91

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

Ε ρ ε υ ν η τ ι κ ή Ε ρ γ α σ ί α( Ι σ τ ο ρ ί α τ η ς Μ ι κ ρ ο β ι ο λ ο γ ί α ς )

Περίληψη

Αντικείμενο της εργασίας είναι η παρουσίαση του νοσολογικού φάσματος της Ευρώπης καιειδικά της Ελλάδας, της εξέλιξης της Μικροβιολογίας κατά το 19ο αιώνα και της γέννησης τηςειδικότητας στη χώρα μας. Πηγή πληροφόρησης αποτέλεσαν τα συγγράμματα της εποχήςσε μικροβιολογικά θέματα, οι σχετικές διαλέξεις στην Ιατρική Εταιρεία Αθηνών κατά την πε-ρίοδο 1835-1900, οι βιογραφίες των πρωτοπόρων μικροβιολόγων και οι ιστορικές αναφορέςτης ίδιας περιόδου. Από την ανάλυση των πληροφοριών φαίνεται ότι η Ελλάδα εμφάνιζε ταίδια όπως και η λοιπή Ευρώπη λοιμώδη νοσήματα. Οι μεγάλες ανακαλύψεις της Μικροβιο-λογίας μεταφυτεύθηκαν σε σύντομο χρονικό διάστημα και επιτυχώς στην Ελλάδα, καθώς οι

Έφη Πουλάκου-Ρεμπελάκου1, Γεωργία Βρυώνη2, Ευάγγελος Βογιατζάκης3, Αθανάσιος Τσακρής2

1Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών2Εργαστήριο Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών3Εργαστήριο Μικροβιολογίας ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία», Αθήνα

Οι μεγάλες επιδημίες του 19ου αιώνα και η γέννησητης Μικροβιολογίας στην Ελλάδα

Το νοσολογικό φάσμα της Ευρώπης κατά το19ο αιώνα

Ο 19ος αιώνας γνώρισε έκρηξη ενδημικών και επιδη-μικών νόσων. Το φαινόμενο συνδέθηκε με την εκβιο-μηχάνιση, την αστικοποίηση, τις εμπορικές δραστη-ριότητες και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις πουπροϋποθέτουν μαζικές μετακινήσεις. Η Μεγάλη Βρε-τανία ήταν η πρώτη χώρα που βίωσε την εμπειρία τηςβιομηχανικής επανάστασης και της συρροής τωναγροτικών πληθυσμών στα αστικά κέντρα αυξάνονταςτον πληθυσμό τους. Οι εκρηκτικές διαστάσεις αύξησηςτου μεγέθους των πόλεων σύντομα κατέστησαν ανε-παρκείς τις δομές σε στέγαση, ύδρευση και αποχέ-τευση, διαμορφώνοντας τραγικές συνθήκες διαβίω-σης των εργατικών τάξεων. Η αθλιότητα αφύπνισεσύντομα τους επιστήμονες για να αντιμετωπίσουν τηνοσηρότητα και θνησιμότητα του πληθυσμού και ει-δικά της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας, που έφθανετο 50% σε πολλές πόλεις.

Αρκετά νοσήματα εμφανίσθηκαν ως σοβαρές απει-λές της υγείας κατά το διάστημα αυτό, με συχνότερατη χολέρα, τη φυματίωση και τον τυφοειδή πυρετό.1Στους επιστημονικούς κύκλους επικρατούσε η θεωρίατου μιάσματος και ο αέρας κατηγορείτο για μολυσμέ-νος, ιδιαίτερα ο νυκτερινός. Η ιδέα χρονολογείται απότην Ιπποκρατική Ιατρική και μόνο για λίγα νοσήματαθεωρούσαν ότι είναι μεταδοτικά (ευλογιά). Πιστεύον-τας στο μίασμα δε χρειαζόταν να ξοδεύεται χρόνοςκαι χρήμα στις καραντίνες, ενώ απρόσκοπτη ήταν ηδιεξαγωγή εμπορίου και πολέμων.

Η επιστήμη της Μικροβιολογίας αναπτύχθηκε με

ραγδαίο ρυθμό σε διάστημα 60 περίπου ετών. Ιδιαί-τερα το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα θα αποτε-λέσει τη χρυσή εποχή της Μικροβιολογίας στηνΕυρώπη και η περίοδος αυτή της αλματώδους ανά-πτυξης της ειδικότητας ονομάστηκε «χρυσή περίο-δος», κατά τη διάρκεια της οποίας κυριάρχησαν δυοεξέχουσες προσωπικότητες, ο Γάλλος χημικός LouisPasteur και ο Γερμανός ιατρός Robert Koch. Διαδοχι-κές επιτυχίες και μια σκυταλοδρομία ανακαλύψεων(συχνά με όρους ανταγωνισμού) μεταξύ επιστημόνωναπό διαφορετικές χώρες θεμελιώνουν την ειδικότητακαι δημιουργούν ένα corpus μικροβίων (περιγραφής,απομόνωσης, καλλιέργειας, συσχετισμού με τη νόσο).2

Η μακραίωνη διαμάχη για την ισχύ της θεωρίας τηςαυτόματης γένεσης των μικροοργανισμών συνεχίστηκεμέχρι το 1870, όταν ο Louis Pasteur μετά τη βελτίωσητης τεχνικής της αποστείρωσης, απέδειξε ότι σε φιάλεςπου περιείχαν ζωμό και είχαν αποστειρωθεί με υγρήαποστείρωση, παρά την είσοδο αέρα μέσω του κε-καμμένου στομίου τους (στόμιο σε σχήμα λαιμού κύ-κνου), ο ζωμός στο εσωτερικό τους παρέμεινε στείροςμικροβίων. Με το πείραμα του Pasteur τέθηκε τέλοςστη θεωρία της αυτόματης γένεσης των μικροοργανι-σμών.3 Η μακροχρόνια διαμάχη για την ορθότητα ήμη της θεωρίας της αυτόματης γένεσης των μικροορ-γανισμών είχε και πολλά θετικά στοιχεία . Κατά τηδιάρκεια της περιόδου αυτής τέθηκαν οι βάσεις γιαπολλές βασικές τεχνικές της Μικροβιολογίας και ανα-πτύχθηκαν πολλά θρεπτικά υποστρώματα για την καλ-λιέργεια μικροβίων από εκχυλίσματα κρέατος και λα-χανικών. Επίσης βελτιώθηκαν οι τεχνικές αποστείρωσηςσε υψηλή θερμοκρασία και διατήρησης της στειρότητας

92

Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 2, April-June 2017

Λέξεις κλειδιάΕλλάδα, Επιδημίες, Δημόσια Υγεία, Κωνσταντίνος Σάββας,Ιστορία Μικροβιολογίας

Υπεύθυνος αλληλογραφίαςΈφη Πουλάκου-ΡεμπελάκουΑναπληρώτρια Καθηγήτρια

Διευθύντρια Εργαστηρίου Ιστορίας της ΙατρικήςΙατρικής Σχολής Εθνικού

και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου ΑθηνώνΜ. Ασίας 75, 11527 Αθήνα

Τηλ. 210-7462122E-mail: efpoulrebel@med.uoa.gr

πρώτοι μικροβιολόγοι μετεκπαιδεύθηκαν στα μεγαλύτερα κέντρα της Ευρώπης. Η δραστη-ριότητα των πρωτοπόρων και η ίδρυση της πανεπιστημιακής έδρας της Μικροβιολογίας,υπήρξαν οι κύριοι παράγοντες της προόδου που σημειώθηκε.

τόσο των θρεπτικών υλικών, όσο και των εργαλείωνκαι συσκευών. Την περίοδο αυτή βελτιώθηκε επίσηςσε μεγάλο βαθμό ο σχεδιασμός των πειραμάτων, τέ-θηκαν οι βάσεις της επιστημονικής μεθοδολογίας γιατη μελέτη των φαινομένων καθώς οι διάφοροι ερευνητέςαπαιτούσαν σαφείς αποδείξεις για την αξιοπιστία καιτη δυνατότητα επανάληψης των πειραμάτων.

Οι μεγάλες ανακαλύψεις της Μικροβιολογίας

Η χολέρα αποτέλεσε έναν εφιάλτη της ανθρωπότητας.Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, η νόσος σάρωσεδιαδοχικά όλη την υφήλιο, ενώ η εξέλιξη της ναυσι-πλοΐας και η κατασκευή των ατμόπλοιων συνετέλεσεστη ταχύτερη διάδοσή της ώστε εύκολα μπορούσε ναμετακινείται από χώρα σε χώρα ακολουθώντας τουςεμπορικούς δρόμους και τις στρατιωτικές επιχειρή-σεις. Χρονολογικά διακρίνουμε τις εξής πανδημίες:Πρώτη Πανδημία (1817-1824), Δεύτερη Πανδημία(1827-1835), Τρίτη Πανδημία (1839-1856), ΤέταρτηΠανδημία (1863-1875), Πέμπτη Πανδημία (1881-1896), καθώς και η Έκτη Πανδημία που (1899-1923).Σύμφωνα με τη γεωγραφική εξάπλωση των πανδη-μιών, σε όλες τις περιπτώσεις εκτός της Πρώτης Παν-δημίας, τα μεσογειακά κράτη ήταν τελικός ήενδιάμεσος σταθμός της νόσου, με τη θνητότητα νακυμαίνεται από 50-60% στα λιμάνια που έπληξε.4 Ηαστραπιαία μετάδοση, εξέλιξη και κατάληξη καθώςκαι η προέλευση από την Ινδία (με συχνές επιδημίεςπροσκυνητών σε θρησκευτικά ταξίδια) φόβιζαν τις ευ-ρωπαϊκές κοινωνίες. Το 19ο αιώνα ήταν δεδομένη ηπαρουσία Ευρωπαίων στην Ινδία και η εξάπλωσηέγινε και σε Ασία και Αφρική εκτός της Ευρώπης. Στοτρίτο από τα πέντε κύματα πανδημίας της χολέρας οJohn Snow το 1854 στο Λονδίνο υποψιάστηκε ότι ηεξάπλωση οφειλόταν στη μόλυνση του νερού και στογνωστό του πείραμα χαρτογράφησε ποιος έπινε νερόαπό ποια πηγή με στατιστικά στοιχεία.5 Η θεωρία του,που δεν έγινε αμέσως δεκτή, σύντομα επιβεβαιώθηκεμε τα νέα ευρήματα (Koch, 1884).6

Το 1874 είχε σχεδόν αποδειχθεί από τον Pasteurότι οι διαπυήσεις οφείλονται σε μικρόβια. Ο Koch έχειπεριγράψει το βάκιλλο του άνθρακα (1876) και ο Neis-ser το γονόκοκκο. Ένα χρόνο αργότερα ο Laveran είδεσε άμεσα παρασκευάσματα το πλασμώδιο της ελο-νοσίας να κινείται (1880). Το 1881 ο Koch σημειώνειμια μεγάλη επιτυχία: περιγράφει τα στερεά θρεπτικάυλικά με τα οποία μπορούν να αναπτυχθούν ξεχωρι-στά, καθαρές αποικίες μικροβίων. Με την τεχνική αυτήείναι εύκολο να αποδειχθεί ότι ένα συγκεκριμένο μι-κρόβιο προκαλεί ειδική νόσο. Το 1882 ο ίδιος απομο-νώνει το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης και το 1884το αίτιο της χολέρας. Τον ίδιο χρόνο απομονώνονται

από άλλους ερευνητές το κορυνοβακτηρίδιο της δι-φθερίτιδας, το βακτήριο του τυφοειδούς πυρετού καιο στρεπτόκοκκος και το κύμα των ανακαλύψεων συ-νεχίζεται την επόμενη πενταετία με τον πνευμονιό-κοκκο, το μηνιγγιτιδόκοκκο, το κλωστηρίδιο της αε-ριογόνου γάγγραινας και εκείνο του τετάνου.7 Μέχριτο 1906 περιγράφονται τα αίτια της πανώλους, τηςαλλαντίασης, των βρουκελλώσεων και της σύφιλης.

Τα πρώτα εμβόλια (1880-1885) παρασκευάζονταιαπό τον Pasteur και είναι του άνθρακα και της λύσσας.Παράλληλα (1880-1894) αρχίζει η μελέτη των εξωτο-ξινών. Παρασκευάζονται αντιτοξικοί οροί και χρησι-μοποιούνται με επιτυχία στη θεραπεία της διφθερίτι-δας, που ήταν σοβαρότατη απειλή για τα παιδιά.

Την ίδια εποχή ο Metchnikoff διεξάγει τις μελέτεςτου για τα φαγοκύτταρα και βρίσκονται διάφορα αν-τισώματα στους πάσχοντες (συγκολλητίνες, ιζηματί-νες) και περιγράφονται οι πρώτες ορολογικέςδιαγνωστικές αντιδράσεις (Widal, Wassermann). Με τηθεωρία των πλευρικών αλύσεων ο Ehrlich προσπαθείνα εξηγήσει τα φαινόμενα της ανοσίας. Ο ίδιος θέτειπαράλληλα τις βάσεις της χημειοθεραπείας και, παρα-σκευάζει τη σαλβαρσάνη για τη θεραπεία της σύφιληςπριν από το 1910.3

Το νοσολογικό φάσμα της Ελλάδας κατά το19ο αιώνα

Τα δεδομένα για τα λοιμώδη νοσήματα στον προ-επα-ναστατικό Ελλαδικό χώρο είναι ελλιπή και αποσπα-σματικά. Συχνή πηγή πληροφόρησης, για διάφορανοσήματα αποτελούν οι αναφορές και οι ιατρο-γεω-γραφικές πραγματείες των περιηγητών, που επισκέ-πτονταν την «εξωτική» Ελλάδα της ΟθωμανικήςΑυτοκρατορίας. Ενδεικτική επίσης του νοσολογικούφάσματος της εποχής είναι η θεματολογία των 28 Ελ-ληνικών ιατρικών βιβλίων, πρωτότυπων ή μεταφρά-σεων ξένων εκδόσεων, που εκδόθηκαν κατά τηνπρο-επαναστατική περίοδο (1750-1821) στη Βιέννηκαι στη Βενετία, συμπεριλαμβάνοντας λοιμώδη νοσή-ματα που αποτελούσαν καταγεγραμμένο πρόβλημαΔημόσιας Υγείας της Ελλάδας και αφορούσαν την φυ-ματίωση, τον τέτανο, το ερυσίπελας, τη λύσσα, τον κί-τρινο πυρετό, τη χολέρα, τον τύφο, τη λέπρα, τηπανώλη και τη σύφιλη.8

Η απελευθερωμένη Ελλάδα κληρονόμησε ουσια-στικά το πρόβλημα που άφησε πίσω της η απελθούσαΟθωμανική διοίκηση, δηλαδή την ανυπαρξία μιαςυγειονομικής οργάνωσης. Το φάσμα των λοιμωδώννοσημάτων όλων των περιοχών της Ελλάδας, είτεελεύθερες, είτε υπό Βρετανική ή Οθωμανική κατοχή,περιλάμβανε ουσιαστικά παρεμφερείς οντότητες.9 Εν-δεικτικές επίσης είναι και οι πρώτες ενέργειες του

93

ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

Ιωάννη Καποδίστρια, ως Κυβερνήτη της Ελλάδας, σεεπίπεδο δημόσιας υγείας: θέσπιση του δαμαλισμούκατά της ευλογιάς και δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίων.Η Βαυαρική διοίκηση που συνόδευσε το βασιλιάΌθωνα σύντομα βίωσε τη ζοφερή υγειονομική κατά-σταση της Ελλάδας: το 1833-34, οι Βαυαροί στρατιώ-τες που στάθμευαν στο Ναύπλιο, θα πληγούν από μιαφοβερή επιδημία τύφου, με εκατοντάδες θανάτους. Οχώρος ταφής των θυμάτων της φοβερής εκείνης επι-δημίας, στην άκρη της πόλης, αποτελεί ένα από ταπολλά μνημεία της ιστορικής πόλης του Ναυπλίου.

Μια από τις πρώτες ενέργειες της Βαυαρικής διοί-κησης ήταν η ιατρο-γεωγραφική χαρτογράφηση τηςχώρας. Στην έκδοση της πολιτικής, φιλολογικής καιβιομηχανικής εφημερίδας «Ελληνικός Ταχυδρόμος»,κατά την περίοδο 1838-39, παρουσιάζονταν οι ιατρο-στατιστικοί πίνακες όλων των δήμων της επικράτειας.Στο νοσολογικό φάσμα της εποχής κυριαρχούν η ελο-νοσία, η φυματίωση, οι «ρευματισμοί», οι πνευμονίες,τα νοσήματα του γαστρεντερικού, η «χλώρωση» καιοι ελμινθιάσεις. Το 1833 συστάθηκε το «ΥγειονομικόνΤμήμα» και αποτέλεσε Τμήμα του νεοσύστατου Υπουρ-γείου Εσωτερικών, με δικαιοδοσίες στον τομέα της δη-μόσιας υγείας. Παράλληλα, ιδρύθηκε και λειτούργησε,από το 1834 το «Ιατροσυνέδριο», από το 1835 η ΙατρικήΕταιρεία Αθηνών και από το 1837 το ΠανεπιστήμιοΑθηνών. Από το 1864 και έως τις πρώτες δεκαετίες τουεπόμενου αιώνα, παρατηρείται μία τελμάτωση τωνεξελίξεων στο χώρο της υγείας, ενώ από το 1894 ορί-ζεται ως κεντρικό διοικητικό όργανο των υγειονομικώνυπηρεσιών η «Διεύθυνσις Δημοσίας Υγιεινής και Αντι-λήψεως» του Υπουργείου των Εσωτερικών.10

Στις τακτικές συνεδρίες της Ιατρικής Εταιρείας Αθη-νών οι εισηγήσεις αφορούσαν όλο το φάσμα των ια-τρικών ειδικοτήτων της εποχής. Από τις διαλέξεις στηνΙατρική Εταιρεία Αθηνών κατά την περίοδο 1835-1900εμφανίζεται η εξέλιξη της Μικροβιολογίας και επιβε-βαιώνεται ότι το νοσολογικό φάσμα της Ελλάδας το19ο αιώνα δε διαφέρει από της λοιπής Ευρώπης καιμαστίζεται από τα ίδια λοιμώδη νοσήματα.10 Οι ειση-γήσεις αυτές επιπλέον αποκαλύπτουν ότι οι Έλληνεςιατροί είχαν έγκαιρη και έγκυρη ενημέρωση των διε-θνών επιστημονικών εξελίξεων, ενώ οι γνώσεις τουςδεν υπολείπονταν από αυτές των Δυτικοευρωπαίωνιατρών. Από τα μέσα του 19ου αιώνα, στα ήδη υπάρ-χοντα προβλήματα δημόσιας υγείας προστίθενται ημηνιγγίτιδα, η οστρακιά, ο κοκκύτης, η εχινοκοκκίαση,η διφθερίτιδα, το τράχωμα και η λέπρα αναλλοίωτημέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα.

Οι Ελληνικές απόψεις περί μιάσματος

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της περιόδου είναι ο θρίαμ-

βος σε όλο τον κόσμο της «μιασματικής» θεωρίας.Μέχρι την εποχή των μικροβιολογικών ανακαλύψεωνοι ιατρικές κοινότητες παγκοσμίως δέχονται ως θέ-σφατο τη θεωρία του «μιασμένου» αέρα ως μέσουεξάπλωσης μιας νόσου.11 Ενδεικτική είναι η εισήγησητου Ξαβιέ Λάνδερερ, Καθηγητή Γενικής Χημείας καιΠειραματικής Φυσικής στο Οθώνειο Πανεπιστήμιο,στις 20 Απριλίου 1836 με θέμα «Περί μιάσματος τηςατμοσφαίρας». Δικαιολογείται επομένως, η θεματολο-γία της εποχής για τη σχέση των κλιματικών συνθη-κών και τη γέννηση ή εξέλιξη ενός λοιμώδουςνοσήματος. Από τα δεδομένα της βιβλιογραφικήςέρευνας διακρίνονται κάποια λοιμώδη νοσήματα τωνοποίων οι συχνές αναφορές προφανώς υποδηλώνουντο μέγεθος του προβλήματος κάθε νοσολογικής ον-τότητας ξεχωριστά και τα οποία είχαν τη δική τουςιστορία στη χώρα μας.10

Ενδεικτική είναι η πραγματεία του καθηγητή Γεωρ-γίου Πρινάρη «Περί της ινδικής χολέρας» το 1848 μεκυρίαρχη ιδέα το μολυσματικό χαρακτήρα της νόσουαλλά και τη ρύπανση του περιβάλλοντος. Γράφει σχε-τικά: «Κοσμογήινοι αιτίαι, ως επί το πλείστον υπεκφεύ-γουσαι την έρευναν του ανθρώπου, αποτελούσιν ενίοτενόσους λοιμικάς, αίτινες επιπολάζουσιν επιδημικώς, καιοιονεί θεία μάστιξ επιφέρουσιν τον θάνατον ταχέως καιτην ερήμωσιν πόλεων και χωρίων. Πολλάκις ειδικόν τιμίασμα παράγει τοιαύτας νόσους … ένεκα διαταράξεωςτης ατμοσφαίρας, ή της ηλεκτρομαγνητικής επιρροής, ήδηλητηρίων και αναθυμιάσεων εκ των σπλάγχνων τουπλανήτου μας αναπτυσσομένων. Μεταξύ τοιούτων νο-σημάτων πρέπει να καταταχθεί και η Ινδική χολέρα, ήτιςπρότερον εγνωρίζετο ατελώς εκ τινων συντόμων περι-γραφών των κατά την Ινδίαν περιηγητών και ιατρών».12

Η «μολυντικότητα» της χολέρας δεν αποδεικνύεταιμόνο από τη διάδοσή της κατά τη διεύθυνση των πο-ταμών, των οδών που συνδέουν πόλεις ή στα λιμάνια.Η ανοσία κάποιων, η αναποτελεσματικότητα των υγει-ονομικών μέτρων και η αποτυχία ενοφθαλμισμού διατου αίματος ή του ιδρώτα πείθουν τον ιατρό ότι η «μο-λυντικότητα» δεν είναι η μοναδική αιτιολογία της.

Τα κυριότερα λοιμώδη νοσήματαστην Ελλάδα του 19ου αιώνα

ΕυλογιάΟι περισσότερες ανακοινώσεις στην Ιατρική ΕταιρείαΑθηνών με θέμα την ευλογιά, αφορούσαν κυρίως τοθέμα του δαμαλισμού. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώναη προφύλαξη κατά της νόσου πραγματοποιούτανμέσω του ευλογιασμού (variolation). Οι πρώτοι ιατροίπου αντιλήφθηκαν τη σημασία της μεθόδου και προ-σπάθησαν να την κάνουν γνωστή στον τότε ιατρικόκόσμο ήταν οι Έλληνες ιατροί της Κωνσταντινούπολης,

94

Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 2, April-June 2017

Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718) και Εμμανουήλ Τιμό-νης (1669-1720).13 Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, σε πολλέςχώρες ήδη είχε εισαχθεί ο δαμαλισμός (vaccination).Ο πρώτος δαμαλισμός εικάζεται να πραγματοποι-ήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στα τέλη του 1800,ενώ το 1804 ο Γ. Αλβέρτης θα εισάγει το δαμαλισμόστην κυρίως Ελλάδα.14 Όπως ήταν επόμενο η καινούρ-για μέθοδος εμβολιασμού συνάντησε εμπόδια λόγωτων προκαταλήψεων του πληθυσμού. Ο Ιωάννης Κα-ποδίστριας κατανοώντας από πολύ νωρίς τη σημασίατου δαμαλισμού διορίζει το 1830 τον Γ. Αλβέρτη ως«Γενικόν Εμβολιαστήν». Το 1835 με διάταγμα, η Αντι-βασιλεία καθιερώνει τον υποχρεωτικό δαμαλισμό τωνκατοίκων και διορίζει δημόσιους εμβολιαστές κατάνομούς.15

ΛύσσαΠαρά την έλλειψη επιδημιολογικών στοιχείων για τηλύσσα στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα, είναι σαφέςότι το πρόβλημα της νόσου ήταν οξύ. Το 1858 ο καθη-γητής Ιωάννης Πύρλας συνέγραψε μια πραγματεία«Περί λύσσης». Βασιζόμενος σε ένα περιστατικό πουαντιμετώπισε περιγράφει τον τρόπο μετάδοσης καιδιάδοσης στον οργανισμό (το μόλυσμα της νόσου διελ-θόν εκ της χειρός μετέβη εις τα θωρακικά νεύρα, ότε καιυδροφοβία ανεφάνη, εντεύθεν διεδόθη εις τον εγκέφαλον,ότε και τα εγκεφαλικά φαινόμενα ανεφάνησαν).16 Οι από-ψεις του επαληθεύτηκαν τριάντα χρόνια αργότερα απότον Pasteur. Από όλες τις ανακοινώσεις του 19ου αιώναξεχωρίζουν αυτές του 1894 και 1898 όπου περιγρά-φονται τα πειράματα περί λύσσας, και φέρουν το όνοματου μικροβιολόγου που άλλαξε τη ροή του αντιλυσσι-κού αγώνα στην Ελλάδα, του Παναγιώτη Παμπούκη, οοποίος από το 1885 έως το 1888 εργάσθηκε στοπλευρό του Louis Pasteur όπου και μυήθηκε στην αν-τιλυσσική θεραπεία.17 Το 1889, ο Παμπούκης θα γνω-στοποιήσει στην Ελληνική Κυβέρνηση την πρόθεσητου να ιδρύσει Λυσσιατρείο με χορηγία του ΙνστιτούτουPasteur.18 (Εικόνα 1.) Τα πειράματα σε σκύλους είχαν100% επιτυχία και το Ιατροσυνέδριο συνηγόρησε στηνίδρυση του Λυσσιατρείου το 1894, το οποίο τελικά κτί-στηκε σε οικόπεδο ιδιοκτησίας του Παμπούκη (Πατη-σίων 232) με δικά του έξοδα.19 Όπως αποδεικνύεταιαπό τα πεπραγμένα του Λυσσιατρείου, κατά την πε-ρίοδο 1894-1900, προσήλθαν στο Λυσσιατρείο 2.790εκ των οποίων οι 2.177 έχρηζαν θεραπείας. Η θνητό-τητα της περιόδου κυμάνθηκε στο 0,2%.20

Παιδιατρικά (οστρακιά, ιλαρά, διφθερίτιδα)Τα παιδιατρικά λοιμώδη νοσήματα ήταν ένα σοβαρόπρόβλημα δημόσιας υγείας που κατά πολλούς έθετεσε κίνδυνο ακόμα και την επιβίωση του ίδιου τουέθνους.21 Εκτός της ευλογιάς, της οστρακιάς, της ιλα-ράς και κυρίως της διφθερίτιδας, ως αιτίες θανάτου

των παιδιών καταγράφονταν επίσης η ελονοσία και ηφυματίωση. Ένα ιδιαίτερο στοιχείο που αποτυπώνειτους υψηλούς δείκτες βρεφικής και παιδικής θνησι-μότητας, είναι το αρχείο του Δημοτικού ΒρεφοκομείουΑθηνών.22,23 Εκεί καταγράφονται όλα αυτά τα νοσή-ματα που φαίνεται ότι αναδύονταν και μέσα από τιςανακοινώσεις της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών.24,25 Στηνπρωτεύουσα οι επιδημικές εκρήξεις ελονοσίας, οστρα-κιάς, ιλαράς και διφθερίτιδας, οδήγησαν σε μια στα-διακή αύξηση των θανάτων στις τάξεις των φιλοξε-νούμενων εκθέτων του ορφανοτροφείου.26

ΧολέραΗ Ελλάδα βίωσε αρκετές φορές τις επιδημίες της χο-λέρας που άφηνε πίσω της τον τρόμο και τη διάλυσητου κοινωνικού ιστού κάθε περιοχής που έπληττε, μεχαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτό της επιδημίαςτου Πειραιά το 1854 (κατά την Τρίτη Πανδημία).27 Ηιστορική αποτύπωση αυτής της επιδημίας που ερή-μωσε την Αθήνα και τον Πειραιά οφείλεται στον ΚΙΔραγούμη28 αλλά η λογοτεχνική της αποτύπωση είναιπαραστατική στα Απομνημονεύματα του Κ.Ι. Δρα-γούμη29 και στο διήγημα του Εμμανουήλ Λυκούδη «ΗΞένη του 1854».30 Ο τελευταίος, που ήταν παιδί στηδιάρκεια της επιδημίας, διατηρεί τη φρίκη, την ερή-μωση και την αθλιότητα αλλά και την ανεπάρκεια τηςαντιμετώπισης τόσο σε επιστημονικό όσο και σε αν-θρωπιστικό επίπεδο. Η νόσος μεταδόθηκε από τα Γαλ-λικά στρατεύματα κατοχής πρώτα στον Πειραιά το κα-λοκαίρι, κατόπιν δε και στην Αθήνα το φθινόπωρο του1854. Άλλες σοβαρές επιδημίες που καταγράφηκανστον Ελλαδικό χώρο, ήταν αυτές της Κεφαλονιάς(1850),31 της Κέρκυρας (1855) και της Ζακύνθου (1856).Η νόσος πλήττει όλη την υφήλιο και η Ελλάδα δεναποτέλεσε εξαίρεση. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός

95

ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

Εικόνα 1 Λυσσιατρείο Παναγιώτη Παμπούκη (Εκ του βιβλίουΒλαδίμηρος ΛΕ, Ριζόπουλος ΑΧ Ιατρική και Διαφήμισηστην Ελλάδα. Από την Αρχαιότητα ως το 1940. Αθήνα,Επτάλοφος, 1992)

ότι από το 1800 έως το 1839 είχαν καταγραφεί 24 επι-δημίες στην Πελοπόννησο, την Ήπειρο, τη Θεσσαλίακαι τα νησιά του Αιγαίου.32,33 Με την επιδημία της Αθή-νας του 1854 και των νησιών του Αιγαίου το 1865ασχολείται και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στα διη-γήματά του, το σύντομο «Χολεριασμένη»34 και το εκτε-ταμένο «Βαρδιάνος στα Σπόρκα»35

ΠανώληΚαθώς προχωρεί όμως ο αιώνας, εμφανίζεται στα-διακά μια μείωση των επιδημιών στα όρια του ελεύ-θερου Ελληνικού κράτους.36 Ταυτόχρονα, πλήθος επι-δημικών εκρήξεων πλήττουν τις περιοχές πουβρίσκονται ακόμα υπό Οθωμανικό ζυγό. Εξαίρεση σταόρια του ελεύθερου Κράτους αποτελούν τα απελευ-θερωμένα νησιά του Αιγαίου στα οποία λόγω του εμ-πορίου εντοπίζονται συχνά κρούσματα της νόσου.Όσο για τα Επτάνησα, η τελευταία καταγεγραμμένηεπιδημία πανώλους χρονολογείται το 1816.37,38

ΤύφοςΤο 1893 οι Hiram Mills και Johann Reincke παρατή-ρησαν τη μεγάλη μείωση των θανάτων από τύφο μετάτη βελτίωση των δικτύων των πόλεων.39 Τον Νοέμβριοτου 1894 η Αθήνα θα πληγεί από επιδημία τύφου.Αφορμή υπήρξε η κατά τα τέλη Νοεμβρίου και αρχέςΔεκεμβρίου ασυνήθιστη αύξηση των κρουσμάτων τυ-φοειδούς πυρετού (κοιλιακού τύφου) μετά από ρα-γδαίες βροχές στην πόλη των Αθηνών. Τα πρώτα κρού-σματα σημειώθηκαν σε διάφορες συνοικίες της πόλης,με αποκορύφωμα την ομαδική ασθένεια των εσώκλει-στων μαθητριών του Αρσακείου. Το Υπουργείο ανα-θέτει στους Κ. Σάββα και Α. Δαμβέργη να μελετήσουντη σχέση της νόσου με το υδραγωγείο και τα δίκτυα.40

Διενήργησαν φυσικό, χημικό, μικροβιολογικό έλεγχονερού από εννέα κρήνες σε έξι ημέρες και στις26.12.1894 υπέβαλαν στο Υπουργείο Εσωτερικών έκ-θεση «Περί της υγειονομικής εξετάσεως του ύδατος τωνΑθηνών». Τα συμπεράσματά τους συνοψίζονται στημελέτη τους και πράγματι τα νερά χαρακτηρίσθηκαν«ακάθαρτα» και ανευρέθηκαν βακτήρια που έμοιαζανμε τυφικά. Το τελικό πόρισμα ανέφερε ότι τα νερά τουδικτύου των Αθηνών «ερρυπάνθηκαν υπό ομβρίων υδά-των». Σε εργασία του «Περί τεσσάρων νέων μικροβίωνεν τω ύδατι των Αθηνών ανακαλυφθέντων» περιγράφειτο ανθρακοειδές βακτηρίδιο (Bacillus anthraceus), τοπρασινόχροον σπειρύλλιον των Αθηνών (Vibrio viri-dians atheniensis), το ροδόχρουν ρευστοποιούν βα-κτηρίδιο (Bacillus roseus liquefaciens) και το ιξώδεςκροκόχρουν βακτηρίδιο (Bacillus viscidus luteus).41

Ο Εμμανουήλ Ροΐδης στο διήγημά του «Το παρά-πονο του νεκροθάπτου» διεκτραγωδεί τη γειτονιά πουκατοικεί ο ήρωάς του, «οι γιατροσύνεδροι, οι αστυνό-μοι, οι δήμαρχοι και οι νομάρχες θεωρούν όλα τα’ ανα-

γκαία περιττά; Αντίκρυ μου έχω ένα χασάπη που σφάζειστη μέση του δρόμου ζώα μικρά και μεγάλα και τρέχουνπάντοτες δύο ποταμοί, ο ένας κόκκινος από αίμα και οάλλος πράσινος από κοπριά και χολή». Και συνεχίζει μετην άμεση συνέπεια: «Ένα καλοκαίρι που έτυχε να είναιολιγότερο ή χειρότερο το νερό, μας επλάκωσε κοιλιακόςτύφος και άρχισαν να πεθαίνουν σαν τις μύγες τα παιδιά.Τέσσαρα δικά μου έθαψα το ένα μετά το άλλο».42

Ο Κωνσταντίνος Σάββας και η συμβολή τουστη γέννηση της Μικροβιολογίας στην Ελλάδα

Ο Κωνσταντίνος Σάββας γεννήθηκε το 1861 στηΧαλκίδα (ή στο χωριό Σκυλόγιαννη Ευβοίας) και πέθανετο 1929 στη Φραγκφούρτη της Γερμανίας από καρδιακόνόσημα. Σπούδασε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπι-στημίου Αθηνών (1877-1881) και ανεδείχθη διδάκτορας,ενώ την επόμενη χρονιά (1882) έγινε δόκιμος στρα-τιωτικός ιατρός μετά από εξετάσεις. (Εικόνες 2 & 3)

Παρέμεινε στο στρατό για διάστημα 18 ετών μέχριτην εκλογή του το 1900 σε Καθηγητή της Υγιεινής καιτης Μικροβιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σταενδιάμεσα χρόνια είχε εργασθεί στη Βιέννη (1888-1890) με τον καθηγητή Anton Weichselbaum (εκείνονπου απομόνωσε και περιέγραψε τη Ναϊσσέρια της μη-νιγγίτιδας) και εκπαιδεύθηκε στη Μικροβιολογία καιτην Παθολογική Ανατομική. Το 1893-94 εργάσθηκεστο Βερολίνο στο Ινστιτούτο Υγιεινής (που το διηύθυνεο καθηγητής Max Rubner, διάδοχος του Robert Koch)και συμπλήρωσε τις γνώσεις του επισκεπτόμενος διά-φορα κέντρα στη Γερμανία, την Ιταλία και την Αγγλία.43

Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με υγειονομικά συστήματα, νο-σηλευτικά ιδρύματα, ευαγή ιδρύματα, απολυμαντήρια,ύδρευση, αποχέτευση, σφαγεία, κατοικία και γενικάπεριβαλλοντική υγιεινή. Το 1897 διορίζεται τακτικόμέλος του Ιατροσυνεδρίου και αποδύεται σε έναναγώνα δημιουργίας μικροβιολογικών εργαστηρίωνδημόσιας υγείας.44 Ακόμη και την καλή αποστείρωσητου κλιβάνου του Θεραπευτηρίου «Ευαγγελισμός» είχεαναλάβει το Εργαστήριο του καθηγητή Σάββα. ΣτονΕυαγγελισμό τα αποτελέσματα της αντισηψίας πουτηρούνταν στο χειρουργείο ήταν απόλυτα ικανοποι-ητικά διότι γινόταν συστηματική έρευνα για τη βεβαί-ωση της καλής του λειτουργίας από τον καθηγητήΣάββα. Στο Εργαστήριο αυτό ο καθηγητής ΜαιευτικήςΝ. Λούρος παρασκεύασε εμβόλιο για τον επιλόχειοπυρετό, τον οποίο κατάφερε να καταστείλει, εφαρμό-ζοντας δική του μέθοδο για στρεπτόκοκκους. Στο Πα-νελλήνιο Συνέδριο του 1903 εισηγήθηκε τη λήψη μέ-τρων για λοιμώδη νοσήματα και μεταξύ τους για τηδιφθερίτιδα, δηλαδή παρασκευή ή προμήθεια επαρ-κούς ποσότητος αντιδιφθεριτικού ορού. Υπήρξε οπρώτος σχολίατρος Αττικής που πρόσφερε αμισθί τις

96

Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 2, April-June 2017

υπηρεσίες του στο Υπουργείο από το 1904. Το 1908γίνεται Πρόεδρος του Ιατροσυνεδρίου και το 1926 μέ-λος της νεοϊδρυθείσας Ακαδημίας Αθηνών. Ως μικρο-βιολόγος συνέβαλε ιδιαίτερα στη μελέτη των μικρο-βίων της λέπρας, της ελονοσίας, της εγκεφαλονωτιαίαςμηνιγγίτιδας, των υδάτων του Αδριανείου υδραγω-γείου. Κυρίως αγωνίσθηκε κατά της χολέρας με τηνπαρασκευή αντιχολερικού ορού, με τον οποίον εμβο-λιάσθηκε ο στρατός και ο πληθυσμός της Μακεδονίαςκατά την επιδημία χολέρας που παρουσιάστηκε κατάτη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1913).45 Μόνοσπάνια κρούσματα μεταξύ των αιχμαλώτων παρου-σιάστηκαν, σχεδόν δε αλώβητος ο στρατός και ο το-πικός πληθυσμός αν και ο Τουρκικός και ο Βουλγαρι-κός στρατός είχαν κρούσματα πολλά. Ο ΚαθηγητήςΜαρίνος Γερουλάνος γράφει: «Εάν κατά τους Βαλκανι-κούς και τους μετέπειτα πολέμους, αλλά και βραδύτερονκατά την συρροήν των προσφύγων, εγκαίρως αντιμετω-πίσθη πάσα περίπτωσις επιδημίας, τούτο οφείλεται ειςτην οργάνωσιν της Υγειονομικής Υπηρεσίας και τους σχε-τικούς νόμους και διατάξεις αι οποίαι εθεσπίσθησαν πρω-τοβουλία του καθηγητού Σάββα. Δια τούτο πρέπει ναχρεωστείτε ευγνωμοσύνην προς τον άνθρωπον αυτόν».43

Το Μάρτιο του 1906 εκδόθηκε το «Εγχειρίδιο τηςΜικροβιολογίας» και ο Σάββας τονίζει στον Πρόλογό

του: «Η Μικροβιολογία το πρώτον νυν διδάσκεται εν τωΕθνικώ Πανεπιστημίω. Εις εμέ δε πρώτον επίσημον κα-θηγητήν της νέας αυτής επιστήμης εν Ελλάδι επεβάλ-λετο ίνα και σύστημα θεωρητικής και πρακτικήςδιδασκαλίας εφαρμόσω και ονοματοθεσίαν ειδικήν εκτου μη όντος καταρτίσω». Εξιστορεί τις πολλαπλές δυ-σχέρειες που αντιμετώπισε για την ίδρυση εργαστη-ρίου και εύχεται να χρησιμεύσει το πόνημά του στηνεπιμόρφωση των ιατρών ακόμη και των απομακρυ-σμένων περιοχών ώστε να πληροφορηθούν «τα πο-ρίσματα των νεοτέρων εργασιών της Μικροβιολογίας,τη Επιστήμης ταύτης, ης η επίδρασις επήνεγκε τελείανανακαίνισιν εις την καθόλου Ιατρικήν και ης η γνώσις κα-θίσταται απαραίτητος εις πάντα εφιέμενον ίνα τηρείεαυτόν ενήμερον των νεοτέρων ιδεών και συμβαδίζειμετά της αεί προϊούσης Επιστήμης».43

Η ίδρυση της έδρας Υγιεινής & Μικροβιολογίαςστο Πανεπιστήμιο Αθηνών

Όπως φαίνεται από αλλεπάλληλα Βασιλικά Διατάγ-ματα, η Υγιεινή ποτέ δε διδάχθηκε αυτοτελώς αλλάστο πλαίσιο άλλων μαθημάτων και από καθηγητέςδιαφόρων ειδικοτήτων.46 Ο πρώτος καθηγητής Υγιει-

97

ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

Εικόνες 2 & 3 Κωνσταντίνος Σάββας (1861-1929). (Εκ της προσωπικής συλλογής του ιατρού κ. Λάζαρου Βλαδίμηρου).

νής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών υπήρξε ο Κωνσταντί-νος Σάββας που διορίστηκε καθηγητής της Μικροβιο-λογίας και Υγιεινής το 1900 «[η Σχολή] συνελθούσαεπρότεινεν τον στρατιωτικόν ιατρόν Κωνσταντίνον Σάβ-βαν, ιατρόν των βασιλοπαίδων, όστις και διωρίσθη τοι-ούτος παραιτηθείς των τάξεων του στρατού» καιπαρέμεινε μέχρι το 1929, οπότε έγινε και ο διαχωρι-σμός των δύο εδρών. Το 1933 δημοσιεύεται στο ΦΕΚ271α της 18/19.9. το Προεδρικό Διάταγμα και εκλέγε-ται καθηγητής Μικροβιολογίας ο Ν. Μιχαηλίδης.

Από το 1903 διαπραγματεύονταν οι Πρυτάνεις γιατην ανεύρεση χώρου στέγασης των εργαστηρίων τηςΙατρικής Σχολής και επί πρυτανείας του ΣπυρίδωνοςΛάμπρου (1904-5) παραχωρήθηκε η έκταση τηςΜονής Πετράκη και υπεγράφησαν τα συμβόλαια(12.8.1905). Ο Λάμπρου θεωρούσε απαραίτητο ναανεγερθούν Ανατομείο, Παθολογικό Ανατομείο, Φυ-σιολογείο, Ιατροχειρουργικό και Μικροβιολογικό Ερ-γαστήριο. Θα χρειαζόταν να περιμένουν μέχρι νατεθεί ο θεμέλιος λίθος (1928) και να εγκαινιασθούν τανέα κτήρια στο Γουδή. Από το Σεπτέμβριο του 1912είχε ενοικιασθεί η μεγάλη οικία Κυριακού, της οποίαςο πρώτος όροφος παραχωρήθηκε στον καθηγητήΣάββα και οι λοιποί όροφοι στέγαζαν τα εργαστήριαΠαθολογικής Φυσιολογίας και Πειραματικής Παιδα-γωγικής. Ο Σάββας αγωνιζόταν και για την ίδρυση Μι-κροβιολογείου και εξασφάλισε βασιλική δωρεά 20000λιρών. Το κτήριο τελείωσε το 1933 μετά το θάνατο τουΣάββα αλλά τελικά στέγασε την Α΄ Παθολογική καιτην Α΄ Χειρουργική Κλινική. Μετετράπη δηλαδή στογνωστό Λαϊκό Νοσοκομείο που εγκαινιάσθηκε τονΟκτώβριο του 1933. Το μεν Εργαστήριο Υγιεινής στε-γάσθηκε μέχρι το 1960 στο Εργαστήριο Φυσιολογίας,το δε Εργαστήριο Μικροβιολογίας στο ΕργαστήριοΠαθολογικής Ανατομίας στο οποίο προστέθηκε έναςακόμη όροφος.47

Η συμβολή του Κωνσταντίνου Σάββαστον ανθελονοσιακό αγώνα

Σημαντική υπήρξε επίσης η συμβολή του Κωνσταντί-νου Σάββα στην καταπολέμηση της ελονοσίας στηχώρα. Η ελονοσία αποτέλεσε μάστιγα για την Ελλάδατου 19ου και του 20ού αιώνα και αποτέλεσε μείζονπρόβλημα της Δημόσιας Υγείας.48,49,50 Η έκταση τουπροβλήματος, χωρίς να φθάνει η θνησιμότητά τηςούτε το 1/5 της φυματίωσης εστιαζόταν στους επι-ζώντες που απέμεναν καχεκτικοί, αναιμικοί, αδύναμοι,νωθροί και ανίκανοι για εργασία. Ο αριθμός τους υπο-λογίστηκε σε 250000-300000 ετησίως και η νοσηρό-τητα έφθανε το 30-70% του πληθυσμού, ενίοτε και το90% (σε πεδινές περιοχές κοντά σε έλη και λίμνες).Στα τέλη του 19ου αιώνα η θεραπεία ήταν συμπτω-

ματική (κινίνη εμπειρικά) αλλά στη διάρκεια της χρυ-σής εποχής ανακαλύπτεται το αίτιο και αποδεικνύεταιη συμμετοχή των κουνουπιών στη μετάδοση.

Ο προβληματισμός του ιατρικού σώματος για τηνανάγκη αναπροσανατολισμού της κρατικής αντίληψηςσε θέματα δημόσιας υγείας και την άμεση θέσπισηνόμων που θα είχαν αντικείμενο την καταπολέμησηλοιμωδών νόσων διατυπώθηκε για πρώτη φορά στοΠρώτο Πανελλήνιο Ιατρικό Συνέδριο του 1901. ΣτοΣυνέδριο αυτό ο Ι. Καρδαμάτης παρουσίασε μια ανα-σκόπηση της παγκόσμιας βιβλιογραφίας για τις ψυχι-κές διαταραχές που προκαλεί η ελονοσία.51 Το 1905αποτέλεσε σταθμό στην καταπολέμηση της ελονοσίαςλόγω της δημιουργίας του «Συλλόγου προς περιστολήντων ελωδών νόσων», ιδέα του καθηγητή Σάββα πουπραγματοποιήθηκε με συνεργάτη τον καθηγητήΙωάννη Καρδαμάτη.52,53

Οι αγώνες των πρώτων μικροβιολόγων

Ανασυνθέτοντας το λοιμώδες φάσμα του νέου Ελλη-νικού κράτους και της πρωτεύουσάς του, κατά το 19οαιώνα, από το συνδυασμό των πρωτογενών ιατρικώνπηγών και των ανακοινώσεων στην Ιατρική ΕταιρείαΑθηνών,10 αναδύεται η χώρα ως μια περιοχή με πολλάπροβλήματα λοιμωδών νοσημάτων. Γενικά μπορεί ναλεχθεί ότι το βασικό πρόβλημα της πανώλους καλύ-φθηκε πλήρως την ίδια ακριβώς περίοδο που ταλαι-πωρούσε την Ελλάδα, με το ενδιαφέρον να φθίνει στα-διακά μαζί με την ίδια τη νόσο κατόπιν των αυστηρώνμέτρων ελέγχου και καραντίνας που είχαν θεσμοθε-τηθεί. Αντίθετα, το ενδιαφέρον για τη διφθερίτιδα εν-τοπίζεται αρκετά χρόνια μετά τις μεγάλες επιδημικέςεκρήξεις. Στην περίπτωση αυτή όμως μπορεί κάποιοςνα υποστηρίξει ότι η περίοδος των ανακοινώσεωνσυμπίπτει πλέον και με τη μακρά και σταθερή περίοδοενδημικότητας και υψηλού επιπολασμού της νόσουστο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα. Στην περίπτωσητης χολέρας, η πλειονότητα των ανακοινώσεων εντο-πίζεται στην περίοδο της μεγάλης επιδημίας του 1854.Παρόλα αυτά, στο πέρασμα των δεκαετιών εντοπί-ζονται συνεχώς ανακοινώσεις επί του προβλήματοςτης χολέρας, ως ένας υπαρκτός κίνδυνος για τη χώρα.Πλήρης ταύτιση των αρχειακών πηγών περί επιδημι-κών εκρήξεων και ανακοινώσεων, παρατηρείται επί-σης στην περίπτωση της μηνιγγίτιδας. Τέλος, η δια-χρονική αποτύπωση των ανακοινώσεων περί λύσσας,ευλογιάς και ελονοσίας, προφανώς και ενισχύουν τιςήδη υπάρχουσες γνώσεις από τις πηγές, αναφορικάμε τον ενδημικό χαρακτήρα αυτών των νοσημάτων.54

Την ήδη βεβαρυμμένη υγειονομική κατάσταση, επι-δείνωσαν και οι ιστορικές συγκυρίες. Η τελευταία δε-καετία του 19ου αιώνα ήταν ίσως η χειρότερη, στην

98

Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 2, April-June 2017

έως τότε ιστορία του νέου Ελληνικού κράτους. Η πτώ-χευση της χώρας, η έλευση του Διεθνούς ΟικονομικούΕλέγχου και η ήττα στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του1897 προκάλεσαν οπισθοδρόμηση στην εξέλιξη τηςΕλλάδας.55 Παρόλα αυτά, σε ιατρικό επίπεδο, η άνθισηκαι η εξέλιξη της Ευρωπαϊκής Μικροβιολογίας με τοπλήθος των ανακαλύψεων, δεν άφησαν ανεπηρέαστητην ελληνική ιατρική κοινότητα. Για την πλειονότητατων νοσημάτων η κατάσταση παρέμεινε αναλλοίωτημέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, ενώ οι επιτυχημένεςαπόπειρες περιστολής των λοιμωδών νοσημάτων όπωςτης ελονοσίας στο Μεσοπόλεμο, είχαν άδοξο τέλοςλόγω του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και την καταστροφήτης χώρας.56 Διαχρονικό χαρακτηριστικό των ΕλλήνωνΜικροβιολόγων είναι ότι μεταφέρουν και διαδίδουντάχιστα τις διεθνείς εξελίξεις και ανακαλύψεις στην εγ-χώρια ιατρική κοινότητα αναφορικά με το λοιμώδεςφάσμα της εκάστοτε εποχής και δεν υπολείπονται σεγνώσεις που αφορούν τα εργαστηριακά διαγνωστικάεπιτεύγματα ή τις νέες θεραπείες. Η γνώση αυτήοδήγησε σταδιακά στον έλεγχο και στην περιστολήπολλών μικροβιακών παραγόντων γεγονός που άλλαξετο φάσμα των λοιμωδών νοσημάτων κάθε περιόδου.

Παρόμοια εκείνη την εποχή, οι Έλληνες ιατροί παρα-κολουθούσαν στενά τις διεθνείς επιστημονικές εξελίξειςκαι βοήθησαν στη διάδοση κάθε νέου επιστημονικούδεδομένου αλλά δυστυχώς ήταν ακόμα ανίσχυροι απέ-ναντι στα λοιμώδη νοσήματα χωρίς την ύπαρξη ενδε-δειγμένης θεραπείας ή πρόληψης μέσω των εμβολίων.

Οι πρωτοπόροι της Μικροβιολογίαςτου Ελληνισμού

Παναγιώτης Παμπούκης (1858-1956). Ειδικεύθηκεστην Παθολογική Ανατομική και τη Μικροβιολογία μετον André Victor Cornil στο Πανεπιστήμιο των Παρι-σίων (1883-1885) και κατόπιν στο Εργαστήριο τουLouis Pasteur (1885-1888). Έζησε από κοντά τη με-γάλη μέρα στις 6 Ιουλίου 1885 που εφαρμόσθηκε γιαπρώτη φορά σε άνθρωπο η αντιλυσσική θεραπεία (τοεμβόλιο) του Pasteur. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα θαχρειαστεί να περιμένει ως το 1894 για να δημιουργή-σει Λυσσιατρείο και το 1896 μεταφέρεται σε ιδιόκτητοστα Πατήσια Ταυτόχρονα παρασκεύαζε και διέθετεστους ιατρούς αντιδιφθεριτικό ορό.17

Ιωάννης Καρδαμάτης (1859-1942). Ειδικεύθηκεστην Παθολογία και την Παιδιατρική στο Παρίσι καιστις Βρυξέλλες. Είναι από τους πρώτους που ασχολή-θηκαν στη χώρα μας με τα τροπικά νοσήματα (τότεονομαζόμενα Νοσήματα των Θερμών Χωρών). Ειση-γητής του κλάδου της Παρασιτολογίας στην Ελλάδακαι ακάματος μελετητής της ελονοσίας. Μαζί με τονκαθηγητή Σάββα ανέλαβαν τον πολυετή και δυσχερήανθελονοσιακό αγώνα, από τον οποίο ανεδείχθησαννικητές.52

Αγγελική Παναγιωτάτου (1873-1954). Η πρώτηφοιτήτρια της Ιατρικής Αθηνών το 1892 με τηναδελφή της Αλεξάνδρα. Αποφοίτησε με το βαθμό«Άριστα» το 1897 και σταδιοδρόμησε στην Αλεξάν-δρεια ως μικροβιολόγος. Πρώτη Υφηγήτρια του Πα-νεπιστημίου Αθηνών (1908) δίδαξε ΤροπικάΝοσήματα. Συνεργάσθηκε με το Ινστιτούτο Pasteurστο Παρίσι και εργάσθηκε στο Νοσοκομείο Αλεξάν-δρειας.57,58

Οι πρώτοι μικροβιολόγοι του Ελληνικού Ορθόδο-ξου Νοσοκομείου Κωνσταντινούπολης είναι οι

– Ανανίας Γαβριηλίδης (1903-1913).– Βασίλειος Σκαναβίδης (1913-1915).– Δημήτριος Βαρσάμης (1915-?).Πανεπιστημιακός δάσκαλος είναι ο Αλέξανδρος

Ζωηρός Τσαλίκης Πασάς (1841-1917) (Εικόνα 4). Απε-σταλμένος του σουλτάνου στο Louis Pasteur to 1886με χρηματική βοήθεια 10.000 φράγκων στο νεοσύ-στατο ίδρυμα Παστέρ. Παρέμεινε επί ένα εξάμηνο γιατη μελέτη του αντιλυσσικού εμβολιασμού και επέ-στρεψε με δυο λαγούς προσβεβλημένους από τον ιό.

99

ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

Αλέξανδρος Ζωηρός Τσαλίκης Πασάς (1841-1917). (Εκτου βιβλίου Κων/νου Τρομπούκη, Η Ελληνική Ιατρικήστην Κωνσταντινούπολη 1856-1923. Σύνδεσμος των ενΑθήναις Μεγαλοσχολιτών, Αθήνα 2000)

Εικόνα 4

Το 1887 ιδρύεται το Λυσσιατρείο Κωνσταντινούποληςπου το διευθύνει ο Ζωηρός μέχρι το 1899.598

Το Μικροβιολογικό Εργαστήριο στο Γραικικό Νο-σοκομείο Σμύρνης δημιουργήθηκε το 1900. Τελευ-ταίος Διευθυντής του αναφέρεται ο Ιωάννης Χαριάτης.Πολλοί ιατροί είχαν σπουδάσει στην Αθήνα και είχανμετεκπαιδευθεί σε Γαλλία ή Γερμανία (Μίλτων Κρεν-διρόπουλος, Γεώργιος Ηλιάδης –μετεκπαίδευση στοΙνστιτούτο Παστέρ-, Χρυσούλα Ιωακειμίδου –βοηθόςτου καθηγητή Κ. Σάββα- (Εικόνα 5), Ιωάννης Παπα-δόπουλος, Δημήτριος Σίμος γνωστός από τη μονο-γραφία του για τη χολέρα. Το πιο διάσημο φαρμακείοτης Σμύρνης του Γεωργίου Μωραΐτη διέθετε μικρο-βιολογικό και χημικό εργαστήριο.60

Στην Αθήνα ο επαγγελματικός οδηγός του 1910 πε-ριλαμβάνει 13 μόνο μικροβιολόγους που διατηρούνεργαστήριο στα κεντρικότερα σημεία της πρωτεύου-σας και στα πλέον προσιτά με τα συγκοινωνιακά μέσατης εποχής (Εικόνα 6). Ο Τύπος της περιόδου αυτήςδιασώζει διαφημίσεις για το κοινό που χρειάζεται μι-κροβιολογικές εξετάσεις. Συνήθως διεξάγονται στακεντρικά φαρμακεία της πόλης, τα οποία είναι πλήρωςεξοπλισμένα για το σκοπό αυτό. Διασώζεται επίσηςδιαφήμιση του Λυσσιατρείου και κέντρων εμβολια-σμού ή χορήγησης αντιτοξινών.61,62

100

Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 2, April-June 2017

Εικόνα 5

Χρυσούλα Ιωακειμίδου(Εκ του βιβλίου Λάζα-ρου Βλαδίμηρου, ΗΙστορία της ΕλληνικήςΙατρικής στη Σμύρνη.Έκδοση Ενώσεως Σμυρ-ναίων, Αθήνα 2008)

Εικόνα 6

Οι πρώτοι ιδιώτες μικροβιολόγοιτης Αθήνας (1910)1. Δημήτριος Δημητριάδης,2. Π. Καλμούχος,3. Νικόλαος Μιχαηλίδης,4. Δ. Σωτηριάδης, 5. Κωνσταντίνος Βάος,6. Φ. Σωτηριάδης,7. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Ακαδημίας

Εμπορο-βιομηχάνων,8. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Δαμβέργη,9. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Δενδρινού,10. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Καλλιβωκά,11. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Βαρούνη,12. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Φίλτσου,13. Μικροβιολογικό Εργαστήριο Αργυριάδη.Χ. Εξοπλισμός Εργαστηρίων και Φαρμα-

κείων, Σωτήριος Ανδρέου.(Πηγή: Νικ. Ιγγλέσης. Οδηγός της Ελλάδας,Απάσης της Μακεδονίας, της Μικράς Ασίαςμετά των νήσων του Αρχιπελάγους. ΤύποιςΑποστολόπουλου, Εν Αθήναις 1910).

101

ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

Summary

The great epidemics of the 19th century and the birth of Microbiologyin Greece

Effie Poulakou-Rebelakou1, Georgia Vrioni2, Evangelos Vogiatzakis3, Athanassios Tsakris2

1Department of History of Medicine, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens, Greece 2Department of Microbiology, Medical School, National and Kapodistrian University of Athens, Greece 3Department of Microbiology, General Chest Hospital “Sotiria”, Athens, Greece

The aim of this study is to present the nosological spectrum of infectious diseases in Europe andespecially in Greece during the 19th century. Sources of information have been the scientificworks of the pioneers; the lectures of the Athens Medical Society during the period 1835-1900,including microbiology-related issues, the biographies of the first microbiologists and the his-torical references of the same period. The analysis of the above data reveals that Greece was af-fected by the same infections as Europe. The significant discoveries in the field of microbiologywere soon and successfully transplanted in Greece as Greek scientists were educated at the fa-mous European laboratories. The activities of the pioneers and the establishment of the firstChair of Microbiology at the University of Athens contributed much to the achieved progress.

Key wordsEpidemics, Greece, History of Microbiology,Konstantinos Savvas, Public Health

102

Ε. ΠΟΥΛΑΚΟΥ-ΡΕΜΠΕΛΑΚΟΥ, Γ. ΒΡΥΩΝΗ, Ε. ΒΟΓΙΑΤΖΑΚΗΣ, Α. ΤΣΑΚΡΗΣ

VOL. 62 • ISSUE 2, April-June 2017

1. Grmek MD. Οι ασθένειες στην αυγή του Δυτικού Πο-λιτισμού. Αθήνα, Εκδ. Χατζηνικολή, 1989 [Paris,Payot, 1983]: 397-407.

2. Rosen G. A History of Public Health Expanded. Bal-timore and London, 1993, Johns Hopkins UniversityPress: 284-291.

3. Mercier P. La foundation de l’ Institut Pasteur. In: LaMédecine à Paris du XIIIe au XXe siècle (A. Peckered.), Paris, Editions Hervas, 1984: 173-182.

4. Flinn MW. Plague in Europe and the Mediterraneancountries J Eur Econ Hist 1979; 8:131-148.

5. Brody H, Rip MR, Vinten-Johansen P, Paneth N.Rachman S. Map-making and myth-making in BroadStreet: the London cholera epidemic 1854 The Lancet2000; 356:64-68.

6. Hays J. Epidemics and Pandemics: their impacts onhuman history. California, Clio Pubs, 2005: 211-238,267-280, 313-314.

7. Robinson R. Plagues and Pestilence. The Voyage ofContagions (RM Engel ed. American Urological As-sociation publ.) The William P Didush Center for Ur-ological History, 2008.

8. Καραμπερόπουλος Δ. Η ιατρική Ευρωπαϊκή γνώσηστον ελληνικό χώρο 1745-1821. Αθήνα, εκδ. Αθ. Στα-μούλης , 2003: 53-100, 271-283.

9. Καραμπερόπουλος Δ. Ένα αβιβλιογράφητο κείμενοτου 1815 για την πανώλη. Αθήνα, Εκδόσεις Αθ. Στα-μούλης 1994: 64-78.

10. Τσιάμης Κ, Βρυώνη Γ, Βογιατζάκης Ε, Τσακρής Α. Ηδιαχρονική εξέλιξη των λοιμωδών νοσημάτων και τηςΜικροβιολογίας στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα μέσααπό τις επιστημονικές ανακοινώσεις στην ΙατρικήΕταιρεία Αθηνών (1835-1900) Δελτίον Ελληνικής Μι-κροβιολογικής Εταιρείας 2016; 61:51-63.

11. Karamanou M, Panayiotakopoulos G, Tsoucalas G,Kousoulis AA, Androutsos G. From miasmas togerms: a historical approach to theories of infectiousdisease transmission Le infezioni in medicina 2012;20: 58-62.

12. Πρινάρης ΓΧ. Περί της ινδικής χολέρας σύντομοςπραγματεία. Αθήναι, 1848.

13. Poulakou-Rebelakou E, Lascaratos J. Emmanuel Ti-monis, Jacobus Pylarinus and inoculation J Med Biogr2003; 11:181-182.

14. Αλβέρτης Γ. Έκθεσις περί της δαμαλίδος και της ενΕλλάδι προόδου αυτής από το έτος 1805 της εισαγω-γής της μέχρι του έτους 1840. Αθήναι, 1840.

15. Μπάλλας Κ. Ο δαμαλισμός και η εισαγωγή του εν Ελ-λάδι. Δελτίον Ελληνικής Μικροβιολογικής και Υγιεινο-λογικής Εταιρείας 1972; 17:313-335.

16. Μάνδυλα-Κουσουνή ΜΚ. Η Ιστορία του Εργαστη-ρίου Υγιεινής, Επιδημιολογίας και Ιατρικής Στατιστι-

κής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.Διδακτορική Διατριβή, Ιατρική Σχολή του Πανεπιστη-μίου Αθηνών, Αθήνα, 2010:111.

17. Βλαδίμηρος ΛΕ. Παναγιώτης Παμπούκης. Πρωτοπό-ρος Μικροβιολόγος-Ιδρυτής του Λυσσιατρείου.Αθήνα, Εκδ. Επτάλοφος, 2002.

18. Τσιάμης Κ, Βρυώνη Γ, Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε,Τσακρής Α. Η ιστορία της λύσσας στην Ελλάδα. Δελ-τίον Ελληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας 2013;8:25-36.

19. Βλαδίμηρος ΛΕ. Το Μικροβιολογικό Ινστιτούτο τουΠαναγιώτη Παμπούκη. Ένα επιτυχημένο ίδρυμα δη-μόσιας υγείας του 19ου αιώνα που καταστράφηκε απόμια επιστημονική αντιζηλία Αρχεία Ιστορίας Επιστη-μών Υγείας 2010; 2: 15-36.

20. Παμπούκης Π. Τα εν τω Ελληνικώ Λυσσιατρείω πε-πραγμένα από της ιδρύσεως αυτού (1894) μέχρι τέ-λους 1900. Πρακτικά του Πανελληνίου ΙατρικούΣυνεδρίου. Τόμος Α΄. Εν Αθήναις, 1902:210-225.

21. Βιτσάρης Α. Παρατηρήσεις τινές περί της αιτιολογίαςτων συχνοτέρων παρά τοις εκθέτοις νοσημάτωνΑσκληπιός 1858; 3:1-9.

22. Ζίννης Α. Η εν Αθήναις θνησιμότης των βρεφών.Αθήνησι, Τυπογραφείον ΧΝ Φιλαδελφέως, 1877.

23. Σουτζόγλου-Κοτταρίδη Π. Παιδί και υγεία στα πρώταχρόνια της ανεξάρτητης Ελλάδας 1830-1862, Αθήνα,Εκδ. Ίδρυμα Ερευνών για το Παιδί/Δωδώνη, 1991,367-377, 378-379.

24. Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε. Ιστορικές και λογοτεχνικέςαναφορές του Βρεφοκομείου Αθηνών. Πρακτικά 1ηςΗμερίδας Εταιρείας Ιστορίας της Παιδιατρικής,Αθήνα, 2007: 53-88.

25. Μάνδυλα-Κουσουνή Μ. Η Παιδιατρική Ειδικότητατου 19ου αιώνα και οι κυριότεροι αντιπρόσωποι τηςΙατρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδος 2004; 4:229-241.

26. Τσουκαλάς ΙΓ. Το Χρονικό της Α΄ Παιδιατρικής Κλι-νικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστη-μίου Αθηνών. Περίοδος (1855-1882) του καθηγητούΑντωνίου Α. Βιτσάρη. Περίοδος (1879-1899) του κα-θηγητού Αναστασίου Α. Ζίννη. Αθήνα, Εκδ. ΕλληνικήΕταιρεία Ιστορίας της Παιδιατρικής, 2009: 211-307.

27. Κορασίδου Μ. Όταν η αρρώστια απειλεί. Επιτήρησηκαι έλεγχος της υγείας του πληθυσμού στην Ελλάδατου 19ου αιώνα. Αθήνα, Εκδ. Τυπωθήτω Γ. Δαρδανός,2002.

28. Δραγούμης ΚΙ. Η νόσος χολέρα εν Ελλάδι κατά τοέτος 1854. Μηνιαίον παράρτημα της εφημερίδας.Αθήναι, Αύγουστος 1911:3457.

29. Δραγούμης Ν. Ιστορικαί Αναμνήσεις (1876). Αθήνα,1973:169-170.

30. Λυκούδης Ε. Η Ξένη του 1854. Στο: Εμμανουήλ Λυ-

Βιβλιογραφία

103

ΠΡΩΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΜΙΚΡΟΒΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΤΟΜΟΣ 62 • ΤΕΥΧΟΣ 2, Απρίλιος-Ιούνιος 2017

κούδης Διηγήματα. Αθήνα, Εκδ. Νεφέλη, 1990:57-99.31. Typaldos- Preténdéris C. Du choléra épidémique ob-

servé à Cephalonie en 1850. Athènes 1850 :38.32. Κόμης Κ. Χολέρα και Λοιμοκαθαρτήρια (19ος-20ός

αιώνας). Το παράδειγμα της Σαμιοπούλας. Πανεπι-στήμιο Ιωαννίνων, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσο-φικής Σχολής, Ιωάννινα 2005: 100-103.

33. Λούκος Χ. Επιδημία και κοινωνία. Η χολέρα στην Ερ-μούπολη της Σύρου (1854) Μνήμων1992; 14 :49-69.

34. Παπαδιαμάντης Α. Χολεριασμένη Στο: ΑλέξανδροςΠαπαδιαμάντης Άπαντα (ΝΔ Τριανταφυλλόπουλοςεκδ). Αθήνα, Εκδ. Δόμος, 1984, τόμος 3:361-366.

35. Παπαδιαμάντης Α. Βαρδιάνος στα Σπόρκα. Στο: Αλέ-ξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα (ΝΔ Τριανταφυλλό-πουλος εκδ). Αθήνα, Εκδ. Δόμος, 1982, τόμος2:541-640.

36. Κωστής ΚΠ. Στον καιρό της πανώλης. Εικόνες απότις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου 14ος-19οςαιώνας. Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρή-της, 1995:401-411.

37. Tully J. The History of Plague as it has lately ap-peared in the Islands of Malta, Gozo, Corfu, Cefaloniaetc. London, Ed. Longman, 1821:90-92, 168-169.

38. Λασκαράτος Ι, Λάσκαρης ΙΣ. Η Ιατροκοινωνική μέ-ριμνα στις νήσους του Ιονίου κατά την Αγγλοκρατίαν.Ιατρικά Χρονικά 1981; 4:376-382.

39. Kipple K. The Cambridge World History of HumanDisease. Cambridge UK, Cambridge University Press,1993.

40. Μάνδυλα-Κουσουνή Μ. Οι παρεμβάσεις της έδραςτης Υγιεινής και Επιδημιολογίας του ΠανεπιστημίουΑθηνών στη νοσηρότητα και τη θνησιμότητα τηςπόλης των Αθηνών το 19ο αιώνα Ιατρικά Χρονικά Βο-ρειοδυτικής Ελλάδας 2009; 5:94-101.

41. Όρα σημ. 16:54.42. Ροΐδης Ε. Το παράπονο του νεκροθάπτου Στο: Εμμα-

νουήλ Ροΐδης Αφηγηματικά κείμενα. Αθήνα, Νεοελ-ληνική Βιβλιοθήκη/Ίδρυμα Κώστα και ΕλένηςΟυράνη, 1995:411-433.

43. Παπαβασιλείου Ι. Κωνσταντίνος Γ. Σάββας ΔελτίονΕλληνικής Μικροβιολογικής Εταιρείας 1984; 29:231-242.

44. Μάνδυλα-Κουσουνή Μ. Κωνσταντίνος Σάββας Ια-τρικά Χρονικά Βορειοδυτικής Ελλάδας 2009; 5:5-11.

45. Σχίζας ΝΔ, Σκαμπαρδώνης ΓΙ, Καρδούλης ΑΓ. Η επι-δημία της χολέρας στον Ελληνικό Στρατό και στουςκατοίκους της Μακεδονίας κατά το 1913 Δέλτος 2000;10 (τεύχος19):15-21.

46. Λασκαράτος Ι. Η ίδρυση της έδρας της Υγιεινής τηςΙατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι πρώ-τοι καθηγητές (1837-1900) Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής2002; 19:76-87.

47. Όρα σημ. 16:32-62.

48. Röser B. Περί της αιτιολογίας των διαλειπόντων πυ-ρετών. Ανακοίνωση Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. (22Δεκεμβρίου 1849).

49. Αφεντούλης Θ. Περί των ελογενών πυρετών. Πρα-κτικά της 2ας εν Αθήναις Συνόδου των Ελλήνων Ια-τρών 1887. Εν Αθήναις, Εκδ. Ιγγλέσης ΝΓ 1888:147-166.

50. Τσιάμης Κ, Πιπεράκη Ε-Θ, Τσακρής Α. Σταθμοί στηνιστορία του ανθελονοσιακού αγώνα στην Ελλάδα(1905-1940) Δελτίον Ελληνικής ΜικροβιολογικήςΕταιρείας 2013; 58:57-65.

51. Καρδαμάτης Ι. Αι κατά την ελομίανσιν ψυχικαί δια-ταραχαί. Πρακτικά του 1ου Πανελληνίου ΙατρικούΣυνεδρίου. Εν Αθήναις, 1902:350-371.

52. Βλαδίμηρος ΛΕ. Ιωάννης Καρδαμάτης. Ο Πρωτεργά-της του Ανθελονοσιακού Αγώνα. Αθήνα, εκδ. Επτά-λοφος, 2006:43-58.

53. Σάββας ΚΓ, Καρδαμάτης ΙΠ. Η ελονοσία εν Ελλάδικαι τα πεπραγµένα του Συλλόγου, (επιµ. ΚΓ Σάββακαι ΙΠ Καρδαµάτη, υπό την υψηλήν προστασίαν τηςΑ. Μεγαλειότητος του Βασιλέως), Αθήναι, Σύλλογοςπρος περιστολήν των ελωδών νόσων, έτος πρώτον καιδεύτερον, 1907:5-17.

54. Κοπανάρης Φ. Η Δημόσια Υγεία εν Ελλάδι. Αθήνα,1933.

55. Τρίχα Λ. Συνθήκες υγείας και υγιεινής κατά τη δεκαε-τία του 1880. Στο: Ο Χαρίλαος Τρικούπης και η εποχήτου. Πολιτικές επιδιώξεις και κοινωνικές συνθήκες.(Επιμ. Αρώνη–Τσίχλη Κ, Τρίχα Λ), Αθήνα, Εκδ. Πα-παζήσης, 2000:379-400.

56. Τσιάμης Κ, Βρυώνη Γ, Βογιατζάκης Ε, Πουλάκου-Ρεμπελάκου Ε, Θεοδωρίδου Κ, Ανωγιάτης-Pelé Δ,Τσακρής Α. Λοιμώδη νοσήματα κατά τη ΓερμανικήΚατοχή (1941-1944) Δελτίον Ελληνικής Μικροβιολο-γικής Εταιρείας 2016; 61:49-63.

57. Παναγιωτάτου Α. Ο Αγών της ζωής μου, Αλεξάνδρεια,1951.

58. Poulakou-Rebelakou E, Panteleakos G, Tsiamis C. Fe-male struggles for medical studies in Athens Univer-sity Asklepios 2008; 11:35-39.

59. Τρομπούκης Κ. Η Ελληνική Ιατρική στην Κωνσταν-τινούπολη 1856-1923 Σύνδεσμος των εν Αθήναις Με-γαλοσχολιτών, Αθήνα 2000: 92-95, 211-212.

60. Βλαδίμηρος ΛΕ. Η Ιστορία της Ελληνικής Ιατρικήςστη Σμύρνη, Αθήνα, Έκδοση Ένωσης Σμυρναίων,2008: 257.

61. Ιγγλέσης N. Οδηγός της Ελλάδας, Απάσης της Μακε-δονίας, της Μικράς Ασίας μετά των νήσων του Αρχι-πελάγους. Τύποις Αποστολόπουλου, Εν Αθήναις1910.

62. Βλαδίμηρος ΛΕ, Ριζόπουλος ΑΧ. Ιατρική και Διαφή-μιση στην Ελλάδα. Από την Αρχαιότητα ως το 1940.Αθήνα, Επτάλοφος, 1992