Download - ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

Transcript
Page 1: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού

Το παρακάτω αφιέρωμά μας στην ΟΠΛΑ (Οργάνωση Προστασίας Λαϊκού Αγώνα)

προέρχεται από το εξαιρετικό βιβλίο του Ιάσονα Χανδρινού που φέρει τον ίδιο τίτλο

με το άρθρο μας.

Toν Απρίλιο του 1942, δύο μέλη της κομματικής οργάνωσης των Πετράδων Έβρου

εισήλθαν κρυφά στο Διδυμότειχο και εκτέλεσαν έξω από το σπίτι του τον κατοχικό

νομάρχη Έβρου, Ιωάννη Φραγκούλη. Όταν εμφανίστηκε ο ΕΛΑΣ, οι πρώτες

ανταρτομάδες με κυριότερη εκείνη του Άρη Βελουχιώτη στη Στερεά Ελλάδα,

επιχείρησαν να καταξιωθούν στα μάτια του πληθυσμού της υπαίθρου, εφαρμόζοντας

αμείλικτες πράξεις τιμωρίας συνεργατών των Ιταλών, τους οποίους εκτελούσαν

δημόσια, μπροστά στα μάτια των χωρικών. Οι εκτελέσεις προδοτών αναδείχτηκαν σε

μέσο επιβολής και καταξίωσης του ενόπλου αγώνα, σύμφυτο με την πολιτική ατζέντα

του ΕΑΜ. Έως τα τέλη του 1943, τα τμήματα του ΕΛΑΣ παράλληλα με τις

συμπλοκές με τα κατοχικά στρατεύματα, αφόπλιζαν σταθμούς Χωροφυλακής και

εκτελούσαν αξιωματικούς που βαρύνονταν με αντικομμουνιστική δράση και

επιχειρούσαν να διαλύσουν αντίπαλες οργανώσεις τις οποίες κατηγορούσαν (σε

αρκετές περιπτώσεις ήταν) ως κρυπτοφασιστικές. Όσο ο ένοπλος αγώνας

κλιμακώνονταν, τόσο οξύνονταν ο τόνος της προπαγάνδας του ΚΚΕ. Ειδικά μετά την

εμφάνιση των Ταγμάτων Ασφαλείας και τις πρώτες ένοπλες συγκρούσεις με τον

ΕΔΕΣ, οι εφημερίδες του ΕΑΜ και του ΚΚΕ άρχισαν να στοχοποιούν συστηματικά

τους "εχθρούς του λαού".

Στις πόλεις, η κατάσταση εντάθηκε γρηγορότερα από ότι στην ύπαιθρο. Από την

άνοιξη του 1942, ο εαμικός μηχανισμός στην Αθήνα και τον Πειραιά είχε διεισδύσει

αποφασιστικά σε επαγγελματικούς χώρους, δημόσιες υπηρεσίες, εργοστάσια, σχολεία

και πανεπιστήμια. Στην αυγή του 1943, ο παράνομος μηχανισμός του ΚΚΕ είχε

προωθήσει την "εαμοποίηση" της Αθήνας περισσότερο από κάθε άλλη αντιστασιακή

οργάνωση στην πόλη. Επιτροπές αγώνα και κομματικοί πυρήνες έλεγχαν όλες τις

μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις, ωθώντας τις μάζες σε ανοικτή σύγκρουση με το

κατοχικό καθεστώς. Στα εργοστάσια της Νέας Ιωνίας, του Πειραιά και των

ανατολικών συνοικιών, εργοστασιακές επιτροπές που καθοδηγούνταν από εργάτες

οργανωμένους στο ΚΚΕ βρίσκονταν σε ανοικτό πόλεμο με τους διευθυντές τους. Οι

επιδρομές της Ασφάλειας ή των ίδιων των Γερμανών συμπλήρωναν το σκηνικό ενός

ολοκληρωτικού πολέμου. Στους ακαδημαϊκούς χώρους, η ιδεολογική διαμάχη

"κομμουνιστών" και "εθνικιστών" φοιτητών είχε λάβει από το 1942 τη μορφή άγριων

ξυλοδαρμών σχεδόν σε καθημερινή βάση. Την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1943, το

αθηναϊκό μέτωπο Αντίστασης συγκέντρωνε τα βλέμματα ολόκληρης της χώρας.

Τα μεγάλα συλλαλητήρια της 5ης Μαρτίου εναντίον της πολιτικής επιστράτευσης και

της 22ας Ιουλίου εναντίον της καθόδου των Βουλγάρων στην Κεντρική Μακεδονία

εντυπωσίασαν με τον όγκο τους, κατέληξαν, όμως σε σοβαρές αιματοχυσίες. Εκτός

από τους Γερμανούς στρατιώτες, στην καταστολή των κινητοποιήσεων συμμετείχαν

ενεργά άνδρες της Αστυνομίας Πόλεων, της Χωροφυλακής και της Ειδικής

Ασφάλειας. Τα δεδομένα στην κατεχόμενη χώρα είχαν μεταβληθεί. Σε στενή

συνεργασία με τους Γερμανούς, η κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη

οικοδομούσε έναν δυναμικό μηχανισμό βίαιης καταστολής του ΕΑΜ στην Αθήνα,

ψηφίζοντας νόμο με τον οποίο επιτρέπονταν η χρήση πυρός από τα όργανα της τάξης

όταν σημειώνονταν "έκτροπα" στην πόλη. Αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί μίσος

Page 2: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

ανάμεσα στους αντιστασιακούς και στις ελληνικές δυνάμεις ασφαλείας. Στο

ρεπορτάζ του Ριζοσπάστη για τα γεγονότα της 5ης Μαρτίου, καταγγέλλεται για

πρώτη φορά η "θρασύτητα των σιχαμερών αστυνομικών οργάνων", ενώ μερικές

ημέρες αργότερα, εαμικά έντυπα δημοσίευσαν 26 ονόματα χαφιέδων αξιωματικών

και ανδρών της αστυνομίας που "αιματοκύλισαν το λαό της Αθήνας για λογαριασμό

των κατακτητών και των λακέδων τους".

Τον Απρίλιο του 1943, γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης Αθήνας του ΚΚΕ

ανέλαβε ο Βασίλης Μπαρτζιώτας, μέλος της ΚΕ του ΚΚΕ. Οι δυνάμεις των

κομμουνιστών στην Αθήνα αναδιοργανώθηκαν, εντάθηκε η στρατολογία νέων μελών

και αναπτύχθηκε ποιοτικά η δράση των εαμικών οργανώσεων, της νεολαίας (ΕΠΟΝ)

και ο ισυνδικαλιστικοί αγώνες. Η μεγάλη αιματοχυσία της αναμέτρησης στους

δρόμους ανάγκασε το ΕΑΜ να εγκαταλείψει την τακτική των παναθηναικών

συλλαλητηρίων στο κέντρο της πόλης και να στραφεί στη συγκρότηση συνοικιακών

βάσεων. Βασική προυπόθεση για αυτή την αναδίπλωση σε γεωγραφικά

οριοθετημένες εστίες δράσης ήταν η ένοπλη υπεράσπιση των αντιστασιακών

εκδηλώσεων, των στελεχών, των αποθηκών και γενικά του παράνομου μηχανισμού.

Αυτόν τον ρόλο κλήθηκε να παίξει ο ΕΛΑΣ Αθήνας, ένας ιδιόμορφος στρατός ο

οποίος από την ίδρυσή του έως τον Οκτώβριο του 1943 είχε μυστικάκαθήκοντα

συσπείρωσης αξιωματικών φίλα προσκείμενων στην Αριστερά, υποτυπώδους

στρατιωτικής εκπαίδευσης υποψηφίων μαχητών, συλλογής πληροφοριών και

απόκρυψης του μικρού οπλοστάσιου που διέθετε η οργάνωση στην Αθήνα. Το

οπλοστάσιο αυτό αποτελείτο κυρίως από πισ΄τολια, το κατεξοχήν όπλο για τον

μυστικό αγώνα των πόλεων.

Οι πρώτες επιθετικές ενέργειες της ΟΠΛΑ

Στις 27 Σεπτεμβρίου 1943, το ΚΚΕ χρησιμοποιούσε για πρώτη φορά το οπλοστάσιό

του στην Αθήνα για ενέργειες που μεταφράζονταν σε κάτι περισσότερο από

αυτοάμυνα. Τα γεγονότα που οδήγησαν στην ουσιαστική γενέθλια πράξη της ΟΠΛΑ

έχουν ως εξής. Στα τέλη Αυγούστου του 1943 πραγματοποιήθηκε μεγάλη απεργία

των τροχιοδρομικών στην οποία οι Γερμανοί και οι κατοχικές αρχές απάντησαν με

συλλήψεις. Λίγες ημέρες αργότερα, οι ανθρακωρύχοι της Καλογρέζας,

καθοδηγούμενοι από από την εαμική οργάνωση του εργοστασίου τους, κατέβηκαν σε

παράσταση διαμαρτυρίας. Την 1η Σεπτεμβρίου, αστυνομικές δυνάμεις διέλυσαν τη

συγκέντρωση στην Καλογρέζα και το απόγευμα της ίδια ημέρας 1.200 απεργοί

κατευθύνθηκαν στο αστυνομικό τμήμα Νέας Ιωνίας, απαιτώντας την απόλυση των

συναδέλφων τους. Η πορεία εμποδίστηκε από δύναμη της Χωροφυλακής με

επικεφαλής τον ταγματάρχη Δημήτριο Αλεξόπουλο, ο οποίος διέταξε τους

χωροφύλακες να πυροβολήσουν στο πλήθος με αποτέλεσμα να σκοτωθούν τρεις

εργάτες.

Για πρώτη φορά στην Κατοχή, άνδρες των Σωμάτων Ασφαλείας πυροβολούσαν

διαδηλωτές χωρίς την συνδορμή Γερμανών ή Ιταλών στρατιωτών. Επρόκειτο για μια

εν ψυχρώ δολοφονία εργατών από ένστολους συνεργάτες των κατακτητών, πράξη

διπλά κολάσιμη στις συνειδήσεις των αντιστασιακών και του ΕΑΜ. Η κομματική

οργάνωση της Νέας Ιωνίας αποφάσισε να εκδικηθεί και το απόγευμα της 27ης

Σεπτεμβρίου, την ώρα που ο Αλεξόπουλος περπατούσε στη γέφυρα της Νέας Ιωνίας,

βρέθηκε μπροστά σε μια ομάδα αγωνιστών οι οποίοι ξαφνικά τράβηξα πιστόλια και

Page 3: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

τον σκότωσαν. Στο πτώμα του βρέθηκε ένα χαρτάκι που έγραφε "Ο ΕΛΑΣ έτσι

τιμωρεί τους προδότες".

Σχεδόν μια εβδομάδα αργότερα, έπεφτε νεκρός ο υπαστυνόμος Διεύθυνσης

Ασφάλειας του Υπουργείου Εσωτερικών Χρήστος Κουρεμένος, όταν ευβρισκόμενος

στη γωνία Αδριανού και Νήσου στην Κυψέλη δέχθηκε τρεις σφαίρες από κοντινή

απόσταση. Η ταυτότητα των δραστών παρέμεινε (και παραμένει) άγνωστη. Το ΕΑΜ

δεν ανέλαβε την ευθύνη, αντίθετα μίλησε για προβοκάτσια μέσα από προκηρύξεις

που αποδείκνυαν ότι ο φόνος έγινε από την Γκεστάπο και τους αρχηγούς του ΕΔΕΣ.

επειδή ο Κουρεμένος ήταν μέλος της Αντίστασης.

Οι πρώτες σφαίρες του ΕΑΜ στην Αθήνα ήταν ένα βήμα ακόμα προς την κλιμάκωση

ρης σύγκρουσης. Οι κατοχικές αρχές απαγόρευσαν συγκεντρώσεις και εράνους χωρίς

ειδική άδεια, ενώ η κυβέρνηση Ράλλη αποφάσισε " όπως αι δολοφονίαι αποτελέσουν

την απαρχήν μιας αντεπιθέσεως κατά των κομμουνιστών μέχρι της τελικής

εξουδετερώσεώς των". Αντίστοιχα, συνθήματα του τύπου " οι προδότες θα

ακολουθήσουν τον Αλεξόπουλο - ΕΛΑΣ" άρχιζαν να πυκνώνουν στους τοίχους της

Αθήνας, νομιμοποιώντας την τακτική των ατομικών εκτελέσεων. Αν και οι

οργανωτικές ταυτίσεις δεν τεκμηριώνουν , το περιστατικό Αλεξόπουλου θεωρείται η

πρώτη εμφάνιση της "Οργάνωσης Περιφρούρησης Λαικού Αγώνα" (ΟΠΛΑ), μιας

οργάνωσης που θα διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στα γεγονότα της Αθήνας τη

διετία 1943-1944, αλλά και σε όλη την κατοχική ιστορία της χώρας.

Ένα από τα μυστηριώδη σημεία της ιστορίας της ΟΠΛΑ είναι ο χρόνος ίδρυσής της.

Σύμφωνα με τα απομνημονεύματα του οργανωτικού γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΕ

Γιάννη Ιωαννίδη, στις αποφάσεις της Β Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του Πολιτικού

Γραφείου (1942) συζητήθηκε για πρώτη φορά η ανάγκη δημιουργίας ενός

μηχανισμού που θα προστάτευε ένοπλα, εάν χρειάζονταν τους αγωνιστές και τα

στελέχη του κόμματος από τη δράση της Ασφάλειας και των κατακτητών. Η

συνδιάσκεψη όρισε ως υπεύθυνο του σχήματος που θα εξελίσσονταν αργότερα στην

ΟΠΛΑ τον Νίκο Πλουμπίδη, σύνδεσμο της ΚΟΑ με το Πολιτικό Γραφείο. Αργότερα,

αρχηγός ορίστηκε ένα δοκιμασμένο στέλεχος με τη φήμη του "σκληρού", ο 37χρονος

Στέργιος Αναστασιάδης.

Στα υψηλά κλιμάκια τοποθετήθηκαν ορισμένα ακόμα στελέχη, από τους οποίους

γνωρίζουμε τους Ακροναυπλιώτες Κώστα Φαρμάκη, Γιώργη Αλευρά, Νίκο

Ανδρικίδη και Αλέκο Αντωνιάδη. Βαρύνουσα γνώμη στα θέματα της ΟΠΛΑ είχαν

ασφαλώς τόσο ο γραμματέας της ΚΟΑ Βασίλης Μπαρτζιώτας αλλά και ο καπετάνιος

του ΕΛΑΣ Αθήνας Σπύρος Κωτσάκης. Δύο από τους βασικότερους οργανωτικούς

εγκεφάλους του παράνομου μηχανισμού της Αθήνας. Αυτό που έως πρόσφατα δεν

είχε υπογραμμιστεί είναι ότι η ΟΠΛΑ ξεπήδησε μέσα από τους παράνομους πυρήνες

που διέθετε το ΚΚΕ στις κρατικές υπηρεσίες και στα Σώματα Ασφαλείας. Στις αρχές

του 1943, συγκροτήθηκε ένα άρτιο δίκτυο πληροφοριών με βάση το οποίο όχι μόνο

καθορίζονταν οι γενικές ή επιμέρους αποφάσεις της οργάνωσης στην Αθήνα, αλλά

αναλαμβάνονταν και τολμηρές αποστολές "αντάρτικου πόλεων". Στις 7 Απριλίου του

1943, χάρη σε χωροφύλακες και αστυφύλακες οργανωμένους στο ΚΚΕ,

απελευθερώθηκαν από το σανατόριο "Σωτηρία" 56 κρατούμενοι που είχαν

μεταφερθεί από την Ακροναυπλία. Η επιχείρηση κατέδειξε τις πραγματικές

δυνατότητες της εαμικής αντίστασης και θορύβησε τη νεοσύστατη κυβέρνηση Ράλλη.

Page 4: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

Παρόλα αυτά, κανείς δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει ότι το ΚΚΕ διέθετε το φθινόπωρο

του 1943 έναν άρτιο μηχανισμό πληροφοριών, του οποίου η τεχνογνωσία και τα

πρόσωπα θα μεταγγίζονταν σύντομα στις συνοικίες προκειμένου να σχηματισθούν εκ

του μηδενός ομάδες περιφρούρησης και εκκαθάρισης προδοτών.

Επιπλέον, η ιταλική συνθηκολόγηση του Σεπτεμβρίου, η κλιμάκωση της γερμανικής

τρομοκρατίας και οι πρώτες επιχειρήσεις των Ταγμάτων Ευζώνων και της Ασφάλειας

κατά του αθηναϊκού ΕΑΜ έφεραν, μεταξύ άλλων, και τη σύνδεση ανάμεσα στην

πρώτη και στη δεύτερη φάση της ΟΠΛΑ.

Ωστόσο, οι πληροφορίες για την ιεραρχία, την οργανωτική δομή και τους αριθμούς

είναι συγκεχυμένες. Μπορούμε να φανταστούμε ένα μάλλον χαλαρό οργανωτικό

καθεστώς: μια ή περισσότερες ολιγομελείς ομάδες που έπαιρναν απευθείας εντολές

από τις Αχτίδες και τις Κομματικές Οργανώσεις Βάσης (ΚΟΒ). Αχτιδικοί και

στελέχη των ΚΟΒ ήταν οι άτυποι αρχηγοί των ενόπλων ομάδων οι οποίες δεν

στελεχώνονταν από βετεράνους του κόμματος, αλλά από τα δυναμικότερα μέλη των

εαμικών οργανώσεων που είχαν ξεχωρίσει για τη μαχητικότητα τους. Οι πιο

εμβληματικοί μαχητές, ομαδάρχες και μαχητές, όπως οι Γιώργος Κολλημένος,

Βαγγέλης Μαρτάκης, Αριστοτέλης Τσιφλάκος, Σωκράτης Παπαδόπουλος, Σωκράτης

Φαληρέας, Σοφοκλής Σουλιτζιδάκης, Σπύρος Καραδήμας, Στέλιος Καρδάρας,

Χριστόφορος Σωτηράκος κ.ά. προέρχονταν από τος τάξεις της ΕΠΟΝ ή του ΚΚΕ και

οι ηλικίες τους κυμαίνονταν από 18 έως 25 έτη.

Χτυπώντας του δωσίλογους

Τα κριτήρια επιλογής των στόχων της ΟΠΛΑ είναι ένα θέμα που παραμένει

σκοτεινό, εξαιτίας της έλλειψης στοιχέιων που θα επαρκούσαν για μια πλήρη

στατιστική ανάλυση. Στο στόχαστρο βρίσκονταν κατά κύριο λόγο οι ένοπλοι

μηχανισμοί της κατοχικής κυβέρνησης, δευτερευόντως οι ξεκάθαρα δωσιλογικές

ορανώσεις (ΕΣΠΟ, ΟΕΔΕ, ΟΠΝΕ, ΕΦΧ, ΜΠΟΥΝΤ, Ελληνικά SS, ΕΕΕ, ΠΑΤ) και

τέλος οι αντίπαλες αντιστασιακές οργανώσεις οι οποίες κάλυπταν ένα ευρύτατο

φάσμα ιδεολογίας και συμπεριφορών αλλά μονογράφονταν ως φασιστικές ή

φασιστικού χαρακτήρα (ΕΔΕΣ, ΠΕΑΝ, Ιερή Ταξιαρχία, Εθνικό Κομιτάτο, Εθνική

Δράσις, ΡΑΝ). Στις 8 Δεκεμβρίου έπεσε στα ΄χερια των Γερμανών μια μονοσέλιδη

προκήρυξη η οποία υπογράφονταν από μια πρωτοεμφανιζόμενη οργάνωση. Τα

αρχικά της φάνηκαν ιδιαίτερα ευφάνταστα στους Γερμανούς, αφού παρέπεμπαν

έξυπνα στην ελληνική λέξη "όπλα". Αφού κήρυττε τον πόλεμο κατά της κατοχικής

κυβέρνησης του "μέθυσου" Ράλλη και του "κίναιδου" Ταβουλάρη και κατήγγειλε

όλες τις μη εαμικές αθηναικές οργανώσεις ως συνεργαζόμενες με τους Γερμανούς.

Το κείμενο έκλεινε ως εξής:

Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΕΡΙΦΡΟΥΡΗΣΗΣ ΛΑΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ ΟΠΛΑ οργάνωση του λαού

ενάντια στους καταχτητές και τους προδότες ΔΗΛΩΝΕΙ ότι:

1. Θα υπερασπιστέι και περιφρουρήσει τις πραγματικές εθνικοαπελευθερωτικές

οργανώσεις που αγωνίζονται τον τραχύ αγώνα ενάντια στους καταχτητές για

την απελευθέρωση της Ελλάδας μας και για τη λαοκρατία.

Page 5: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

2. Θα εξοντώσει κάθε προδότη που συνεργάζετα με τους κατακτητές και θα

τιμωρήσει σκληρά καθένα που δολοφονεί, προδίδει και συλλαμβάνει

αγωνιστές του λαού.

3. Θα περιφρουρήσει τους λαικούς αγωνιστές και τους αγώνες του λαού.

Η ΟΠΛΑ είναι ο άγρυπνος ΦΡΟΥΡΟΣ των αγωνιστών του λαού και των λαικών

αγώνων, ο ΥΠΕΡΑΣΠΙΣΤΗΣ του λαού και ο αμείλικτος ΤΙΜΩΡΟΣ κάθε προδότη. Η

Νίκη πλησιάζει και θα είναι ΝΙΚΗ του λαού.

Από τους δωσίλογους που βρήκαν τον θάνατο από τους μαχητές της ΟΠΛΑ,

μπορούμε να ξεχωρίσουμε τον υπεύθυνο της ΕΕΕ Πειραιά Βασίλη Σκανδάλη

(Αύγουστος του 1944), τον καθηγητή της Σχολής Ικάρων και ιδρυτικό μέλος της

ΕΦΧ Κωνσταντίνο Καζαντζή (2.10.1944), τον αρχηγό της Ειδικής Ασφάλειας

Πειραιά, γιατρό Ιωσήφ Βαρδινογιάννη, τον αρχηγό της ΟΕΔΕ Γιώργο Παντελόγλου

(26.9.1944), τον Κουτσόβλαχο και στέλεχος της αποσχιστικής "Ρωμαικής Λεγεώνας"

έμπορο Γιώργο Γκιουλέκα (28.9.1944), ο οποίος εγκατέλειψε τα Γρεβενά για να

κρυφτεί στην Αθήνα και τους διερμηνείς του Γερμανικού Φρουραρχείου Αθηνών

Άρη Ροδόπουλο και Ιωάννη Ρουγγέρη (5.5.1944).

Στον πόλεμο ανάμεσα σε έναν παράνομο μηχανισμό και τις κατοχικές αρχές, η

κατηγορία του "πληροφοριοδότη" ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη: "Θυμάμαι

την εκτέλεση του Αλαφούζου που καθότανε στον Προφήτη Ηλία στην οδό Βενιζέλου

ψηλά και ήταν υπάλληλος στην Κομμαντατούρ και επίσης γερμανομαθής. Είχε και τη

φήμη του καταδότη. Και κα΄τοπιν παρακολουθήσεων στο σπίτι που πήγαινε, ένα

πρωί τον εκτελέσανε (μαρτυρία Γ.Κ. ΕΠΟΝ ΟΠΛΑ Πειραιά). Το διασημότερο θύμα

της ΟΠΛΑ υπήρξε ο υπουργός Εργασίας της κυβέρνησης Ράλλη, Νικόλαος Καλύβας,

ο οποίος προγράφτηκε από το ΚΚΕ ως βασικός υπεύθυνος της εργατικής νομοθεσίας

που εξυπηρετούσε τα γερμανικά σχέδια για την πολιτική επιστράτευση. Εκτελέστηκε

στις 27 Ιανουαρίου 1944 και μάλιστα σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της

Αθήνας, το Κολωνάκι.

Το αντιεαμικό στρατόπεδο της Αθήνας

Ως πρωταγωνιστής σε έναν πόλεμο εξόντωσης, η ΟΠΛΑ στρέφονταν εναντίον όσων

βαρύνονταν με την κατηγορία του πληροφοριοδότη, υπόπτων για κατάδοση

προσώπων. αποθηκών οπλισμού, τυπογραφείων ή πληροφοριών για τη δράση των

εαμικών οργανώσεων στην Ασφάλεια ή στα αστυνομικά τμήματα. Αυτή η στρατιά

πραγματικών ή υποτιθέμενων χαφιέδων συνήθως ταυτίζονταν - διακιολογημένα ή

όχι- με τις δύο κυρίαρχες οργανωτικές εκφράσεις του αντιεαμικού στρατοπέδου της

Αθήνας: Την ακραία αντικομμουνιστική Οργάνωση Χ και τον ΕΔΕΣ Αθήνας, πολλά

ηγετικά στελέχη του οποίου είχαν επιλέξει την επίσημη συνεργασία με τις δυνάμεις

κατοχής και την κατοχική κυβέρνηση. Στην προκειμένη περίπτωση, οι εκτελέσεις δεν

τιμωρούσαν πολιτικούς αντιπάλους αλλά δραστήριους συνεργάτες της κατοχικής

κυβέρνησης. Στελέχη του ΕΔΕΣ έφθαναν μέχρι το δημαρχικό αξίωμα, ενώ η

Οργάνωση Χ διέθετε προσβάσεις στη Χωροφυλακή, αρκετά μέλη της έφεραν

ταυτότητες της Ειδικής Ασφάλειας και οι περισσότεροι οπλοφορούσαν με την ανοχή

της Αστυνομίας, δεδομένο προκλητικό για μια γερμανοκρατούμενη πόλη.

Ο ακραίος αντικομμουνισμός της οργάνωσης οδήγησε σύντομα σε ανοικτή

Page 6: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

σύγκρουση με το ΕΑΜ. Από το Οκτωβριο του 1943 ξέσπασαν ένοπλες συμπλοκές σε

διάφορες γειτονιές και η Χ απέκτησε βαρύνουσα σημασία ως "σιδηρούς βραχίονας"

του μη εαμικού φάσματος, ενσωματώνοντας στους κόλπους της φανατικούς

αντικομμουνιστές, μεταξύ των οποίων και την ομάδα των ευέλπιδων του

Πολυτεχνείου, η οποία είχε εξελιχθεί σε κρίκο ανάμεσα στις κρατικές αρχές και τα

Σώματα Ασφαλείας και στο πολύμορφο αντιεαμικό στατόπεδο της Αθήνας.

Ύστερα από δύο επιδρομές της Ασφάλειας στο πανεπιστημιο που κόστισαν τη ζωή σε

δύο ΕΠΟΝίτες φοιτητές (Δημήτριος Τζέμος, Λουκάς Γεωργούτσος), η ΟΠΛΑ

αποφάσισε να πληρώσει με το ίδιο νόμισμα αυτούς που είχαν αναδειχθεί σε

"σταυροφόρους του αντικομμουνισμού" εκτελώντας έξω από το σπίτι του στο

Κολωνάκι τον ευέλπι Ηλία Ρογκάκο που είχε τη φήμη του τραμπούκου. Ο Ρογκάκος

πυροβολήθηκε από μια ομάδα τεσσάρων αγνώστων στις 20 Νοεμβρίου και εξέπνευσε

στον Ευαγγελισμό δέκα ημέρες αργότερα. Ακολούθησαν ο φόνος της Μαγδαλινής

Χαρμπύρα αδελφής ενός από τους ευέλπιδες και του ΕΔΕΣίτη φοιτητή Ανδρέα

Πατεράκη στην Πλάκα, με την κατηγορία ότι είχε αποκαλύψει την ύπαρξη μιας

αποθήκης όπλων στη Χ.

Έκτοτε, τα πράγματα εξελίχθηκα ραγδαία. Η απειλή της ΟΠΛΑ ανάγκασε πολλούς

εθνικιστές να καταφύγουν χωρίς κανένα πρόσχημα στν επίσημη συνεργασία με τις

αρχές. Από τη συνδιαστική μελέτη του ονομαστικού καταλόγου που παρέθεσε

μεταπολεμικά η "Εφημερίς των Χιτών" (1946) με τις υπάρχουσες ληξιαρχικές

πράξεις θανάτου, προκύπτει ότι οκτώ από τα περιπου 50 μέλη της οργάνωσης τα

οποία εκτελέστηκαν από την ΟΠΛΑ στην Κατοχή ήταν τη στιγμή του θανάτου τους,

οργανικά ενταγμένοι στη Δίωξη Κομμουνισμού της Ειδικής Ασφάλειας, ενώ τρεις

ακόμα υπηρετούσαν ως αξιωματικοί στα Τάγματα Ασφαλείας της Αθήνας.

Οι υπόλοιπες "εθνικές" οργανώσεις δεν μπήκαν ποτέ στο στόχαστρο, εφόσον

τηρούσαν σαφείς αποστάσεις από τον κατοχικό μηχανισμό και τους "θεσμικούς"

αντικομμουνιστές του Γρίβα ή του ΕΔΕΣ. Η ΟΠΛΑ δεν ενεπλάκη ποτέ σε πόλεμο με

αντίπαλες αντιστασιακές ομάδες, με αποτέλεσμα οργανώσεις όπως η ΠΕΑΝ, Εθνική

Δράση και το Εθνικό Κομιτάτο, αν και αμετακίνητα εχθρικές απέναντι στο ΕΑΜ, να

έχουν ελάχιστα ή καθόλου θύματα στον κατοχικό εμφύλιο. Οι επιθέσεις που

καταγράφηκαν προς αυτή την κατεύθυνση ήταν μεμονωμένες και παραδειγματικού

χαρακτήρα. Η πιο γνωστή αφορά την εκτέλεση του ηγετικού στελέχους του

εθνικόφρονος "Εθνικού Συνδέσμου Ανωτάτων Σχολών (ΕΣΑΣ)", φοιτητή Κίτσου

Μαλτέζου στο Ζάππειο (1.2.1944). Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται η εκτέλεση του

νεαρού μέλους της Ιερής Ταξιαρχίας Νικόλαου Βαλσάμη στους Αμπελόκηπους

(15.1.1944) και η εκτέλεση του βασικού στελέχους του Εθνικού Κομιτάτου στον

Πειραιά Κωνσταντίνου Ρίτσου στα Μανιάτικα (21.3.1944)

ΟΠΛΑ και οι τροτσκιστές

Page 7: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

Η πιο αμφιλεγόμενη ίσως πτυχή της δράσης της ΟΠΛΑ αφορά τις δολοφονίες των τροτσκιστών. Την περίοδο της Κατοχής, το ΚΚΕ στοχοποίησε έντονα όσους θεωρούσε λιποτάκτες από τις γραμμές του. Μια διακριτή κατηγορία ήταν όσοι είχαν αποκηρύξει το κόμμα και είχαν περάσει στη συνεργασία με την Ασφάλεια. Στις 20 Απριλίου 1944, δύο άγνωστοι με καμπαρντίνες κατέβασαν βίαια από το τραμ στην Καλλιθέα έναν 40χρονο άνδρα και τον σκότωσαν με μια σφαίρα στο κεφάλι. Το θύμα ήταν ο Μανώλης Μανωλέας, πρώην βουλευτής Πειραιά με το ΚΚΕ συνεργάτης της Ασφάλειας ως στέλεχος της "προσωρινής διοίκησης" του ΚΚΕ και γνωστός για τα αντικομμουνιστικά άρθρα που συνέτασσε για τις αθηναϊκές εφημερίδες σε συνεργασία με το γραφείο τύπου της γερμανικής πρεσβείας. Τον Οκτώβριο του 1943, δύο άγνωστοι με γερμανικές στολές, επιχείρησαν να σκοτώσουν στην πλατεία Συντάγματος τον Μιχάλη Τυρίμο, ένα επίσης προπολεμικό στέλεχος του κόμματος που είχε μεταστραφεί πλήρως την περιοδο της 4ης Αυγούστου. Διαφορετικού τύπου "αποστάτες" ήταν τα τρία πρώην μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, Παντελής Δαμασκόπουλος, Γρηγόρης Σκαφίδας, Παναγιώτης Τζινιέρης. Ήταν διαγραμμένοι από τη δεκαετία του 1930 ωστόσο καθαροί από την κατηγορία της συνεργασίας με την Ασφάλεια. Εκτελέστηκαν στο Καρπενήσι την άνοιξη του 1944 κάτω από άγνωστες συνθήκες. Στο στόχαστρο μπήκαν και οι μικρές οργανώσεις κομμουνιστών που είχαν διαφωνήσει με το ΚΚΕ και συγκροτούσαν τον τροτσκιστικό και αρχειομαρξιστικό χώρο. Με αυτές τις ομάδες, που συνέχιζαν να υπάρχουν κατά την Κατοχή, υπήρχαν αγεφύρωτες ιδεολογικές διαφωνίες, ριζωμένες στην περιοδο του Μεσοπολέμου. Δεδομένου ότι υπήρχαν ποικίλες τάσεις, αρκετοί τροτσκιστές και αρχειομαρξιστές εντάχθηκαν μαμονωμένα στο ΕΑΜ. Ωστόσο η επίσημη ιδεολογική γραμμή ήταν ριζικά αντίθετη με τη γραμμή του ΚΚΕ: Οι τροτσκιστές, ως υπέρμαχοι της διαρκούς επανάστασης και της καταγγελίας του πολέμου ως καθαρά ιμπεριαλιστικού, απέρριπταν, εκ των πραγμάτων, τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα και κατήγγειλαν το ΕΑΜ ως "εθνικιστικό μέτωπο σταλινικών". Αντίστοιχα το ΚΚΕ τους κατονόμαζε ως "λακέδες της Γκεστάπο" και "Γκεστάπο με μαρξιστική μάσκα", προσπαθώντας μεταξύ άλλων να εξουδετερώσει την απήχηση που μπορούσαν να έχουν εκείνη την εποχή θέσεις τέτοιου είδους. Η ιδεολογική αντιπαράθεση κατέληξε σε αληθινό πογκρόμ την περίοδο των Δεκεμβριανών. Από τους 84 αρχειομαρξιστές και τροτσκιστές που εκτελέστηκαν την περίοδο 1944-1945, οι περισσότεροι έχασαν τη ζωή τους στην Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα, από τις περίπου δέκα εκτελέσεις που διαπράχθηκαν πριν την απελευθέρωση, γνωστότερες είναι αυτές του τροτσκιστή δικηγόρου Στράτου Σπανέα, του φοιτητή Νίκου Σακελλαρίου και του Δημοσθένη Βουρσούκη, ενός ιδεολογικού πολέμιου του ΚΚΕ από την Ακροναυπλία. Η πύκνωση των εκτελέσεων το διάστημα Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1944 δεν είναι τυχαίο γεγονός. Είναι η περίοδος που οι παλινωδίες της πολιτικής του ΚΚΕ και οι πολιτικοί συμβιβασμοί με τα παλαιά αστικά κόμματα και τους Βρετανούς σε Λίβανο και Καζέρτα πιθανώς επηρέαζαν και την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα. Ένας ολοκληρωτικός πόλεμος Ο αριθμός των νεκρών αυξάνονταν όσο κλιμακώνονταν ο πόλεμος ανάμεσα στο ΕΑΜ και στις αρχές ασφαλείας και τις αρχές κατοχής. Από τον Μάρτιο του 1944 οι εαμοκρατούμενες συνοικίες μετατράπηκαν σε πεδίο μάχης ανάμεσα σε οπλισμένες πολιτοφυλακές του ΕΛΑΣ και μονάδες ταγματασφαλιτών ενισχυμένες από αποσπάσματα της Ειδικής Ασφάλειας και

Page 8: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

το Μηχανοκίνητο της Αστυνομίας Πόλεων και τους Γερμανούς στρατιώτες. Το καλοκαίρι του 1944, η τρομοκρατία στην Αθήνα έφθασε στο αποκορύφωμα με τα περίφημα μπλόκα. Συνοικίες αποκλείονταν από ισχυρές δυνάμεις ταγματασφαλιτών και Γερμανών, ενώ μέλη του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ συλλαμβάνονταν και εκτελούντο επιτόπου με βάση ονομαστικούς καταλόγους. Τα μεγαλύτερα μπλόκα καταγράφηκαν στο Περιστέρι, τον Βύρωνα, το Δουργούτι, την Κοκκινιά και την Καλλιθέα και το Αιγάλεω. Τα θύματα αυτών των φονικών επιδρομών, στις οποίες οι Γερμανοί είχαν το γενικό πρόσταγμα, μαζί με μεμονωμένες δολοφονίες αντιστασιακών και μαζικές εκτελέσεις οι οποίες ξεπέρασαν τους 1.200 νεκρούς, ενώ στο στον αριθμό αυτό πρέπει να υπολογίσουμε και περίπου 5.000 αιχμαλώτους αμάχους οι οποίοι συνελήφθησαν μαζικά στα μπλόκα για να καταλήξουν όμηροι στα γερμανικά στρατόπεδα εργασίας. Το ΕΑΜ ανταπέδιδε τα σαρωτικά πλήγματα κλιμακώνοντας τη δική του δράση. Καταδότες των μπλόκων εκτελούνταν χωρίς έλεος, το ίδιο και πιθανοί συνεργάτες της Ασφάλειας,ορισμένοι Έλληνες γερμανικής καταγωγής, ακόμα και υπηρέτριες, λούστροι, πόρνες και κάθε πραγματικός και μη φορέας της αντιεαμικής συμπεριφοράς, στα πλαίσια πάντα ενός πολέμου που είχε διαποτίσει βαθιά την κοινωνία, ώστε οι γκρίζες ζώνες έμοιαζαν να εξαφανίζονται. Μια επιπλέον απόδειξη για το γεγονός αυτό είναι και το ότι πολλές από τις εκτελέσεις δεν πραγματοποιούνταν πια στα πλαίσια κομματικών εντολών, αλλά ως αυτενέργειες, μερικές από τις οποίες τιμωρήθηκαν αυστηρά. Στις 13 Απριλίου του 1944, πέντε στελέχη της ΕΠΟΝ στην Παλιά Πεντέλη παραδόθηκαν στους Γερμανούς κατόπιν υπόδειξης κατοίκων και οργάνων της Ασφάλειας και εκτελέστηκαν στην Καισαριανή την 1η Μαίου. Όταν μαθεύτηκε η τύχη τους, αποφασίστηκε σε κοινή σύσκεψη της 9ης Αχτίδας της ΕΠΟΝ και ενός καθοδηγητή της ΟΠΛΑ από άλλη συνοικία η εκτέλεση επτά ατόμων της περιοχής σε ανταπάντηση. Τα περισσότερα μέλη της ομάδας ήταν εθελοντές ΕΠΟΝίτες που αναζητούσαν εκδίκηση για τον θάνατο των συντρόφων τους. Στις 16 Δεκεμβρίου 1943, τρεις ΕΛΑΣίτες από το Φάληρο επιχείρησαν με δική τυος πρωτοβουλία να παγιδεύσουν και να σκοτώσουν δύο χωροφύλακες της Ειδικής Ασφάλειας κοντά στη στάση Αγγελοπούλου, στην Πατησίων, χωρίς να απασχοληθούν με ζητήματα αρμοδιότητας. Είναι αρκετά σαφές ότι μέσα σε αυτόν τον κύκλο ανοικτών μαχών και εκτελέσεων, η κατηγορία προδότης ήταν αρκετά ρευστή, ωστόσο η δράση της ΟΠΛΑ παρέμεινε πολιτικά συντηρητική. Ποτέ η δράση της δεν υπερέβη τα νοητά όρια της εθνικοαπελευθερωτικης ενέργειας. Δεν υπήρξαν εκτελέσεις ταξικών αντιπάλων, για παράδειγμα βιομηχάνων ή επιχειρηματιών, ούτε στοχοποιήθηκαν συστηματικά υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί και δημόσιοι λειτουργοί. Ως εκ τούτου, πολύ δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κάποιος τη δράση της ΟΠΛΑ ως καθαρά επαναστατική, δηλαδή ως σειρά ενεργειών που προδιέγραφαν μια επαναστατική ανατροπή. Το τρίμηνο Αύγουστος-Οκτώβριος 1944 σημαδεύτηκε από σημαντική αύξηση των εκτελέσεων. Το φαινόμενο παρατηρήθηκε και σε άλλες πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, σηματοδοτώντας μια σαφώς πιο επιθετική πολιτική του ΚΚΕ στα αστικά κέντρα ενόψει της επικείμενης απελευθέρωσης. Τον Σεπτέμβριο, η ΟΠΛΑ της ΑΘήνας ενσωματώθηκε στο σώμα της Εθνικής Πολιτοφυλακής που είχε ιδρύσει η ΠΕΕΑ, από την άνοιξη του 1944, ως επίσημο όργανο ελέγχου στις εαμοκρατούμενες περιοχές, και διερευνήθηκε με κανονική στρατολογία, Παρά την επίσημη συμμετοχή του ΕΑΜ στην Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, η Πολιτοφυλακή συστηματοποίησε τς πρότερες λειτουργίες της ΟΠΛΑ, ιδρύοντας Τμήματα και κρατητήρια σε όλες σχεδόν τις ελεύθερες ή ημιελεύθερες συνοικίες και προχωρώντας σε εκτεταμένες συλλήψεις και ορισμένες εκτελέσεις. Χωρίς να υφίστανται πραγματικοί

Page 9: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

αριθμοί, οι συλλήψεις εικάζεται από ιστορικές έρευνες ότι έφθασαν τις 400 και οι εκτελέσεις τις 40. Επίλογος Κατά τα Δεκεμβριανά, ο ΕΛΑΣ προχώρησε σε εκτεταμένες επιχειρήσεις στις περιοχές ολόκληρης σχεδόν της Αθήνας. Η αναδιοργανωμένη Πολιτοφυλακή διενέργησε συλλήψεις στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν πολίτες, στρατιωτικοί και χωροφύλακες. Τα λαικά δικαστήρια εκδίκασαν εκτελέσεις και το ΕΑΜ πέρασε στην μαζική αντεπίθεση όσων βαρύνονταν με κατηγορίες κατά την Κατοχή. Στα πλαίσια αυτού του πρωτότυπου Εμφυλίου, υπήρξαν και αρκετές περιπτώσεις αυθαιρεσιών αλλά και εγκλημάτων για τα οποία οι ένοχοι ταυτοποιήθηκαν από τον ίδιο τον ΕΛΑΣ ως πράκτορες της Ιντέλιτζενς Σέρβις. Συσκοτίζεται έτσι, πολλές φορές και εσκεμμένα το γεγονός ότι η ΟΠΛΑ της Κατοχής ήταν σύμφυτη με την ίδια την εξάπλωση του εαμικού κινήματος, με αποτέλεσμα να παραγνωρίζεται ο ρόλος της ως ειδικής ομάδας που διεξήγαγε πλήθος μυστικών αποστολών μέσα σε μια καταεχόμενη πόλη, εκτελέσεις, μεταφορές και αποκρύψεις υλικών, προστατευτικές αποστολές στελεχών, ακόμα και απαγωγές Γερμανών στρατιωτικών. Ελάχιστα έχει προσεχθεί επίσης ότι μέλη της ΟΠΛΑ λάμβαναν και ενεργό μέρος στις συμπλοκές με τα Τάγματα Ασφαλείας και την Ασφάλεια Αθηνών και είχαν αρκετές απώλειες. Η χρήση της έννοιας "προδότης" ήταν κοινή πρακτική των αντιστασιακών οργανώσεων και κινημάτων σε ολόκληρη της κατεχόμενη Ευρώπη. Η βία που ασκήθηκε από την πλευρά της Εθνικής Αντίστασης κατά των συνεργατών των Γερμανών ήταν δεδομένη ωστόσο, κρίθηκε εκ των υστέρων με βάση τους μεταπολεμικούς πολιτικούς συσχετισμούς- μετριάστηκε, διακιολογήθηκε ή αποσιωπήθηκε επιλεκτικά, ή στην περίπτωση της Ελλάδας δαιμονοποιήθηκε απόλυτα και συνδέθηκε αδιάπσαστα με μια συνολική απώθηση της εαμικής εμπειρίας, των πολιτικών προταγμάτων και των κοινωνικών συγκορύσεων που αυτή παρήγαγε.

Page 10: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

Δύο μαχητές του ΚΑ Τμήματος Λαικής Πολιτοφυλακής με χαρακτηριστικά

γερμανικά κράνη κατά την Απελευθέρωση

Page 11: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf

Το φύλλο της Καθημερινής της 13ης Μαίου 1944 με τη φωτογραφία ενός

ταγματασφαλίτη που εκτελέστηκε στον Υμηττό από την ΟΠΛΑ

Page 12: ΟΠΛΑ το τιμωρό χέρι του λαού-Ι Χανδρινού.pdf