Ευγένιος Μινκόφσκι

Οι σχιζοφρενείς όπως απεικονίζουν τον εαυτό-τους

1

Μετάφραση: Μανώλης Κοζαδίνος (Emmanuel Kosadinos)

Les schizophrènes peints par eux-mêmes (1924)Source : E. Minkowski, «Les schizophrènes peints par eux-mêmes», article paru dans Médecine, V, février 1924Eugène Minkowski (1885-1972)

Ευγένιος Μινκόφσκι (1885-1972)

Ευγένιος Μινκόφσκι: «Οι σχιζοφρενείς όπως απεικονίζουν τον εαυτό-τους», άρθρο που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό MÉDECINE, 5, Φεβρουάριος 1924

Οι σχιζοφρενείς όπως απεικονίζουν τον εαυτό-τους (1924)

Είναι δόκιμο να θεωρήσουμε ως ειδική ομάδα σχιζοφρένειας τις περιπτώσεις εκείνες που διατηρούν επίγνωση της κατάστασης τους και που, κατά συνέπεια,

περιγράφουν, με αξιοσημείωτη ακρίβεια, τα κύρια συμπτώματα αυτής της πάθησης.

Έχουμε προγενέστερα προσδιορίσει τα ουσιώδη χαρακτηριστικά της σχιζοφρένειας1 . Η έννοια της ζωτικής επαφής με την πραγματικότητα είναι το κεντρικό σημείο αυτής της κλινικής σύλληψης. Οι διαταραχές της σκέψης και του συναισθήματος, χαρακτηριστικές αυτής της πάθησης, επιτρέπουν την θεώρηση-τους με ενιαίο τρόπο, κάτω από αυτήν την ερμηνευτική σκοπιά : είναι η έκφραση της κατάπτωσης της προσωπικότητας, προσδιοριζόμενης από την απώλεια επαφής με την πραγματικότητα. Μεταξύ των σχιζοφρενών, μια μικρή ομάδα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Πρόκειται για ασθενείς που, σε μακρόχρονη περίοδο, διατηρούν επίγνωση της κατάστασης τους, την αναλύουν και σχεδιάζουν έτσι οι ίδιοι μία εικόνα που καταγράφει τις εκτεταμένες ζημιές, τις οφειλόμενες στην σχιζοφρενική διαδικασία. Θα αναπαράγουμε εδώ, ως παράδειγμα, σχεδόν κατά γράμμα αλλά συνοπτικά, την μακρά διήγηση ενός ασθενούς αυτού του είδους. Θα υπογραμμίσουμε τα τμήματα αυτής της διήγησης που είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Ο F… είναι 26 ετών. Ιδού τι μας λεει. Είναι ήδη άρρωστος εδώ και 11 (έντεκα) χρόνια. Παιδί ευαίσθητο, αγαπώντας την μοναξιά, ακολουθεί ένα λύκειο, είναι από τους πρώτους. Σε ηλικία 15 (δεκαπέντε) ετών γεννιέται μέσα του η καθαρή και ρομαντική επιθυμία να έχει μια φιλενάδα. Δεν υπεισέρχεται κανένας αισθησιακός παράγοντας: όταν μια μέρα μια γυναίκα του μιλάει στο δρόμο δραπετεύει. Ωστόσο βλέπει μόνο ένα μέσο για να πραγματοποιήσει την επιθυμία του: να πλησιάσει μια γυναίκα στις εμπορικές λεωφόρους. Λόγω της ντροπαλότητας του δεν το κατορθώνει διόλου. Ετούτο δεν τον επηρεάζει καθόλου, αλλά πιστεύει πως είναι της ηλικίας του να έχει μια συναισθηματική ζωή και προσπαθεί να συμπεριφέρεται σαν ένα ερωτευμένο και θλιμμένο άτομο. Θα ήθελε να αισθανθεί μια μεγάλη μελαγχολία αλλά δε βρίσκει μέσα του τέτοιο συναίσθημα. Οπότε για να είναι λογικός με το σχέδιο του, κάνει μια συνεχή προσπάθεια για να φαίνεται ερωτευμένος και αρχίζει να «συμπεριφέρεται παράλογα». Υπεισέρχεται ακόμη ένας άλλος παράγοντας: οι γονείς του δεν τον καταλαβαίνουν καθόλου, δεν βρίσκει δίπλα τους το ηθικό στήριγμα που ψάχνει, εξαιτίας αυτού είναι βαθιά απογοητευμένος και μπαίνει, ακόμη περισσότερο μέσα στο όστρακο-του.

1 E. Minkowski : « La schizophrénie et la notion de maladie mentale » («Η σχιζοφρένεια και η έννοια της διανοητικής αρρώστιας»), άρθρο στο περιοδικό « L’ENCEPHALE », 1921.

2

Δοκιμάζει τότε να αποδεσμευτεί από το περιβάλλον του και από τις συναισθηματικές-του αποτυχίες. Βάζει στόχο να μην βλέπει την πραγματικότητα έτσι όπως είναι. Η πραγματικότητα τον ταπεινώνει, εκείνος κάνει φιλότιμες προσπάθειες για να την αρνηθεί. Πείθει τον εαυτό του πως το ένα ή το άλλο δυσάρεστο γεγονός δεν έχει υπάρξει καθόλου. Απαγορεύει όμως στον εαυτό του και κάθε ευχαρίστηση και λίγο-λίγο θέλει να καταργήσει όλη τη ζωή. Καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια φαντασίας για να διαγράψει την πραγματικότητα. Αυτή η προσπάθεια γίνεται όλο και μεγαλύτερη και τελικά μετατρέπεται σε προσπάθεια κάθε στιγμής. Εξαιτίας αυτής της κατάστασης οι σπουδές του μένουν πίσω. Στην αρχή καταφέρνει ακόμη να παίζει το ρόλο του μπροστά στους καθηγητές, όμως ότι κάνει του φαίνεται επιφανειακό. Όλα όσα παλαιότερα τον ενδιέφεραν, ζητήματα θρησκευτικά, φιλολογικά, επιστημονικά, τα πραγματεύεται τώρα βιαστικά και επιπόλαια - με την άκρη της πένας- γιατί η προσπάθεια-του βρίσκεται αλλού. Τελικά υποχρεώνεται να εγκαταλείψει τις σπουδές του, εδώ και χρόνια δεν κάνει πια τίποτε.

Κατέβαλε μια πελώρια προσπάθεια για να περιχαρακωθεί από την πραγματικότητα. Θα μπορούσε σίγουρα να είχε γίνει Ναπολέων εάν είχε χρησιμοποιήσει αλλιώς αυτήν τεράστια ποσότητα ενέργειας. Τώρα κυριαρχεί την κατάσταση-του και την συντηρεί. Κατορθώνει να κρατάει λογαριασμό για όλες τις πράξεις του. Όταν του συμβαίνει μηχανικά να σηκωθεί, ξανακάθεται και επαναλαμβάνει την κίνηση την δεύτερη φορά συνειδητά. Δεν θέλει τίποτε να κάνει μηχανικά. Φοβάται τον αυθορμητισμό, γιατί θα τον επανέφερε στην φυσιολογική του ζωή.

Ωστόσο αυτή η πελώρια προσπάθεια τον έχει οδηγήσει στην άβυσσο. Όλη του η ζωή είναι φτιαγμένη από ανωμαλίες. Το κακό που τον κατέχει έχει γίνει για αυτόν ένας ολόκληρος κόσμος. Τσαλαβουτάει μέσα σε έναν κυκεώνα. Κάνει μια ζωή τρομακτική και αξιολύπητη. Του έχει συμβεί να περάσει έντεκα μέρες χωρίς να πάει να ξαπλώσει, χωρίς να πάει στην τουαλέτα. Εκτός από το λογικό του, που δεν έχει υποφέρει και που είναι άθικτο, όλα τα υπόλοιπα είναι σε πλήρη απορύθμιση. Ζει χωρίς κανένα σχέδιο. Πεπεισμένος προκαταβολικά για το αδύνατο της πραγματοποίησης οποιουδήποτε σοβαρού στόχου, βάζει μόνο μικρούς στόχους για να διατηρήσει κάποια επαφή με την πραγματικότητα.

Κατάργησε την συναισθηματικότητα όπως το έκανε για όλη την πραγματικότητα. Έσκαψε έτσι ένα χαράκωμα γύρω από τον εαυτό του. Έγινε ανευαίσθητος. Υπάρχει υπό την έννοια του σώματος αλλά δεν έχει πια κανένα εσωτερικό αίσθημα της ζωής. Δεν αισθάνεται πια τα πράγματα αλλά αυτό δεν τον ενοχλεί πια γιατί το αίσθημα έχει νεκρωθεί μέσα του. Δεν έχει πια φυσιολογικές αισθήσεις, μόλις που αισθάνεται την ζέστη και το κρύο. Ούτε που γνωρίζει πια την ηθική οδύνη, ο θάνατος της μητέρας του τον άφησε αδιάφορο. Αναπληρώνει, είναι αλήθεια, αυτήν την έλλειψη αισθημάτων με το λογικό, λέγοντας στον εαυτό του πως σε αυτή ή την άλλη περίπτωση θα έπρεπε να νοιώσει αυτό ή το άλλο αίσθημα, όμως δεν είναι το ίδιο πράγμα. Τα αισθήματα-του παρά ταύτα δεν είναι ολότελα νεκρά μόνο είναι σαν μουδιασμένα. Χάνει κάποιον φίλο, δεν νοιώθει οδύνη, ξέρει μόνο πως αυτός ο φίλος του λείπει, ξέρει επίσης πως θα αισθανθεί οδυνηρά αυτήν την απώλεια όταν θα είναι πάλι ικανός να αισθάνεται. Η ζωή του είναι λυπημένη, του λείπει η συναισθηματική στήριξη. Όποτε έχει μια φιλική επαφή με κάποιο πρόσωπο πηγαίνει καλύτερα και αισθάνεται ικανός να αναπτύξει περισσότερη δραστηριότητα 2 . Κατά βάθος, εάν αποφάσιζε να κάνει μια πλήρη χαλάρωση, γρήγορα θα αποκτούσε την γιατρειά. Όταν όμως χαλαρώνει, οι άνθρωποι και τα πράγματα έχουν υπερβολική επιρροή επάνω του. Διατηρεί την κατάσταση-του από φόβο του χειρότερου. Αισθάνεται απομονωμένος και φοβάται την πραγματικότητα.

Παρά τις προσπάθειες-του δεν κατορθώνει να περιχαρακωθεί τελείως από την πραγματικότητα. Κάθε στιγμή υφίσταται την βαναυσότητα της ζωής. Τον επηρεάζουν πάνω από όλα οι απότομες αλλαγές και προκαλούν μέσα του μια ανισορροπία γιατί ο άξονας-του

2 Υποσημείωση του Ευγένιου Μινκόφσκι:Αυτή η φράση περικλείει μια πρωταρχική ένδειξη για την ψυχοθεραπεία των σχιζοφρενών.

3

είναι επιρρεπής. Ο ελάχιστος θόρυβος τον διακόπτει από τις πράξεις του, τον σταματάει από το περπάτημα-του. Όταν συμβαίνει μία απότομη μεταβολή, δοκιμάζει να την αρνηθεί και καταβάλλει προσπάθεια να φανταστεί ότι η προγενέστερη κατάσταση διαρκεί ακόμη. Κάνει έτσι προσοχή στα πάντα για να μην μείνει κατάπληκτος. Από αυτό πηγάζει η βραδύτητα του και οι μανίες του. Εάν συμβεί κάποιος θόρυβος την στιγμή που κάνει τον κόμπο της γραβάτας του, τον χαλάει και ξεκινάει πάλι από την αρχή. Κάποτε είναι υποχρεωμένος να επαναλάβει την ίδια κίνηση πολλές φορές. Εξαρτάται υπερβολικά από τα εξωτερικά γεγονότα. Είναι τυπικά πνιγμένος από απρόβλεπτα γεγονότα όσο μηδαμινά και αν είναι αυτά. Το ερώτημα (να ξέρει) εάν θέλει ή όχι να πάει στην εξοχή τον ταράζει γιατί του φαίνεται υπερβολικά φυσιολογικό.

Εξαιτίας της προσπάθειας του να αρνηθεί την αρρώστια του δεν έχει κάνει καμία πρόοδο από τότε που είναι άρρωστος. Παρέμεινε στο ίδιο σημείο ανάπτυξης που ήταν στα 15 του χρόνια. Παρέμεινε ο ίδιος όσον αφορά τόσο την μυϊκή όσο και την σεξουαλική ανάπτυξη. Διατήρησε επίσης τα παιδικά αισθήματα και απέχθειες. Τα 10 τελευταία χρόνια της ζωής του δεν υπήρξαν για αυτόν. Κατόρθωσε, από την αρχή της αρρώστιας του, να καταργήσει την εντύπωση του χρόνου όπως και όλα τα υπόλοιπα. Το λογικό του λεει πως ο χρόνος είναι σημαντικός για κάθε άλλο άτομο, αλλά εκείνος δεν τον αισθάνεται με τον ίδιο τρόπο. Ο χρόνος δεν μετράει για κείνον. Κάνει άπειρο χρόνο για να ολοκληρώσει την ελάχιστη ενέργεια της καθημερινής ζωής. Οι ημέρες είναι τόσο θλιβερές, ταυτόχρονα τόσο μακρόσυρτες και τόσο σύντομες. «Χθες» είναι κάτι ασαφές και θολό για εκείνον. Οι ημέρες, η μέρα και η νύχτα μοιάζουν υπερβολικά. Όλο το παρελθόν του φαίνεται κενό και επίπεδο. Μερικές ημέρες έχουν μάκρος μιας χρονιάς. Όμως, από την άλλη, μια χρονιά είναι σαν χθες για κείνον. Αναθυμάται με μεγάλη ακρίβεια ότι συνέβη πριν ένα χρόνο σαν να ήταν πριν οκτώ ημέρες. Απαιτείται έτσι ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα για να έχει την εντύπωση του «πριν από καιρό».

Νοιώθει πως συλλογίζεται σωστά, αλλά με αφηρημένο τρόπο, γιατί έχασε την επαφή με την ζωή. Ότι και να πει είναι αληθινό, αλλά για τον παραπάνω λόγο, φαίνεται στεγνό. Όταν εξετάζει μια κατάσταση, όλα τα υπόλοιπα δεν υπάρχουν πια για κείνον. Ακολουθεί την σκέψη του με άγριο πείσμα και δεν την αφήνει. Θα πατούσε κανείς χωρίς δισταγμό πάνω σε πτώματα κάτω από αυτές τις συνθήκες. Διατήρησε μια παιδική νοοτροπία, αλλά οι σκέψεις του προβάλλουν σαν τα έντονα χαρακτηριστικά. Οι ιδέες του είναι απόλυτες. Δεν είναι διόλου αναρχικός, αλλά μπορεί να βρει κανείς σπίτι του αναρχικές εφημερίδες, γιατί δεν μπορεί να παραδεχτεί την ιδέα μιας μισής δημοκρατίας, μιας δημοκρατίας με δόσεις, όπως η δικιά μας. Δεν παραδέχεται την φοβερή παθητικότητα που βασιλεύει στην Γαλλία. Γιατί να αποδέχονται, σε πείσμα της κοινής λογικής, δίχως τίποτε να πουν, την συνθηκολόγηση; Είχε πάντοτε σκεφτεί να δημιουργήσει μια εφημερίδα για να πιέσει την αλήθεια. Η εφημερίδα « LE QUOTIDIEN » (μεγάλης κυκλοφορίας το 1924 όπως και σήμερα, ΣτΜ) δεν θα ήταν τίποτε δίπλα σε αυτήν την εφημερίδα. Αλλά χρειάστηκε να τα συγκεντρώσει όλα μέσα του, πεισμένος από τα πριν πως ήταν ανίκανος να κάνει οτιδήποτε. Έχει απόλυτο μίσος για τους αστυνομικούς, για το στρατό, για τους τελωνειακούς. Ενδιαφέρθηκε πολύ για την «Αποκάλυψη» και δοκίμασε να σχολιάσει τις προβλέψεις που βρίσκονται εκεί, έκανε μάλιστα διαβήματα για να έρθει σε επαφή με πρόσωπα αρμόδια πάνω στο ζήτημα. Συνέλαβε επίσης το σχέδιο να πάει να βρει τον πρεσβευτή της Αμερικής, να του εκθέσει την κατάσταση του και, εξαιτίας της τιμής του δολαρίου (υψηλή το 1924, ΣτΜ), να του ζητήσει το απαραίτητο ποσό για να ακολουθήσει μια τακτική θεραπεία.

Έχει την αίσθηση πως εκφράζει άσχημα αυτό που συναισθάνεται. Δεν μπορεί να γίνει σύγκριση ανάμεσα σε ότι λεει και σε ότι θα ήθελε να πει. Αντιλαμβάνεται εξ άλλου πως ότι

4

διηγείται είναι αρκετά ασυνάρτητο.. Ωστόσο όταν είναι αναδιπλωμένος στον εαυτό του όλα αυτά τα δεδομένα του φαίνονται πολύ λιγότερο αντιφατικά3.

Η διήγηση του F. Αναπαράγει, με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο, τις ουσιώδεις διαταραχές της σχιζοφρένειας.

Οι περιπτώσεις όπως αυτή του ασθενούς μας βρίσκονται στο μεταίχμιο αυτής της πάθησης. Ορισμένοι (κλινικοί) θα έτειναν να τοποθετήσουν σε πρώτο πλάνο το αίσθημα ανεπάρκειας και ελλειμματικότητας για να μιλήσουν για ψυχασθένεια. Αλλά λίγη σημασία έχει η ετικέτα. Το σημαντικότερο είναι να δοκιμάσει κανείς να ομαδοποιήσει και να αναλύσει τα ψυχολογικά δεδομένα που είναι παρόντα. Με αυτήν την σκοπιά, η λειτουργία του πραγματικού και εκείνη της παροντοποίησης (présentification) του JANET αγγίζουν αναμφίβολα την έννοια της ζωτικής επαφής με την πραγματικότητα που εξετάσθηκε εδώ.

3 Υποσημείωση του Ευγένιου Μινκόφσκι:Καταγράφουμε στο τελευταίο αυτό απόσπασμα την φθορά που υφίσταται η σκέψη που δεν αναζητάει πια να εξωτερικευτεί, που χάνει την επαφή με την πραγματικότητα. Με αυτήν την σκοπιά είναι πλήρεις σημασίας οι κουβέντες ενός άλλου ασθενούς που ανήκει στην ομάδα των σχιζοφρενών που εξετάζουμε εδώ. Πρόκειται για έναν συγγραφέα που κάποια δεδομένη στιγμή άρχισε να οπισθοχωρεί μπροστά στην πραγματικότητα, όπως λεει. Είχε αρχικά δημοσιεύσει κάποιες μικρές διηγήσεις, αλλά στη συνέχεια παραιτείται από τις δημοσιεύσεις γιατί το κοινό δεν τον ενδιέφερε καθόλου πια. Αρκείται στο να γράφει για τον εαυτό του, είχε μάλιστα σκεφθεί να μην παγιώνει γραπτά το περιεχόμενο των έργων του, όμως τότε « η σκέψη γίνεται καπνός» και αυτόν τον καπνό τον φοβάται.

5