Download - Γεωμετρική εποχή (β.οικονομία)

Transcript

Ιστορία των γεωμετρικών χρόνων

(1100-700 π.Χ.)Οικονομία

H οικονομία των Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου εμφανίζεται πολύ διαφορετική ως προς τη δομή και τις λειτουργίες της από αυτή της Mυκηναϊκής εποχής. H παρακμή των μυκηναϊκών κρατών και οι μεταναστεύσεις ορισμένων ελληνικών φύλων στις περιοχές με

μυκηναϊκό παρελθόν προκάλεσαν την πλήρη κατάρρευση της οικονομικής οργάνωσης που είχε δημιουργηθεί γύρω από τα ανάκτορα. Σε αντίθεση με το συγκεντρωτικό και γραφειοκρατικό

σύστημα των ανακτόρων, αυτή την εποχή δημιουργείται καθεστώς ατομικής ιδιοκτησίας και η οικονομία αποκτά οικογενειακό χαρακτήρα.

Kατά τον 11ο, 10ο ακόμη και τον 9ο αιώνα π.X. παρατηρείται σημαντική απουσία υλικών καταλοίπων από το μεγαλύτερο μέρος του

ελλαδικού χώρου, γεγονός που οδήγησε αρκετούς μελετητές να θεωρήσουν ότι οφείλεται σε

ερήμωση και δημογραφικό μαρασμό. Υπάρχουν, ωστόσο, μερικά κέντρα τα οποία ή δεν

επηρεάστηκαν τόσο από τις νέες συνθήκες, όπως η Αθήνα, ή κατόρθωσαν να διατηρήσουν τη

μινωική/μυκηναϊκή παράδοση, όπως η Κρήτη.

Πρωτογεωμετρικός αμφορέας από την Αττική (μέσα 10ου αι.). Χαρακτηριστικό

γνώρισμα της τέχνης της εποχής είναι η λιτότητα στη διακόσμηση του αγγείου η οποία περιορίζεται σε μερικά γεωμετρικά

σχήματα.

Οι πρώτες αλλαγές που σηματοδότησαν την αρχή μιας νέας εποχής ξεκίνησαν γύρω στα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. με την

ανανέωση των επαφών με την Κύπρο, μέσω της οποίας πιθανότατα έφτασε η γνώση της επεξεργασίας του σιδήρου στον ελλαδικό χώρο. H βαθμιαία αποκατάσταση των επαφών με την Ανατολή αποτελεί ένα από τα κυριότερα στοιχεία της εξέλιξης

στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων. Γύρω στα μέσα του 9ου αιώνα

π.Χ. παρατηρείται μία πρώτη άνθιση τόσο στις εμπορικές και πολιτισμικές σχέσεις ανάμεσα στις περιοχές του Αιγαίου όσο

και στις ανταλλαγές με την Εγγύς Ανατολή.

Μπρούτζινο ειδώλιο πολεμιστή από την Κύπρο της Γεωμετρικής Εποχής (8ος αι.).

H αληθινή αναγέννηση, ωστόσο, ξεκίνησε από το δεύτερο τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. με την αύξηση του πληθυσμού, που πυροδότησε μία σειρά κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών, όπως

τη μεγαλύτερη εξειδίκευση της εργασίας και την ανάγκη για νέες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Η εντατικότερη καλλιέργεια της γης δημιούργησε εμπορεύσιμα αποθέματα, τα οποία διοχετεύονταν σε μακρινές αγορές. Παράλληλα, η ανεπάρκεια των εκτάσεων γης και η δημιουργία ενός είδους

αριστοκρατίας γαιοκτημόνων έστρεψαν όσους δε διέθεταν κλήρους στο εμπόριο. Η ανάπτυξη του εμπορίου δημιούργησε ευκαιρίες επαφής με άλλους λαούς και διευκόλυνε τις μεταξύ τους

πολιτισμικές αλληλεπιδράσεις.

Τα ταφικά έθιμα παρέχουν σημαντικά στοιχεία για την οικονομία και την κοινωνία της εποχής. Πυξίδα και χάλκινα κοσμήματα γυναικείας ενδυμασίας από

τάφους στη Μαγνησία της Θεσσαλίας. 8ος αιώνας π.Χ. Βόλος, Aθανασάκειο Mουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Χουρμουζιάδης, Γ., Ασημακοπούλου-'Ατζακα, Π., Μακρής, Κ.Α., Aρχαία Μαγνησία: Tο Xρονικό ενός πολιτισμού, Eκδόσεις KΑΠΟΝ, Αθήνα 1982, σ. 64, εικ. 34.

Τα στοιχεία που διαθέτουμε για τη μελέτη της οικονομίας αυτής της εποχής είναι κυρίως αρχαιολογικά. Πληροφορίες συνάγονται από την Iλιάδα και την Oδύσσεια του Ομήρου, ο οποίος

ζει κατά τον 8ο με 7ο αιώνα π.Χ., καθώς και από τα Έργα και Ημέραι και τη Θεογονία του Ησιόδου. Οι πληροφορίες όμως αυτές θα πρέπει να χρησιμοποιούνται με προσοχή και επιφύλαξη, καθώς αναφέρονται όχι μόνο στην οικονομική και κοινωνική διάρθρωση της εποχής του ποιητή

αλλά και σε προγενέστερες. Έτσι, λόγω της ανεπάρκειας των γραπτών πηγών η έρευνα βασίζεται, ως επί το πλείστον, στη μελέτη των υλικών καταλοίπων, προκειμένου να επιχειρηθεί μία

ανασύνθεση της οικονομίας.

Ή Κρίση του Πάριδος, έργο του ζωγράφου Anton Raphael Mengs 1757.

Αγροτική παραγωγή

Η πλειοψηφία των Ελλήνων των Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής

περιόδου, όπως άλλωστε και των προγενέστερων αλλά και

μεταγενέστερων εποχών, ζούσε από την αγροτική παραγωγή. Αν και δεν έχουν

εντοπιστεί πολλά κατάλοιπα απλών εργαλείων, ειδών νοικοκυριού ή ακόμη

και των ίδιων των οικημάτων, ο αγροτικός κόσμος ήταν το θεμέλιο της

οικονομικής δραστηριότητας. H γη χρησιμοποιούνταν με κάθε τρόπο, για

αγροτικές και κηπευτικές καλλιέργειες, ενώ η σημασία της κτηνοτροφίας

φαίνεται από το ότι ο πλούτος υπολογιζόταν συχνά από τον αριθμό των

ζώων, ιδιαίτερα των βοοειδών. Η αγροτική παραγωγή αποτελούσε κύρια

πηγή πλούτου είτε όταν καταναλωνόταν στο πλαίσιο του οίκου είτε όταν το πλεόνασμά της γινόταν αντικείμενο

εμπορικής ανταλλαγής. Κρατήρας της Γεωμετρικής Περιόδου από τη Θήρα.

Στα ομηρικά έπη οι κλήροι και τα κοπάδια των ευγενών συνήθως είχαν την ίδια σημασία στις περιπτώσεις που αναφέρονταν οι περιουσίες τους. Η γεωργία πρέπει να έπαιζε μεγαλύτερο ρόλο στα κατώτερα στρώματα, καθώς η μέση περιουσία αποτελούνταν από ένα σπίτι και ένα κομμάτι

γης. Ίσως ο ποιητής αναφερόταν σε έναν κόσμο όπου οι περιουσίες των περισσότερων ήταν καλλιεργήσιμες εκτάσεις και μόνο οι πλούσιοι είχαν επιπλέον και κοπάδια ζώων. Εάν είναι έτσι, τότε η συχνή μνεία βοοειδών και αιγοπροβάτων γινόταν όχι γιατί τα ζώα ήταν τόσο κοινά, αλλά

γιατί αποτελούσαν ένα είδος περιουσίας με κύρος.

Κοπάδι προβάτων σε βοσκή. Η κτηνοτροφία αποτελούσε σημαντική οικονομική δραστηριότητα κατά τους Σκοτεινούς χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο.

Θεοχάρης, Δ., Νεολιθική Ελλάς, Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα 1973, εικ. 135.

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η κτηνοτροφία αποτελούσε τη βασική πηγή διατροφής κατά τους Σκοτεινούς

χρόνους, ενώ η καλλιέργεια της γης ήταν απρογραμμάτιστη και σποραδική, έγινε όμως πολύ πιο

εντατική και συστηματική κατά τη διάρκεια της Γεωμετρικής περιόδου, μια και ήταν πιο

αποτελεσματικός τρόπος για να τραφεί ο ταχύτατα αυξανόμενος πληθυσμός. Η υπόθεση όμως αυτή

παραμένει ακόμη ανοιχτή. Η μελέτη των σκελετικών υπολειμμάτων μιας οικογένειας της Ύστερης

Γεωμετρικής περιόδου που τάφηκε στο χώρο της μεταγενέστερης αθηναϊκής Αγοράς, έδειξε ότι το γάλα

και το κρέας κάλυπταν σημαντικό ποσοστό της διατροφής της. Αντίθετα, στα ομηρικά έπη οι άνθρωποι

γενικά περιγράφονταν ως καταναλωτές κρασιού και άρτου και όχι ως κρεοφάγοι. Αν και το κρέας

συμπεριλαμβανόταν σχεδόν πάντα στη διατροφή ενός ομηρικού ευγενή, δε φαίνεται ότι αποτελούσε τη βάση της δίαιτάς του. Οι περιπτώσεις που καταναλωνόταν το κρέας φαίνεται ότι ήταν ειδικές, όπως στην περίπτωση που δέχονταν επισκέπτες ή μετά από θυσίες προς τους

θεούς. Γι' αυτό ίσως και γινόταν ιδιαίτερος λόγος για την προετοιμασία του κρέατος, ενώ η αναφορά στην

κατανάλωση ψωμιού και κρασιού ήταν πολύ σύντομη. Οινοχόη της Γεωμετρικής Περιόδου σε πρωτότυπο διπλό

σχήμα.

Η επιθυμία των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων για μεγαλύτερη ποικιλία βιοτεχνικών και καλλιτεχνικών προϊόντων, που προέρχονταν είτε από την Ανατολή είτε από τοπικά

εργαστήρια, επέφερε την ανάπτυξη του εμπορίου κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. και την αύξηση της αγροτικής παραγωγής σε ορισμένες περιοχές πέρα από τα επίπεδα ικανοποίησης των τοπικών αναγκών ώστε το περίσσευμά της να χρησιμοποιηθεί ως αντάλλαγμα για την απόκτηση των

παραπάνω προϊόντων.

Το πάνω μέρος ενός πρωτογεωματρικού κρατήρα του 10ου αι. από την Αττική.

Οίκος και παραγωγή

Βασική οικονομική μονάδα κατά τους Σκοτεινούς χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο αποτελούσε, όπως και στις επόμενες περιόδους, ο οίκος. Πρόκειται για το σύνολο αφενός των

προσώπων που συνοικούσαν, συνδέονταν με δεσμούς συγγένειας ή επικυριαρχίας και διατελούσαν κάτω από την εξουσία του οικογενειάρχη και αφετέρου των κάθε είδους

περιουσιακών στοιχείων που εξασφάλιζαν την υλική ύπαρξή του.

Φιάλη του 8ου αι. από την Αττική με παράσταση πτηνών ανάμεσα σε γεωμετρικά μοτίβα.

Η βασική πηγή πλούτου για κάθε οίκο ήταν η γη, η οποία χρησιμοποιούνταν για διάφορες καλλιέργειες. Ο πλούτος των μεγάλων γαιοκτημόνων υπολογιζόταν με βάση τον αριθμό των

ζώων, ιδιαίτερα των βοδιών, που είχαν στα κτήματά τους. Σημαντικός παράγοντας για τις δραστηριότητες και την οικονομική δύναμη του οίκου ήταν το μέγεθός του. Η παραγωγή τροφής

αλλά και η έκταση της καλλιεργήσιμης γης εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τον αριθμό των ατόμων που συμμετείχαν στην οικονομική ζωή του. Σύμφωνα με τα ομηρικά έπη, η εργασία δεν

περιοριζόταν μόνο στους δούλους και τους κοινωνικά ασθενέστερους. Στην παραγωγή μετείχαν ο επικεφαλής του οίκου, όσοι από την οικογένειά του ήταν σε θέση να εργαστούν καθώς και δούλοι,

ενώ την κατανάλωση των αγαθών απολάμβαναν όλα τα μέλη του, εργαζόμενα ή μη.

Χονδροειδές αγγείο που ανήκει στον τύπο της χύτρας από τη Ζαγορά της 'Aνδρου. Πρόκειται για το πιο κοινό

μαγειρικό σκεύος που χρησιμοποιούνταν για το βράσιμο του νερού ή το

μαγείρεμα της σούπας. Στα καλύτερα δείγματα χυτρών η βάση και το

κατώτερο μέρος είναι μαυρισμένα από τη φωτιά. 8ος αιώνας π.Χ.

'Aνδρος, Aρχαιολογικό Mουσείο 1176. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Καμπίτογλου, Α., Αρχαιολογικό Μουσείο 'Aνδρου: Οδηγός, Αθήνα 1991, σ. 38,

εικ. 15.© ΥΠΠΟ.

Το ιδεώδες της εποχής ήταν η αυτάρκεια του οίκου. Ο οίκος, στο βαθμό που ήταν δυνατό, έπρεπε να είναι σε θέση να παράγει ό,τι χρειαζόταν για την ύπαρξή του. Για το σκοπό αυτό επιδιωκόταν ο συνδυασμός γεωργικών και κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων με ποικιλία καλλιεργειών και ζώων, ενώ τα μέλη του συμμετείχαν σε διάφορες ασχολίες. Όλες οι εργασίες μεταποίησης των πρώτων υλών που παρήγαν η γη και τα ζώα σε είδη διατροφής και ενδυμασίας καθώς και η κατασκευή ορισμένων εργαλείων, επίπλων ή σκευών, γίνονταν στο εσωτερικό του. Στον καταμερισμό της

εργασίας υπήρχε σίγουρα διάκριση ως προς το φύλο. Η ενασχόληση με τη γεωργία και την κτηνοτροφία, οι μεταφορές, οι κατασκευές και οι διάφορες επισκευές ήταν αρμοδιότητες των ανδρών. Oι γυναίκες εκτελούσαν όλο τον κύκλο της παρασκευής της τροφής καθώς και την

παραγωγή των ενδυμάτων. Οικιακές δραστηριότητες όπως το γνέσιμο και η υφαντική μαρτυρούνται από την αποκάλυψη μεγάλου αριθμού υφαντικών βαρών και σφονδυλιών κατά τις ανασκαφές των οικισμών. Παρόλο που δεν έχουν διασωθεί υφάσματα, αυτά τα πήλινα ή καμιά

φορά λίθινα αντικείμενα βοηθούν στην κατανόηση του τρόπου κατασκευής τους.

Σφονδύλια και αγνύθες (υφαντικά βάρη) από τη Zαγορά της 'Aνδρου. Τα πήλινα ή καμιά φορά και πέτρινα αυτά αντικείμενα παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για το

γνέσιμο και την υφαντική. 8ος αιώνας π.Χ. 'Aνδρος, Aρχαιολογικό Mουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Καμπίτογλου, Α., Αρχαιολογικό Μουσείο 'Aνδρου: Οδηγός, Αθήνα 1991, σ. 74-75,εικ. 38-39.

Από εκεί και πέρα υπήρχαν διαφορές μεταξύ των πλούσιων και φτωχών οικογενειών. Οι οίκοι στα

κατώτερα κοινωνικά στρώματα κατείχαν

μικρούς κλήρους και λίγα ζώα, ενώ στις ανώτερες

βαθμίδες διέθεταν αφθονότερα τρόφιμα,

περισσότερα και πολυτελέστερα είδη

ρουχισμού, αντάλλασσαν δώρα.

Λεπτομέρεια από αμφορέα του

Ζωγράφου του Διπύλου με παράσταση πολεμιστών.

Γεωργία

α ίδια γεωργικά είδη, όπως δημητριακά, ελιές και κλήματα αμπέλου, που είχαν εγκλιματιστεί στην Ελλάδα από την εποχή του Χαλκού, εξακολούθησαν να καλλιεργούνται και κατά τη διάρκεια των

Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου. Επίσης δεν άλλαξαν, σε σύγκριση με την προηγούμενη εποχή, τα εργαλεία και η μεθοδολογία των καλλιεργητών. Παρά το γεγονός ότι από

τον 11ο αιώνα π.Χ. εμφανίστηκαν στον ελλαδικό χώρο αντικείμενα από σίδηρο, και ιδιαίτερα όπλα, τα άροτρα εξακολουθούσαν να είναι ξύλινα. Aυτό είχε σαν αποτέλεσμα η άροση να γίνεται με δυσκολία και να μη φτάνει σε βάθος, μολονότι για την έλξη των αρότρων χρησιμοποιούνταν

βόδια.

Χάλκινο ειδώλιο ζεμένων βοδιών από την Ολυμπία. Β' τέταρτο 8ου αιώνα π.Χ. Ολυμπία, Αρχαιολογικό Μουσείο Β 5618. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Γιαλούρη, Α., Γιαλούρης Ν., Ολυμπία: Το Μουσείο και το Ιερό, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1995, σ. 55, εικ. β.

H ανάλυση των αρχαιοβοτανικών καταλοίπων των οικισμών μπορεί να μας δώσει σαφέστερη

εικόνα για τη διατροφή και τις γεωργικές δραστηριότητες των ανθρώπων αυτής της

περιόδου. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του οικισμού δυτικά του χωριού

Καστανάς, δίπλα στον Αξιό ποταμό στη Mακεδονία. H μελέτη των φυτικών λειψάνων

έδειξε ότι στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου σημειώθηκε μία οπισθοδρόμηση σε ότι αφορά στην ποικιλία των καλλιεργούμενων φυτών. Αντίθετα, βελτιώθηκε σημαντικά η ποιότητα της παραγωγής και αυξήθηκε το μέγεθος των

καρπών. Tα σπουδαιότερα δημητριακά ήταν το κριθάρι και το δίκοκκο σιτάρι. Εκτός αυτών

καλλιεργούνταν ακόμη, αλλά σε περιορισμένη έκταση, κεχρί, όσπρια και ελαιοπαραγωγά

φυτά. Ελάχιστες είναι οι ενδείξεις καλλιέργειας κηπευτικών ή συλλογής καρπών.

Κλήματα αμπέλου και συκιές κάλυπταν ένα μέρος της έκτασης, που ανήκε στον οικισμό.

Ενδείξεις μπορούμε να έχουμε επίσης και από τα λιγοστά απομεινάρια νεκρόδειπνων, που βρέθηκαν σε αθηναϊκούς κυρίως τάφους. Τα απανθρακωμένα φρούτα ήταν σταφύλια και

σύκα. Υδρία Γεωμετρικής Περιόδου (8ος αι.).

Τα σχήματα των αγγείων της κεραμικής επιβεβαιώνουν έμμεσα το είδος των

προϊόντων: κρατήρες και οινοχόες για το κρασί, λήκυθοι και αρύβαλλοι για το

ελαιόλαδο, ομοιώματα σιταποθηκών που φανερώνουν το ενδιαφέρον για τα δημητριακά. Υπάρχουν επίσης τα

λείψανα κυκλικής σιταποθήκης στη Σμύρνη και τα θεμέλια τριών

απροσδιόριστων κτισμάτων στο λόφο της Ξερόπολης στο Λευκαντί της

Εύβοιας, τα οποία θα μπορούσαν να είναι σιταποθήκες, ελαιοτριβεία ή ληνοί.

Η γεωργία στην εποχή του Σιδήρου παρουσιάζει τη μορφή ενός συστήματος,

που λειτουργεί αρμονικά και εγγυάται στον πληθυσμό μία κανονική ζωή από τους καρπούς του δικού του μόχθου.

Πήλινο ομοίωμα σιταποθήκης της Γεωμετρικής Περιόδου.

Κτηνοτροφία

Στους Σκοτεινούς χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο ο ρόλος και η σημασία της κτηνοτροφίας στην οικονομική ζωή ήταν το ίδιο σημαντικός με εκείνον της γεωργίας. Εκτάσεις που ερημώνονταν

ύστερα από καταστροφές δε χρησιμοποιούνταν από τους κατοίκους της περιοχής για γεωργική

καλλιέργεια αλλά συνήθως μετατρέπονταν σε βοσκοτόπια, κάτι που δεν απαιτούσε ιδιαίτερη

φροντίδα για να πραγματοποιηθεί.

Πλήρως διακοσμημένος αττικός γεωμετρικός αμφορέας (8ος αι.).

Tα είδη των ζώων ήταν ίδια με αυτά που συναντούμε στην Ελλάδα ήδη από τη Nεολιθική εποχή και την εποχή του Χαλκού. Τα αιγοπρόβατα εκτρέφονταν τόσο για το κρέας όσο και για τα άλλα προϊόντα τους (γάλα, μαλλί, προβιές), ενώ τα βοοειδή όχι τόσο για το κρέας τους όσο για το γάλα και την κοπριά. Aπό αυτά προέρχονταν και τα περισσότερα ζώα θυσίας. Για τις διάφορες εργασίες χρησιμοποιούσαν βόδια και ιπποειδή, εκτός του αλόγου. Το τελευταίο ήταν ζώο πολυτελείας, το

κατείχαν οι πλούσιοι και χρησιμοποιούνταν στον πόλεμο και το κυνήγι. Τα ήμερα πουλερικά ήρθαν ίσως για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο κατά τη Γεωμετρική περίοδο. Ένδειξη γι' αυτό αποτελούν δύο πήλινα ειδώλια πετεινών που βρέθηκαν σε μία παιδική ταφή από την Αθήνα, η

οποία χρονολογείται γύρω στα 740 π.Χ.

Γεωμετρικός κάνθαρος από τάφο στην Αθήνα με παράσταση πολεμιστή και δύο ίππων. Τα άλογα αποτελούσαν σύμβολο κοινωνικής ισχύος και οικονομικής ευρωστίας. Τρίτο τέταρτο 8ου αιώνα π.Χ. Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης 630.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.Dal Mito al Logos: La figura umana nell' arte greca (VIII-VI sec.a.c.), Palazzo

Srozzi 16 Settembre-16 Novembre 1986, Ministero Greco della Cultura, Direzione delle Antichita, σ. 443, αρ. κατ. 10.

Η περίπτωση της Ζαγοράς στην 'Aνδρο προσφέρει τη σπάνια ευκαιρία να

ερευνηθεί η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και τα προβλήματα

διατροφής μέσω της μελέτης των οστών των ζώων. Από τα οστά εξημερωμένων

ζώων που βρέθηκαν στην περιοχή διαπιστώνεται πως τα αιγοπρόβατα

ήταν τα περισσότερα, ενώ οι χοίροι και τα βοοειδή βρέθηκαν σε μικρότερες

ποσότητες. Παρόμοια εικόνα σχηματίζεται και από τα λιγοστά απομεινάρια νεκρόδειπνων που

βρέθηκαν σε αθηναϊκούς κυρίως τάφους αυτής της εποχής.

Αμφορέας της Γεωμετρικής Περιόδου από την Ελευσίνα (8ος αι.).

Στα ομηρικά έπη ο πλούτος μετριόταν με κεφάλια βοδιών. Oι ήρωες εμφανίζονταν ως ιδιοκτήτες αναρίθμητων κοπαδιών και οι μεγαλύτεροι γαιοκτήμονες είχαν δούλους ή προσλάμβαναν επαγγελματίες βοσκούς για τη φροντίδα των κοπαδιών τους. H εικόνα ενισχύεται από τα

αναθήματα που προσφέρονταν στα ιερά της Ελλάδας. Στην Ολυμπία οι προσφορές άρχισαν από το τέλος του 10ου αιώνα π.Χ. και ήταν βασικά ομοιώματα ζώων, των οποίων ο αριθμός μειώθηκε

στους επόμενους αιώνες. Στο ιερό της Αρτέμιδος στις Φερές της Θεσσαλίας διαπιστώθηκε η ύπαρξη μικρών ορειχάλκινων ομοιωμάτων ζώων που πιθανόν κατασκευάστηκαν στη Μακεδονία.

Ειδώλια αιγοπροβάτων βρέθηκαν σε αρκετά ιερά της Ελλάδας, γεγονός που τονίζει τη σημασία των

ζώων αυτών για την οικονομία της περιόδου. Χάλκινο σύμπλεγμα νεαρού άνδρα που οδηγεί

κριάρι για θυσία. Βρέθηκε στη Μεγάλη Ελλάδα και χρονολογείται στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ.

Arhur M. Sackler Museum, Harvard University Art Museums 1970.26.

Langdon, S. (ed.), From Pasture to Polis: Art in the Age of Homer,Museum of Art and Archaeology, University of Missouri-Columbia, University of

Missouri Press, Columbia and London 1993, σ. 158, εικ. 51.

Βιοτεχνία

Η βιοτεχνία στην Ελλάδα των Σκοτεινών χρόνων κάλυπτε τις

τοπικές ανάγκες, χωρίς τη δυνατότητα να προβαίνει σε σημαντικές εξαγωγές και να

τροφοδοτεί το διαμετακομιστικό εμπόριο. Δεν υπήρχαν ούτε τα ανακτορικά εργαστήρια των μυκηναϊκών χρόνων, ούτε οι κοινωνικές και οικονομικές

συνθήκες που θα μπορούσαν να αντέξουν το κόστος κατασκευών

από πολύτιμα υλικά και με επιμελημένη εργασία. Έτσι, σε αυτές

τις κοινωνίες διατηρήθηκαν οι κλάδοι που παρήγαν είδη πρώτης

ανάγκης

Πυξίδα Γεωμετρικής Περιόδου με ζωγραφικά θέματα σε μετώπες (περ.750 π.Χ.).

Βασικές ανάγκες της καθημερινής ζωής καλύπτονταν, ως επί το πλείστον, στο εσωτερικό του οίκου. Στο βαθμό που τα εργαστήρια ανήκαν

στο χώρο τροφοδότησης κάποιων αγροτικών νοικοκυριών, δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις για

κανονικό εμπόριο. Η ανάγκη για προϊόντα που θα παράγονταν τοπικά, όπως ήταν ο οπλισμός και τα

μεγάλα γραπτά αγγεία, έκαναν επιτακτική την απεξάρτηση των τεχνιτών από κάποιες μόνο ισχυρές οικογένειες. Έτσι, με τον καιρό τα

εργαστηριακά επαγγέλματα άρχισαν να αναπτύσσονται εκτός των ορίων του οίκου. Αν και η δουλειά των τεχνιτών φαίνεται ότι εξαρτιόταν σε

μεγάλο βαθμό από τις προτιμήσεις των αριστοκρατών, ιδιαίτερα όσον αφορά στα έργα

που γίνονταν κατά παραγγελία, οι τεχνίτες δούλευαν ως ελεύθεροι επαγγελματίες. Ετοίμαζαν

προϊόντα για να αντιμετωπίσουν την όποια ζήτηση, αλλά εκτελούσαν και παραγγελίες πελατών, οι πλουσιότεροι από τους οποίους

πρόσφεραν την κατάλληλη πρώτη ύλη. Η διάθεση των έργων τους γίνονταν μέσα στο πλαίσιο του ανταλλακτικού εμπορίου, αλλά δεν πρέπει να

υπήρχε καθορισμένη σταθερή τιμή για την αξία τόσο της εργασίας τους όσο και των προϊόντων

της τέχνης τους.

Χάλκινο ειδώλιο χαλκουργού καθισμένου μπροστά στο αμόνι του από

τη Θεσσαλία.Περίπου 700 π.Χ. Copenhagen, Ny Carlsberg Glyptotek

3360.Cristiansen, J., Greece in the Geometric

Period, Ny Carlsberg Glyptotek, Copenhagen 1992, σ. 54, εικ. 19.

Από τα μέσα του 9ου αιώνα π.Χ. και μετά, οι συχνές επαφές με την Ανατολή αύξησαν την ποσότητα των εισαγόμενων πρώτων υλών, οι οποίες μπορούσαν πλέον να καλύψουν περισσότερες παραγγελίες, και παράλληλα διευκόλυναν τις πολιτισμικές επιδράσεις. Η διεύρυνση των εργασιών

και η απομίμηση έργων ανατολικών εργαστηρίων έδωσαν στους τεχνίτες την ευκαιρία να εξασκηθούν, να πλουτίσουν τις γνώσεις και να βελτιώσουν την επιδεξιότητά τους. Tα εργαστήρια

περιοχών με έντονη εμπορική δραστηριότητα, όπως η Eύβοια, η Αττική, η Pόδος, η Σάμος, η Κρήτη, η βορειοανατολική Πελοπόννησος, συνέβαλαν στην τεχνική πρόοδο και την ανάπτυξη της

βιοτεχνίας.

Λεπτομέρεια από τον γεωμετρικό κρατήρα του Ζωγράφου του Hirschfeld (750 π.Χ.).

Στα ομηρικά έπη τα έργα της τέχνης ασκούν μία γοητεία και οι ικανότητες του τεχνίτη θεωρούνται θείο δώρο. Κάθε επιδέξιος τεχνίτης ονομάζεται γενικά τέκτων, που σημαίνει

ξυλουργός, κτίστης, επιπλοποιός. Διακρίνονται τα επαγγέλματα του χαλκέα, ο κατεξοχήν όρος που δηλώνει την απασχόληση γενικά με τα μέταλλα, του χρυσοχόου, του κεραμέα και του

αρματοπηγού. Aναφέρονται επίσης και λίγοι επώνυμοι τεχνίτες όπως ο σκυτοτόμος Tύχης, ο τέκτονας Iκμάλιος, ο χρυσοχόος Λαέρκης, ο ναυπηγός Φέρεκλος καθώς και ο Επειός που κατασκεύασε το Δούρειο Ίππο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για την πρόθεση του τεχνίτη-δημιουργού να βγει από την ανωνυμία και να τονίσει το ιδιαίτερο ατομικό του επίτευγμα αποτυπώνεται σε ένα όστρακο από τις Πιθηκούσσες που φέρει την πιο πρώιμη υπογραφή

κεραμέα.

Όστρακο υστερογεωμετρικού κρατήρα από τη περιοχή Μετζαβία

των Πιθηκουσσών, στο οποίο σώζεται η κατάληξη της υπογραφής του

αγγειοπλάστη: ''...ινος μ'εποίεσε''. 725-700 π.Χ.

Ischia, Museo Archeologico di Pitecusa.

Carrattelli, G.P. (ed.), The Western Greeks, Bompiani 1996, σ. 193, εικ.

22. © Museo Archeologico di Pitecusa,

Ischia.

Εργαστήρια Μετάλλων

Η τεχνική της εξαγωγής καθαρών μετάλλων από μίγματα και χημικές ενώσεις είχε διαμορφωθεί από την εποχή του Χαλκού για τα είδη που ήταν τότε σε χρήση. Νέο βήμα, πολύ σημαντικό στους

Σκοτεινούς χρόνους, αποτέλεσε η ανακάλυψη μεθόδων για την εξαγωγή σιδήρου από σιδηρούχα μεταλλεύματα καθώς και για την κατεργασία του καθαρού μετάλλου. Οι σχετικές εφευρέσεις

μεταφυτεύτηκαν στην Ελλάδα από την Ανατολή κατά τον 11ο αιώνα π.Χ. Η χρησιμοποίηση του σιδήρου το 10ο αιώνα π.Χ. γενικεύτηκε σε μεγάλο βαθμό. Εκτός από πόρπες, περόνες και δαχτυλίδια

κατασκευάζονταν ξίφη και εγχειρίδια που αποδεικνύουν την εμφάνιση μίας τοπικής βιοτεχνίας και την επικράτηση νέας τεχνολογίας. Ο κατεξοχήν τεχνίτης στα ομηρικά έπη, ο θεός Ήφαιστος, είναι

μεταλλουργός. Το εργαστήριό του, που βρίσκεται δίπλα στην κατοικία του στον Όλυμπο, αποτελεί τυπικό παράδειγμα εργαστηρίου επεξεργασίας χαλκού, σιδήρου αλλά και χρυσού.

Μέρος από χρυσό περιδέραιο της Γεωμετρικής Περιόδου.

Ίχνη μεταλλουργικών δραστηριοτήτων έχουν σωθεί σε διάφορα μέρη τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και σε περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν έλληνες άποικοι. Στο 'Aργος εντοπίστηκε κλίβανος για την επεξεργασία αργύρου, που χρονολογείται στην πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδο. Οι ανασκαφές στο Θορικό της νότιας Αττικής αποκάλυψαν ένα μεγάλο χώρο εφοδιασμένο με κτιστούς λίθινους πάγκους και πολλές λεκάνες λαξευμένες στο δάπεδο και έδειξαν ότι ήδη από τον 9ο αιώνα π.Χ. γινόταν κατεργασία αργύρου από τα γειτονικά μεταλλεία του Λαυρίου. Σε δύο από αυτές τις λεκάνες βρέθηκε μία ουσία γνωστή ως λιθάργυρος, δηλαδή το υπόλειμμα του μολύβδου που κατακαθόταν ύστερα από την εξαγωγή του αργύρου με κυπέλλωση. Tα υπολείμματα από γύψινες μήτρες για την κατασκευή τριπόδων που βρέθηκαν στο Λευκαντί δείχνουν ότι εργαστήρια χαλκουργών πρέπει να υπήρχαν εκεί από τα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ. περίπου. Κατάλοιπα σιδηρουργικών εργασιών βρέθηκαν σε διάφορα σημεία, όπως κοντά στο τείχος της Ζαγοράς στην 'Aνδρο και υποδηλώνουν την ύπαρξη εργαστηρίων σιδηρουργίας μέσα στην οχυρωμένη πόλη. Πιο εντυπωσιακές όμως είναι οι μεταλλοτεχνικές εγκαταστάσεις του 8ου αιώνα π.Χ., που ανασκάφηκαν στην περιοχή Mετζαβία στις Πιθηκούσσες. Αποτελούνταν από δύο εργαστήρια επεξεργασίας χαλκού, σιδήρου και μολύβδου με τους κλιβάνους τους, καθώς και ένα συνεχόμενο χώρο για κατοικία.

Άποψη του χώρου των εργαστηρίων από το γεωμετρικό οικισμό του

Ωρωπού. Μέσα στον περίβολο του συγκροτήματος εντοπίστηκαν άφθονα υπολείμματα κατεργασίας μετάλλων

σε διάφορα στάδια επεξεργασίας.

Oι δύο κύριοι τρόποι κατασκευής μεταλλικών αντικειμένων ήταν η χύτευση λειωμένου κράματος σε κατάλληλα διαμορφωμένη μήτρα και η σφυρηλάτηση. Στην τελική διακόσμησή

τους εκτός από την εγχάραξη, που συνήθως απέδιδε τις λεπτομέρειες, εφαρμοζόταν και η τεχνική του χτυπητού ανάγλυφου, όπου χρησιμοποιούνταν λίθινες μήτρες για την αποτύπωση

των εικονιστικών μοτίβων σε μεταλλικά ελάσματα. Oρισμένες φορές οι μήτρες κάποιου εργαστηρίου μπορεί να προέρχονταν από άλλα εργαστηριακά κέντρα της εποχής, γι' αυτό και

η τεχνοτροπία των παραστάσεων στα προϊόντα του πιθανόν να παρουσιάζει βασικές διαφορές. Για παράδειγμα, δεν αποκλείεται η λίθινη μήτρα που χρησιμοποιήθηκε για τη διακόσμηση

ενός χρυσού διαδήματος σε εργαστήριο της Ερέτριας στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. να προερχόταν από την Αττική.

Υπολείμματα πήλινων μητρών που βρέθηκαν στην Ξερόπολη της Εύβοιας και χρησιμοποιήθηκαν για τη κατασκευή

τριποδικών βάσεων. 8ος αιώνας π.Χ. ΙΑ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Pophan M.R., Sackett L.H., Themelis P.G., (ed.), Lefkadi I: The Iron Age (Plates), The British School of

Archaeology at Athens, Thames and Hudson 1979, πιν. 12. © ΥΠΠΟ.

Tα έργα της μεταλλουργίας είναι συχνά ένας αξιόπιστος δείκτης ευημερίας, που μπορεί να οφείλεται είτε σε ενδογενή πλούτο είτε σε επιτυχημένες εμπορικές συναλλαγές. Ένα από τα

στοιχεία που αποδεικνύουν την ανάπτυξη της μεταλλουργικής τέχνης και μαρτυρούν τον πλούτο που αρχίζει να συρρέει στις ελληνικές πόλεις εξαιτίας των συστηματικών επαφών με την

Ανατολή, είναι η κατασκευή μεγάλων χάλκινων τριπόδων. Τα σκεύη αυτά πριν από τα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ. τα βρίσκουμε σχεδόν αποκλειστικά σε ταφές, ενώ από την ΄Yστερη Γεωμετρική περίοδο στην πλειονότητά τους συναντώνται ως αναθήματα σε ιερά. Γίνεται έτσι φανερό ότι από

τον 8ο αιώνα π.Χ. οι θεοί λαμβάνουν όλο και μεγαλύτερο ποσοστό του υπάρχοντος πλούτου. Ίσως δεν είναι άσχετο το γεγονός ότι εργαστήρια μετάλλων πολύ συχνά βρίσκονται σε δημόσιους

χώρους ή σε άμεση επαφή με ιερά. Η σχέση αυτή εργαστηρίων και ιερών έχει βεβαιωθεί ανασκαφικά στην Έγκωμη της Κύπρου, που εγκαταλείφτηκε τον 11ο αιώνα π.Χ., και κατά τη

Γεωμετρική περίοδο στην Ολυμπία, τον Ωρωπό, την Τεγέα και την Ερέτρια.

Χάλκινος ραβδωτός τρίποδας από τάφο στη Κνωσό, ο οποίος ανήκει σε τύπο υποστατών που πιστεύεται

ότι προέρχεται από την Κύπρο και έχει εντοπιστεί σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο. 870-850 π.Χ.

Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 4844. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη

16ος-6ος αιώνας π.X., Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Μάρτιος-Ιούνιος 1998, Πανεπιστήμιο

Κρήτης-ΥΠΠΟ ΚΓ' ΕΠΚΑ, Ηράκλειο 1998, σ. 232, αρ. κατ. 275. © ΥΠΠΟ.

Εργαστήρια Κεραμεικής

Η αγγειοπλαστική ήταν ένας κλάδος που παρήγε είδη πρώτης ανάγκης χρησιμοποιώντας φθηνές πρώτες ύλες. Κατά τη διάρκεια των πρώιμων χρόνων ήταν ενσωματωμένη στην οικιακή οικονομία, όπως και η υφαντική, ή εξασκούνταν από περιπλανώμενους κεραμείς. Από τη Γεωμετρική όμως περίοδο ανεξαρτητοποιήθηκε και συγκαταλέχθηκε στις επαγγελματικά

οργανωμένες χειροτεχνικές επιχειρήσεις.

Κρατήρας Γεωμετρικής Περιόδου από την Κάμειρο της Ρόδου (8ος αι.).

Φαίνεται πως από τα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. οι κεραμείς είχαν τη δική

τους συνοικία σε ορισμένους μεγάλους οικισμούς. Από τα

εργαστήριά τους απέμειναν ελάχιστα ή καθόλου ίχνη, αλλά μπορούν να

εντοπιστούν σε θέσεις όπου βρέθηκαν συγκεντρωμένα πολλά κακοψημένα

δοκιμαστικά όστρακα, όπως για παράδειγμα στη δυτικότερη συνοικία

της Κορίνθου και στο χώρο της μεταγενέστερης αθηναϊκής Αγοράς.

Αμφορέας Γεωμετρικής Περιόδου από αττικό

εργαστήριο. Η διακόσμηση του αγγείου εκτείνεται τόσο στην

κοιλιά – σε δυο ζώνες – όσο και στο λαιμό, και περιλαμβάνει

γεωμετρικά σχήματα και σκηνές από τον κόσμο των

ανθρώπων και των ζώων.(8ος αι.).

Η μετάβαση από την υπομυκηναϊκή στην πρωτογεωμετρική κεραμική χαρακτηρίζεται από την τεχνική πρόοδο που συντελέστηκε στην κατασκευή των γραπτών αγγείων και επιτάχυνε την

παραγωγή. Oι τεχνίτες χρησιμοποιούσαν πλέον έναν ταχέως περιστρεφόμενο κεραμικό τροχό με φανερά αποτελέσματα στην ισορροπία και την κομψότητα των σχημάτων. O πηλός ήταν πολύ

καλύτερα καθαρισμένος, το επίχρισμα, όπου χρησιμοποιούνταν, ήταν πολύ καλής ποιότητας ενώ το βερνίκι ήταν μαύρο και στιλπνό. Eπιπλέον, η χάραξη των ομόκεντρων κύκλων, που παρέμειναν ως τυπικό διακοσμητικό μοτίβο, δε γινόταν πια με ελεύθερο χέρι αλλά με διαβήτη, του οποίου το

ένα σκέλος αποτελούνταν από ένα πινέλο με πολλές άκρες.

Κύαθος Γεωμετρικής Περιόδου (9ος αι.).

Τα πολυάριθμα κεραμικά εργαστήρια ακολουθούσαν το καθένα το δικό του δρόμο και εξέφραζαν το ίδιο πνεύμα με διαφορετικούς τρόπους. Η γεωμετρική τέχνη εμφάνιζε αρχικά μικρές

διαφοροποιήσεις ανάλογα με τα τοπικά εργαστήρια, οι οποίες γίνονταν όλο και πιο έντονες. Οπωσδήποτε μέσα στον 8ο αιώνα π.X. διακρίνεται ένα πλήθος εργαστηρίων, στην Αττική, την

Εύβοια, τη Στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τις Kυκλάδες, που επιτρέπει να ξεχωρίσουμε την τεχνοτροπία της κάθε περιοχής και να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή της

Παραδοσιακό εργαστήριο κεραμέων στους Ασώματους της Κρήτης. Οι κεραμικοί τροχοί έχουν τοποθετηθεί

μέσα σε πηλόλακκους ώστε οι τεχνίτες να μπορούν να κατασκευάζουν ακόμη και πιθάρια σε ανθρώπινο

μέγεθος.Hampe, R., Winter, A., Beitopfern und Topferinnen in

Kreta, Messenien und Zypern, Verlag Romisch Germanischen Zentralmuseums Mainz, Mainz 1962, πιν.

4. © Verlag Romisch Germanischen Zentralmuseums Mainz.

Ανταλλαγές

Στους Σκοτεινούς χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο, όπως άλλωστε και

σε παλαιότερες εποχές, η ανάγκη να καλυφτούν τα κενά της οικονομίας του

οίκου και να αποκτηθούν δούλοι, μέταλλα ή πολύτιμα αντικείμενα με μέσα άλλα, πέραν του πολέμου που

πάντα εγκυμονούσε κινδύνους, αναπόφευκτα οδήγησε σε ένα σύστημα

ανταλλαγών σε είδος, με αναγνωρισμένες αξίες για τα διάφορα προϊόντα. Για τα αγαθά που είχαν γίνει αντικείμενα καθημερινών συναλλαγών

διαμορφώνονταν τιμές που τις συνέθεταν η γενική αξιολόγηση της

χρησιμότητας και της ιεράρχησής τους σε συσχετισμό με άλλες ανάγκες, και οι

τρέχουσες πιέσεις των νόμων της προσφοράς και της ζήτησης.

Πλήρως διακοσμημένος κρατήρας του Ζωγράφου της Νέας Υόρκης (8ος αι.).

Οι ανταλλαγές, ανάλογα με το ρόλο που είχε σε αυτές το κέρδος, μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο κατηγορίες. Στην πρώτη, την τεχνική του δώρου και του αντίδωρου, λειτουργούσε η έννοια

της ισοδυναμίας των ανταλλασσόμενων αντικειμένων και αποκλειόταν αυτή του κέρδους. Αντίθετα στη δεύτερη, το εμπόριο, το κέρδος αποτελούσε το κίνητρο για αυτού του είδους τις

δραστηριότητες.

Χρυσό περίαπτο από το Ιδαίον 'Aντρο. Πιθανόν να αποτελεί συνένωση δύο διαφορετικών

κοσμημάτων, ενός ορθογώνιου πλακιδίου και ενός ανισόπαχου, κοίλου εσωτερικά, κρίκου.

Τόσο η διακόσμηση όσο και η τεχνική της κατασκευής του κοσμήματος παραπέμπουν σε

ανατολικά πρότυπα. 8ος αιώνας π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Χρ 674.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη 16ος-6ος αιώνας π.X., Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Μάρτιος-Ιούνιος 1998,

Πανεπιστήμιο Κρήτης-ΥΠΠΟ ΚΓ' ΕΠΚΑ, Ηράκλειο 1998, σ. 264, αρ. κατ. 328.

Εμπόριο

Για την περιοχή της ανατολικής Μεσογείου ο 12ος και εν μέρει ο 11ος αιώνας π.Χ. έχουν

χαρακτηριστεί από πολλούς σύγχρονους ερευνητές ως περίοδος αναστάτωσης και κρίσης, αφού στη

διάρκειά τους τοποθετείται μία σειρά από γεγονότα όπως η παρακμή υπαρχόντων κοινωνικών

συστημάτων και οι μετακινήσεις διαφόρων λαών. Oι αναταραχές κατέστησαν ανασφαλείς τις

θαλάσσιες οδούς και επομένως εμπόδισαν την ομαλή επικοινωνία και το εμπόριο. Οι επαφές, αν και δε σταμάτησαν, μειώθηκαν σε μεγάλο βαθμό.

Κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων οι εισαγωγές στον ελληνικό χώρο ήταν αρκετά

περιορισμένες. H έλλειψη ειδών από κεχριμπάρι και ελεφαντόδοντο, πολύτιμων λίθων, σκαραβαίων καθώς και ειδών από ορείχαλκο από τους τάφους αυτής της εποχής οδήγησε αρκετούς μελετητές να υποστηρίξουν ότι οι επαφές μεταξύ του ελλαδικού χώρου και της Ανατολής είχαν διακοπεί. Σύμφωνα όμως με τα νεότερα στοιχεία της έρευνας, φαίνεται

ότι η απομόνωση δεν πρέπει να ίσχυσε τουλάχιστον για την Κύπρο, την Κρήτη και τα

Δωδεκάνησα. Αργολικός κρατήρας της Γεωμετρικής Περιόδου (8ος αι.).

Η προοδευτική αποκατάσταση των επαφών με την Ανατολή μετά την αποδυνάμωσή τους, που σημειώθηκε στο τέλος της εποχής του Xαλκού, αποτελεί ένα από τα κυριότερα στοιχεία της εξέλιξης στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια των Σκοτεινών χρόνων. Η βαθμιαία βελτίωση των

συνθηκών ζωής έκανε πιο συστηματικές τις θαλάσσιες επικοινωνίες από τα τέλη του 10ου αιώνα π.Χ. και σε όλη τη διάρκεια του 9ου και του 8ου αιώνα π.Χ. παρά τους κινδύνους που συνέχισαν

να ελλοχεύουν. Oι αναπόφευκτες δυσκολίες της αγροτικής οικονομίας πιθανότατα οδήγησαν κάποιους να ασχοληθούν με το εμπόριο. Σημαντικοί παράγοντες για την ανάπτυξη της ναυτιλίας

και του εμπορίου υπήρξαν η ανάγκη για πρώτες ύλες καθώς και η επιθυμία των ανώτερων κοινωνικά στρωμάτων να αποκτήσουν αγαθά από άλλα μέρη της Μεσογείου. Από τα

εμπορευόμενα είδη υπερείχαν από άποψη όγκου και σημασίας τα μέταλλα και τα αγροτικά προϊόντα. 'Aλλα είδη, όπως η ελληνική γραπτή κεραμική και τα ανατολικά είδη μικροτεχνίας,

μεταφέρονταν ως συμπληρωματικό φορτίο αφού δεν ήταν η βάση του ανταλλακτικού εμπορίου.

Αμφορέας φοινικικού τύπου που βρέθηκε στο Σούλσι της Σαρδηνίας. Χρησιμοποιούνταν για τη μεταφορά προϊόντων, όπως κρασιού και

λαδιού. 8ος αιώνας π.Χ. Sant' Antioco, Museo Communale.

Carrattelli, G.P. (ed.), The Western Greeks, Bompiani 1996, σ. 193, αρ. κατ. 22. © Museo Communale, Sant' Antioco.

Οι σχέσεις μεταξύ αιγαιακού χώρου και Ανατολής, καθώς και οι επαφές και ζώνες επιρροής μεταξύ διαφόρων περιοχών του ελλαδικού χώρου διαφαίνονται περισσότερο από τη μελέτη της κεραμικής και άλλων τέχνεργων. Η αποκατάσταση των επαφών με μακρινές πόλεις είναι ιδιαίτερα εμφανής στην

Εύβοια, περιοχή που αναμφίβολα υπήρξε μία από τις βάσεις του αιγαιακού εμπορίου κατά τους Σκοτεινούς χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο. Κατά το δεύτερο μισό του 10ου αιώνα

π.Χ. στην Εύβοια εισάγονταν αγαθά φοινικικής προελεύσεως, όπως δείχνουν τα κτερίσματα σε πολλούς τάφους της Πρωτογεωμετρικής περιόδου. Tα μεμονωμένα κινητά

ευρήματα ανατολικής προελεύσεως που χρονολογούνται στα τέλη του 10ου και τις αρχές του 9ου αιώνα π.Χ. στο Λευκαντί,

μπορούν να ληφθούν ως αποτέλεσμα συναλλαγών ελλήνων και ανατολιτών εμπόρων στο Aιγαίο. Οι Ευβοείς υπήρξαν οι

πρώτοι που επωφελήθηκαν από την αποκατάσταση του εμπορίου στην ανατολική Μεσόγειο μετά τις ταραχές του

12ου αιώνα π.Χ. Διάφορες εξαγωγές ευβοϊκών αγγείων στις Κυκλάδες, την Κύπρο, τη Μακεδονία και τη Χαλκιδική

μαρτυρούν τις επαφές του νησιού με τις περιοχές αυτές από τις αρχές του 9ου αιώνα π.Χ.

Μεγάλο αγγείο της Γεωμετρικής Περιόδου (8ος αι.) με χαρακτηριστικά γεωμετρικά σχέδια μαιάνδρους, σπείρες, γραμμές.

Σημαντική ανάκαμψη της εμπορικής δραστηριότητας σημειώνεται στις αρχές της Μέσης Γεωμετρικής περιόδου. Από το δεύτερο μισό του 9ου αιώνα π.Χ. οι επαφές αυξάνουν όπως

γίνεται εμφανές από την παρουσία ελληνικής κεραμικής στην Κύπρο και τη βόρεια Συρία, καθώς και από τα ανατολικής προέλευσης ορειχάλκινα αντικείμενα και ελάχιστα χρυσά κοσμήματα που

βρέθηκαν στην Κρήτη, σε κάποια από τα νησιά του Αιγαίου και σε λίγα μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας. Η αποκατάσταση της επικοινωνίας μεταξύ των ελληνικών περιοχών αποδεικνύεται

ιδιαίτερα από την ευρύτατη διάδοση των αγγείων της Μέσης Γεωμετρικής περιόδου, αλλά και από τη σποραδική παρουσία κορινθιακής κεραμικής στην 'Aνδρο, την Κνωσό, τη Σμύρνη, την Ιθάκη

και τη Βίτσα της Ηπείρου.

Χάρτης με τη γεωγραφική κατανομή των σφραγίδων της

ομάδας του Λυριστή. Οι σφραγίδες αυτές προέρχονται από εργαστήρια της βόρειας Συρίας και εντοπίστηκαν σε

διάφορες περιοχές της μεσογειακής λεκάνης, όπου μεταφέρθηκαν πιθανόν από

έλληνες εμπόρους. Osborne, R., Greece in the

Making 1200-479 B.C., Routledge, London and New York

1996, σ. 107, εικ. 28. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος

Ελληνισμού.

Ναυτιλία

Κατά τη διάρκεια των μεταναστεύσεων ελληνικών φύλων, από το τελευταίο τέταρτο του 12ου έως τα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ., πραγματοποιήθηκαν μετακινήσεις μεγάλων πληθυσμιακών ομάδων από την ηπειρωτική Ελλάδα προς την Kρήτη, την Κύπρο και τα παράλια της Μικράς Ασίας. Oι

μετακινήσεις αυτές γίνονταν ως επί το πλείστον διαμέσου της θάλασσας, γεγονός που υποδηλώνει ότι τα θαλάσσια μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας, σε αντίθεση με τις εμπορικές επαφές, δεν

επηρεάστηκαν από τις ανακατατάξεις και αναστατώσεις που συνέβησαν στο χώρο της ανατολικής Μεσογείου.

Σκηνή από γεωμετρικό κρατήρα του Ζωγράφου της Νέας Υόρκης (8ος αι.)στην οποία απεικονίζονται πολεμιστές πάνω σε πλοίο της εποχής.

Οι Έλληνες επανεμφανίστηκαν δυναμικά στα νερά του Aιγαίου και της Μεσογείου κατά τον 9ο αιώνα π.X., με ανανεωμένο ενδιαφέρον για περιοχές εκτός του ελλαδικού κορμού και έτοιμοι να ακολουθήσουν το παράδειγμα των Φοινίκων, οι οποίοι είχαν ήδη ξεκινήσει υπερπόντια ταξίδια

προς τη Δύση αποκτώντας φήμη σπουδαίων ναυτικών και εμπόρων. Η διεύρυνση των εμπορικών τους δραστηριοτήτων καθώς και η εγκατάστασή τους σε διάφορα μέρη της λεκάνης της

Mεσογείου προϋπέθεταν εμπειρία στη ναυτιλία. Είναι δύσκολο να ειπωθεί με ακρίβεια εάν για την ανάπτυξη των θαλάσσιων εμπορικών οδών χρησιμοποιήθηκαν ναυτικοί ή αστρονομικοί χάρτες, οι

οποίοι σήμερα δεν έχουν σωθεί ή αν αρκούσε μόνο η πείρα των ναυτικών. Υπάρχουν, ωστόσο, ενδείξεις για την ύπαρξη κάποιου είδους χαρτών, όπως θα μπορούσε να διακρίνει κανείς στην

ομηρική περιγραφή της διακόσμησης της ασπίδας του Αχιλλέα, πάνω στην οποία αποδίδονταν οι θέσεις των άστρων.

Χάλκινος λέβητας κυπριακής τεχνοτροπίας από το Ρέθυμνο. 8ος αιώνας π.Χ.

Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Συλλογή Γιαμαλάκη Χ 219. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη 16ος-6ος αιώνας π.X.,

Η πεντηκόντορος, το δημοφιλέστερο πολεμικό πλοίο των Ελλήνων κατά τους γεωμετρικούς και αρχαϊκούς χρόνους.

Oι ναυτικές επιδόσεις και τα ενδιαφέροντα των Eλλήνων αντανακλώνται στην εικονογραφία της Γεωμετρικής περιόδου. Κατά τον 8ο αιώνα π.X. παραστάσεις πλοίων εμφανίζονται τόσο σε

αγγεία όσο και σε έργα μεταλλοτεχνίας (χάλκινες πόρπες, χάλκινες τριποδικές βάσεις, χρυσά ελάσματα, σιδερένιοι κρατευτές), ενώ σκηνές ναυμαχίας και ναυαγίου απεικονίζονται σε

κρατήρες και σκύφους. Iδιαίτερα για την Αττική, η συχνότητα απεικόνισης πλοίων και ναυτικών σκηνών στην αγγειογραφία της περιόδου είναι μία άμεση μαρτυρία για την έκταση της εμπορικής

δράσης των Αθηναίων και για το ρόλο της ναυσιπλοΐας στη ζωή τους

Χάλκινη βοιωτική πόρπη από τη Θήβα. Διακοσμείται με εγχάρακτη παράσταση πολεμικού πλοίου με

ιστίο. Περίπου 700 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 8199. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Σπαθάρη, Ε., Αρμενίζοντας στο Χρόνο: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ, Εκδόσεις ΚΑΠΟΝ, Αθήνα

1995, σ. 70, εικ. 72-73.© ΥΠΠΟ.

Oι πληροφορίες των απεικονίσεων συμπληρώνονται από τις πολυάριθμες σχετικές αναφορές στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Ο Όμηρος ήταν εξοικειωμένος με τα μέρη και την εξάρτιση των πλοίων και χρησιμοποιούσε πλούσιο και ακριβές λεξιλόγιο για να περιγράψει ποντοπόρα σκάφη, ταξίδια, ναυτικούς χειρισμούς και ναυάγια. Για τον Ησίοδο η επίδοση στο θαλασσινό εμπόριο αποτελούσε

μέσο εξόδου από την πενία. Ωστόσο, η προοπτική αυτή δεν ήταν χωρίς περιορισμούς και κινδύνους καθώς λόγω των καιρικών συνθηκών δεν μπορούσαν να πραγματοποιηθούν ταξίδια όλες τις εποχές του χρόνου. Η καταλληλότερη περίοδος ήταν κατά τη διάρκεια της άνοιξης και από τα τέλη Αυγούστου μέχρι και το Σεπτέμβριο. Επιπλέον, τα μικρά πλοία δεν άφηναν κέρδη,

αλλά σε περίπτωση ναυαγίου το κόστος ήταν ανάλογο του μεγέθους του σκάφους και της ποσότητας του φορτίου.

Λεπτομέρεια αττικής γεωμετρικής οινοχόης. Ο λαιμός του αγγείου διακοσμείται με παράσταση ναυαγίου. 735-710 π.Χ.

Muenchen, Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek. Ulisse: il mito e la memoria, Roma, Pαlazzo della Esposizioni 22 Febbraio-2

Settembre 1996, Progetti Museali Editore, schede 24. © Staatliche Antikensammlungen und Glyptothek, Muenchen.

Εμπόριο Μετάλλων

H αναζήτηση ακατέργαστων μετάλλων και μεταλλευμάτων ήταν σημαντική για τις εμπορικές δραστηριότητες κατά τους

Σκοτεινούς και ιδιαίτερα τους Γεωμετρικούς χρόνους. Σύμφωνα με τα

τελευταία πορίσματα της έρευνας πρέπει να έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην

πραγματοποίηση αρκετών ταξιδιών σε υπερπόντιες χώρες. Εκτεταμένο δίκτυο ανταλλαγών για την εξασφάλιση της

προμήθειας μετάλλων υπήρχε ήδη από την εποχή του Χαλκού στο χώρο της Μέσης Ανατολής. Κατά την Ύστερη εποχή του

Χαλκού η επέκταση των ανταλλαγών αυτών μπορεί να φανεί από την ύπαρξη

χάλκινων ακατέργαστων πλίνθων που είχαν τη μορφή τεντωμένης δοράς βοδιού και σταθερό βάρος γύρω στα 30 κιλά και οι

οποίες γεωγραφικά βρέθηκαν διασπαρμένες από τη Σαρδηνία μέχρι τη

Bαβυλώνα. Σκηνή μάχης σε όστρακο αμφορέα του Ζωγράφου του Διπύλου (8ος

αι.).

Τόσο η διάδοση της επεξεργασίας και της χρήσης του σιδήρου κατά το 12ο αιώνα π.Χ όσο και οι πολιτικές αναστατώσεις στην ίδια την Εγγύς Ανατολή, που είχαν σαν αποτέλεσμα τον περιορισμό των εμπορικών ανταλλαγών μεταξύ των διαφόρων περιοχών κατά τον 11ο αιώνα π.Χ., επέφεραν αλλαγές στην προμήθεια των μετάλλων, χωρίς ωστόσo να μειώσουν τη σημασία τους. Σε όλη τη διάρκεια των Σκοτεινών και Γεωμετρικών χρόνων υπήρχε μεγάλη ζήτηση σιδήρου, χαλκού και

κασσίτερου. Τα μέταλλα αυτά ήταν απαραίτητα για πρακτικούς σκοπούς, όπως για την κατασκευή όπλων και εργαλείων και όποιοι είχαν την ανάγκη να εξασφαλίσουν την προμήθειά τους, ήταν

διατεθειμένοι να δώσουν ως αντάλλαγμα πρώτες ύλες ή έτοιμα προϊόντα που είχαν επίσης μεγάλη ζήτηση.

Χάλκινος λέβητας κυπριακής τεχνοτροπίας από το Ρέθυμνο. 8ος αιώνας π.Χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο. Συλλογή Γιαμαλάκη Χ 219. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη 16ος-6ος αιώνας π.X.,

Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Μάρτιος-Ιούνιος 1998, Πανεπιστήμιο Κρήτης-ΥΠΠΟ ΚΓ' ΕΠΚΑ, Ηράκλειο 1998, σ. 234, αρ. κατ. 280. © ΥΠΠΟ.

Λίγα σημεία της ελληνικής γης έδωσαν κατά καιρούς μικρές ποσότητες χρυσού, αργύρου, χαλκού και μολύβδου. Περισσότερα και αποδοτικότερα ήταν τα σιδηρούχα μεταλλεύματα. Δυστυχώς, δεν είναι γνωστό ποιες πηγές μετάλλων στον ελλαδικό χώρο χρησιμοποιήθηκαν από τα μέσα του 11ου

μέχρι τις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ., με εξαίρεση ίσως κάποιες θέσεις στην Εύβοια που προμήθευσαν με χαλκό τη Xαλκίδα και το Λευκαντί. Οι Έλληνες του Αιγαίου εισήγαν από την

Ανατολή χρυσό και μη ευγενή μέταλλα. Ως το τέλος του 9ου αιώνα π.Χ. πιθανόν η προμήθεια του ορείχαλκου να γινόταν από την Kύπρο. Έπειτα, όμως, οι ανάγκες σε χαλκό και κασσίτερο, μέταλλα που συνθέτουν τον ορείχαλκο, μεγάλωσαν σε βαθμό που δεν μπορούσαν πια να

καλυφθούν από τις κυπριακές πηγές. Αλλά και η ζήτηση σιδήρου από τα ελληνικά εργαστήρια έγινε πιο έντονη, αφού είχαν αυξηθεί οι ανάγκες σε προϊόντα κατασκευασμένα από το μέταλλο αυτό. Τον 8ο αιώνα π.Χ. η ανακάλυψη των ετρουσκικών αγορών εξασφάλισε στους Έλληνες

επιπλέον πηγές μετάλλων.

Ακανόνιστα τεμάχια ταλάντων και ημιτελή κοσμήματα από χρυσό.

Bρέθηκαν σε σκύφο κρυμμένο κάτω από το δάπεδο ενός αψιδωτού

οικοδομήματος στην Ερέτρια. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι πρόκειται για το θησαυρό ενός χρυσοχόου.

Τέλη 8ου αιώνα π.Χ. ΙΑ' Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Θέμελης, Π., ''Η Ερέτρια τον 8ο π.Χ.

αιώνα. Εργαστήριο Χρυσοχοΐας'', Αρχαιολογία 42 (1992), σ. 33, εικ.

11. © ΥΠΠΟ.

Η ανάγκη για προμήθεια μετάλλων μέσω της δημιουργίας δικτύων ανταλλαγών οδήγησε από τα τέλη του 9ου αιώνα π.X. στην εγκατάσταση ελληνικών εμπορικών πρακτορείων στη Μέση

Ανατολή (Ταρσό και Αλ Μίνα) και από το δεύτερο τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. στις εγκαταστάσεις Ελλήνων στην κεντρική Mεσόγειο, αρχικά στις Πιθηκούσσες έξω από τον κόλπο

της Nεάπολης και στη συνέχεια στην Κύμη, στα παράλια της Καμπανίας.

Κορινθιακός σκύφος του 8ου αι.

Εμπόριο κεραμικής

Η κεραμική των Σκοτεινών χρόνων και της Γεωμετρικής περιόδου παρέχει τις περισσότερες πληροφορίες για την επικοινωνία μεταξύ των διαφόρων περιοχών. Ο επιστημονικός διάλογος

σχετικά με τις εμπορικές επαφές και τις μετακινήσεις βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στη γεωγραφική κατανομή και την ποσότητα των κεραμικών ευρημάτων, καθώς και στην αναγνώριση των

προϊόντων των διαφόρων εργαστηρίων. Για παράδειγμα, ο ευβοϊκός σκύφος που κοσμείται με ημικύκλια αποτελεί την κύρια αρχαιολογική μαρτυρία για την εμπορική δραστηριότητα και την

ενεργή παρουσία της Εύβοιας στη Μεσόγειο κατά τη διάρκεια δύο αιώνων. Αγγεία που εξάγονταν από τον τόπο παραγωγής τους θα μπορούσαν να έχουν εμπορική σημασία τόσο για το

περιεχόμενό τους όσο και ως έργα τέχνης.

Χάρτης με τη γεωγραφική κατανομή των ευβοϊκών σκύφων και φιαλών

που φέρουν τη χαρακτηριστική διακόσμηση των κρεμάμενων

ημικυκλίων. Pophan, M., ''Precolonization: early Greek contact with the East'' στο Tsetskhladze, G.R., Angelis, F. de (eds.), The Archaeology of Greek

Colonisation: Essays dedicated to Sir John Boardman, Oxford University

Committee for Archaeology Monograph 40, Exeter 1994, σ. 27,

εικ. 2.12. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος

Ελληνισμού.

Η χρήση της κεραμικής για τη μεταφορά εμπορευμάτων δεν οδηγεί

αυτομάτως στην αναγνώριση κάποιου ιδιαίτερου προϊόντος. Είναι όμως πολύ

πιθανόν τα εμπορεύματα που μεταφέρονταν με αυτό τον τρόπο από

το ένα μέρος στο άλλο να ήταν δημητριακά, λάδι ή κρασί. Iδιαίτερα τα

τελευταία, αν κρίνουμε από τα δεδομένα νεότερων περιόδων, πρέπει να εξάγονταν σε μεγάλα, κλειστά και

απλά αγγεία.

Αττικός γεωμετρικός αμφορέας του 8ου αι.

Tα γραπτά αγγεία είναι αποκαλυπτικά για τη λειτουργία της ίδιας της κεραμικής ως εμπορεύσιμου είδους. Ο εντοπισμός τους καταρχήν σε διάφορες θέσεις αποτελεί ένα στοιχείο για τη

δημοτικότητα ορισμένων κεραμικών εργαστηρίων στις περιοχές που βρέθηκαν προϊόντα τους. Ωστόσο, η διασπορά των κεραμικών ευρημάτων δεν μπορεί να δώσει πολλές πληροφορίες για τις

συνθήκες του εμπορίου που επικρατούσαν άλλοτε, και αυτό γιατί τα αγγεία αποτελούσαν κατά κανόνα συμπληρωματικό μόνο φορτίο. H σημασία τους ως εμπορικά είδη είναι περιορισμένη,

αφού τυχαία σώθηκαν σε μεγάλες ποσότητες, ενώ άλλα πιο σημαντικά αγαθά, από φθαρτά όμως υλικά, δεν άφησαν κανένα ίχνος πίσω τους. Από την άλλη, η εμπορική αξία των γραπτών αγγείων θα υποβιβαζόταν πολύ, αν θεωρούνταν ότι χρησίμευαν ως μέσα μεταφοράς διαφόρων προϊόντων που δε σώθηκαν. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό από τα ανοιχτά αγγεία, όπως οι σκύφοι, τα οποία

δύσκολα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τη μεταφορά προϊόντων και έτσι έπρεπε να έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης για αυτό ακριβώς που ήταν.

Διακοσμημένη πυξίδα της Γεωμετρικής Περιόδου από την Αττική.

Εγκαταστάσεις

Από το δεύτερο μισό του 9ου αιώνα π.X. παρατηρείται ανάπτυξη του εμπορίου και σταδιακή επέκταση της δράσης των ελλήνων ναυτικών και εμπόρων εκτός του αιγαιακού χώρου.

Πυκνώνουν οι επαφές με τους λαούς της Ανατολής, από όπου πραγματοποιούνται εισαγωγές χειροποίητων ειδών, χρυσού και μη ευγενών μετάλλων με αντάλλαγμα γεωργικά προϊόντα και αγγεία. Aπό τις αρχές του 8ου αιώνα π.Χ. και έπειτα η ανάγκη για προμήθεια μετάλλων οδηγεί

τους έλληνες εμπόρους, με πρωτοπόρους τους Ευβοείς, προς τους δρόμους της Δύσης, με αποτέλεσμα να πυκνώσουν τα ταξίδια τους στον κόλπο του Τάραντα και την Τυρρηνική θάλασσα.

Σπάραγμα πιάτου από τη Φοινίκη. Το εμπόριο με τους λαούς της Μέσης Ανατολής ήταν ζωτικής σημασίας για τον ελληνικό κόσμο.

Η πρόθεση να συστηματοποιηθούν οι επαφές μεταξύ των ευβοϊκών πόλεων και των περιοχών με ιδιαίτερο οικονομικό ενδιαφέρον όπως και η ανάγκη να εδραιωθούν τα δίκτυα συναλλαγών

μεταξύ ελλήνων και ντόπιων εμπόρων οδήγησαν στην ίδρυση είτε εμπορικών πρακτορείων είτε αποικιών στις περιοχές αυτές. Στη Μέση Ανατολή η σταθερή παρουσία ελλήνων εμπόρων

χρονολογείται από τα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ. με την ίδρυση εμπορικών πρακτορείων στην Αλ Μίνα της Συρίας και την Ταρσό της Κιλικίας. Στο χώρο της κεντρικής Mεσογείου οι πρώτες ελληνικές εγκαταστάσεις εντοπίζονται στη νότια Iταλία, όπου ευβοείς άποικοι ίδρυσαν στο δεύτερο τέταρτο του 8ου αιώνα π.Χ. τις Πιθηκούσσες, σε ένα νησί έξω από τον κόλπο της Nεάπολης, και δύο περίπου δεκαετίες αργότερα την Κύμη, στα παράλια της Καμπανίας.

Ελληνικοί εμπορικοί σταθμοί στη Μεσόγειο κατά τον 8ο αιώνα π.Χ. Osborne, R., Greece in the Making 1200-479 B.C., Routledge, London and New York 1996, σ. 106, εικ. 27. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος

Ελληνισμού.

Φοίνικες

Ιδιαίτερα σημαντική για τους Έλληνες της Γεωμετρικής περιόδου ήταν η επαφή με τους Φοίνικες.Οι Φοίνικες, λαός σημιτικής καταγωγής, ήταν οργανωμένοι σε ένα σύνολο αυτοδιοικούμενων

πόλεων, οι οποίες εκτείνονταν από την Oυγκαρίτ στο βορρά μέχρι τη Tζάφα στο νότο, στη λωρίδα γης μεταξύ του όρους Λιβάνου και της Mεσογείου. H πλεονεκτική θέση της αρχαίας Φοινίκης στο

γεωφυσικό χάρτη της Mέσης Aνατολής αλλά και η ανεπάρκεια της γεωργικής παραγωγής της ώθησαν τους κατοίκους της να δραστηριοποιηθούν στη θάλασσα και το εμπόριο. Σύμφωνα με

εβραϊκές πηγές (Βασιλείς, 9 και 10), οι Φοίνικες είχαν σχηματίσει αξιόλογο στόλο και ήταν γνωστοί για τις ναυτικές τους ικανότητες ήδη από τις αρχές του 10ου αιώνα π.Χ.

Χάρτης που απεικονίζει το φοινικικό εμπορικό δίκτυο τους πρώτους αιώνες των ιστορικών

χρόνων.

Ο 9ος αιώνας π.Χ. ήταν για τις εμπορικές πόλεις της Φοινίκης περίοδος ανάπτυξης και ευημερίας. Η πολιτισμική τους επίδραση επεκτάθηκε τόσο προς το νότο, στο βασίλειο του Iσραήλ, όσο και

προς το βορρά, στην περιοχή της Κιλικίας μέσω της Συρίας. Ωστόσο, η προμήθεια πρώτων υλών από περιοχές της Mέσης

Aνατολής και η κατοχύρωση των εμπορικών τους συμφερόντων έπρεπε να εξασφαλιστεί με την καταβολή υψηλών φόρων στη νέο-ασσυριακή αυτοκρατορία, τη μεγάλη δύναμη στη Μέση

Ανατολή. Kατά τα τέλη του 9ου αιώνα π.X. οι Ασσύριοι , κυρίαρχοι στη Μεσοποταμία και τις όμορες περιοχές ως τον 7ο αι., επεκτάθηκαν προς τη Μεσόγειο και με αυτό τον τρόπο εμπόδισαν την πρόσβαση των Φοινίκων στις πλουτοπαραγωγικές πηγές, ενώ

παράλληλα απαιτούσαν αύξηση των εισφορών τους. Αυτό ανάγκασε τους Φοίνικες να στραφούν προς τα δυτικά αναζητώντας άλλες περιοχές όπου θα μπορούσαν να

δραστηριοποιηθούν εμπορικά.

O ελλαδικός χώρος προσέλκυσε το έντονο ενδιαφέρον των Φοινίκων, ως περιοχή όπου θα μπορούσαν να ανταλλάξουν διάφορα εμπορεύματα με φυσικά και βιοτεχνικά προϊόντα που

υπήρχαν εκεί. Πριν από τα τέλη του 9ου αιώνα π.Χ. υπάρχουν ίχνη φοινικικής παρουσίας στη Kρήτη και τα Δωδεκάνησα, καθώς και ελληνικών προϊόντων που φθάνουν στη Mέση Aνατολή. Την ίδια περίπου εποχή, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά δεδομένα, οι Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο ιδρύοντας γύρω στα 820 π.Χ. την πρώτη υπερπόντια αποικία τους στο Κίτιο, στη

νοτιανατολική ακτή του νησιού. Σε αυτή θα προστεθούν και άλλες φοινικικές εγκαταστάσεις τον 8ο αιώνα π.Χ.

Φοινικική λήκυθος από την Αμαθούντα της Κύπρου. Ανήκει στον τύπο των απιόσχημων ληκύθων με μανιταρόσχημο χείλος και ερυθρό επίχρισμα, παραδείγματα του οποίου έχουν εντοπιστεί στην Κύπρο και την Κρήτη. Τέλη 8ου αιώνα π.Χ. Λεμεσός, Επαρχιακό Μουσείο LM 789 (Τ.276/278). Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη 16ος-6ος αιώνας π.X., Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Μάρτιος-Ιούνιος 1998, Πανεπιστήμιο Κρήτης-ΥΠΠΟ ΚΓ' ΕΠΚΑ, Ηράκλειο 1998, σ. 182, αρ. κατ. 188. © Επαρχιακό Μουσείο Λεμεσού.

Κατά τη διάρκεια του 8ου αιώνα π.Χ. τόσο οι Έλληνες όσο και οι Φοίνικες ταξίδευαν και εμπορεύονταν στη κεντρική και ανατολική Mεσόγειο, ενώ οι τελευταίοι είχαν επιπλέον

δραστηριοποιηθεί και στις περιοχές δυτικά της Κορσικής και της Σαρδηνίας. H επέκταση των Φοινίκων στη δυτική Mεσόγειο φανερώνεται από ίχνη των εγκαταστάσεών τους σε διάφορες θέσεις της Ιβηρικής χερσονήσου στις αρχές του αιώνα και στη βόρεια Aφρική, τη Σικελία, τη Σαρδηνία και τη Μάλτα από τα μέσα του αιώνα και εξής. Την ίδια εποχή ωστόσο άρχισε και η

εγκατάσταση των Ελλήνων στην κεντρική Μεσόγειο, πρώτα με την ίδρυση των Πιθηκουσσών στη νήσο Ίσχια στον κόλπο της Nεάπολης, γύρω στα μέσα του 8ου αιώνα π.X., και στη συνέχεια με

μία σειρά αποικιών στην ανατολική πλευρά της Σικελίας και την Κάτω Ιταλία.

Χάρτης με τις εγκαταστάσεις και τις θαλάσσιες διαδρομές των Φοινίκων στη Μεσόγειο κατά τον 8ο αιώνα π.Χ.

Osborne, R., Greece in the Making 1200-479 B.C., Routledge, London and New York 1996, σ. 105, εικ. 26 (κατά M. Aubet).

Eπεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού.

Oι σχέσεις Eλλήνων και Φοινίκων δεν περιορίστηκαν στον εμπορικό μόνο τομέα. Oι πολιτισμικές επιδράσεις ήταν εξίσου σημαντικές. Καθώς ο πολιτισμός των Φοινίκων ήταν ιδιαίτερα

εμπλουτισμένος με στοιχεία από άλλους ανατολικούς λαούς, οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή με όλο το φάσμα των πολιτισμών της Mέσης Aνατολής και όχι απλά με τα επιτεύγματα ενός μόνο εθνικού πολιτισμού. Η πιο σημαντική ωστόσο συνέπεια της επαφής των Eλλήνων με τους

Φοίνικες, όχι μόνο για την ελληνική αλλά και την ευρωπαϊκή ιστορία, ήταν η υιοθέτηση του φοινικικού αλφαβήτου από τους Έλληνες, οι οποίοι προσαρμόζοντάς το στις απαιτήσεις της

γλώσσας τους δημιούργησαν το πρώτο φωνητικό αλφάβητο.

Χάλκινη ημισφαιρική φιάλη από νεκροταφείο της Κνωσού. Κάτω από το χείλος φέρει φοινικική επιγραφή με το όνομα του κατόχου της. Πρόκειται για την πρωιμότερη επιγραφή που βρέθηκε στο Αιγαίο των ιστορικών χρόνων. Τέλη

10ου-αρχές 9ου αιώνα π.Χ. Ηράκλειο, Αρχαιολογικό Μουσείο Χ 4346. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Aνατολική Mεσόγειος: Kύπρος-Δωδεκάνησα-Kρήτη 16ος-6ος αιώνας π.X., Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου Μάρτιος-Ιούνιος 1998, Πανεπιστήμιο Κρήτης-

Πόλεμος

Οι πολεμικές συγκρούσεις που διεξάγονταν μεταξύ των κοινοτήτων, κατά τους Σκοτεινούς χρόνους και τη Γεωμετρική περίοδο, στο μεγαλύτερο μέρος τους αφορούσαν στη διένεξη

γειτονικών οικισμών, φυλών ή οικογενειών για την κατοχή εκτάσεων γης. Μέσω του πολέμου μία κοινότητα είχε την ευκαιρία να αυξήσει τη δύναμή της, ενώ την ίδια στιγμή έθετε σε κίνδυνο την επιβίωση των γειτόνων της με την καταστροφή ή την προσάρτηση της γης τους, την αρπαγή των κοπαδιών και της γεωργικής παραγωγής τους ή την υποδούλωση των ίδιων των ανθρώπων τους.

Σκύφος από το νότιο νεκροταφείο της Ελευσίνας. Στη μία όψη εικονίζεται πολεμικό πλοίο και ναύτες που αποβιβάζονται στην ξηρά ενώ στην άλλη

σκηνή μάχης. Αποτελεί πρώιμο παράδειγμα των εικονιστικών γεωμετρικών συνθέσεων. Μέσα 8ου αιώνα π.Χ.

Ελευσίνα, Αρχαιολογικό Μουσείο 910. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ. Σπαθάρη, Ε., Αρμενίζοντας στο Χρόνο: ΤΟ ΠΛΟΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ, Εκδόσεις

Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των συρράξεων είχε τη μορφή επιδρομών. Επιδρομές με σκοπό τη λαφυραγωγία

ήταν κοινός τόπος στον Όμηρο και οι ήρωες των ομηρικών επών συνήθιζαν να καυχώνται για τέτοιου είδους

κατορθώματα. Υπάρχουν πολλές αναφορές σε αλώσεις πόλεων, τις οποίες ακολουθούσαν η υποδούλωση των

κατοίκων και η διανομή των διαθέσιμων λαφύρων στους νικητές. Τα λάφυρα οποιασδήποτε μορφής αποτελούσαν σημαντικό κίνητρο αλλά και αξιοσημείωτη πηγή πλούτου για τους στρατούς των εμπολέμων. Η απόκτηση αγαθών στον πόλεμο ήταν απόλυτα δικαιολογημένη στην Ιλιάδα,

όπου το κύρος των ηγετών εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από τον πλούτο που αποδιδόταν σε αυτούς. Ο αρχηγός είχε το

δικαίωμα να πάρει ιδιαίτερο μερίδιο από τα λάφυρα. Η υπεροχή του ήταν πολεμική και τα "οικονομικά" του

προνόμια δικαιολογούνταν από την ανδρεία του στη μάχη.

Αττικός αμφορέας. Η κύρια ζώνη του σώματος διακοσμείται με παράσταση πολεμικού άρματος και ιππέων, ενώ στην κάτω εικονίζεται πομπή πεζών

στρατιωτών που φέρουν κυκλικές ασπίδες. 720-700 π.Χ.Buffalo Museum of Science C 12847. Langdon, S. (ed.), From Pasture to Polis: Art

in the Age of Homer, Museum of Art and Archaeology, University of Missouri-Columbia, University of Missouri Press, Columbia and London 1993, πιν. 1, αρ.

Οι νεκροί που θάφτηκαν με μεγάλη λαμπρότητα στο Λευκαντί, την Ερέτρια και τη Σαλαμίνα της Κύπρου πρέπει να

ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένοι πολέμαρχοι. Τα αγαθά που τους συνόδευαν στον άλλο κόσμο και τα οποία ήταν τα προσωπικά τους αποκτήματα, τόσο όπλα όσο και άλλες κατηγορίες κτερισμάτων, είναι

ενδεικτικά του πλούτου και της κοινωνικής τους δύναμης. Η αρχή που

επικρατούσε πρέσβευε πως ήταν αναμφισβήτητο δικαίωμα των νικητών

των πολεμικών επιχειρήσεων να οικειοποιούνται τις περιουσίες των

ηττημένων αντιπάλων τους. Γι' αυτό η πολεμική υπεροχή ήταν ίσως το μόνο

μέσο που θα μπορούσε να εξασφαλίσει τον πλούτο και τη διατήρηση του τρόπου

ζωής της κάθε κοινότητας.

Όστρακο από αμφορέα που βρέθηκε στο Δίπυλο της Αθήνας και απεικονίζει χαρακτηριστικούς πολεμιστές της Γεωμετρικής

Περιόδου.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 74-106

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/03 (Γεωμετρική Περίοδος)

Γ) Στα άρθρα της ιστοσελίδας http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art/

(Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Andrewes A, Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Ανδρέας Παναγόπουλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Boardman John, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλίας Ανδρεάδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Boardman John, Αθηναϊκά μελανόμορφα αγγεία, μτφρ. Όλγα Χατζηαναστασίου, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1980

Boardman John, Αθηναϊκά ερυθρόμορφα αγγεία – αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Ελευθερία Παπουτσάκη-Σερμπέτη, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1985

Boardman John, Ελληνική πλαστική – αρχαϊκή περίοδος, μτφρ. Εύα Σημαντώνη-Μπουρνιά, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Γεράσιμος Βανδώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1995

Glotz Gustave, Η Ελληνική Πόλις, μτφρ. Αγνή Σακελλαρίου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Β’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970

Κοκκορού-Αλευρά Γεωργία, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Manfredi Valerio Massimo, Οι Έλληνες της Δύσης, μτφρ. Βανέσα Λάππα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1997

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Μπαμπινιώτης Γεώργιος (επιμ.), Η Γλώσσα της Μακεδονίας – η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1992

Parke H.W, Οι Εορτές στην Αρχαία Αθήνα, μτφρ. Χαράλαμπος Ορφανός, εκδ. Δαίδαλος-Ιωαν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000

Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Προμπονάς Ιωάννης, Ελληνική Επική Ποίηση, από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, Αθήνα 1990

Ραμού-Χαψιαδή Άννα, Από τη φυλετική στην πολιτική κοινωνία. Πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα 1998

Τραυλός Ιωάννης, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδ. Καπόν, Αθήναι 1993( Β’ έκδοση)