1

2 3

Η ΤΕΧΝΗ ΤΗσ καθαρΗσ σκΕψΗσ

4 5

μ Ε Τ α φ ρ α σ Η

σωΤΗ ΤριαΝΤαφυλλου

Ρ ΟΛΦ ν τΟμπε Λ Λι

Η ΤΕΧΝΗ

ΤΗσ καθαρΗσ σκΕψΗσ52 λάθος τρόποι σκέψης

που θα ήταν καλύτερα να αφήσετε για άλλους...

6 7

Εκδόσεις Πατάκη – Λογοτεχνικά δοκίμιαΡολφ Ντομπέλλι, Η τέχνη της καθαρής σκέψηςRolf Dobelli, Die Kunst des klaren Denkens

Εικαστικά: Birgit LangΜετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου

Υπεύθυνος έκδοσης: Κώστας ΓιαννόπουλοςΔιορθώσεις: Γιάννης Αντωνόπουλος

Σελιδοποίηση: Παναγιώτης ΒογιατζάκηςΦιλμ, μοντάζ: Μαρία Ποινιού-Ρένεση

Copyright© Carl Hanser Verlag, Μόναχο, 2011All rights reserved

Copyright© για την ελληνική γλώσσα Σ. Πατάκης ΑΕΕΔΕ (Εκδόσεις Πατάκη), 2012

Πρώτη έκδοση στη γερμανική γλώσσα από τις εκδόσεις Carl Hanser Verlag, Μόναχο, 2011

Πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα από τις Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, Ιούνιος 2013

ΚΕΤ 8140 ΚΕΠ 522/13ISBN 978-960-16-4972-6

ΠΑΝΑΓΗ ΤΣΑΛΔΑΡΗ (ΠΡΩΗΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ) 38, 104 37 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.36.50.000, 210.52.05.600, 801.100.2665, ΦΑΞ: 210.36.50.069

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ: ΕΜΜ. ΜΠΕΝΑΚΗ 16, 106 78 ΑΘΗΝΑ, ΤΗΛ.: 210.38.31.078ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΗΜΑ: ΚΟΡΥΤΣΑΣ (ΤΕΡΜΑ ΠΟΝΤΟΥ - ΠΕΡΙΟΧΗ Β΄ ΚΤΕΟ),

570 09 ΚΑΛΟΧΩΡΙ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ΤΗΛ.: 2310.70.63.54, 2310.70.67.15, ΦΑΞ: 2310.70.63.55Web site: http://www.patakis.gr • e-mail: info@patakis.gr, sales@patakis.gr

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής αδείας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δα-νεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ........................................................................................13

Η ΠΛΑΝΗ ΤΟΥ ΕΠΙζΩΝΤΟΣΓιατί θα έπρεπε να επισκέπτεστε τα νεκροταφεία ...........................17

Η ψΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΟΛΥΜΒΗΤΗΤο Χάρβαρντ είναι καλό πανεπιστήμιο ή όχι; Δεν ξέρουμε ...........25

Η ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΗ ΑΥΤΟΠΕΠΟΙΘΗΣΗΓιατί υπερεκτιμάτε συστηματικά τις γνώσεις και τις ικανότητές σας ........................................................................31

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΟΔΕΙΞΗΤο ότι εκατομμύρια άτομα υποστηρίζουν μια ανοησία αυτό δε σημαίνει ότι είναι αλήθεια ............................................................37

ΤΟ ΣΟΦΙΣΜΑ ΤΟΥ ΑΝΕΠΑΝΟΡΘΩΤΟΥ ΚΟΣΤΟΥΣΓιατί θα έπρεπε να αγνοείτε το παρελθόν ........................................43Η ΑΜΟΙΒΑΙΟΤΗΤΑΓιατί δεν πρέπει να δέχεστε να σας κεράσουν ένα ποτό (αν είστε γυναίκα) ..............................................................................49

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗΣ (Ι)Προσέξτε αν ακούσετε την έκφραση «ειδική περίπτωση» .............55

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗΣ (ΙΙ)Σκοτώστε ό,τι αγαπάτε περισσότερο στον κόσμο ..........................61

Η ΠΛΑΝΗ ΤΟΥ ΚΥΡΟΥΣΓιατί πρέπει να αψηφάτε τις αυθεντίες και την εξουσία .................67

Περιεχόμενα

8 9

Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΘΕΣΗΣΜη βγαίνετε παρέα με τις πανέμορφες φίλες σας ...........................73

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΤΗΤΑΣ Γιατί προτιμάτε να χρησιμοποιείτε λάθος χάρτη από το να μη χρησιμοποιήσετε καθόλου ......................................................79

Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΗΣ ΑΠΟψΗΣ «Η ΕΠΙΔΕΙΝΩΣΗ ΠΡΟΗΓΕΙΤΑΙ ΤΗΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ»Αν κάποιος σας μιλάει για «αναγκαίο κακό», χτυπήστε το εσωτερικό σας καμπανάκι κινδύνου ...........................85

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣΓιατί ακόμα και οι αληθινές ιστορίες ψεύδονται .............................91

Η ΑΝΑΔΡΟΜΙΚΗ ΠΛΑΝΗΓιατί πρέπει να κρατάτε ημερολόγιο ................................................97

Η ΓΝΩΣΗ ΤΟΥ ΣΟΦΕΡΓιατί δεν πρέπει να παίρνετε στα σοβαρά τους παρουσιαστές τηλεοπτικών εκπομπών ...................................................................103

Η ψΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥΓιατί ελέγχετε τα πράγματα λιγότερο από όσο πιστεύετε ............109

Η ΕΥΑΙΣΘΗΣΙΑ ΣΤΙΣ ΠΡΟΤΡΟΠΕΣ ΚΑΙ ΣΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑΓιατί δεν πρέπει να αμείβετε τον δικηγόρο σας σε συνάρτηση με τα μέσα που χρησιμοποιεί για να σας υπερασπιστεί ................115

Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΜΕΣΟ ΟΡΟΓιατί οι παρεμβάσεις γιατρών, συμβούλων, προπονητών και ψυχοθεραπευτών είναι αμφισβητήσιμες ..................................121

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ ΠΟΡΩΝΓιατί τα λογικά άτομα δεν υποτάσσονται στη λογική ..................127

Η ΠΛΑΝΗ ΤΟΥ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣΜην κρίνετε ποτέ μια απόφαση εκ του αποτελέσματος ...............133

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣΓιατί το περισσότερο ισοδυναμεί με λιγότερο ...............................139

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΣΥΜΠΑΘΕΙΑΣΕνεργείτε με παράλογο τρόπο γιατί θέλετε να σας αγαπούν ................................................................................145

ΤΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΤΗΣ ΚΤΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣΜην αγκιστρώνεστε στα πράγματα ................................................151

ΤΟ ΘΑΥΜΑΗ αναγκαιότητα απίθανων γεγονότων ..........................................157

Η ΟΜΑΔΙΚΗ ΣΚΕψΗΓιατί η ομοφωνία μπορεί να είναι επικίνδυνη ................................163

Η ΠΑΡΑΒΛΕψΗ ΤΩΝ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΩΝΓιατί τα τζακ ποτ αυξάνονται αδιάκοπα .........................................169

Η ΠΛΑΝΗ ΤΟΥ ΜΗΔΕΝΙΚΟΥ ΡΙΣΚΟΥ Γιατί πληρώνετε πολύ ακριβά το μηδενικό ρίσκο .........................175

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΣΠΑΝΙΟΤΗΤΑΣΓιατί τα μπισκότα είναι καλύτερα όταν είναι σπάνια ....................181

Η ΠΑΡΑΜΕΛΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΣΥΧΝΟΤΗΤΑΣΑν στο Γουαϊόμινγκ ακούς ήχους από οπλές ζώου και νομίζεις ότι βλέπεις μαύρες και άσπρες ρίγες… ..........................................187

ΤΟ ΣΟΦΙΣΜΑ ΤΟΥ ΠΑΙΚΤΗΓιατί δεν υπάρχει δύναμη εξισορρόπησης της τύχης ....................193

Η ΠΛΑΝΗ ΤΟΥ ΣΗΜΕΙΟΥ ΕΚΚΙΝΗΣΗΣ Πώς ο τροχός της τύχης μάς κάνει να χάσουμε την μπίλια ..........199

Η ΕΠΑΓΩΓΙΚΗ ΠΛΑΝΗΠώς να αποσπάσετε εκατομμύρια από ανθρώπους που σας εμπιστεύονται ....................................................................205

10 11

Η ΑΠΟΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑΓιατί ένα εχθρικό πρόσωπο μας εντυπωσιάζει περισσότερο από ένα καλοσυνάτο ........................................................................211

Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΕΜΠΕΛΙΑΓιατί οι ομάδες λουφάρουν ..............................................................217

Η ΕΚΘΕΤΙΚΗ ΑΥΞΗΣΗΓιατί ένα διπλωμένο φύλλο χαρτιού υπερβαίνει την κατανόησή μας ..........................................................................223

Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΟΥ ΝΙΚΗΤΗΠόσα θα ήσασταν έτοιμοι να πληρώσετε για ένα ευρώ; ..............229

ΤΟ ΣΦΑΛΜΑ ΤΗΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΑΝΑΓΩΓΗΣΜη ρωτάτε ποτέ έναν συγγραφέα αν το μυθιστόρημά του είναι αυτοβιογραφικό .......................................................................235

Η ψΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΗΣ ΑΙΤΙΟΤΗΤΑΣΓιατί δεν πρέπει να πιστεύετε ότι οι πελαργοί φέρνουν τα μωρά ..............................................................................241

ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΑΛΩΓιατί η ομορφιά διευκολύνει την καριέρα ......................................247

ΤΑ ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΜΟΝΟΠΑΤΙΑΣυγχαρητήρια! Κερδίσατε στη ρώσικη ρουλέτα ...........................253

Η ψΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΒΛΕψΕΩΝΠώς η κρυστάλλινη σφαίρα παραμορφώνει το βλέμμα σας ........259

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΣΥΝΑΦΕΙΑΣΓιατί οι αληθοφανείς ιστορίες σάς ελκύουν και σας ξεγελούν ..............................................................................265

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣΗΣΟ τόνος κάνει τη μουσική ...............................................................271

Η ΠΡΟΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣΓιατί το να περιμένουμε χωρίς να κάνουμε τίποτα είναι μαρτύριο ...................................................................................277

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΑΜΕΛΕΙΑΣΓιατί είστε είτε η λύση είτε το πρόβλημα ........................................283

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΑΥΤΑΡΕΣΚΕΙΑΣΓιατί δεν κάνετε ποτέ λάθος ............................................................289

ΤΟ ΗΔΟΝΙΣΤΙΚΟ ΓΡΑΝΑζΙΓιατί η διαδρομή σας από το σπίτι στη δουλειά πρέπει να παραμείνει σύντομη ....................................................................295

Η ΠΛΑΝΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΕΠΙΛΟΓΗΣΜην εκπλήσσεστε για το ότι υπάρχετε ..........................................301

Η ΠΑΓΙΔΑ ΤΟΥ ΣΥΝΕΙΡΜΟΥΓιατί η πείρα μάς κάνει ενίοτε ηλίθιους ..........................................307

Η ΤΥΧΗ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΡΗΝα δυσπιστείτε αν όλα παρουσιάζονται ωραία στην αρχή ..........313

Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΑΣΥΜΦΩΝΙΑΠώς μικρά ψέματα σας επιτρέπουν να βρίσκεστε σε ειρήνη με τον εαυτό σας ...............................................................................319

Η ΥΠΕΡΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΟΝΤΟΣCarpe diem – αλλά μόνο την Κυριακή ...........................................325

ΕΠΙΛΟΓΟΣ ............................................................................................. 331

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ....................................................................................... 343

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ .................................................................345

12 13

ΠρόΛόΓόΣ

Όλα άρχισαν το φθινόπωρο του 2004 σε μια εσπερίδα. Μετά από πρόσκληση του εκδότη Χούμπερτ Μπούρντα, πήγα στο Μόναχο για να συμμετάσχω σ’ αυτό που αποκα-λούμε «ανεπίσημη ανταλλαγή απόψεων μεταξύ διανοου-μένων». Ως τότε δεν είχα ποτέ θεωρήσει τον εαυτό μου «διανοούμενο» (σπούδασα οικονομικά και έγινα επιχειρη-ματίας – το εντελώς αντίθετο ενός διανοουμένου), αλλά είχα δημοσιεύσει δύο μυθιστορήματα και, καταπώς φαίνε-ται, αυτό αρκούσε.

Ένας από τους συνδαιτυμόνες ήταν ο Νασσίμ Νίκολας Τάλεμπ, άγνωστος τότε χρηματιστής της Γουόλ Στριτ, λά-τρης της φιλοσοφίας. Με σύστησαν ως γνώστη των Άγγλων και Σκοτσέζων φιλοσόφων του Διαφωτισμού, ιδίως του Ντέιβιντ Χιουμ. Προφανώς με είχαν μπερδέψει με κάποιον άλλον. Δεν είπα τίποτα, αρκέστηκα σε αμήχανα χαμόγελα προς την ομήγυρη και άφησα τη σιωπή μου να δημιουργή-σει την εντύπωση ότι είχα τεράστιες φιλοσοφικές γνώσεις. Ο Νασσίμ Τάλεμπ πήρε αμέσως μια καρέκλα που βρισκό-

14 15

ταν εκεί, τη χτύπησε ελαφρά για να διαπιστώσει αν είναι γερή και με κάλεσε να καθίσω δίπλα του. Ευτυχώς, μετά από λίγα λόγια για τον Χιουμ, η συζήτηση δεν άργησε να προσανατολιστεί πάλι προς τη Γουόλ Στριτ, πράγμα που μου επέτρεψε τουλάχιστον να την παρακολουθήσω. Αστει-ευτήκαμε για τα συστηματικά λάθη που κάνουν οι διευθύ-νοντες σύμβουλοι – χωρίς να αφήνουμε τους εαυτούς μας απέξω. Θυμηθήκαμε απίθανα γεγονότα που, με τη χρονική απόσταση, εμφανίζονταν πλέον λιγότερο απίθανα. Κο-ροϊδεύαμε τους επενδυτές οι οποίοι, παρά την πτώση των αξιών, ήταν ανίκανοι να αποχωριστούν τις μετοχές τους.

Στη συνέχεια, ο Τάλεμπ μου έστειλε χειρόγραφες σελί-δες που σχολίασα, ασκώντας ενίοτε κριτική, και οι οποίες εντάχθηκαν σε αυτό που έμελλε να γίνει παγκόσμιο μπεστ σέλερ, τον Μαύρο Κύκνο. Η πρωτοφανής επιτυχία του βιβλίου επέτρεψε στον συγγραφέα του να μπει στον κλει-στό κύκλο των μεγαλύτερων διανοουμένων του κόσμου. Από την πλευρά μου, άρχισα να καταβροχθίζω την υπάρ-χουσα βιβλιογραφία σχετικά με την «Ευρετική (Heuristics) και τα γνωστικά σύνδρομα» με όλο και ζωηρότερη περι-έργεια. Παράλληλα, συζητούσα εκτενώς με πολλές προ-σωπικότητες που ανήκαν στους διανοουμένους της ανα-τολικής ακτής των ΗΠΑ. Χρόνια αργότερα συνειδητο-ποίησα ότι εκτός από τη συγγραφική και επαγγελματική μου εργασία είχα κάνει μια πραγματική μελέτη κοινωνικής και γνωστικής ψυχολογίας.

Αυτά τα λάθη αντίληψης (ή «γνωστικές πλάνες») συ-νιστούν συστηματική απόκλιση από τον ορθολογισμό, δηλαδή από τη βέλτιστη, λογική, συνετή σκέψη και συμπε-ριφορά. Η λέξη «συστηματική» είναι σημαντική, γιατί τα λάθη μας στην εκτίμηση των πραγμάτων ακολουθούν συ-χνά την ίδια κατεύθυνση. Για παράδειγμα, μας συμβαίνει πολύ συχνότερα να υπερεκτιμάμε τις γνώσεις μας παρά να τις υποτιμάμε. Επίσης, ο κίνδυνος της απώλειας μας κινη-τοποιεί πολύ γρηγορότερα από την προοπτική του κέρδους. Ένας μαθηματικός θα μιλούσε για «στρεβλή» (ασύμμετρη) κατανομή των γνωστικών λαθών μας. Ευτυχώς η ασυμμε-τρία καθιστά μερικές φορές αυτά τα λάθη προβλέψιμα.

Προσπαθώντας να αξιοποιήσω τους καρπούς της συγ-γραφικής και επαγγελματικής μου δραστηριότητας, άρχι-σα να φτιάχνω μια λίστα συστηματικών γνωστικών σφαλ-μάτων συγκεντρώνοντας σημειώσεις και προσωπικές εμπειρίες. Δεν είχα πρόθεση να τα δημοσιεύσω· το έκανα για μένα και μόνο. Και δεν άργησα να διαπιστώσω ότι αυτή η λίστα ήταν χρήσιμη, όχι μόνο για τις οικονομικές μου επενδύσεις αλλά και για τη δουλειά και την προσωπική μου ζωή. Η γνώση των αδυναμιών της ανθρώπινης σκέψης με καθιστούσε πιο στοχαστικό, πιο συνετό και γαλήνιο: αναγνώριζα τις δικές μου γνωστικές πλάνες στον τρόπο με τον οποίο σκεφτόμουν προτού προλάβουν να μου προ-ξενήσουν σημαντική ζημιά. Και για πρώτη φορά καταλά-βαινα την παράλογη συμπεριφορά των άλλων, πράγμα που

16 17

μου επέτρεπε να προστατευτώ ή και να επωφεληθώ από αυτή. Τέλος, κυρίως, μπορούσα να ξορκίσω το φάντασμα του ανορθολογισμού – είχα στα χέρια μου κατηγορίες, έννοιες και εξηγήσεις για να το διώξω! Μετά τον Βενιαμίν Φραγκλίνο το μπουμπουνητό και ο κεραυνός δεν έγιναν σπανιότερα, ηπιότερα ή λιγότερο βροντερά· έγιναν όμως λιγότερο αγχογόνα, και το ίδιο ισχύει για τις παράλογες σκέψεις ή τους τρόπους συμπεριφοράς μου.

Φίλοι με τους οποίους συζητούσα αυτό το ζήτημα άρ-χισαν να ενδιαφέρονται για τις εργασίες μου. Το ενδιαφέ-ρον τους υπήρξε τόσο ζωηρό, που με οδήγησε στο να δη-μοσιεύω εβδομαδιαία χρονικά στις εφημερίδες Frank - furter Allgemeine Zeitung και SonntagsZeitung, να δίνω πολλές διαλέξεις (κυρίως σε κοινό από γιατρούς, επενδυ-τές, διοικητικά συμβούλια και διευθύνοντες συμβούλους) και, τελικά, να συντάξω αυτό το μικρό βιβλίο. Να το λοιπόν. Έχετε πλέον σήμερα στα χέρια σας όχι την ευτυχία, αλλά μια ασφάλεια μπροστά στον κίνδυνο να προξενήσετε εσείς ο ίδιος τη δυστυχία σας.

Ρολφ Ντομπέλλι, 2011

Η ΠΛανΗ τόυ εΠιζώντόΣ Γιατί θα έπρεπε να επισκέπτεστε τα νεκροταφεία

18 19

Όπου κι αν κοιτάξει, ο Ρέτο βλέπει σταρ του ροκ. Παντού. Στην τηλεόραση, στα εξώφυλλα των περιοδικών, στα προ-γράμματα των συναυλιών και στις σελίδες των φαν στο ίντερνετ. Αδύνατον να μην ακούσει τα τραγούδια τους, είτε στο εμπορικό κέντρο είτε στη δική του playlist είτε στο γυμναστήριo. Οι ροκ σταρ είναι εκεί. Είναι πολλοί. Και επιτυχημένοι. Εμπνευσμένος από την επιτυχία όλων αυτών των ηρώων της ηλεκτρικής κιθάρας, ο Ρέτο φτιάχνει ένα γκρουπ. Θα πετύχει κάποτε; Η πιθανότητα είναι σχεδόν μηδαμινή. Όπως τόσοι άλλοι, θα καταλήξει στο νεκροτα-φείο των αποτυχημένων μουσικών, έναν τόπο που αριθμεί δέκα χιλιάδες φορές περισσότερους μουσικούς απ’ όσους αριθμεί η σκηνή. Δυστυχώς κανένας δημοσιογράφος δεν ενδιαφέρεται για όσους έχουν αποτύχει – οι δημοσιογρά-φοι ενδιαφέρονται είτε για τους επιτυχημένους είτε για τους ξεπεσμένους. Πράγμα που κάνει αυτό το νεκροταφείο αόρατο για όσους βρίσκονται έξω από αυτό.

Εξού και η πλάνη του επιζώντος. Επειδή στην καθημε-

20 21

ρινότητα οι επιτυχίες είναι πιο ορατές από τις αποτυχίες, υπερεκτιμάτε συστηματικά τις πιθανότητές σας να πετύ-χετε. Ως παρατηρητές –και όχι ως μέλη– του σταρ σύστεμ είστε (όπως ο Ρέτο) θύματα μιας ψευδαίσθησης. Δεν αντι-λαμβάνεστε πόσο μικρή είναι η πιθανότητα επιτυχίας. Κάθε επιτυχημένος συγγραφέας κρύβει εκατό άλλους τα βιβλία των οποίων δεν πουλιούνται. Και πίσω από κάθε συγγρα-φέα τα βιβλία του οποίου δεν πουλιούνται, υπάρχουν άλ-λοι εκατό που δεν έχουν βρει εκδότη. Και κάθε συγγρα φέας που δεν βρήκε εκδότη κρύβει άλλους εκατό το χειρόγραφο των οποίων ξεκίνησε και έμεινε στο συρτάρι. Εμείς όμως ακούμε να γίνεται λόγος μόνο για τους επιτυχημένους συγγραφείς και δεν είμαστε σε θέση να συνειδητοποιήσου-με την πραγματικότητα, δηλαδή πόσο απίθανο είναι να γίνουμε διάσημοι με την πένα μας. Το ίδιο ισχύει για τους φωτογράφους, τους επιχειρηματίες, τους καλλιτέχνες, τους αθλητές, τους αρχιτέκτονες, τους κατόχους βραβείων Νό-μπελ, τους παρουσιαστές της τηλεόρασης και τις νική τριες των καλλιστείων. Τα ΜΜΕ δεν ενδιαφέρονται καθόλου να σκάψουν στα νεκροταφεία των αποτυχημένων. Δεν είναι αυτή η δουλειά τους. Με άλλα λόγια, εσείς είστε που πρέ-πει να κάνετε τις αναγκαίες γνωστικές προσπάθειες για να προστατευτείτε από την πλάνη του επιζώντος.

Aυτή η πλάνη θα σας παγιδεύσει και σε οικονομικά ζητήματα, σε ζητήματα σχετικά με τη διαχείριση των χρη-μάτων σας. Φανταστείτε ότι κάποιος φίλος σας στήνει μια

επιχείρηση. Φυσικά, ανήκετε στον κύκλο των πιθανών επενδυτών. Οσμίζεστε μια καλή ευκαιρία. Ποιος ξέρει; Η επιχείρησή του θα μπορούσε να γνωρίσει την επιτυχία της Microsoft. Και εφόσον στη ζωή η τύχη μάλλον σας χαμο-γελάει, γιατί να μην πάει καλά και η συγκεκριμένη επιχεί-ρηση; Στην πραγματικότητα, όμως, το πιθανότερο σενάριο είναι ότι αυτό δε θα συμβεί ποτέ. Το δεύτερο πιο πιθανό είναι ότι θα χρεοκοπήσει μετά από τρία χρόνια λειτουρ γίας. Οι περισσότερες «μεγάλες» επιχειρήσεις που περνούν το κατώφλι των τριών πρώτων ετών βλέπουν το μέγεθός τους να συρρικνώνεται και καταλήγουν σε μικρομεσαία μαγα-ζάκια των δέκα υπαλλήλων. Συμπέρασμα: Τυφλωθήκατε από την παρουσία επιτυχημένων επιχειρήσεων στα ΜΜΕ. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποφεύγετε να παίρνετε ρίσκα; Όχι. Αλλά, αν πάρετε, να έχετε υπόψη σας ότι η πλάνη του επιζώντος παραμορφώνει τις πιθανότητες επιτυχίας όπως παραμορφώνει την πραγματικότητα το λαξεμένο γυαλί.

Πάρτε τον Dow Jones. Αποτελείται μόνο από επιζώντες. Οι επιχειρήσεις που έμειναν στο περιθώριο ή δεν μπόρεσαν ποτέ να μπουν στη χορεία των μεγάλων –η πλειονότητα δηλαδή– δεν εμφανίζονται σε κανέναν χρηματιστηριακό δείκτη. Ο χρηματιστηριακός δείκτης δεν αντιπροσωπεύει καθόλου τη συνολική οικονομία μιας χώρας. Ακριβώς όπως ο Τύπος δε μας πληροφορεί με αντιπροσωπευτικό τρόπο για το σύνολο των μουσικών, κατά τον ίδιο τρόπο δεν καλύπτει την επικαιρότητα των μικρομεσαίων επιχειρή σεων

22 23

όπως καλύπτει εκείνη των πολυεθνικών. Και, όταν αναφέ-ρει χρεοκοπίες, εστιάζει στις πιο θεαματικές – όπως της Enron ή της Lehman Brothers, για παράδειγμα. Ο εντυ-πωσιακός αριθμός των μπεστ σέλερ και των συνταγών επιτυχίας από διάσημους γκουρού θα έπρεπε επίσης να σας κάνει δύσπιστους: όσοι δεν πέτυχαν δε γράφουν βιβλία, ούτε δίνουν διαλέξεις για τις αποτυχίες τους.

Η πλάνη του επιζώντος γίνεται πιο δυσδιάκριτη όταν κι εσείς ανήκετε στους επιζώντες. Ακόμα κι αν χρωστάτε την επιτυχία σας μόνο στην τύχη, θα βαλθείτε να ανακα-λύψετε κοινά σημεία με άλλους επιζώντες και να τα θεω-ρείτε «παράγοντες επιτυχίας». Μόνον αν επισκεφτείτε το νεκροταφείο των αποτυχημένων (ατόμων, εταιρειών κτλ.) θα διαπιστώσετε ότι είχαν κι αυτοί χρησιμοποιήσει τους υποτιθέμενους «παράγοντες επιτυχίας».

Όταν μεγάλος αριθμός επιστημόνων εξετάζει κάποιο φαινόμενο, τυχαίνει κάποιες από τις μελέτες τους να δίνουν αποτελέσματα που ευσταθούν από στατιστική άποψη· πα-ραδείγματος χάρη, για τη σχέση ανάμεσα στην κατανάλω-ση κόκκινου κρασιού και στην αύξηση του προσδόκιμου ζωής. Έτσι, οι μελέτες αυτές γίνονται αμέσως πασίγνωστες και επιβιώνουν για κάμποσο καιρό στο μυαλό των ανθρώ-πων, ενώ η ορθότητά τους δεν είναι παρά μόνο φαινομε-νική.

Αλλά αρκετά φιλοσοφήσαμε. Για να συνοψίσουμε την πλάνη του επιζώντος, ας πούμε ότι υπερεκτιμάτε συστη-

ματικά τις πιθανότητές σας να επιτύχετε. Το φάρμακο; Να επισκέπτεστε συχνότερα τους τάφους νεκρών σχεδίων, επενδύσεων και σταδιοδρομιών που στην αρχή υπήρξαν τόσο ελπιδοφόρα… Ένας περίπατος, ίσως όχι τόσο ευχά-ριστος, που θα σας κάνει όμως σίγουρα καλό.

24 25

Η ψευδαιΣθΗΣΗ τόυ ΣώματόΣ τόυ κόΛυμβΗτΗ

Το Χάρβαρντ είναι καλό πανεπιστήμιο ή όχι; Δεν ξέρουμε

26 27

Όταν ο δοκιμιογράφος και χρηματιστής Νασσίμ Τάλεμπ πήρε τη μεγάλη απόφαση να απαλλαγεί από το επίμονο, περιττό βάρος του, σκέφτηκε τα πιο διαφορετικά σπορ. Οι δρομείς τού φαίνονταν αδύνατοι και ανικανοποίητοι. Οι μπόντι μπίλντερ έδειχναν πιο ανεπτυγμένοι κατά πλάτος παρά καθ’ ύψος, και εξόχως ηλίθιοι. Οι παίκτες του τένις; Άνθρωποι μιας ανώτερης τάξης! Μόνο οι κολυμβητές τού άρεσαν. Το σώμα τους είναι καλοφτιαγμένο και κομψό. Έτσι, ο Νασσίμ αποφάσισε να βυθίζεται δύο φορές την εβδομάδα στη χλωριωμένη τοπική πισίνα και να προπο-νείται σκληρά. Χρειάστηκε όμως λίγο καιρό για να κατα-λάβει ότι είχε πέσει θύμα ψευδαίσθησης. Οι κολυμβητές που κάνουν πρωταθλητισμό δεν έχουν αυτό το τέλειο σώμα επειδή προπονούνται σκληρά, αλλά το αντίστροφο: είναι καλοί κολυμβητές επειδή διαθέτουν σώμα κολυμβητή. Το σώμα τους είναι κριτήριο επιλογής και όχι αποτέλεσμα προπόνησης.

Πάρτε για παράδειγμα τα ονειρεμένα πλάσματα που

28 29

διαφημίζουν καλλυντικά. Χρησιμοποιούνται για να πείσουν τις καταναλώτριες ότι τα καλλυντικά θα τις κάνουν ωραιό-τερες. Δυστυχώς, δεν είναι τα καλλυντικά που κάνουν καλλονές αυτές τις γυναίκες. Η φύση τις γέννησε ωραίες και γι’ αυτό τον λόγο μπορούν να εκθειάζουν τις αρετές των καλλυντικών. Όπως συμβαίνει με τους κολυμβητές, η ομορφιά είναι εδώ κριτήριο επιλογής και όχι αποτέλεσμα.

Κάθε φορά που συγχέουμε το κριτήριο επιλογής με το αποτέλεσμα, πέφτουμε θύματα της ψευδαίσθησης του σώ-ματος του κολυμβητή. Χωρίς αυτή την επιδέξια καλλιερ-γημένη ψευδαίσθηση, οι μισές διαφημιστικές καμπάνιες δε θα είχαν πέραση.

Αυτή η ψευδαίσθηση δεν αφορά μόνο την ομορφιά και τα σέξι σώματα. Το Χάρβαρντ θεωρείται ένα από τα καλύ-τερα πανεπιστήμια του κόσμου· πράγματι, πολλοί που απο-τέλεσαν πρότυπα κοινωνικής επιτυχίας αποφοίτησαν από εκεί. Αυτό σημαίνει ότι το Χάρβαρντ είναι καλό; Δεν ξέρου-με. Μπορεί να έχει και τα χάλια του, αλλά πιθανόν στρα-τολογεί τους εξυπνότερους φοιτητές του κόσμου. Προσω-πικά, φοίτησα στο Πανεπιστήμιο του ζανκτ Γκάλλεν, στην Ελβετία. Χαίρει εξαιρετικής φήμης, αλλά η διδασκαλία (πριν από είκοσι χρόνια) ήταν μέτρια. Για λόγους που αγνοώ –επιλογή των καλύτερων φοιτητών; το ευνοϊκό κλίμα της κοιλάδας; η ποιότητα των γευμάτων που σερβίρονταν;–, πολλοί από τους αποφοίτους του έκαναν λαμπρή καριέρα.

Τα προγράμματα μεταπτυχιακών σπουδών στη Διοίκη-

ση Επιχειρήσεων (ΜΒΑ) που προτείνονται σε όλο τον κό-σμο προσελκύουν φοιτητές μέσω στατιστικών προβλέ ψεων γύρω από τα μελλοντικά έσοδά τους. Εξηγούν στους κύ-ριους ενδιαφερόμενους ότι ένα ΜΒΑ θα αυξήσει τα έσοδά τους κατά τόσο τοις εκατό: μια απλή αριθμητική πράξη έχει στόχο να τους αποδείξει ότι τα τρομερά υψηλά δίδακτρα θα αποπληρωθούν σύντομα μ’ ένα ΜΒΑ στην τσέπη. Πολ-λοί πέφτουν στην παγίδα. Δεν κατηγορώ τις σχολές ότι παραποιούν τις στατιστικές. Απλώς λέω ότι αυτό που ισχυ-ρίζονται δεν έχει καμιά αξία. Τα άτομα που δε φιλοδοξούν να αποκτήσουν ένα ΜΒΑ δεν είναι φτιαγμένα όπως εκείνα που έχουν έναν τέτοιο στόχο. Η διαφορά των εσόδων που διαπιστώνεται στους φτασμένους εξαρτάται από χίλιους άλλους λόγους που δεν έχουν να κάνουν με το μεταπτυ-χιακό δίπλωμα. Πρόκειται πάλι για την ψευδαίσθηση του σώματος του κολυμβητή: συγχέουμε το κριτήριο επιλογής με το αποτέλεσμα. Αν λοιπόν σκέφτεστε να συμπληρώσε-τε την εκπαίδευσή σας, βρείτε άλλους λόγους από την αύξηση των αποδοχών.

Όταν ρωτάω ευτυχισμένους ανθρώπους ποιο είναι το μυστικό της ευτυχίας τους, ακούω συχνά απαντήσεις του τύπου: «Πρέπει να βλέπεις το ποτήρι μισογεμάτο παρά μισοάδειο». Λες και αυτά τα άτομα αρνούνται να παραδε-χτούν ότι η εύθυμη φύση τους τα κάνει επιρρεπή στο να βλέπουν τη θετική πλευρά κάθε πράγματος. Οι άνθρωποι που γεννιούνται ευτυχισμένοι αρνούνται να παραδεχτούν

30 31

ότι το χάρισμα της ευτυχίας είναι σε μεγάλο βαθμό έμφυ-το και παραμένει σταθερό σε όλη τη ζωή. Σ’ αυτή την πε-ρίπτωση, η ψευδαίσθηση του σώματος του κολυμβητή είναι επίσης μια ψευδαίσθηση για τον ίδιο μας τον εαυτό. Αν μάλιστα οι ευτυχείς άνθρωποι αρχίσουν να γράφουν βιβλία, τότε η ψευδαίσθηση γίνεται επικίνδυνη.

Να λοιπόν μια καλή συμβουλή: Από τώρα κιόλας, απο-φύγετε όλα τα βιβλία «αυτοβοήθειας» και προσωπικής ανάπτυξης. Είναι γραμμένα κατά 100% από άτομα που διαθέτουν φυσική κλίση προς την ευτυχία και δίνουν σε κάθε σελίδα συμβουλές που είναι άχρηστες για δισεκατομ-μύρια ανθρώπους. Γιατί; Διότι απλούστατα τα άτομα που έχουν έμφυτη κλίση προς τη δυστυχία δε γράφουν βιβλία προσωπικής ανάπτυξης.

Συμπέρασμα: Κάθε φορά που σας εκθειάζουν κάτι επι-θυμητό –ατσάλινους μυς, ομορφιά, μεγαλύτερο εισόδημα, μακροζωία, γοητεία, ευτυχία–, κοιτάξτε το από πιο κοντά. Προτού λοιπόν κάνετε βουτιά στη δημοτική πισίνα, ρίξτε μια ματιά στον καθρέφτη. Και να είστε ειλικρινείς με τον εαυτό σας.

Η υΠερβόΛικΗ αυτόΠεΠόιθΗΣΗΓιατί υπερεκτιμάτε συστηματικά τις γνώσεις

και τις ικανότητές σας