτή είναι στην ουσία της ομόριζη και οι προεκτάσεις της χαρακτηρίζον­

ται από ακολουθία, χωρίς αυτοαναιρέσεις.

Έτσι, μπορούμε συμπερασματικά να πούμε ότι στο πρώτο επίπεδο έ­

χουμε τον ήρωα αντιμέτωπο με τη βία (την εξωτερική βία), η οποία προ­

σπαθεί να τον αναιρέσει κατά κυριολεξία. Η σκληρότητα της βίας επιβάλλει

και την αντίστοιχη σκληρότητα στην εκδήλωση του ενστίκτου επιβίωσης από

τη μεριά, του ήρωα - θύματος. Ανάλογη, όπως έχουμε αναφέρει ήδη, είναι

και η ερημότητα του χώρου, του εξωτερικού χώρου, καθώς και το βίαιο

και ο πρωτογονισμός στη μορφή του κειμένου. Το σκηνικό του πρώτου επιπέ­

δου το δίνει το πρώτο μέρος της τριλογίας δηλαδή το "Νούμερο 31328". Εδώ

έχουμε μια πόλωση, το ζεύγμα δηλαδή θύτη και θύματος. Το πρωτότυπο του

θα το αναζητήσουμε στις συγκρούσεις που συντελούνται στο εσωτερικό του

ανθρώπινου ψυχισμού και συγκεκριμένα ανάμεσα στο βίαιο Εκείνο (το πρώτο­ι

γενές και πρωτόριζο μέρος του ψυχισμού) και στο Εγώ . Άρα η πόλωση που

εμφανίζεται στην περιπέτεια των ηρώων ή του ήρωα στο συγκεκριμένο αυτό

βιβλίο του Βενέζη είναι απαύγασμα της εσωτερικής σύγκρουσης.

Στο δεύτερο επίπεδο εξέλιξης της περιπέτειας του ήρωα έχουμε κυ­

ριαρχία του Εκείνο, καθώς και πλούσια μετουσίωση του σε έξαρση του φυσι­

κού κάλλους (κάλλος της φύσης και, κάλλος του σώματος) όπως και σε υπερτο-

νισμό της επιθυμίας που έχει καθαρά ενορμητικό χαρακτήρα και αναφέρεται

στο χαμένο, δηλαδή απωθημένο αντικείμενο. Μπορούμε να πούμε ότι η επιθυ­

μία είναι φρενιτιώδης και ασίγαστη στην ερωτική συμπεριφορά των κύριων

προσώπων, η οποία βέβαια είναι κεκαλυμμένη ή διοχετευμένη στη μορφική

καλολογία και την εν γένει ρητορική της γραφής.

1. Βλέπε: S.FREUD,Το Εγώ καυ το Εκεόνο, μεταφρ.Κ.Μεραναύος, εκδόσευς

Γκοβόστη, Αθήνα.

- 169 -

Η πτώση του ήρωα (από το περιπίπτω από το οποίο παράγεται η

περιπέτεια) φανερώνεται στο ξερίζωμα από το γενέθλιο χώρο ή από το

κορμύ της μάνας και της φύσης. Αλλά η επιθυμία είναι ατελείωτη με

τις δύο σημασίες της λέξης, συνεχώς αναιρουμένη και ενταυτώ ανανεού-

μενη και επαναλαμβανόμενη.

θά 'λέγε κανείς ότι μια ψυχαναλυτική αιτιοκρατία (είναι γνωστό

ότι μήτρα της καλλιτεχνικής δημιουργίας είναι το ασυνείδητο) δημιουργεί

τις προϋποθέσεις, αλλά και όλο το σκηνικό για το τρίτο μέρος της τριλο­

γίας, της ΓΑΛΗΝΗΣ (το ότι το μέρος αυτό δεν γράφηκε τελευταίο, δεν επη­

ρεάζει καθόλου τη διαλεκτική της επιθυμίας και την ατελεύτητη και άκαρ­

πη κατ'ουσίαν πορεία της). Εφόσον η επιθυμία λειτουργεί στο φαντασιωτικό

ή φαντασματικό μέρος του ψυχισμού, σύμφωνα με όσα μας παραδίνει ο Λακάν,

είναι επόμενο ότι θα αναζητηθεί η χίμαιρα που αποτελεί τη σπονδυλική στή­

λη της "ΓΑΛΗΝΗΣ". Κατ'ουσίαν το βιβλίο αυτό παίζεται στη σκηνή του φαν-

τασιωτικού (IMAGINAIRE).

Έτσι λοιπόν χωρίς να καταφύγουμε σε φορμαλισμούς, έχουμε όπως

βγαίνει μέσα από την ιχνηλασία που πραγματοποιήσαμε στην τριλογία του

Βενέζη, μια θαυμαστή επαλήθευση, όσων μας παραδίνει ο FREUD KOIOLACAN,

σχετικά με την περιπέτεια της επιθυμίας του ήρωα. θα έλεγε μάλιστα κα­

νείς ότι η συμπύκνωση της δράσης των ηρώων της τριλογίας του Βενέζη εί­

ναι ένα υλικό και σκηνικό αρχαίας τραγωδίας, της οποίας λείπει η κάθαρση.

Αν όμως δεχθούμε, όπως είναι στην πρόθεση και την προβληματική

μας, ότι ο πυρήνας του έργου τέχνης ή η περιπέτεια του ήρωα είναι έκφρα­

ση του ασυνείδητου και κυρίως των πρώτων βιωμάτων και ψυχικών αντιδρά­

σεων του ÎOLOU του συγγραφέα, μεταμορφωμένων και παραμορφωμένων έντεχνα,

σύμφωνα με τους νόμους γένεσης του ονείρου, όπως μας παραδίδει ο FREUD,

τότε δεν μπορούμε να αναζητούμε κάθαρση στη δημιουργία του Ηλία Βενέζη,

εφόσον μια τέτοια κάθαρση δεν υπάρχει μέσα στην ίδια τη ζωή του συγγραφέα.

Είναι ένα επικίνδυνο πέρασμα από τη δημιουργία του συγγραφέα στη ζωή του

(και όχι κατ'αντίθετη φορά που θα μας οδηγούσε στα αδιέξοδα της στείρας

βιογραφικής μεθόδου) η οποία (ζωή του) αναζητείται και οικοδομείται μέσα

από τις φαντασιώσεις και τις τραυματικές καταστάσεις των ηρώων. Την άποψη

- 170 -

αυτή την εισηγείται και την καλλιεργεί ο FREUD στο έργο του JENSEN

"Gradiva", στο οποίο, μέσα από τα βαθύτερα στρώματα της συμπεριφοράς

των ηρώων στοιχειοθετεί το συγκρουσιακό χαρακτήρα του ίδιου του συγγρα­

φέα.

Από την έρευνα που πραγματοποιήσαμε, προκύπτει ότι· ο ίδιος συγγρα­

φέας είναι ένα είδος συγκεντρωτικού φακού, όπου εστιάζονται οι ψυχικές

αντιδράσεις και η όλη περιπέτεια των ηρώων της τριλογίας.

* *

- 171 -

Β' Ο ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΣ ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Όπως τονίσαμε από τις απαρχές της εργασίας μας, είμαστε ενάν-ι

τ LO ι στη βιογραφική μέθοδο , η οποία με τρόπο καθαρά εξωτερικό και

αυθαίρετο προχωρεί στην ιχνηλασία του κειμένου χωρίς να αποδεσμευθεί

από την προκατάληψη που της επιβάλλει η προκατασκευασμένη παθογραφία 2

του συγγραφέα .

Από την άλλη μεριά δεν μπορούμε να αποχωρίσουμε το συγγραφέα από

τη δημιουργία του (βιογραφία, περιρρέουσα ατμόσφαιρα κοινωνική, ρεύμα­

τα ιδεολογικά, κοινωνικά κ.λ.π. βρίσκονται σε συνεξάρτηση και σε αιτια-

κή σχέση μεταξύ τους).

Εμείς επιλέξαμε την είσοδο του συγγραφέα στην έξοδο της εργασίας

μας, μ'έναν τρόπο που καθορίζεται ο ίδιος και συντίθεται μέσω της δημιουρ­

γίας του και όχι το αντίθετο, για να εντοπίσουμε τις αντιστοιχίες και

γενικά τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα σ'αυτόν και το έργο του. 0 diarie

MÄURÖN στην ψυχοκριτική, με την οποία ανιχνεύει ερμηνευτικά αρκετούς

συγγραφείς και κυρίως το RACINE, εισάγει επιλογικά, όπως είπαμε και στις

αρχές της εργασίας μας, το προσωπικό μύθο (rtç-the personnel) του συγγραφέα.

Έχουμε,λοιπόν, τους κύριους άξονες: Ανικανοποίητο, χαμένο αντι­

κείμενο, εικόνα της καλής μάνας, της καλής πατρίδας, απωθημένο ερωτισμό.

Ό,τι κυρίως άρχει στην περιπέτεια του Ηλία Βενέζη (που είναι και περι­

πέτεια σχεδόν όλων των Μικρασιατών συγγραφέων) είναι η αναζήτηση του χα­

μένου αντικειμένου (της χαμένης πατρίδας).

Σύμφωνα μάλιστα με την προβληματική που ακολουθήσαμε στην εργασία

μας, η εικόνα της καλής μάνας ταυτίστηκε κατ'επέκταση με την εικόνα της

καλής φύσης και της καλής πατρίδας. Αν μάλιστα σκεφτούμε ότι ο FREUD

1. Janine Chassequet SMIRGEL, Psychanalyse de l'art et de la créativité,

Ed petite bibliothèque Pavot.

2. Βλέπε ευσαγωγη της εργασίας yas ·

3. Charle MAURON, Des métaphores obsédantes au mythe personnel, έχδ.

Jose CORTI, 1962

- 172 -

θεωρεί ως άξονα πλοκής της καλλιτεχνικής δημιουργίας το οιδιπόδειο

ψυχοσύμπλεγμα, στην περίπτωση του Ηλία Βενέζη είναι έκτυπη και έκδη­

λη η επιστροφή στην παιδική του ηλικία. (0 κόσμος και ο περίκοσμος

της "Αιολικής Γης" π.χ. σ'ένα μεγάλο βαθμό δε βγαίνει από τα πλαίσια

νοσταλγίας της παιδικότητας).

Άρα έχουμε ως κύριο σημαίνον τις περιπέτειες της ζωής του και

της δημιουργίας του, την απώθηση (refoulement) στο ασυνείδητο (το ο­

ποίο, ως γνωστό, διαμορφώνεται στην παιδική ηλικία) την απώλεια της

μάνας του που δίνει το πρωτότυπο της μετέπειτα απώλειας (και απώθησης

μαζί) της χαμένης πατρίδας.

Εξηγούμαστε πως δεν πρόκειται για εξ αντικειμένου απώλεια, αφού

και η μάνα και η πατρίδα έχουν εσωτερικευτεί κι έχουν απωθηθεί ως ση­

μαίνοντα πρωταρχικής σημασίας στο ασυνείδητο του συγγραφέα.

Είναι,κατά τη γνώμη μας, αυτό, η συνάντηση του αναγνώστη με τις

ρωγμές, τις οπές, τις μυστικές εισόδους (όπως τις εννοεί ο Poland

BARTHES) για την επαφή του αναγνώστη με τα απόκρυφα της αισθητικής δη­

μιουργίας του Ηλία Βενέζη. Η νοσταλγία π.χ. που βασιλεύει σε όλη τη

δημιουργία του Βενέζη, έχει ως αντικείμενο ικανοποίησης (χαμένο και

απωθημένο αντικείμενο) το γενέθλιο τόπο του που είναι ταυτόχρονα μήτρα

και γαστέρα της πεθαμένης, εσωτερικευμένης και απωθημένης μάνας του.

Αυτή η ερμηνεία νομίζουμε πως εντοπίζει και τις πηγές, καθώς και

τις αιτίες του διηνεκούς λυρισμού που και αυτός από τη μεριά του αποτε­

λεί σημαντικότατο υφολογικό γνώρισμα του Ηλία Βενέζη.

Αλλά η στροφή προς τα χαμένα και απωθημένα αντικείμενα (δηλαδή

αιωνίως αποθανατισμένα) σχετίζεται άμεσα και αιτιακά με τον παρεμποδι­

σμένο και εξίσου απωθημένο ερωτισμό, όπως διακριβώνεται σε όλους σχεδόν

τους ήρωες του Ηλία Βενέζη. Έτσι, ο χαμένος και απωθημένος κόλπος της

μάνας, ο κόλπος-τάφος ή το σώμα-σήμα του Πλάτωνος και οι χαμένοι και

απωθημένοι όρμοι (εξεικόνιση της. μήτρας της μάνας) της πατρίδας ταυτί­

ζονται στο ασυνείδητο του δημιουργού και εμμεσοποιούνται μέσα σε όλη

τη δημιουργία του.

- 173 -

Ο έκτυπος ή υποδόρειος ερωτισμός που είναι και αυτό ένα από τα

κυριότερα γνωρίσματα της γραφής του Ηλία Βενέζη, δεν αποτελούσε παρά

μια παρέκκλιση της παρεμποδισμένης, λόγω των απωθήσεων που είπαμε, ερω­

τικής ορμής του δημιουργού πρς τη χαμένη μάνα και επέκεινα προς την

απολεσθείσα πατρίδα.

Αν, λοιπόν επιχειρούσαμε να συνθέσουμε μέσω της δημιουργίας του

το συγγραφέα Ηλία Βενέζη (σύμφωνα πάντα με την αναλυτική, συνθετική και

δομική μέθοδο με την οποία δουλεύει ο FREUD στην εργασία του για το Λεο-1

νάρδο Ντα Βίντσι κυρίως, αλλά και σε άλλα δοκίμια του, που τα αφιερώνει

στο Ντοστογιέφσκι, στο Σαίξπηρ κ.λ.π.), θα είχαμε το πορτραίτο του πρόσφυ­

γα συγγραφέα, του Οδυσσέα - συγγραφέα ή του ανθρώπου που όσο φυγόκεντρος

κι αν δείχνεται εξωτερικά, στον περίκοσμο της ζωής του και της δημιουργίας

του, υπογείως επαναλαμβάνει με τρόπο που θα τον λέγαμε ψυχαναγκαστικό

την επιθυμία της γυναίκας του Λωτ, που δεν μπόρεσε να σηκώσει τα μάτια

της από την καιόμενη πατρίδα, όσο που έγινε ολοκαύτωμα της αρχέγονης

και αμετάθετης επιθυμίας της.

Παρόλο που μπορεί να θεωρηθεί ως υπεραπλούστευση η απόπειρα να

θεωρήσουμε τη δημιουργία του ως εμμεσοποίηση της δικής του προσωπικής

κατατρεγμένης, μπλοκαρισμένης και απαγορευμένης επιθυμίας, που δεν μπό­

ρεσε να απολύσει καταβολάδες στο γενέθλιο χώρο του, εντούτοις η ψυχανά­

λυση, όπως διαμορφώνεται κυρίως από την έκδοση του βιβλίου του FREUD

"0 πολιτισμός πηγή δυστυχίας" και μετά, θεωρεί σχεδόν αξιωματικά ότι όλη

η τέχνη είναι ένα υποκατάστατο, το οποίο ικανοποιεί,.· έστω και με τρόπο

πλασματικό, ένα μέρος τουλάχιστον των καταπιεσμένων από την ίδια τη φύ­

ση του πολιτισμού, ο οποίος εξάπτει και μεγαλοποιεί ένα αυταρχικό υπερεγώ.

0 συγγραφέας,λοιπόν (και στην περίπτωση μας ο Ηλίας Βενέζης) είτε

(ταυτισμένος με τους ήρωες του) σκάβει στους αλατοσωρούς της Αναβύσσου

1. S.FREUD. Ο Λεονάρδο Ντα Βύντσυ. στο φως. της Ψυχανάλυσης, ευσαγωγη

Λαζάρεφ, μετ. Α.Φραγκυά, εκδ. Άτλας;, Αθήνα 1955.

- 174 -

γυρεύοντας αγάλματα (μνημονικά ίχνη), είτε προσπαθεί, άγονα πάντα να

φυτέψει τριανταφυλλώνες, είτε τέλος παίρνει ένα μέρος του γενέθλιου

χώρου (το φυλαχτό με τη σάρκα της πατρίδας, όπως συμβαίνει με το ιερό

αντιμίνσιο στον εγκανιασμό των ναών) ουσιαστικά προσπαθεί, λειτουργών­

τας κάτω από τις ώσεις του ασυνειδήτου του, να αναστηλώσει το σώμα της

χαμένης πατρίδας με τους συμβολισμούς τους και τις ταυτίσεις που επιχει­

ρήσαμε στην εργασία μας, σε σχέση πάντα με την αρχαϊκή επιθυμία του,

επιθυμία επιστροφής στη μάνα.

Σπάνια μπορούμε να μιλούμε για κλειστούς κύκλους στη ζωή και στο

έργο ενός συγγραφέα (ίσως τέτοια περίπτωση εξαίρεσης να αποτελεί ο Κα­

βάφης ή ο Προύστ π.χ.).

Η δημιουργία του Ηλία Βενέζη, όπως και η ζωή του θα μπορούσαν να

εικονιστούν ως ένας μονόδρομος που δεν έχει άλλο τέρμα πέρα από την ανα­

ζήτηση, με καρπό την αισθητική δικαίωση που δεν μπορεί να του αρνηθεί

και η πιο αυστηρή κριτική μέσα στα Ελληνικά δεδομένα. 0 ίδιος ο Ηλίας

Βενέζης εμπλέκει και συγχέει δημιουργικά τη ζωή του και τη δημιουργία

του: "Η ζωή μου, προπάντων οι περιπέτειες των νεανικών μου χρόνων, επη­

ρέασαν το έργο μου. Αν η ζωή που θα ξανάρχιζα ήταν διαφορετική, μπορεί

διαφορετικά να ήταν και τα βιβλία που θα έγραφα. Ευχαριστώ το θεό που

η ζωη μου ήταν αυτή που ήταν" .

Μια τέτοια συνθεώρηση όμως είναι δύσκολη και παρακινδυνευμένη.

Έχει αχρηστέψει ή καταστήσει μονοσήμαντη και μονόδρομη όλη σχεδόν τη

σύγχρονη Ελληνική Κριτική, πέρα από ελάχιστες εξαιρέσεις (Ροίδης, Απο­

στολάκης, Παλαμάς, Σεφέρης, Ελύτης).

2 Ακόμα και μεγάλοι ψυχαναλυτές, όπως. η Μαρία Βοναπάρτη , ατύχησαν

στην προσπάθεια τους να ταυτίσουν τη βιογραφία του συγγραφέα με το έργο

του ξεκινώντας από την πρώτη προς το δεύτερο, κανόνα που καλλιέρνησε με

τρόπο σχεδόν δυναστευτικό για την παγκόσμια κριτική ο Γάλλος S.BEER.

1. Συνέντευξη του Ηλία Βενέζ,η με τον Β.Ψυρράκη των"Σημερονών"

(29-10-1970)

2. M.BONAPARTE, E.POE, Sa vie, son deuvre, ED. PUF 1933.·

- 175 -

Εμείς στηριχτήκαμε αποκλειστικά στο καλλιτεχνικό έργο του Ηλία

Βενέζη και ειδικότερα στην τριλογία του: "Το Νούμερο 31328","Γαλήνη"

και "Αιολική Γη"1.

Το πλαίσιο της έρευνας μας το καθόρισε το ίδιο το έργο με τη

δική του νομοτέλεια και τελολογία. Οι συντεταγμένες του έργου καθόρισαν

και τους δείχτες ή απλώς τα ίχνη μέσα από τα οποία αναζητήσαμε ορισμένα

από τα στοιχεία που συνθέτουν την περίπτωση του Ηλία Βενέζη ως συγγραφέα

και, σ'ένα βαθμό, ως ανθρώπου.

Επαναλαμβάνουμε πως θα κάνουμε με άκρα φειδώ χρήση των βιογραφι­

κών στοιχείων του Βενέζη και κυρίως εκείνων που αντιστοιχούν στην περι­

πέτεια των ηρώων του. Εδώ θα καταχωρήσουμε ένα α υ τ ο β ι ο γ ρ α -

φ ι κ ό σ η μ ε ί ω μ α που προέρχεται από τον ίδιο το συγγραφέα,

που το έστειλε το Σεπτέμβρη του 1972, ένα χρόνο πριν απ'το θάνατο του,

στο Γιώργο Βαλέτα , στο οποίο συνοψίζει τα ζωή του και την πνευματική

του δραστηριότητα:

"0 Ηλίας Βενέζης (Ηλίας Μέλλος) γεννήθηκε στις 4 Μαρτίου του 1904

στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας από πατέρα κτηματία, τον Μιχαήλ Δημητρίου

Μέλλο, Κεφαλληνιακής καταγωγής, και από μητέρα Βασιλική, το γένος Γιαν-

νακού Μπιμπέλλα, Λεσβιακής καταγωγής. 0 πάππος του Βενέζη, ο Δημήτριος

Βενέζης, Κεφαλλήν, εγκαταστάθηκε στο Αΐβαλί τις πρώτες δεκαετίες μετά

την Ελληνικήν Επανάσταση του 1821 . Το "Μέλλος" ήταν παρατσούκλι. Αδέρφια

του: Ανθίππη, Σοφία, Άρτεμις, που πέθανε στην προσφυγιά, Ηλίας, Αγάπη,

Θάνος, Λένα. Ξεπατρίστηκε για πρώτη φορά στα 1914, όταν οι Τούρκοι με

την έκρηξη του πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, προέβησαν σε ομαδικούς διωγμούς

των χριστιανών της Ανατολής.

Πέρασε χρόνια δύσκολα στη Μυτιλήνη, όπου κατέφυγε η οικογένεια του

χωρίς τον πατέρα και την αδερφή του Αγάπη, που έμειναν σ'όλη την περίοδο

των πρώτου διωγμού στο Αΐβαλί. Στη Μυτιλήνη έκανε τις γυμνασιακές του

1. "Νούμερο 31328", 1931,2."Γαλήνη" ,1939. 3."Αιολυκή Γη". 1943.

2. Βλέπε: Γ.Βαλέτα, Ο μαρτυρικός θρυαμβυκός ανήφορος του Βενέζη,Νέα

Εστία, Χριστούγεννα 197Μ-, σελ. 100

3. Στο βυβλίο του "Εφταλού", σελ. 83-93, θαυμάζει το δυναμυσμό του

προγονού του Γεωργάκη Μελλου, που Έλληνας της δυασποράς βγήκε

θριαμβευτής μέσα από πολλές θύελλες.

- 176 -

σπουδές, έχοντας δασκάλους τους μεγάλους σοφούς Ιωάννη Ολύμπιο και τον

Αριστείδη Δελή. Γύρισε στην πατρίδα του μετά το τέλος του πολέμου με

την οικογένεια του και εκεί. τελείωσε τ ι ς γυμνασιακές του σπουδές με γυμνα­

σιάρχη τον Αλέξαντρο Κολυφέτη. Έτσι, η οικογένεια του ξανάσμιξε στο

ΑΙβαλί στα 1919 μετά το τέλος του π ο λ έ μ ο υ . Ένα παιδί τους - η Άρτεμις

της "Αιολικής Γης" - δεν επέστρεψε α π ' τ η Μυτιλήνη. Πέθανε εκεί από

ισπανική γρίππη. . Στα 1922, στη Μικρασιατική καταστροφή, οι Τούρκοι τον

συνέλαβαν και τον έστειλαν σκλάβο στα εργατικά τάγματα της Ανατολής.

Από τους τρεις χιλιάδες συμπατριώτες του που είχαν συλληφθεί γλύτωσαν

μόνο εικοσιτρείς. Ένας απ'αυτούς τ ο υ ς εικοσιτρείς ήταν και ο Βενέζης.

Απελευθερώθηκε από τους Τούρκους ύ σ τ ε ρ α από δεκατεσσάρων μηνών μαρτύρια

και κιν'δύνουν και κατέφυγε πάλι στη Μυτιλήνη κοντά στην οικογένεια του.

Εκεί άρχισε να εργάζεται ως υπάλληλος; τ η ς Εθνικής Τραπέζης πρώτα και έ­

πειτα της Τραπέζης της Ελλάδος, στην οποία μετατάχτηκε. Ταυτοχρόνως

γνώρισε το Μυριβήλη και συνεργάστηκε μαζτ του στην εφημερίδα του "Καμπά­

να", όπου πρωτοδημοσιεύτηκε το πρώτο μέρος του χρονικού της αιχμαλωσίας

του "Το Νούμερο 31328". Από τότε μπήκε στην ομάδα των λογοτεχνών της

"Λεσβιακής Άνοιξης", γνώρισε το Μυριβλήλη και άρχισε να δημοσιογραφεί

στις Λεσβιακές εφημερίδες και να γράφει, τα βιβλία του, που σε ένα μεγάλο

μέρος τους είναι χρονογραφία των παθημάτων των Ελλήνων της Μικρασίας,

μαρτυρία συγκλονιστική. Τα βιβλία αστά τοποθέτησαν αμέσως το συγγραφέα

τους στην κορυφή της πεζογραφίας μας και κατέκτησαν την αγάπη ευρέων

στρωμάτων του ελληνικού κοινού. Με τ ι ς αλλεπάλληλες εκδόσεις τους, που

συνεχίζονται χωρίς διακοπή, τα β ι β λ ί α του Βενέζη έφθασαν σε επίπεδο

κυκλοφορίας που για πρώτη φορά εσημειώθησαν στην πατρίδα μας.

ΓΑΜΟΣ: 0 Ηλίας Βενέζης, παντρεύτηκε στην Αθήνα στα 1938 τη Σταυ-

ρίτσα,το γένος Αντωνίου Κολυβιάτη, που γεννήθηκε κι αυτή στο ΑΙβαλί.

Έκαμαν ένα παιδί, την Άννα (σύζυγον ήδη Σπύρου Κοσμετάτου,Κεφαλληνός).

Η Άννα Βενέζη γεννήθηκε στην Αθήνα και. σπούδασε ιστορία και λογοτεχνία

στο Padeliffe College του Harvard κ α ι ιστορία της Τέχνης στο Σορβόννη

(Institut d'Art et d'Archeologie) .

1. Ano την ίδι,α αρρώστυα πέθανε σ τ η Μυτυληνη καυ η γυαγυά του.

- 177 -

ΣΥΛΛΗΨΗ: Κατά τη Γερμανική Κατοχή ο Ηλίας Βενέζπς συνελήφθη

από νερμανικά S.S., στις, 27 Οκτωβρίου του 1943,μέσα στην Τράπεζα

της Ελλάδος (Κεντρικόν Μέγαρον) κατά την εκδήλωση του προσωπικού της

για τους σκοτωμένους συναδέλφους τους' απομονώθηκε στο "Μπλοκ e" των

φυλακών Αβέρωφ, με το επιβαρυντικό στοιχείο κατηγορίας, ότι στις 25

Μαρτίου του ίδιου χρόνου (1943) στη συγκέντρωση όλου του προσωπικού

της Τράπεζας της Ελλάδος, στο μεγάλο χωλ, του κεντρικού της καταστή­

ματος, είχε μιλήσει για την Ελευθερία και απήγγειλε τους στίχους του

Μιστράλ που είχε μεταφράσει το Παλαμάς: "Αν είναι να πεθάνουμε για την

Ελλάδα, θεία είναι η δάφνη, μια φορά κανείς πεθαίνει".

ΝΓαυτό το επιβαρυντικό η απομόνωση του έγινε αυστηρότερη με κίνδυ­

νο της ζωής του. Οι Γερμανοί θα τον εκτελούσαν,αν δεν εξεγείρετο όλος

ο κόσμος της επιστήμης και του πνεύματος, ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, τα

ανώτερα πνευματικά Ιδρύματα και προσωπικότητες, που ζήτησαν την απελευ­

θέρωση του και με τις εκκλήσεις και τα διαβήματα τους επρόλαβαν την

εκτέλεση του. Μαρτυρία αυτού του συμβάντος είναι το θεατρικό του έργο

"Μπλοκ C" που ανεβάστηκε στα 1946 στο Εθνικό θέατρο με μεγάλη επιτυχία.

Είναι το μοναδικό θεατρικό έργο που έμεινε στα γράμματα μας από αυτή

τη δυνατή ώρα του Έθνους. Το "Μπλόκο" παίχθηκε από τότε σε πολλά

μέρη της Ελλάδας και στην Κύπρο (στον καιρό των απελευθερωτικών της

αγώνων). Αμέσως μετά την απελευθέρωση, στα 1946, άρχισε σ'όλες τις χώ­

ρες της Ευρώπης και αργότερα στις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής η

έκδοση σε μεταφράσεις των βιβλίων του Ηλία Βενέζη από μεγάλους εκδοτι­

κούς οίκους. Η ξένη κριτική υποδέχτηκε αυτά τα βιβλία με εγκώμια. Ήταν

τα πρώτα ελληνικά βιβλία που διασπούσαν μεταπολεμικώς το φράγμα της

απομονώσεως και πληροφορούσαν όλο τον έξω κόσμο για την άγνωστη, ως

τότε λογοτεχνία μας και το ήθος που εξέφραζε. Εκτός από τα βιβλία της

φαντασίας, ο Βενέζης που ταξίδεψε πολύ, έγραφε περίφημα βιβλία ταξιδιω­

τικά - για την Αμερική, για την Ευρώπη και για την Ελλάδα. Έγραψε επί­

σης τρία ιστορικά βιβλία, που αποτελούν μοναδική πηγή πληροφοριών. Το

βιβλίο "Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός" , το "Χρονι.κόν της Τραπέζης της Ελλά­

δος", ιστορία της πρώτης διετίας του Εκδοτικού Ιδρύματος της χώρας, που

είναι και το χρονικό της εποχής της μεταξύ των δύο παγκοσμίων πολέμων

- 178 -

και το "Εμμανουήλ Τσουδερός, ο Πρωθυπουργός της Μάχης της Κρήτης" -

έκδοση βασισμένη στο αρχείο του πρωθυπουργού της Κρήτης και της Μέσης

Ανατολής.

ΑΚΑΔΗΜΙΑ: Στις 19- Ιανουαρίου 1957 ο Ηλίας Βενέζης εξελέγη με με­

γάλη πλειοψηφία τακτικόν μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην Τάξη Γραμμά­

των και Καλών Τεχνών. Συνυποψήφιοι του ήταν ο Στρατής Μυριβήλης και ο

Θανάσης Πετσάλης - Διομήδης. Απ'τις πρώτες πράξεις του στην Ακαδημία

ήταν να εισηγηθεί την εκλογή του Στράτη Μυριβήλη ως Ακαδημαϊκού που

πραγματοποιήθηκε μερικούς μήνες αργότερα. Διετέλεσε πρόεδρος της Τά­

ξεως των Γραμμάτων και Καλών Τεχνών της Ακαδημίας και μέλος της Διοική­

σεως της ως γραμματεύς των πρακτικών κατά την πενταετία 1963-1968.

ΒΡΑΒΕΙΑ: Η πρώτη εμφάνιση του Βενέζη στα Αθηναϊκά γράμματα έγινε

με τη βράβευση του στο διαγωνισμό διηγήματος της "Νέας Εστίας! (19^7),

στον οποίο το διήγημα του "θάνατος"πήρε το Γ'βραβείο και χιλιόδραχμον

έπαθλον. Κριτική επιτροπή ήταν: 0 Κ.Παλαμάς, Γρ.Ξενόπουλος, ο Σ.Μενάρδος,

ο Δημ. Γρ.Καμπούρογλου και ο Άλκης θρύλος. Αργότερα έλαβε το Κρατικό

βραβείο λογοτεχνίας στα 1939 και το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών τον

ίδιο χρόνο για το μυθιστόρημα του "Γαλήνη".

ΤΙΜΗΤΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ: 0 Ηλίας Βενέζης δετέλεσε:

α) Γενικός Γραμματέας του Διοικητικού Συμβουλίου και Διευθύνων Σύμβου­

λος του Εθνικού θεάτρου στα 1950-1952 και αργότερα Διοικητικός

Διευθυντής και Πρόεδρος της Καλλιτεχνικής Επιτροπής στα 1964-1967.

β) Αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής

(1960).

γ) Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Κοινότητας των Ευρωπαϊκών

Συγγραφέων (έδρα Ρώμη 1965-1966).

δ) Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Βασιλικού Εθνικού Ιδρύματος

(1966).

ε) Αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνοαμερικανικής

Ένωσης (1966-1970)

- 179 -

στ) Ιδρυτικό μέλος της Ομάδας των 12. Μέλος της εταιρίας Ελλήνων

Λογοτεχνών.

ζ) Πρόεδρος του Φεστιβάλ Κινηματογράφου επί τρεις περιόδους (1963-

1966)

η) Πρόεδρος διαφόρων κριτικών επιτροπών των Υπουργείων Παιδείας και

Προεδρίας της Κυβερνήσεως κατά τα έτη 1958-1966.

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ:

α) Τακτικές φιλολογικές συνεργασίες στην εφημερίδα "Το Βήμα", από το

1946 ως σήμερα και στην εφημερίδα "Ακρόπολις" από το 1958 ως σήμε­

ρα (και ως το θάνατο του, όπως και στο "Βήμα").

β) Συνεργάτης του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας με τις προσωπικές του

εκπομπές: 1) "Σας μιλά ο φίλος σας" που κράτησε από το 1954 ως το

1970. 2) "Ξένοι περιηγητές στην Ελλάδα" και 3) "Πλοία και θάλασσα".

ΔΙΕΘΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ:

Μεταπολεμικώς ο Ηλίας Βενέζης έλαβε μέρος στο πρώτο διεθνές Συνέδριο

συγγραφέων (Παρίσι) για το πνεύμα του 20ου αιώνα. Στα Συνέδρια της Κοι­

νότητος των Ευρωπαϊκών συγγραφέων στη Ρώμη, Φλωρεντία και Λένινγκραντ

και στη Συνάντηση της κινήσεως ηθικού εξοπλισμού στο Κω της Ελβετίας.

Προσκαλεσμένος στο State Departement κατ'εφαρμογή του νόμου περί πνευμα­

τικών ανταλλαγών, επισκέφθηκε και περιηγήθηκε επί τρεις μήνες τις Ηνωμέ­

νες Πολιτείες της Αμερικής και τα πνευματικά τους Ιδρύματα. Αποσταλμένος

της Ελληνικής Κυβέρνησης και ύστερα από πρόσκληση της Γιουγκοσλαβικής

ανταπέδωσε στη Γιουγκοσλαβία (1963) την επίσκεψη στην Ελλάδα του Ιβο

Αντριτς, και του Προέδρου της Ένωσης Γιουγκοσλάβων συγγραφέων. Προσκε­

κλημένος, του ημιεπίσημου Πολιτιστικού Οργανισμού της Ελβετίας "Pro Helve­

tia" επισκέφθηκε την Ελβετία κατά την επέτειο των 250 χρόνων από τη γέν­

νηση του Ζαν Ζακ Ρουσσώ, γύρισε στα μέρη όπου έζησε ο πολίτης της Γενεύης

και μελέτησε τη λειτουργία των πνευματικών Ιδρυμάτων της χώρας.

ΤΙΜΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ:

Επίτιμος Δημότης της πόλεως της Μιτυλήνης, Ανώτερος Ταξιάρχης του

Τάγματος του Φοίνικος. Ταξιάρχης του Τάγματος Γεωργίου Α! Ταξιάρχης Αξίας

της Ιταλικής Δημοκρατίας.

- 180 -

ΤΑΞΙΔΙΑ:

Στην Αφρική, Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία, Γερμανία, Αυστρία, Ιταλία,

Ελβετία, Γιουγκοσλαβία, Ισραήλ, Βόρειος Αφρική.

Εδώ τελειώνει το αυτόγραφο βιογραφικό σημείωμα που έγραψε ο Βενέζης

το Σεπτέμβρη του 1972.

0 Ηλίας Βενέζης έζησε τα παιδικά του χρόνια σ'ένα κλίμα ευτυχισμέ­

νης ζωής, αφού η οικογένεια του ήταν από τις πλουσιότερες της περιοχής,

με αγροκτήματα στα Κιμιντένια, με υποστατικά και ελαιοκτήματα. Το σπίτι

του με τον παππού και τη γιαγιά, με τη μάνα και. τον πατέρα ήταν το καλό

χωράφι κι ο ήπιος χώρος, που ο Βενέζης και τ'αδέρφια του τον θεωρούσαν

δικό τους. Μέσα στο σπίτι του αισθανόταν ασφάλεια, σιγουριά και δύναμη.

Και η ασφάλεια για το Βενέζη είναι το εύφορο χώμα, από όπου αντλεί τις

εμπνεύσεις του: "θυμάμαι" γράφει ο ίδιος "το γερο-πατέρα μου να μας μα­

ζεύει τις νύχτες γύρω του, τα παιδιά του, και να μας λέει ιστορίες του

ελληνικού παρελθόντος, όπου όλα ήταν αποπνευματωμένα χωρίς σκιά. Όλοι

οι ήρωες ήταν αρχάγγελοι προχριστιανικοί και μεταχριστιανικοί και των

καιρών της Αλώσεως, όλοι ÎOLOI με φωτοστέφανο και με σπαθί και με

ρομφαία, και με το λόγο που ήταν ρομφαία. Αυτή ήταν η ψυχή. Έφερνε στους ι

αλύτρωτους καρτερία και πίστη και. ελπίδα και διάθεση αγωνιστική " .

Δίπλα από τον πατέρα είναι η μάνα του Βενέζη, που του κληροδότησε την κα­

λοσύνη, την ανθρωπιά, την αγάπη, την εξυπνάδα και την πνευματικότητα

Αυτές οι ψυχικές και πνευματικές καταβολές στήριξαν και βοήθησαν

το Βενέζη κατά τους διωγμούς των Ελλήνων της Μικρασίας στον πρώτο παγκό­

σμιο πόλεμο (1914), που ανάγκασαν τη μητέρα του (ο πατέρας του και η

αδερφή του Αγάπη έμειναν στο ΑΙβαλί) με έξι από τα παιδιά της, όλα μικρά

ακόμα, μαζί και ο δεκάχρονος Ηλίας, ο παππούς και η γιαγιά, να καταφύγει,

στη Μυτιλήνη, όπου παρέμεινε έξι ολόκληρα χρόνια. Ήταν πολύ δύσκολα

χρόνια, γιατί στο νησί της Μυτιλήνης, όπως και σ*όλη τη χώρα, είχε πέσει

μεγάλη πείνα από τον αποκλεισμό των Μεγάλων Δυνάμεων, κι ο Βενέζης δεκά­

χρονο παιδί, για να βοηθήσει την απροστάτευτη οικογένεια του, υποχρεώθηκε

1. Βλέπε : Ηλία Βενέζη, συνέντευξη στην "Απογευματονη" (5-6-69).

- 181 -

να δουλεύει τις νύχτες στο φούρνο του Μπάρμπα-Στάθη (για εκατό δρά­

μια ψωμί.!) και τη μέρα να πηγαίνει στο σχολείο.

Τι να άφησαν οι νύχτες αυτές του φούρνου στην τρυφερή τη βασανι­

σμένη ψυχή του συγγραφέα; "Με τον Ηλία διαφέραμε πολύ", λέει ο συμμα-1

θητής του στο Σχολαρχείο της Μυτιλήνης Κλεάνθης Παλαιολόγος .

0 Βενέζης δεν είχε την πολυτέλεια της ξέγνοιαστης και ανέμελης

ζωής. Αποσύρθηκε από την κοινωνία, άνοιξε ένα δικό του, ατομικό κατα­

φύγιο και περνούσε τη ζωή του μέσα σε όνειρα όχι δυστυχώς ευχάριστα.

Ζούσε μέσα στην πίκρα της ψυχής του. Απόφευγε τις συναναστροφές με τα

άλλα παιδιά, προτιμούσε τη νύχτα από το φως της ζωής κλεισμένος στη

σκέψη του και στα δικά του όνειρα. Και δεν ήταν μόνο η προσφυγιά, η

στέρηση και η βιοπάλη που έκαναν δύσκολη τη ζωή του Βενέζη. Η αρρώστια,

η ισπανική γρίππη, που έπληξε τη Μυτιλήνη χτύπησε και την οικογένεια

του: Η Άρτεμη της "Αιολικής Γης" και η γιαγιά του, η Δεσποινιώ Μπιμπε­

λά, δεν άντεξαν και πέθαναν. Αυτές οι απώλειες επέτειναν τη μελαγχολία

και το σκεπτικισμό του συγγραφέα και τον απομάκρυναν από τον κύκλο των 2

συμμαθητών του, τα παιχνίδια και τις τρέλες τους .

1. "Εμείς όλου παίζαμε, χαλούσαμε τον κόσμο ,αναστατώναμε το σκολευό

με τα παυχνίδυα καυ.τα τρεχαλητά. 0 Ηλίας ήταν σχεδόν δειλός,κλει­

σμένος .μέσα στον εαυτό του. Mua πι,κρη μελαγχολύα απλώνεταυ στο έργο

που δημυούργησε αργότερα αυτό το φανταχτερό φωτευνό πνεύμα, που

απόφευγε τότες που είμαστε παιδυά τον ηλυο των παυχνυδυών μας. Όταν

εμείς υδρωκοπούσαμε με την τρέλα στα παυχνίδυα--εκείνος .μόνος απο­

τραβιόταν μακρυά από τον τόπο., όπου η ζωη σπαρταρούσε ανάμεσα σε

ξεφρενυασμένα παυδυά. Όταν εμείς μέσα στη χαρά καυ το γέλιο, .μέσα

στο ασυγκράτητο της δύναμης, που είχαν τα νυάτα μας, κουντουρντίζ,αμε.

αυτός πλούτιζε φαίνεται τυς σκέψευ.ς..." (Βλέπε: Κλεάνθη Παλαυολόγου,

. Ένα παιδί στον ησκυο, Αυολυκά Γράμματα, χρόνος Β,τεύχ.12, Νοέμβοης-

Δεκέμβρης 1972, σελ. 527).

2. Στο1 δυήγημά του "Χαρταετοί" καταχωρημένο στη συλλογή "ΩΡΑ ΠΟΛΕΜΟΥ"

αφηγείταυ με ρεαλυσμό καυ συνταρακτική ευλυκρίνευα τη σκληρή παυδι-

,κη του βυοπάλη.

- 182 -

Δίπλα του πάντα στοργική στάθηκε η μάνα του που ζενυχτά στο προ-

1 ακέφαλο των παιδιών της και περιμένει να γυρίσει ο Ηλίας από το φούρνο .

Κι όταν πέρασε n φουρτούνα του πολέμου ο Ηλίας, πρόωρα μεγαλωμέ­

νος, γύρισε στην πατρική αιολική γη, Η οικογένεια του ξανάσμιξε στο

ΑΙβαλί, στο πατρικό σπίτι στα 1919 χωρίς όμως την Άρτεμη και τη γιαγιά.

Τότε έρχεται η φοβερή περιπέτεια της ομηρίας. Οι τούρκοι, όταν έφτασαν

στο AUßaAC (Σεπτέμβρης του 1922) έπιασαν όλους τους Έλληνες κατοίκους

του από 18-65 χρονών, κάπου τρεις χιλιάδες ψυχές και τους έστειλαν

στα τάγματα εργασίας. Μαζί τους και ο Ηλίας Βενέζης. Από αυτούς επέζησαν

και γύρισαν στην Ελλάδα ύστερα από πολλά βάσανα, που τόσο αδρά και πα­

ραστατικά περινράφει ο συγγραφέας του "Νούμερου", μόνον είκοσιτρεις.

Ένας από αυτούς ήταν και ο Βενέζης που απελευθερώθηκε το Νοέμβρη του

1923 και γύρισε στη Μυτιλήνη, όπου συνάντησε την εκπατρισμένη οικογένεια

του. Το γυρισμό του περιγράφει ο ίδιος σε μια συνέντευξη του στην Απο­

γευματινή (5-6-1969): "Ήταν η μέρα που γύριζα στη Μυτιλήνη από τα κά­

τεργα της Ανατολής. Η αποβάθρα ήταν γεμάτη κόσμο. Όλοι ήθελαν να μου

σφίξουν το χέρι, να μου μιλήσουν, να με ρωτήσουν για τους δικούς τους 2

που είχαν μείνει στην απέναντι αιολική γη " .

0 Βενέζης είχε ζήσει μια ταλαιπωρημένη ζωή: "Όταν καίγεται", γρά­

φει "με πυρωμένο σίδερο η σάρκα, παντοδύναμη θεότητα υψώνεται αυτή κι

όλα τ'άλλα σωπαίνουν. Έχουν να λένε πως κανένας πόνος δεν μπορεί να

είναι ισοδύναμος με τον ηθικό πόνο. Αυτά τα λένε οι σοφοί και. τα βι­

βλία. Όμως αν βγεις στα τρίστρατα και. ρωτήσεις τους μάρτυρες αυτούς

που βασανίστηκαν, ενώ πάνω τους σαλάγι.ζε ο θάνατος- και είναι" τόσο εύ­

κολο να τους. βρεις, η εποχή μας. φρόντισε και. γέμισε τον κόσμο- αν τους

ρωτήσεις, θα μάθεις, πως τίποτα, τίποτα δεν υπάρχει πιο βαθύ και πιο ιερό

από ένα σώμα που βασανίζεται" .

1. Βλέπει Ηλία Βενέζη, Ώρα Πολέμου, Διηγήματα, Β'έκδοση, Κολλάρος,

σελ. 105.

2. Βλέπε: Γ.Βαλέτα, 0 μαρτυρυχός θρυαμβυκός ανήφορος του Βενέζη,Νέα

Εστία Χρυστούγεννα 1974, σελ. 111.

3. Βλέπε: Ηλία Βενέζη, "Το Νούμερο 31328", ό.π. σελ. 12

- 183 -

0ά 'λέγε κανείς, για να μη βγούμε από το χώρο της ψυχανάλυσης,

πως η καλλιτεχνική ευαισθησία του και το παραλήρημα του, στις ατελεύ­

τητες ημέρες της περιπέτειας του,στάθηκε, και η μόνη ασπίδα του" ικανή

για να μη χάσει ό,τι πιο πολύτιμο χρειάζεται ο μετέπειτα συγγραφέας'

ένα, έστω και μικρό, μέρος της εσωτερικής του ισορροπίας, για να μην

πέσει θύμα αλύτρωτο των δεινών συγκρούσεων του.

Στη Μυτιλήνη εργάζεται για να ζήσει την οικογένεια του στην αρχή

(1924) ως υπάλληλος σε Διεύθυνση του Υπουργείου Γεωργίας και το 1926

προσλήφθηκε από την Εθνική Τράπεζα, ενώ στα 1931 διορίστηκε απ'τη

νεοιδρυμένη τότε Τράπεζα της Ελλάδος ως βοηθός στο υποκατάστημα της

Μυτιλήνης.

Γυρίζοντας στη Μυτιλήνη είχε την ευτυχή σύμπτωση να συνδεθεί

με το Στρατή Μυριβήλη, ο οποίος τον ενθάρρυνε, τον καθοδήγησε, τον

έκανε αρχισυντάκτη της "Καμπάνας" και τον παρότρυνε να γράψει. Έγινε

μέλος της "Ορδής των Βαζιβουζούκων" και τακτικός συντάκτης της εφημε­

ρίδας "Ταχυδρόμος1'της Μυτιλήνης και παράλληλα δημοσίευε στο περιοδικό

"Λόγος" της Πόλης διηγήματα του. Μέσα από τα κείμενα του πρόβαλλε

το αίτημα της ανθρωπιάς και τα δικαιώματα της: "Μια παλληκαρίσια θέ­

ληση", έγραφε στην Καμπάνα (5 Ιουνίου 1924), "ζητά το δικαίωμα που

έχει κάθε άνθρωπος να ζήσει ελεύθερα και ανθρώπινα κάτω απ'τον ήλιο

του θεού. Αν υπάρχει κάτι τις ασύγκριτα ωραίο μέσα σ'αυτή τη χειρονο­

μία, είναι πως πάνω σ'αυτή τη θέληση κουμαντέρνει ένα χαμένο και ατί­

μητο πράγμα: το δίκιο.Αυτό δίνει το κουράγιο αγνάντια στην καταδρομή ι

και την αντίδραση..." .

Παράλληλα εργάζεται εντατικά για να ζήσει την οικογένεια του. Η

ζωή των γονιών του ήταν άνιση και αντιφατική: αρχοντοπούλα η μάνα του,

κόρη του Γιαννακού Μπιμπελά, του αρχοντάνθρωπου της "Αιολικής Γης" με

το μεγάλο τσιφλίκι στα Κιμιντένια, από τους προύχοντες του Αϊβαλιού ο

πατέρας του με δύο ελαιοτριβεία, πολλά κτήματα και εμπόριο λαδιού με το

εξωτερικό, δημιούργησαν μια πολύ καλά οργανωμένη οικογενειακή ζωή.Όμως

οι δοκιμασίες της προσφυγιάς, ο θάνατος της Άρτεμης, η αιχμαλωσία του

1. Βλέπε: Γ.Βαλέτα, Ο ραψωδός, του χαμένου παραδείσου, Αιολυκά Γράμματα,

. ό.π. , σελ. 556.

- 184 -

Ηλία, ο κάματος, οι αλλεπάλληλες οδύνες, τους είχαν καταβάλει. Τους

κόστισε πολύ και n Μάνα που πέθανε στη Μυτιλήνη, χωρίς να χαρεί το

μεσουράνημα του Ηλία Βενέζη, μήτε την αποκατάσταση του Θάνου και των

θυγατέρων της. Αξιώθηκε όμως να ξαναδεί την επιστροφή του Ηλία από

την αιχμαλωσία και να παρακολουθήσει τα πρώτα του βήματα στο χώρο των

γραμμάτων. 0 πατέρας του πέθανε σε ηλικία 84 ετών στην Αθήνα στα 1933.

Στο προσκέφαλο της αρρώστιας TOU είχε τα δύο βιβλία του παιδιού του"

το Μανώλη Λέκα (1928) και "Το Νούμερο 31328" με τις κρίσεις γνωστών

κριτικών σε εφημερίδες και περιοδικά.

0 Βενέζης είχε ακένωτες πηγές αντοχής από την ομηρία, γι'αμτό

και στη διάρκεια της κατοχής δε βγήκε από το προσκήνιο της αντίστασης

και της'πάλης με τα μέσα και τα όπλα nou διέθετε: Αναμετρήθηκε με το

φασισμό, κατάγγειλε το ιδιώνυμο (1932), πήρε μέρος στην Αντίσταση και

βρέθηκε φυλακισμένος από τους Γερμανούς και κλεισμένος στο κελί των μελ­

λοθανάτων του BLOCK C της φυλακής Αβέρωφ. "Δεν απουσίαζε", βεβαιώνει ο

Κ.Δεσποτόπουλος, "από το πατριωτικό του χρέος. Ανέπτυσσε δραστηριότητα

μέσα στην Τράπεζα για την Εαμική "Εθνική Αλληλεγγύη1 .Καρπός της προ­

σωπικής του περιπέτειας είναι το θεατρικό του έργο "Μπλοκ C", που εί­

ναι και το πρώτο λογοτεχνικό έργο της αντιστασιακής μας λογοτεχνίας, ε­

νώ το άλλο χρονικό της Κατοχής "Η Έξοδος" (1950) δένει παλιές τραγω­

δίες με νέες συμφορές και σημαδεύει την ενότητα και τη διάρκεια του 2

Ελληνισμού. Αλλά και η "Αιολική Γη" (1943) ήταν σημαντική προσφορά

στα δύσκολα χρόνια της πατρίδας.

Η ζωή του Ηλία Βενέζη ήταν πολύ δύσκολη, ήταν ένα αδιάκοπο μαρτύ­

ριο και απηχήσειςτων δυσκολιών της συναντούμε διαρκώς στο έργο του. Εί­

χε δραματική είσοδο στη ζωή και τραγική έξοδο. Στα εξήντα οχτώ του χρό­

νια χτυπήθηκε από τη φοβερή αρρώστια του καιρού μας (καρκίνος του στό-3

ματος) πάλαιψε σκληρά μαζί της πολλούς μήνες , άνθεξε ως τις 3 Αυγούστου

1. Βλέπε: Κ.Δεσποτόπουλου, Η φυλόα μου με το Βενέζη,τετράδοα Ευθύνης;,

τευχ.6, Αθήνα 1978, σελ. 21.

2. Σ.τα 1943,γράφευ ο Δεσποτόπουλος,"που το Γενοκό Στρατηγεύο του ΕΛΑΣ

είχε αποχτήσει κάπουα υπηρεσόα ασύρματης επυκουνωνί,ας,εί,χα .δώσει στους

κρυπτογράφους, γυα να χρησι^μοπουησουν σαν κώδυκα 'γυα 'τις εσωτερικές

επυκουνωνύες, την "Αυολυκή Γη".του Βενέζη.Ήταν uta ακόμα - αθέλητη

αυτή- υπηρεσύα του Βενέζη στο ΕΛΑΣ".

3. Βλέπε: Λυλή Ιακωβί,δη,Ο Ηλίας Βενέζης μεσ'από την αρρώστυα,Νέα Εστία,

- 185 -

του 1973 και το απόγευμα της Κυριακής 5 Αυγούστου, γύρισε στη γη του

MóAupou, στη δεύτερη πατρίδα του και αναπαύτηκε στο νεκτροταφείο της

Αγίας Κυριακής.

Ποια λοιπόν μπορεί να είναι η σχέση ανάμεσα στα βιογραφικά στο.ι-

χεία που παραθέσαμε ή στα κυριότερα απ'αυτά και στην καλλιτεχνική δη­

μιουργία του Βενέζη, όπως εμφανίζεται στην τριλογία που μας απασχολεί;

Κυρίως μας ενδιαφέρει η περιπέτεια της παιδικής ή.της εφηβικής

περιόδου της ζωής του συγγραφέα, γιατί είναι αποδεκτό ότι το καλλιτεχνι­

κό έργο προβαίνει από τα υποστρώματα της παιδικής ηλικίας. 0 FREUD π.χ.

στην ερμηνευτική προσέγγιση του Λεονάρντο Ντα Βίντσι βρίσκει ολοφάνερες

αντιστοιχίες ανάμεσα στην παιδική ζωή του μεγάλου ζωγράφου και τα καλλι­

τεχνήματα του. Και κυρίως εντοπίζει συγγένειες ή και ομοιότητες ανάμεσα

στην εικαστική του δουλειά και στις σχέσεις του καλλιτέχνη με τη μάνα

του. Και το περίφημο χαμόγελο της Τζιοκόντα ερμηνεύεται σε σχέση με την

αποδοχή του Λεονάρδου από τη μάνα του. Βέβαια τα παιδικά βιώματα, απω­

θημένα ή κρατημένα στη συνείδηση περνούν από πολλές διεργασίες (συμπυ­

κνώσεις, μεταθέσεις, παραμορφώσεις και μεταμορφώσεις, μεταβιβάσεις κ.λ.π.),

όπως ακριβώς γίνεται και στην ονειρογένεση ή ακόμα και στη γένεση των

ψυχικών συμπτωμάτων αλλά και της ίδιας της γλώσσας, όπως μας παραδίνει η

ψυχανάλυση.

Κάτω λοιπόν από το μύθο και την περιπέτεια της τριλογίας του Βενέζη

κρύβεται το βιωματικό υλικό του συγγραφέα, μετουσιωμένο και μεταμορφωμένο.

Ανεξάρτητα όμως από τις όποιες μεταμορφώσεις έχει δεχθεί το καλλιτεχνικό

υλικό, η βασική στάση του συγγραφέα όπως φαίνεται μέσα στην καλλιτεχνική

του δημιουργία, η συμπεριφορά δηλαδή του έργου του, ο πυρήνας και ο προ­

σανατολισμός του και κυρίως η συναισθηματική του υφή και ένταση έχουν

το αντίκρυσμα τους στην περιπέτεια της ζωής του συγγραφέα, όπως την εί­

δαμε παραπάνω.

Το βίαιο της προσωπικής ζωής του συγγραφέα, κατά τη μεγάλη περι­

πέτεια της ομηρείας του διοχετεύεται στη γραφή του "Νούμερου"' γραφή

σκληρή, ύφος τραχύ, τοπίο αυχμηρό. Αντίθετα στα μετέπειτα έργα είναι

- 186 -

ανερχόμενος ο λυρισμός που αντιστοιχεί στην αύξουσα νοσταλγία του

δημιουργού για τη χαμένη πατρίδα* ο λυρισμός αυτός είναι, μπορούμε

να πούμε, και ένα υποκατάστατο nou παραπέμπει στη Μητέρα-Φύση και

τη Μητέρα - Γη (πραγματικότητες χαμένες και απωθημένες για το συγγρα­

φέα).

Η ακατάληχτη επιθυμία των ηρώων, που είναι το κύριο σημαίνον,

βρίσκει το ανάλογο της στην ξεριζωμένη ζωή του συγγραφέα, θά'λεγε κα­

νείς μάλιστα πως αυτούσια κομμάτια από τη ζωή του Βενέζη είναι κοιτά­

σματα πλουτοφόρα μέσα σ'όλο το έργο τοϋ. 0 FREUD λέει ότι η γραφή εί­

ναι μια ύφανση, ένα κάλυμμα,ένα ύφασμα εντέλει που καλύπτει τις τραυ­

ματικές καταστάσεις και την ίδια την οιδιπόδεια πληγή.

Στην περίπτωση της καλλιτεχνικής δημιουργία του Βενέζη η μορφική

παρουσίαση του έργου αποτελεί ένα είδος κάλυψης, αλλά και φανέρωσης

μέσα από τις ρωγμές αυτού του καλύματος των βαθύτερων ψυχικών συγκρού­

σεων των ηρώων και ενταυτώ του ίδιου του συγγραφέα : κατατρεγμένοι ήρω­

ες - κατατρεγμένος συγγραφέας, πλανήτες - πρόσφυγες ήρωες - πλάνητας

και πρόσφυγας συγγραφέας, απογοητευμένοι ήρωες - απογοητευμένος παράλλη­

λα, συγγραφέας, ήρωες που λειτουργούν κάτω από την ένταση της επιθυμίας

για ρίζωμα, εξίσου ονειροπόλος, νοσταλγός χιμαιρικός και νεορομαντικός

θα λέγαμε συγγραφέας, ένα ομοίωμα περίπου του γιατρού Βένη.

θα ήταν αδιανόητο και άτοπο να ανιχνεύσει κανείς συγκεκριμένα

ζεύγματα αντιστοιχιών ανάμεσα στην καλλιτεχνική δημιουργία και τη ζωή

του συγγραφέα, αφού, όπως ξέρουμε, τα άδηλα του ασυνειδήτου παραμένουν

άγνωστα ή συλλαμβάνονται με τρόπο δύσκολο μέσα από λεπτομέρειες και

υπαινιγμούς που συχνά δεν κατορθώνει, να τα αναγνωρίσει σωστά και ο επαρ­

κής αναγνώστης. Μπορούμε όμως να μιλήσουμε με σχετική βεβαιότητα ότι η

έξαρση του θήλεος στην τριλογία του Βενέζη, αλλά και σε όλο το έργο του

σχετίζεται άμεσα και έμμεσα με την πρόωρα χαμένη μάνα του και ταυτόχρονα

απωθημένη στο ασυνείδητο του. Είναι, όπως είπαμε, η καλή μάνα, το καλό

στήθος (Melanie KLEIN) ένα είδος αμάλθειου κέρατος που.δημιουργεί την

καλή φύση. Η αποταμιευμένη εικόνα της μάνας είναι και πηγή της λυρικής

φυσιογνωμίας που διήκει σ'όλη τη δημιουργία του Βενέζη.

- 187 -

θα μπορούσε ακόμα κάνε Ce να υποθέσει πως η όλη στάση του συγγρα­

φέα, από τον ξεριζωμό του και μετά, η ανθρωπιά του και η συμμετοχή του

σε προσπάθειες και αγώνες αντίστασης προσδιορίζεται ως ένα βαθμό ή έστω

εμπνέεται από το φόβο μιας ακόμα απώλειας μέσα στις άλλες απώλειες (α­

πώλεια της μάνας, της αδελφής, των άλλων οικογενειακών προσώπων, απώλεια

της γενέθλιας πατρίδας, απειλή για απώλεια και της δεύτερης πατρίδας

του)..

Τελικά μπορούμε να πούμε πως ο Ηλίας Βενέζης έμεινε στραμμένος

προς την Ανατολή, η οποία έχει θέση συμβόλου στη δημιουργία του και ταυ­

τίζεται με ό,τι έχει χαθεί και απωθηθεί, μέσα του. θέλουμε να πούμε ότι

ο Βενέζης σε κάθε έργο του είναι ένα είδος μάρτυρα, με τη διττή ση­

μασία της λέξης, των χαμένων πατρίδων. Για μας η πιστότερη ληξιαρχική

πράξη της βιογραφίας του, εννοούμε αυτή που μαρτυρεί το ψυχικό του κλί­

μα και τις τρικυμίες του, δηλαδή τις ψυχικές του συγκρούσεις, είναι το

ίδιο το καλλιτεχνικό του έργο.-

- 188 -

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Η βιβλιογραφία που αναφέρουμε είναι εκλεκτική' αφορά κυρίως

στις κύριες πηγές που προσανατόλισαν την εργασία μας και τη στήρι­

ξαν ή και την καθόρισαν ακόμα μεθοδολογικά. Τέτοιες πηγές είναι αυ­

τές που προέρχονται από το χώρο της ψυχανάλυσης και της ψυχοσημειο-

λογίας, όπως πήρε σάρκα και οστά και διαμορφο'η/θηκε στη Γαλλία, όπου

μεταφυτεύτηκαν πολλοί από τους Ρώσους και τους Τσέχους φορμαλιστές

και άρδεψαν με τις νεοφανείς απόψεις τους τη Nouvelle Critique (Νέα

Κριτική). Εννοείται πως δεν περιορίζεται το άνοιγμα της βιβλιογρα­

φίας μόνο στις παραπάνω πρωτογενείς για μας περιοχές, αφού έχουμε να

κάνουμε με εργασία λογοτεχνική, αν και ο όρος αυτός επιπεδώθηκε πολύ

τελευταία.

* *

- 189 -

Α' Π Η Γ Ε Σ

ΒΕΝΕΖΗΣ Η.: Ο Μανώλης Λέκας, δυηγηματα (1928)

— : Το Νούμερο 31328, το βυβλΰ'ο της αυχμαλωσΰας (1931), έκδοση

22η, βυβλπ. της Εστΰας, Αθήνα 1986

: Γαλήνη, Μυθυστόρημα (1939), εκδ.22η, βυβλπ.της Εστύας, Αθή­

να 1976

: Αυγαΰο, Δυηγηματα (1941), έκδ. 10η, βυβλπ. της Εστύας, Αθήνα

1987.

—:— : Αυολυκή Γη, Μυθυστόρημα (1943), εκδ. 25η, βυβλπ.της Εστύας,

Αθήνα 1985

— ; Άνεμου, Δυηγηματα (1944·), έκδ. 6η, βυβλπ. της Εστΰας, Αθήνα

1986

— : Μπλοκ C - θεατρυκό (1946), εκδ. 6η, βυβλπ.της Εστΰας, Αθήνα

1983

: Ώρα Πολέμου - Δυηγηματα (1946)

: Φθυνόπωρο στην Ιταλΰα - οδουπορυκό, (1950)

: Έξοδος - Χρονυκό της Κατοχής (1950), έκδ. 6η, βυβλπ.της Εστύας,

Αθήνα, 1984

: 0 Αρχυεπυσκοπος Δαμασκηνός - Ιστορΰα (1952)

—'— : Ου Νυκημένου, Δυηγηματα (1954), έκδ.3η, βυβλπ.της Εστΰας,

Αθήνα 1978

: Χρονυκόν της Τραπέζης Ελλάδος. - Ιστορΰα (1955)

: Αμερυκανυκή Γη - Ταξυδυωτυκό Χρονυκό (1955)

: Ωκεανός - Μυθυστόρημα (1956), έκδ. 5η,βυβλπ. της Εστΰας,

Αθήνα 1985

• : Αργοναύτες - Ταξυδυωτυκά Χρονυκά (1962)

- 190 -

ΒΕΝΕΖΗΣ Η.: Εμμανουήλ Τσουδερός - Ιστορύα (1965)

: Αρχιπέλαγος - Δυηγήματα (1969), 2η έκδ., βυβλπ. της Εστύας,

Αθήνα 1976

— : Εφταλού - Ιστορύες του Αυγαύου (1972)

: Περυηγήσευς - Ταξυδυωτυκό (1973)

: Στυς Ελληνυκές θάλασσες - Μυθυστορύα του Ιονύου καυ του

Αυγαύου (1973), β'έκδ., βυβλπ. της Εστύας, Αθήνα 1980

:Μυκρασύα Χαύρε - Δυηγησυς συμβάντων, βυβλπ.της Εστύας, Αθήνα

1971+

- 191 -

Β' Β Ο Η Θ Η Μ Α Τ Α

1. θεωρητικά - μεθοδολογικά

α) Ε λ λ η ν ι κ ά

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: Περύ Πουητυκής, αρχαύο κεύμενο, ευσαγωγή Ι.Συκουτρή, μετάφρ.

• Σύμου Μενάρδου, εκδ. Ακαδημίας Αθηνών.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ:Ρητορυκή, ευσαγωγή, μετάφραση, σχόλυα Η.Ηλι,ού, εκδ..Ζαχαρόπου­

λου, Αθήνα 1940

ΔΟΞΑ Α.: Παλαμάς - Ψυχολογική ανάλυση του έργου και, της ζωής του, βοβλ.

της Εστύας, Αθήνα 1959

ΔΡΑΚΟΥΛΙΔΗ Ν.: Η Ψυχαναλυτυκή Ερμήνευα της .Τέχνης, Αθήνα 1948

ΔΡΑΚΟΥΛΙΔΗ Ν.:0;Σεξουαλυσμός,περι,οδ..Νέα Εστύα, 5, 1929

ΕΛΥΤΗΣ 0.: Ανουχτά χαρτιά, εκδ.'"Αστερία", Αθήνα 1974

ΕΛΥΤΗΣ Θ.: Αναφορά στον Ανδρέα Εμπεορύκο, Β'εκδ'. Ύψι,λο.ν, Αθήνα 1980

ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Ι.: Πλάτωνος "Φαύδρος", ευσαγωγή, αρχαύο καυ νέο κεύμενο,

•γ'έκδ:. , Αθήνα 1971 '

ΙΜΒΡΙΩΤΗ Γ.: "Ψυχανάλυση". Έκθεση των θεωρι,ών του S. FREUD Δελτίο Εκπαυ-

δευτυκού Ομύλου, τεύχ.11, Αθήνα 1924, σελ. 1-4 Kau 15.4-183

ΚΑΣΤΟΡΙΑΔΗ Κ.: Η φαντασοακή θέσμο,ση της. κου.νωνί,ας, μετάφρ.Σ.Χαλκυά -

Γ. Σπαντυδάκη;, εκδ. ,Ράππα, Αθήνα 1978

ΚΑΦΕΤΣΗ Α.: Δυασημευωτυκή μεταφορά και, λεϋτουργύα του .μύθου στη ζωγραφϋκή

του Ν.Εγγονόπουλου. Ένα ερμηνευτικό πρόβλημα, περ.Σπείρα,

;β'περίοδος, 2-3 (Φθινόπωρο - Χευμώνας)ΐ984.

ΚΑΨΩΜΕΝΟΥ Ε.Γ.: Το πρόβλημα της σχέσης ανθρώπου -,φύσης στο Σολωμό, Χανυά

1979

ΚΑΨΩΜΕΝΟΥ Ε.Γ.: Ποοητι,κή, Πανεπυστημυακές παραδόσεις, Πανεπυστήμυο Ιωαννύ-

νων, Ιωάννυνα 1987

ΚΑΨΩΜΕΝΟΥ Ε.Γ.: Γυα μυα μεθοδολογύα ανάλυσης των υπερρεαλυστοκών κευμένων,

επυστημονοκή επυτηρίδα του τμήματος Φυλολογίας της Φυλοσοφοκής

Σχολής του Πανεπιστημίου Ιωαννί,νων, Δωδώνη,τόμος 15ος, Ιωάννινα

1986

- 192 -

ΚΟΥΡΕΤΑ Δ . : Ψυχανάλυση - Ψυχι,ατηυκή - Νευοολογόα ( 1 9 2 4 - 1 9 7 9 ) , ε κ δ . Π α -

ρ υ σ υ ά ν ο ς , Αθήνα 1975·

ΛΙΑΡΟΥ Δ . : Ο ε ρ χ ο μ ό ς και, η ανάγκη των .νέων π α ρ α δ ε ί σ ω ν , περοοδ.ΧΑΡΤΗΣ,

τ ε ύ χ . 1 7 / 1 8 , Νοέμβρης 1985

ΜΑΡΚΙΔΗ Μ.: Η Ψυχανάλυση του δυχασμένου υποκευμένου ,' ευσαγωγή στο έ ρ γ ο

τ ο ι) Λακάυ, ε κ δ . Έ ρ α υ μ ο ί , , Λθήυα

ΜΑΡΚΙΔΗ Μ.: Λόγος περί, τ η ς Επυθυμύας ( τ έ σ σ ε ρ α ομόκεντρα δ ο κ ύ μ υ α ) , Έ ρ α σ μ ο ς ,

Αθήνα 1984

ΜΟΥΛΑ Π.: 0 Α Παπαδιαμάντης α υ τ ο β υ ο γ ο α φ ο ύ μ ε ν ο ς , Ερμής. Αθήνα 1974 (Νέα

Ε λ λ η ν ι κ ή Βυβλυοθήκη)

ΜΟΥΛΑ Π.: Γ.Μ. ΒΙΖΥΗΝΟΥ, Νέα Ελληνικά δ ι η γ ή μ α τ α , Ερμής, Αθήνα 1980 ( Ν έ α

Ελληνυκή Βυβλυοθήκη)

ΜΟΥΡΕΛΟΥ Γ. : Sigmund F r e u d , η φυλοσοφυκή σημασΰα του έργου τ ο υ , π ε ρ . Ε π ο ­

χ έ ς , τ ε ύ χ . 35

ΝΙΚΟΛΑΤΔΗ Α . : Η οργασμυκή " υ δ ε ο λ ο γ ΰ α " του Εμπευρΰκου καυ η πούηση τ ο υ ,

περυοδ.ΧΑΡΤΗΣ, τ ε υ χ . 1 7 / 1 8 , Νοέμβρης 1985

ΠΑΝ0Π0ΥΛ0Υ - ΜΑΡΑΤΟΥ 0'. : Η Ψ υ χ ο σ υ ν α ι σ θ η μ α τ ι κ ή ανάπτυξη στη βρεφυκή κ α ι ν η -

πυακή ηλυκί,α. Σύγχρονα θέματα παυδοψυχυατρυκής, πρώτος τ ό μ ο ς ,

ε κ δ . Καστανοώτη, Αθήνα 1987

ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΥ Ε.Π.: Αυσθητυκή, γ ' έ κ δ . , Ί κ α ρ ο ς , Αθήνα 1956

ΠΛΑΤΩΝΟΣ : Συμπόσυο, μ ε τ φ ρ . ,Σύμου Μενάρδου, ευσαγωγή ,κεί,μενο καυ ε ρ μ ή ν ε υ α

Ι Σ υ κ ο υ τ ρ ή , ε κ δ . 4 η , Κολλάρος, Αθήνα 1982

ΠΛΑΤΩΝΟΣ : Φαύδρος, ε υ σ α γ ω γ ή , αρχαύο καυ νέο κεΰμενο υπό Ι . Θ ε ο δ ω ρ α κ ό π ο υ λ ο υ ,

Αθήνα 1971

ΠΛΑΤΩΝΟΣ : ΙΙολυτεΰα ή περΰ δυκαΰου π ο λ υ τ υ κ ό ς , ευσαγωγή, ερμήνευα καυ σ η -

μευώσευς Κ.Δ.Γεωργούλη , ε κ δ . Σι,δέρη, Αθήνα 1963

ΣΑΡΑΝΤ0ΓΛ0Υ Γ.: Η συνεύρεση του υπερρεαλισμού με την Ψυχανάλυση, τ ε τ ρ ά δ υ α

Ψ υ χ υ α τ ρ υ κ ή ς , τ ε υ χ . 1 , Μάρτης. 1984, σ ε λ . 7-21

ΣΕΦΕΡΗ Γ.: Δ ο κ υ μ έ ς , τρί,τη έ κ δ ο σ η , Α καυ. Β τ ό μ ο ς , Ί κ α ρ ο ς , Αθήνα 1974

- 193 -

ΤΖΑΒΑΡΑ θ.: (Επυμ.) Ψυχανάλυση και, Ελλάδα, Στουχεύα, θέσευς, ερωτήματα,

Σχολή Μωραοτη, Αθήνα 1984

ΤΖΑΒΑΡΑ 0.: 0 Α.Εμπευρύκος καυ η Ψυχανάλυση, Δελτύο Εται,ρεί,ας Σπουδών Νεο

ελληνυκού Πολυτυσμού καυ Γενυκής Παυδεύας, τευχ.5, Αθήνα 1981

ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ Μ.: "Η αρχή της γλώσσας και, η φροϋδική ψυχολογύα", Δελτύο

Εκπαυδευτυκού Ομύλου, 5, σελ. 3-4 καυ 219-231

ΧΑΡΤΟΚΟΛΛΗ Π.: Ψυχανάλυση καυ Λογοτεχνύα στην Ελλάδα, Ιΐερυοδ. Νέα Εστύα,

τ. 116, 1984

- 194 -

β) Ξ έ ν α

BARTHES R. : Ο βαθμός μηδέν της γραφής, Νέα κριτικά δοκίμια, μετάφρ.Κατερίνα

Παπαϊακώβου, θεώρηση Γιάννης Κρητικός, έκδ.Ράππα, Αθήνα 1987

BÄRTHES R.: Η απόλαυση του κειμένου, μετάφρ. Φούλα Χατζιδάκη, Γιάννης Κρη­

τικός, εκδ. .Paintα, Αθήνα 1977

BARTHES R. : Μυθολογίες - Μάθημα, μετάφρ. Καίτη Χατζηδήμου - Ιουλιέτα Ράλλη,

εκδ. Ράππα, Αθήνα 1979

BARTHES R.: Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου, μετάφρ. Βασ.ΙΙαπαβασιλείου,

Ράππας, Αθήνα 1983

BARTHES R.: Η Επικράτεια των σημεύων, μετάφρ. Κατερύνα Παπαϊακώβου, εκδ.

Ράππα, Αθήνα 198*4

BARTHES R. : Κριτική και αλήθευα, μετάφρ. Θ.Μπανούση, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα

1972

BARTHES R.: 0 Ρολάν Μπάρτ από τον Ρολάν Μπάρτ, μετάφραση Φλοράνς Πουνιάν,

εκδόσεις Ράππα, Αθήνα. (Σ.υζ.ήτηση για τη λογοτεχνία, περιοδ.

ΔΕΥΚΑΛΙΩΝ, τ.3, Ιούνι.ος Αύγουστος, 1970).

BLANCHOT Μ. : 0 χώρος της λογοτεχνίας, μετάφρ. Α.Δημητριάδη, Εξάντας, Αθήνα

BACHELARD G.: Το νερό και τα άνευρα, δοκίμιο πάνω στη φαντασία της ύλης,

μετάφρ.Ε.Τσούτης, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα 1985

BRETON Α. : Μανιφέστα του σουρρεαλισμού , εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια Ελ.

Μοσχονά, Δωδώνη, Αθήνα 1972

CHOMSKY Ν.: Μορφή και νόημα στις φυσι,κές γλώσσες, μετάφρ. Μ.Μαρκίδη, εκδ.

. Έρασμος, Αθήνα 1977

DERRIDA J.: L' Ecriture et la difference, ED. DU SEUIL, PARIS \9&Ί

EHRENZWEIG Α.: li Order Cacheede l'art, ED GALLIMARD, PARIS I967

FREUD S. : (1912): Le moise de Michel. Ange. Dans essais de psychanalyse

appliquée, ED. GALLIMARD, PARIS 1976

- 195 -

FREUD S. (1917): Un souvenir d'enfance de goethe, dans vérité et poesie,

dans essais de psychanalyse appliquée, ED.GALLIMARD, PARIS

1976

FREUD S. (1919): L'Inquientante étrangère, dans essais de psychanalyse

appliquée, ED. GALLIMARD, PARIS 1976

FREUD S. (1905): Le mot d'esprit et ses rapports avec l'incoscient, ED.

GALLIMARD, PARIS 1965

FREUD S. (19OO): L'interprétation des rêves, ED.P.U.F., PARIS I96T

FREUD S. (1917): Introduction a la psychanalyse, ED.PAYOT, PARIS I967

FREUD S. Βασυκές αρχές της ψυχανάλυσης, μετάφρ. Τ.Κοσμά, εκδ. Μ.Αβραάμ,

Αθήνα

FREUD β.ιΔοκύμυα Μεταψυχολογύας, μετάφρ. Θ.Παραδέλλη, εκδ. Καστανυώτη,

Αθήνα 1980

FREUD ε.ιΠρακτυκή ψυχανάλυση, μετάφρ. Γ.Βαμβαλή, εκδ. "Επύκουρος", Αθήνα

1975

FREUD S.:Néa σευρά των Παραδόσεων γυα την ευσαγωγή στην ψυχανάλυση, μετάφρ.

Κλαύρης Τρυκερυώτη, Αθήνα 1977

FREUD S.:Mua Παυδυκή ανάμνηση του Λεονάρντο ντα,Βύντσυ, μετάφρ. Αγγελυκή

Μανουσάκη, εκδ. Ερατώ, Αθήνα 1983

FREUD β.ιΕυσαγωγή στην Ψυχανάλυση, μετάφρ. Α. Πάγκαλος, εκδόσευς Γκοβόστη,

Αθήνα

FREUD S.:0 Πολυτυσμός πηγή δυστυχύας, πρόλογος Δ.Κουρέτα, μετάφρ.Κ.Λ. Με-

ραναύου - Μύνας Ζωγράφου, εκδ. Τσόγκα-Φωτοπούλου, Αθήνα 1950

FREUD S.:To Εγώ και, το Εκεύνο, μετάφρ. Κ.Μεραναύος, εκδόσευς Γκοβόστη, Αθήνα

FREUD S.:0 Λεονάρδο Ντα Βύντσυ στο φως της Ψυχανάλυσης, ευσαγωγή Λαζάρεφ,

μετάφρ. Α.Φραγκυά, εκδ. Άτλας, Αθήνα 1955

FREUDS.rTo σκώμμα καυ ου σχέσευς του με το ασυνεύδητο, μετάφρ.Γ.Ανδρουλυδά-

κη, εκδ. Σμυρνυώτη, Αθήνα.

- 196 -

FREUD S.: Πέραν της ηδονής, μετάφρ. Κ.Μεραναύου, εκδ. .Σύγχρονης Λογοτεχνίας,

Αθήνα

FREUD S.: Ψυχολογύα της ερωτοκής ζωής,μετάφρ. Γιώργου Βαμβαλή, γ'έκδ. "Επύ-

κούρος", Αθήνα 1974

•FREUD S.: Περύ Πολέμου καυ θανάτου, μετάφρ. Στάθη Φερεντύνου, Γκοβόστη,

Αθήνα

FREUD S.: 0 άνθρωπος με τους Λύκους, μετάφρ. Ελ.Στεφανάκη, Πανεκδοτυκή,

τόμος ΙΔ', Αθήνα 1971

FREUD S.: Μελέτες γυα την Ψυχανάλυση, μετάφρ. Γι,ώργος Τσαμπουράκης, εκδ.

! Επύκουρος, Αθήνα 1979

FROMME.: Η ξεχασμένη γλώσσα: Ευσαγωγή στην κατανόηση των ονεύρων, των πα­

ραμυθιών καυ των μύθων, μετάφρ. Δ.Θεοδωρακάτος εκδ. Μπουκουμά-

νη, Αθήνα 1974

FOUCAULT Μ. : Η υστορύα της σεξουαλικότητας, η δύψα της γνώσης, μετάφρ. Γκ.

Ροζάκη, Ράππας, Αθήνα 1978

GENETTE G. : Figures III, ED. SEUIL, PARIS 1972

GOLDMANN L.: Γυα μυα κουνωνυολογύα του μυθιστορήματος, μετάφρ. Ελ.Βελτσου-

Π.Ρυλμόν, Πλεθρον, Αθήνα 1979

GOLDMANN L.: Δομές της διανόησης καυ πολυτυστυκή δημυουργύα, μετάφρ. Δημήτρη

Πανταζόπουλου, περυοδ. ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ, τεύχ. 15, Δεκέμβρυος 1981

HOWKES T.: Μεταφορά, η Γλώσσα της Κρυτυκής,μετάφρ. Γαβρυήλ - Νύκος Πεντζύκης.

εκδ. Ερμής, Αθήνα 1978

IMAGO :(Εκδόσευς): Φρόυντ καυ Λακάν, Αθήνα 1984

JAKOBSON R. : Essais de linguistique generale, ED MINUIT, PARIS 1936

JAKOBSON R. : A la recherche de l'essence du langage, Revue diogene Ko 51,

ED. GALLIMARD, I965

JUNGC: H Ψυχολογύα του ασυνεύδητου, μετάφρ. Κ.Νοκολάου, εκδ. Καραβύα,

Αθήνα 1956

- 197 -

KAUFMAN P. : Psyhanalyse et théorie de la culture, ED.DONOEL GOURTHTER,

KOFMÄN S. : L'enfance de l'art. Une Interpretation de l'esthétique freudienr.

ED. PAVOT, PARIS 19T0

KRISTEVA J.: La revolution du langage poétique, seuil, PARIS Ì97k

KRISTEVA. J.: Le langage cet inconnu une initiation a la lingustique ed du

seuil, PARIS 1981

KLEIN M. : H Ψυχανάλυση των παυδυών, μετάφρ. Μαρένα Λώμη, .γ'έκδοση, Πύλη,

Αθήνα 1986

LACAN J.: Το σεμυνάρυο, βυβλύο XI, oc .τέσσερος θεμελιακές έννοοες τηε Ψυ­

χανάλυσης, μετάφρ. Α. Σκαρπαλέπου, έκδ. Ράππα, Αθήνα 1982

LACAN J.: Απαντήσευς, μετάφρ. Φ.Καλλύα, Έρασμος, Αθήνα

LACAN J.: Ecrits, ed du seuil, PARIS 1966

LACAN J.: Discours de J.LACAN dans les actes du congres du Rome, La psyca-

nalyse No 1 (1935)

LAPLANCHE J. ET PONTALIS J. : Vocabulaire de la psychanalyse, ED. PUF,

PARIS, 1973

LECLAIRE S.: Démasquer les reel, ED. DU SEUIL, PARIS 1971

IJECLAIRE S.: Mua έγερση ερωτημάτων, το Ψυχαναλυτυκό κύνημα εμψυχωμένο αιιό

το Jacques LACAN, μετάφρ. Φώτη Καλλύα, Περυοδ. Επόπτευα, τεύχ.

55 / 1981

LEMAIRE Α. : Jacques Lacan, ED. PIERRE MARDAGA, BRUXELLES 1977

MAURQN Ch.: Des métaphores obsédantes au mythe personnel, ED. JOSE COTI,

PARIS 1963

PALMIER J.M. : Lacan, le symbolique et l'imaginaire, ED. UNIVERSITAIRES,

PARIS 1970

PROUST M. : Αναζητώντας το χαμένο χρόνο, μετάφρ. Π.Ζάνας, εκδ.Ηρυδανός,

Αθήνα 1969

SAUSSURE F.: Μαθήματα Γενυκής Γλωσσολογύας, μετάφρ. επομέλευα Φ.Αποστολό-

πουλου, "Παπαζήσης" , Αθήνα 1979

- 198 -

SMIRGEL Ch.J.: Pour une psychanalyse de l'art et de la créativité, ED.

PETITE BIBLIOTHEQUE PAVOT

SMIRNOFF V. : H Ψυχανάλυση του παοδοού, μετάφρ. Π.Παναγυώτου, εκδ. Γκοβόστη,

Αθήνα

STANLEY Λ.L.: II σημασύα του Ζακ Λακάν , μετάφρ. Ζηνοβύας Δρακοπούλου, περυοδ.

ΕΠΟΠΤΕΙΑ, τεύχ. 55 / 1901

STRAUSS Cl. : Μύθος καυ νόημα, μετάφρ. Βαγγέλης Αθανασόπουλος, εκδόσευς

Καρδαμύτσα, Αθήνα 1986

STRAUSS Cl. : 0 δρόμος της Μάσκας, μετάφραση Ρούλα Λεκανύδου - Βαλαδούκα,

εκδ.Χατζηνυκολή, Αθήνα 1981

TODOROV T.: Théories du sumbole, ED. DU SEUIL, PARIS 1977

WINNICOTT D.: Το παι,δΰ, το Παυχνύδο καυ η πραγματικότητα, μετάφρ. Ευάννη

Κωστόπουλου, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1980

- 199 -

2. Μελέτες για το έργο του Βενέζη

ΑΓΡΑ T.: Ένα μεταπολεμυκό βυβλύο, τετράδυα "ΕΥΘΥΝΗΣ", τεύχ.6, Αθήνα 1978,

σελ. 65-71

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ Γ.: Μνήμη Ηλύα Βενέζη,.Νέα Εστύα, Χριστούγεννα 1974, σελ.8-16

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ Ν.; Θυμήματα καυ εντυπώσευε από τη ζωή καυ το έργο του Βενέζη,

Αυολυκά Γράμματα, Περύοδοε Β, τεύχ.12, Αθήνα 1972, σελ.481-493

ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ T.: Αναγνωρίσει,ε, Δοκύμυα, ,β'εκδ. , Κολλάροε, Αθήνα 1974

ΒΑΛΕΤΑ Γ.: 0 μαρτυρυκόε θρυαμβυκόε ανήφοροε του .Βενέζη, Νέα Εστύα, Χρυστού-

γεννα 1974, σελ. 95-125

ΒΑΛΕΤΑ Γ.: Ηλύαε Βενέζηε, ο ραψωδόε του χαμένου παραδεύσου, Αυολυκά Γράμματα,

χρόνοε Β., Νοέμβρηε-Δεκέμβρηε, τ. 12, Αθήνα 1972, σελ.553-566

ΙΑΚΩΒΙΔΗ Α.: 0 Ηλύαε Βενέζηε μέσα από την αρρώστυα, .Νέα Εστύα, Χριστούγεννα.

1974, σελ. 49-71

ΙΑΚΩΒΙΔΗ Λ.:Βενέζηε. _ Καστανάκηε, Δοκύ.μυα ζωήε καυ τέχνηε, Αθήνα 1979

ΚΑΡΑΝΤΩΝΗ Α.: Πεζογράφου καυ. πεζογραφήματα τηε γενυάε του '30, Β'εκδ, Γίαπα-

δήμαε, Αθήνα 1977

ΛΑΟΥΡΔΑ Β.: Η Αυολυκή Γη του Βενέζ.η, περ .Φυλολσγυκά Χρονυκά, 15 Μάρτη 1944

ΜΕΡΑΚΛΗ Μ.Γ.: Η τρυλογύα του Ήλύα Βενέζη, τετράδυα "Ευθύνηε", 6, 1978, Αθήνα,

σελ. 28-43

ΞΕΝΟΠΟΥΛΟΥ Γ.: Η "Γαλήνη" του Ηλύα Βενέζη, τετρ."Ευθύνηε", 6, 1978,

σελ. 74-77

ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Ι.Μ.: Τα πρόσωπα καυ τα κεύμενα, Β'ανήσυχα χρόνυα, έκδ.β',

εκδόσευε των.Φύλων, Αθήνα 1980

ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΥ Ε.Π.: 0 ραψωδόε. τηε χαμένηε πατρύδαε, τετράδυα "Ευθύνηε,", 6,

1978, σελ. 9-15

ΠΑΠΑΤΣΩΝΗ Τ.Κ.: Οάσευε τηε κολάσεωε, τετρ. "ΕΥΘΥΝΗΣ", 6, Αθήνα 1978,

σελ. 56-61

- 200 -

ΠΟΛΙΤΗ Φ.: Ο Μανώλης. Λέκας, τετράδια "Ευθύνης.", 6, Αθήνα 1978, σελ.53-55

ΣΑΧΙΝΗ Α.: Η .σύγχρονη πεζογραφία μας, .γ'εκδ., εκδ. Κωνσταντονύδη, Θεσσα­

λονίκη 1976

ΣΤΑΥΡΟΥ T.: Ο Βενέζης καυ η ανάμνηση, , Νέα Εστύα, Χριστούγεννα 1974, σελ.72-ί

ΤΣΙΡ0Π0ΥΛ0Υ Κ.: Ο Ηλύας Βενέζης εθνυκός συγγραφέας, τετρ'.'Ευθύνης',' 6, Αθήνα

1978, σελ. 44-49

ΧΑΡΗ Π.: Έλληνες Πεζογράφου, τόμου. I-V (1953-1976)

ΧΑΡΗ Π.: Ηλύας Βενέζης, Νέα Εστύα, Χρυστούγεννα, 1974, σελ. 17-48

ΧΑΤΖΙΝΗ Γ.: Προτυμήσεϋς, Ελληνοχά κεύμενα, ΦΕΞΗ, Αθήνα 1963

ΧΑΤΖΙΝΗ* Γ.: Τοποθέτηση του Ηλύα Βενέζη, Νέα Εστύα, Χριστούγεννα 1974,

σελ. 82-89

ΧΑΤΖΙΝΗ Γ.: Καρτερόα καυ ανθρωπυά στον Ηλύα Βενέζη, τετρ. "Ευθύνης", 6,

Αθήνα 1978, σελ. 95-97

Χ0ΥΡΜ0ΥΖΙ0Υ AIM.: Η δυηγηματογραφύα του Βενέζη, τετρ."ΕΥΘΥΝΗΣ", 6, Αθήνα

1978, σελ. 78-91

- 201 -

3. Άλλα βοηθήματα

ΑΡΓΥΡΙΟΥ Α.: Δυαδοχυκές αναγνώσευς Ελλήνων υπερρεαλιστών, .β'εκδ., Γνώση,

Αθήνα 1967

ΒΕΛΟΥΔΗΣ Γ.: Η Ευρωνεύα στη Νεοελληνική Λογοτεχνύα, Προτάσευς, Κέρδος,

Αθήνα 1981

ΒΕΛΤΣΟΣ Γ.: Αντυ-κεύμενα, Γνώση, Αθήνα 1982

BLTTI Μ.: Η γενι,ά του τρυάντα, υδεολαγύ.α και, μορφή, Ερμής, Αθήνα 1982

ΓΙΑΤΡΟΜΑΝΩΛΑΚΗ Γ.: Ανδρέας Εμπευρύκος, ο που.ητής του έρωτα και, του νόστου,

.Κέρδος, Αθήνα 1983

ΔΙΖΙ.ΚΙΡΙΚΗ Γ.: Η σύγχρονη σκέψη, η "απάτη της λογοτεχνύας καυ ο βαθμός μη­

δέν της γραφής'^ Δοκύμο.α: λογοτεχνύα, ευκαστυκές .τέχνες, κυνημα-

τογράφος, εκδ. Γραμμή, Αθήνα 1973

ΘΕΜΕΑΗ Γ.: Η δυδασκαλύα των .Νέων Ελληνικών.Το πρόβλημα της ερμηνεύας, εκδ.

Ράνος, Αθήνα 194-9

ΘΕΜΕΛΗ Γ.: Η δυδασκαλύα των Νέων Ελληνυκών. Το πρόβλημα της ερμηνεύας, 2ος

τόμος, εκδ. Κωνσταντυνύδη, Θεσσαλονύκη 1969

ΚΑΡΑΒΙΑ Π.: θέσευς, οκτώ δοκύμυα, εκδ. ΦΕΞΗ, Αθήνα 1963

ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ Κ.: Η μεθοδυκή ερμήνευα των Νέων Ελληνυκών. Κεύμενα καυ αναλύ-

σευς, Πρύσμα, Αθήνα 1970

ΚΟΥΛΟΥΦΑΚΟΣ Κ.: Κεύμενα και, Αναλύσεις, .τόμος 2ος, Δυογένης, Αθήνα 1978

ΛΕΚΑΤΣΑ Π.: Η μητρυαρχύα και, η σύγκριση της με την ελληνυκή πατρυαρχύα,

εκδ. Καστανυώτη, Αθήνα 1977

ΛΟΡΕΜΤΖΑΤΟΥ Ζ.: Αρχαύου Κρυτοκού, Ίκαρος, Αθήνα 1978

ΜΠΑΜΠΙΝΙΏΤΗ Γ.: Γλωσσολογύα καυ Λογοτεχνύα, από την τεχνυκή στην τέχνη του

λόγου, εκδ. Μαυρομάτη, Αθήνα 1984

ΤΖΙ.ΟΒΑ Α.: Μετά την αυσθητοκή. Θεωρητοκές δοκυμές καυ ερμηνευτυκές αναγνώ­

σευς της νεοελληνικής; λογοτεχνύας, "Γνώση", Αθήνα 1987

- 202 -

ΧΑΡΗ Π.: Έλληνες Πεζογράφου, τόμοο I-V (1953-1976).