Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσηςτων μαθητών της Α’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών

για το σχολικό έτος 2014-15 με τίτλο: 

«Σπήλαια – Η αγκαλιά της Γης»   

ΘΕΜΑ: Η Αρχαιολογία των Σπηλαίων(Προϊστορία και Αρχαιότητα)

  

Εργασία των παρακάτω μαθητών και μαθητριών της Α’ Τάξης: 

Ζησιμοπούλου ΓαρυφαλλιάΚανταράς Γιάννης

Κοντιζά ΕιρήνηΝτρέου Φερενίκη

    

Αθήνα 2015

Εστία φωτιάς από το σπήλαιο Θεόπετρας στην Καλαμπάκα. Χρονολογείται στην Ανώτερη Παλαιολιθική Εποχή (περ. 20.000 χρόνια πριν), απόδειξη ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε από τον

άνθρωπο.

Εισαγωγή 

Η χρήση των σπηλαίων από τον άνθρωπο ξεκινά από την Παλαιολιθική εποχή και οφείλεται σε διάφορες αιτίες. Συνήθως, περισσότερες από μια κάθε φορά οδηγούσαν τους προϊστορικούς 

ανθρώπους ή εκείνους της αρχαιότητας στην αξιοποίηση των φυσικών εγκοίλων που εντόπιζαν στην περιοχή όπου ζούσαν προσωρινά ή μόνιμα. Οι αιτίες αυτές είναι κυρίως οι παρακάτω:

•Περιστασιακή διαβίωση.

•Εποχιακή εγκατάσταση (καταλύματα κυνηγών και βοσκών).

•Χώρος ενταφιασμού των νεκρών.

•Λατρευτικές ανάγκες.

•Αναπαράσταση φυσικών σκηνών στα τοιχώματα των σπηλαίων.

•Παρασκευή φαγητού και θέρμανση. 

Προφανώς η επιλογή του κατάλληλου σπηλαίου για μια ή περισσότερες από τις παραπάνω χρήσεις εξαρτιόταν από κομβικούς παράγοντες όπως η θέση τους σπηλαίου σε σχέση με τον 

οικισμό ή τους χώρους κυνηγίου, η εγγύτητα σε πόσιμο νερό, το μέγεθός τους, η προσβασιμότητα, η ασφάλεια που παρείχαν απέναντι σε κινδύνους (φυσικούς ή ανθρώπινους) και, στην περίπτωση της σύνδεσής τους με τη λατρεία ή τη μυθολογία, η εντύπωση που έκανε η μορφή τους και το μυστήριο που απέπνεαν. Πρέπει να σημειωθεί ότι τα σπήλαια ταξινομούνται σύμφωνα με την κύρια δραστηριότητα που ασκείται μέσα σε αυτά και με βάση το σκοπό για τον 

οποίο χρησιμοποιούνται κυρίως, ενώ δεν αποκλείεται βέβαια διπλή παράλληλη χρήση τους.  

Κέρινα ομοιώματα

ανθρώπων της Παλαιολιθικής

Εποχής στο σπήλαιο Λασκώ

της Γαλλίας.

Οδοιπορικό στην αρχαιολογία των σπηλαίων 

Παλαιολιθική και Μεσολιθική Εποχή (περ.700000 - 7500 π.Χ)Η πρώτη χρήση των σπηλαίων χρονολογείται φυσικά ήδη από την παλαιολιθική εποχή, όπου 

ολοκληρώθηκε η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και σχηματίστηκαν οι πρωτόγονες κοινωνίες. Ο τρόπος με τον οποίο επιβίωναν οι άνθρωποι, τότε, αποκαλείτε θηρευτικό – τροφοσυλλεκτικό στάδιο, γιατί βασίζονταν στη συλλογή και την κατανάλωση. Σημαντικά και διάσημα σπήλαια παγκοσμίως είναι τα σπήλαια Lascaux και Chauvet στη Γαλλία και της Altamira στην Ισπανία, 

όπου διασώζονται θαυμάσιες βραχογραφίες με παραστάσεις κυνηγιού. 

Ζωγραφιά ταύρου στα τοιχώματα του σπηλαίου Αλταμίρα της Ισπανίας στα Πυρηναία Όρη.

Σπήλαια μεγάλης σημασίας για τις αρχαιολογικές πληροφορίες που μας δίνουν σχετικά με τη ζωή κατά την Παλαιολιθική Εποχή έχουμε και στη χώρα μας. Τέτοια είναι κυρίως τα σπήλαια 

Αλεπότρυπα, Απήδημα, Λακωνίς  και  «στα Καλαμάκια» της Λακωνίας, τα σπήλαια Σαρακηνό και Σεϊντί στη Βοιωτία, το σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος, το σπήλαιο Θεόπετρας στην Καλαμπάκα, το σπήλαιο Κόκκινες Πέτρες στα Πετράλωνα Χαλκιδικής, το σπήλαιο στις Πηγές του Αγγίτη και τα σπήλαια-βραχοσκεπές της Ηπείρου (Κλειδί, Μποΐλα και Μεγάλακκος). Σε όλα αυτά τα σπήλαια έχουν διενεργηθεί συστηματικές  σπηλαιολογικές, παλαιοντολογικές, παλαιοβοτανολογικές, 

αρχαιολογικές και παλαιοανθρωπολογικές έρευνες τα τελευταία 60 χρόνια. 

Νεολιθικό ειδώλιο και οστέινα κοσμήματα της ίδια εποχής από το σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού στη λακωνική Μάνη.

Σε ό, τι αφορά την αρχαιολογία, σ’ αυτά τα σπήλαια βρέθηκαν ως επί το πλείστον κατάλοιπα τροφής, σκελετικά υπολείμματα ανθρώπων και ζώων, εργαλεία, όπλα για το κυνήγι και 

κοσμήματα από οστά και όστρεα, κάτι που μας αποδεικνύει ότι χρησίμευαν για τους λόγους που ήδη αναφέρθηκαν. Όχι και τόσο συχνά εκείνη την εποχή συναντάμε ταφές, ενώ μοναδικό 

εύρημα στην Ελλάδα είναι τα αποτυπώματα ανθρώπινων παιδικών πελμάτων από το σπήλαιο της Θεόπετρας ,στην Καλαμπάκα Τρικάλων, ηλικίας 50.000 χρόνων. Βραχογραφίες με τέχνη των σπηλαίων όπως στην Δυτική Ευρώπη δεν έχουν βρεθεί ως τώρα στη χώρα μας, είτε για τυχαίους λόγους είτε διότι οι τότε άνθρωποι δεν αισθάνθηκαν αυτή την ανάγκη καλλιτεχνικής έκφρασης. 

Αποτυπώματα πελμάτων στο σπήλαιο της Θεόπετρας.

Την Παλαιολιθική Εποχή διαλέχτηκε η Μεσολιθική οπότε και από το τροφοσυλλεκτικό περνάμε σταδιακά στο παραγωγικό στάδιο που θα παγιωθεί στη Νεολιθική Εποχή. Και σε αυτή την  – 

σύντομη χρονολογικά –  περίοδο (περίπου 3000 χρόνια) η χρήση των σπηλαίων είναι ανάλογη καθώς ο τρόπος ζωής παρέμενε νομαδικός ή ημινομαδικός. Ως σημαντικότερα για τις πληροφορίες που μας δίνουν, αναδεικνύονται το σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα της Αλοννήσου καθώς και το προαναφερθέν σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος στην Πελοπόννησο, χώροι στους οποίους , μετά από 

εκτεταμένες ανασκαφές, εντοπίζονται και τα πρώτα σαφή δείγματα μετάβασης στο παραγωγό στάδιο, δηλαδή από την Παλαιολιθική-Μεσολιθική στη Νεολιθική Εποχή

Ταφή Μεσολιθικής Εποχής στο σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας,

ένα από τα σημαντικότερα

σπήλαια της Μεσογείου από αρχαιολογικής

απόψεως.

Νεολιθική Εποχή (περ.7500 - 3200 π.Χ)Κατά την Νεολιθική εποχή ο άνθρωπος εγκαταστάθηκε μόνιμα σε περιοχές. Εκεί άρχισε να καλλιεργεί 

την γη αλλά και να εκτρέφει ζώα. Έγινε δηλαδή παραγωγός της τροφής του. Τούτο σημαίνει πως  η χρήση των σπηλαίων ως βασικού ενδιαιτήματος σταδιακά υποχωρούσε εις όφελος των μόνιμων οικισμών σε καλύβες, συνήθως σε πεδινούς χώρους (π.χ. θεσσαλικός και μακεδονικός κάμπος). 

Εντούτοις, υπάρχουν πολλά σπήλαια στη χώρα μας που χρησιμοποιήθηκαν κατά την Νεολιθική εποχή και ιδιαίτερα την Νεότερη και Τελική Νεολιθική (4.500 – 3.200 π.Χ.), όπως είναι τα σπήλαια που προαναφέρθηκαν, αλλά και μερικά που χρησιμοποιήθηκαν από τη Νεολιθική Εποχή και ύστερα, 

όπως  το σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού και το σπήλαιο των Λιμνών στα Καλάβρυτα γύρω από το οποίο αναπτύχθηκε ένας ακμάζων νεολιθικός οικισμός. 

Χρυσό και οστέινα κοσμήματα Νεολιθικής Εποχής από το σπήλαιο Θεόπετρας

Τα ευρήματα από τις ανασκαφές επιβεβαιώνουν τη χρήση τους ως μόνιμη 

ή προσωρινή κατοικία, ως λημέρι κυνηγών, ως αποθηκευτικό χώρο, αλλά και ως νεκροταφείο (σπήλαιο Κάψια, σπήλαιο Φράγχθι) και για την περίοδο αυτή. Ακόμη και η λατρευτική χρήση 

τους δεν αποκλείεται , καθώς σε κάποιες περιπτώσεις (σπήλαιο Σαρακηνού) 

ανεβρέθηκαν ειδώλια που φαίνεται να συνδέονται με τις θρησκευτικές 

πεποιθήσεις των ενοίκων του.  Πλέον, την πρωτοκαθεδρία είχαν τα σπήλαια 

που βρισκόντουσαν κοντά σε έναν νεολιθικό οικισμό τον οποίον 

εξυπηρετούσαν βοηθητικά, ενώ σταδιακά εγκαταλείπονταν όσα ήταν πολύ απομακρυσμένα από αυτόν. 

Αγγεία Νεολιθικής Εποχής από το σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού στη Μάνη.

Εποχή του Χαλκού (3.200 - 1.100 π.Χ.)Βασικό χαρακτηριστικό της Εποχής του Χαλκού ήταν η χρήση του μετάλλου για την κατασκευή 

εργαλείων και όπλων. Στη συνέχεια ο πολιτισμός στον χώρο του Αιγαίου και της Ελληνικής χερσονήσου εξελίχθηκε στους λαμπρούς ανακτορικούς  πολιτισμούς των Μυκηνών και της 

Κρήτης. Τα σπήλαια στην Πρώιμη, Μέση και, κυρίως, την Ύστερη Εποχή του Χαλκού, χρησιμοποιήθηκαν, όπως και σε παλαιότερες περιόδους, περιστασιακά για την εξυπηρέτηση 

των κτηνοτροφικών ή βιοτεχνικών δραστηριοτήτων των κατοίκων κοντινών οικισμών. 

Το Ιδαίον Άντρο στον Ψηλορείτη είχε μεγάλη θρησκευτική σημασία για την Μινωική Κρήτη.

Η κρητική Θεά των Όφεων συνδέθηκε με τις φυσιολατρικές θρησκευτικές δοξασίες των Μινωιτών. Πολλές σχετικές λατρευτικές πρακτικές θα τελούνταν στα σπήλαια της Ίδης

και της Δίκτης.

Παράλληλα εξακολουθούσε και η χρήση τους για ταφές (σπήλαιο των Λιμνών στην Αχαΐα). Επίσης, σε 

περιορισμένες περιπτώσεις, ιδίως στην μινωική Κρήτη, παρατηρούμε την αξιοποίηση των σπηλαίων για 

λατρευτικούς λόγους με εντυπωσιακότερα παραδείγματα τα σπήλαια Αρκαλοχωρίου και Καμαρών 

στο νομό Ηρακλείου, όπου οι ανασκαφείς βρήκαν υπέροχα έργα μινωικής τέχνης συνδεδεμένα σαφώς  με οργανωμένες θρησκευτικές τελετές και με τους μύθους της εποχής (π.χ. γέννηση και ανατροφή του Διός). Στην  

μυκηναϊκή Ελλάδα, η χρήση των σπηλαίων για τους παραπάνω λόγους συνεχίζεται. Βέβαια, καθώς  ο τρόπος 

ζωής ήταν πλέον στηριγμένος στην οργανωμένη κατοίκηση σε κοινότητες και πόλεις γύρω από ανάκτορα, τα ευρήματα που έρχονται στο φως 

αναδεικνύουν τη χρήση των σπηλαίων κατά βάση για τις ανάγκες της θρησκευτικής λατρείας και των βιοτεχνικών δραστηριοτήτων κτηνοτροφικών πληθυσμών και πολύ 

λιγότερο για άλλους λόγους.

Ιστορικοί χρόνοι- Αρχαιότητα (1.100 π.Χ - 330 μ.Χ.)Κατά τους ιστορικούς χρόνους η χρήση των σπηλαίων γενικά υποχωρεί, καθώς οι δραστηριότητες των ανθρώπων αναπτύσσονται σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν σε οργανωμένες κοινότητες και πόλεις. 

Βέβαια πολλά σπήλαια δεν εγκαταλείφθηκαν και η συστηματική χρήση τους, αν και περιορισμένη, συνεχίστηκε, ιδιαίτερα αν υπήρχε οργανωμένος οικισμός εκεί κοντά. Οι Έλληνες των ιστορικών 

χρόνων χρησιμοποιούσαν τα σπήλαια και τα σπηλαιώδη χάσματα κυρίως για τις λατρευτικές τους ανάγκες, όπως και κατά την Εποχή του Χαλκού, τούτη τη φορά όμως κατεξοχήν για τη λαϊκή και όχι τη δημόσια λατρεία. Τότε μάλιστα πίστευαν ότι ήταν και ένας τρόπος επικοινωνίας με τους θεούς 

ή μια οδός κατάβασης στον Κάτω Κόσμο, όπως ανέφεραν και τα ομηρικά Έπη. Γι’ αυτό το λόγο συνδέθηκαν συχνά με ανάλογες θεότητες (Άδης, Περσεφόνη).

Το Κωρύκειον Άντρο στον Παρνασσό ήταν φημισμένο στην αρχαιότητα ως τόπος καθαγιασμένος από τους θεούς (ιδιαίτερα το Δια) και ως κατοικία Νυμφών, γι’ αυτό και

είχε έντονη λατρευτική χρήση.

Συνδέθηκαν όμως και με πολλές άλλες θεότητες, της φύσης και της βλάστησης (Παν, Νύμφες, Δήμητρα, Άρτεμις, Διόνυσος), της μαντικής (Απόλλων, Τροφώνιος) και της γονιμότητας 

(Ειλειθυία, Αφροδίτη). Επίσης, αξίζει να σημειωθεί ότι σε συγκεκριμένα σπήλαια, όπως εκείνο της Νύμφης Κορώνειας στην Αγία Τριάδα Βοιωτίας και το Κωρύκειον Άντρο, βρέθηκε μεγάλος 

αριθμός αστραγάλων οι οποίοι ήταν κατάλοιπα θυσίας και χρησιμοποιούνταν στην αστραγαλομαντεία . Μοναδική είναι ακόμη η περίπτωση του σπηλαίου Πιτσών Κορινθίας στο οποίο ανακαλύφθηκαν σπάνιοι ζωγραφισμένοι ξύλινοι πίνακες του 6ου αι. π.Χ. με απεικόνιση 

θρησκευτικών παραστάσεων.

Σπάνιος ξύλινος ζωγραφικός πίνακας της αρχαϊκής περιόδου με θρησκευτική παράσταση από το σπήλαιο Πιτσά Κορινθίας.

Βεβαίως, τα σπήλαια εξακολουθούσαν και σε αυτή την περίοδο να χρησιμοποιούνται από τους βοσκούς, τους ψαράδες και τους κυνηγούς ως περιστασιακά ενδιαιτήματα κατά τη 

διάρκεια των ασχολιών τους, χρήση που συνεχίζεται συχνά και ως τις μέρες μας. Για αυτό το λόγο τα αρχαιολογικά κατάλοιπα αυτής της δραστηριότητας (εργαλείο, όπλα, οστά ζώων κτλ.) 

δεν λείπουν από τα αρχαιολογικά στρώματα των ιστορικών χρόνων, όπως δεν λείπουν κάποιες φορές και οι επιγραφές που μαρτυρούν τις χρήσεις του σπηλαίου, είτε για 

λατρευτικούς είτε για άλλους λόγους

Αναθηματικό σπηλαιώδες ανάγλυφο με παράσταση Ερμή, Πάνα και Νυμφών από το Σπήλαιο Νυμφών Πεντέλης (4ος αι. π.Χ.).

Σπήλαια που παρουσιάζουν μεγάλο αρχαιολογικό ενδιαφέρον για την ελληνική Προϊστορία και Αρχαιότητα

 Ας κάνουμε μια σύντομη αναφορά σε μερικά από τα σπουδαιότερα ελληνικά σπήλαια  για τις 

επιστήμες της Αρχαιολογίας και της Παλαιοανθρωπολογίας, κάποια από τα οποία είναι σήμερα επισκέψιμα.

Ανθρωπόμορφα νεολιθικά ειδώλια από το σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος.

Σπήλαιο Νυμφολήπτου ΒάρηςΒρίσκεται στη θέση Κρεμαστός Λαγός, στο λόφο Κρεβάτι του Δήμου Βάρης Αττικής, σε υψόμετρο 

260μ. και βορείως των εγκαταστάσεων της Σχολής Ευελπίδων. Πρόκειται για σπήλαιο μείζονος αρχαιολογικής σπουδαιότητας, το οποίο διαμορφώθηκε από 

τον ικανότατο θηραίο λαϊκό καλλιτέχνη - γλύπτη Αρχέδημο σε άντρο των Νυμφών και του Πανός, κατά το γ' τέταρτο του 5ου αι. π.Χ. Αδιάψευστη μαρτυρία των επεμβάσεων του Αρχεδήμου αποτελούν οι επιγραφές, τα λαξεύματα και τα ανάγλυφα που σκάλισε στα 

τοιχώματα και το εσωτερικό του σπηλαίου (ανάμεσά τους το άγαλμα ακέφαλης ενθρόνου θεότητας, καθώς και ανθρώπινης μορφής που εικονίζει, όπως δηλώνει επιγραφή, τον ίδιο τον 

Αρχέδημο). Έκτοτε το σπήλαιο αποτέλεσε χώρο εντατικής άσκησης λατρείας.

Το σπήλαιο της Βάρης.

Εγκαταλείφθηκε ξαφνικά στα μέσα του 3ου αι. π.Χ. και άρχισε να χρησιμοποιείται πάλι από τους νεοπλατωνικούς κατά την εποχή του Ιουλιανού του Παραβάτη (τον 4ο αι. μ.Χ.) και μέχρι τα τέλη του 4ου αι. μ.Χ., οπότε σταματά οριστικά η λειτουργία του ως λατρευτικού χώρου, πιθανότατα 

λόγω καταστροφικής επίθεσης που δέχθηκε από τους χριστιανούς, οι οποίοι επιχείρησαν, χωρίς όμως επιτυχία, να το μετατρέψουν σε χριστιανικό ασκητήριο. 

Ανασκαφική διερεύνηση διενεργήθηκε στο σπήλαιο στις αρχές του 20ου αι. από την εν Αθήναις Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, υπό την διεύθυνση του C.H. Weller. Τα ευρήματα που 

ήλθαν στο φως φυλάσσονται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, ενώ δύο από τα ανάγλυφα (με αριθ. ευρ. 2008 και 2011) εκτίθενται στη Συλλογή Γλυπτών του Μουσείου.

Το σπήλαιο της Βάρης: η

πιθανολογούμενη ανάγλυφη μορφή του

Αρχέδημου κοντά στην είσοδο του

σπηλαίου.

Σπήλαιο Νύμφης ΚορώνειαςΤο σπήλαιο βρίσκεται στις ΒΑ πλαγιές του Ελικώνα, σε υψόμετρο περί τα 820 μ., στα δυτικά του χωριού Αγία 

Τριάδα. Ανήκει στις δολίνες και έχει επιβλητικό σχηματισμό σαν χοάνη. Εξωτερικά δημιουργεί πλάτωμα και στη δυτική πλευρά έχει τέσσερις λαξευμένες κόγχες 

που χρησίμευαν για την τοποθέτηση αναθημάτων υποδηλώνοντας ότι εδώ λάμβανε χώρο η λατρεία. Στη 

βόρεια παρειά του βυθίσματος βρίσκεται η είσοδος του σπηλαίου. Το εσωτερικό αποτελείται από μια κύρια 

αίθουσα με σχεδόν κατακόρυφα τοιχώματα, που στερείται λιθωματικού διακόσμου. Στην οροφή της, σε 

ύψος 15 μ., υπάρχει μικρό άνοιγμα από το οποίο φωτίζεται η αίθουσα. Το σπήλαιο είναι γνωστό και από 

αρχαίες γραπτές πηγές και συγκεκριμένα από τον Παυσανία και τον Στράβωνα. Από τα αρχαιολογικά ευρήματα προκύπτει ότι χρησιμοποιήθηκε ως ιερό αφιερωμένο στις Νύμφες. Στο ανατολικό άκρο της 

εισόδου υπάρχει η εγχάρακτη επιγραφή ''ΚΟΡΩΝΕΙΑ ΝΥΜΦΗ''. 

Μελανόμορφη λήκυθος με παράσταση σατύρου και μαινάδας από το σπήλαιο της Νύμφης Κορώνειας (περ.

510-480 π.Χ.).

Η ανασκαφή του σπηλαίου άρχισε το 1989 από την αρχαιολόγο Δρ. Βιβή Βασιλοπούλου και συνεχίζεται. Η ανασκαφική έρευνα έχει δώσει τεράστιο αριθμό ευρημάτων, σε θραύσματα τα 

περισσότερα, που καλύπτουν μεγάλο χρονολογικό εύρος, από την αρχαϊκή έως την υστεροελληνιστική -ρωμαϊκή περίοδο. Τα ειδώλια αποτελούν το κυρίαρχο εύρημα, από τα αρχαϊκά σανιδόμορφα έως τα ειδώλια των ελληνιστικών χρόνων. Ανώνυμα ή ''επώνυμα'', της Αφροδίτης, της Δήμητρας, του Ερμή και κυρίως του Πάνα που αντιπροσωπεύεται σε μεγάλο αριθμό και ποικιλία τύπων και σε υπέροχα δείγματα. Παράλληλα, ιδιαίτερα σημαντική είναι η κεραμική από το σπήλαιο,  κυρίως δώρα στις 

Λειβηθρίδες νύμφες και στη Νύμφη Κορώνεια, κατά τη μυθολογία τροφό του Διονύσου. Προϊστορική κεραμική και εργαλεία σε βαθύτερα στρώματα μαζί με επάλληλες πυρές τεκμηριώνουν χρήση του 

σπηλαίου και κατά την Μέση και Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.

Εύρημα από το σπήλαιο της

Νύμφης Κορώνειας: πήλινο ειδώλιο Πανός που παίζει σύριγγα και

κρατά ρόπαλο στον ώμο (4ος –

3ος αι. π.Χ.).

Σπήλαιο ΣαρακηνούΤο σπήλαιο του Σαρακηνού είναι το μεγαλύτερο σπήλαιο της Κωπαΐδας στην ανατολική Βοιωτία. 

Η πρώτη ανασκαφή του έγινε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, αλλά το 1994 εντάχθηκε στο Πρόγραμμα Κωπαΐδας και ανασκάπτεται έκτοτε συστηματικά από το Πανεπιστήμιο Αιγαίου και 

την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας. Η έρευνα αυτή δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην μελέτη της έντασης και έκτασης της χρήσης του σπηλαίου από τον 

άνθρωπο κατά την διάρκεια της προϊστορίας, των στρατηγικών επιβίωσης του ανθρώπου κατά περιόδους και των αιτίων που οδήγησαν στις αλλαγές αυτές, αλλά και στην ανασύσταση του 

περιβάλλοντος μέσα στο οποίο έδρασε ο προϊστορικός άνθρωπος. 

Η είσοδος του σπηλαίου Σαρακηνού στη Βοιωτία.

Η ανασκαφική έρευνα έδειξε ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε σε όλες τις φάσεις της προϊστορίας, αρχίζοντας από τη Μέση Εποχή του Χαλκού (1800 π.Χ.) στο ανώτερο στρώμα έως την Ανώτερη 

Παλαιολιθική περίοδο (περίπου 20.000 χρόνια Π.Σ.) στο κατώτερο σημείο της επίχωσης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Νεολιθική Περίοδος του Σαρακηνού κατά την οποία το σπήλαιο 

χρησιμοποιείται έντονα, από την Αρχαιότερη φάση έως τη Νεότερη (7η-4η χιλιετία π.Χ.), ακόμα και στο ύστατο τμήμα της (μέσα 4ης χιλιετίας π.Χ.), φάση που απουσιάζει από άλλες νεολιθικές θέσεις της ηπειρωτικής Ελλάδας. Ο νεολιθικός πληθυσμός -που ενδεχομένως διέμενε σε ανοιχτό οικισμό 

στην κοντινή περιοχή, ίσως στις υπώρειες του βράχου- χρησιμοποιούσε το σπήλαιο συμπληρωματικά για οικιακές δραστηριότητες, αποθήκευση και σταυλισμό ζώων. Ωστόσο δεν αποκλείεται ότι το σπήλαιο αποτέλεσε και τόπο συμβολικό ή ακόμα και τελετουργικό, αν κρίνει 

κανείς από την πληθώρα των νεολιθικών ειδωλίων και των διακοσμημένων αγγείων. 

Ταφή της Μέσης Εποχής του Χαλκού στο σπήλαιο Σαρακηνού στη Βοιωτία.

Στο μεσοστάδιο μεταξύ Νεολιθικής και Παλαιολιθικής υπάρχει ένα ενδιαφέρον στρώμα που χρονολογείται στη σπάνια για τον ελλαδικό χώρο Μεσολιθική περίοδο (8η χιλιετία π.Χ.), με ενδείξεις χρήσης του σπηλαίου από απομονωμένες ομάδες κυνηγών που κατασκευάζουν 

εργαλεία από τον τοπικό λίθο. Ακολουθούν λεπτά στρώματα χωρίς ευρήματα, ενώ το τελευταίο λεπτό στρώμα πάνω από τον φυσικό βράχο παρουσίασε θραύσματα επεξεργασμένου 

εισηγμένου πυριτολίθου και οστά μικρών θηλαστικών που μπορούν να χρονολογηθούν στην ανώτερη Παλαιολιθική (20.000 χρόνια Π.Σ.).

Φωτογραφία από πρόσφατη ανασκαφή του σπηλαίου Σαρακηνού στη Βοιωτία.

Σπήλαια Απήδημα ΜάνηςΣτην παράλια θέση μεταξύ των κόλπων Διρού και Λιμενίου εντοπίζεται ένα σύστημα καρστικών 

κοιλωμάτων διανοιγμένων στο ασβεστολιθικό μέτωπο της κρημνώδους ακτής της Δυτικής Μάνης. Πρόκειται για τέσσερα μικρά σπήλαια που βρίσκονται σε ύψος 4 μ., 9,5 μ.,18 μ. και 24 μ. 

αντίστοιχα πάνω από το επίπεδο της θάλασσας και έχουν τα τρία πρώτα νότιο και το τέταρτο δυτικό προσανατολισμό. Η σημασία της θέσης έγκειται στον εντοπισμό και στα τέσσερα 

σπήλαια, στρωμάτων Μέσης και Ανώτερης Παλαιολιθικής κατοίκησης, κυρίως ανθρώπινων σκελετικών ευρημάτων, πολύ σημαντικών για την παλαιοανθρωπολογία του Ελλαδικού χώρου 

αλλά και την ανθρώπινη εξέλιξη στην Ευρώπη. Την ανασκαφική έρευνα διεξήγαγε το Ανθρωπολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Μεγίστης σημασίας είναι τα ανθρώπινα 

απολιθωμένα κρανιακά οστά από εσοχή του τοιχώματος ,που μπορούν να τοποθετηθούν χρονολογικά από 100.000 - 300.000 χρόνια π.Χ. και ταξινομούνται σε αρχαϊκές μορφές του 

Homo sapiens (Προ-Νεάντερταλ).

Το απολιθωμένο κρανίο που βρέθηκε στο σπήλαιο Απήδημα Μάνης είναι εξαιρετικής σημασίας για την Ευρωπαϊκή προϊστορία αφού αποτελεί συνδετικό κρίκο στην εξέλιξη του ανθρώπου στην Γηραιά Ήπειρο.

Σπήλαιο ΑλεπότρυπαΤο σπήλαιο Αλεπότρυπα βρίσκεται στον κόλπο 

του Διρού, 220 μ. ανατολικά του σπηλαίου ''Γλυφάδα'' και περίπου 20 μ. πάνω από το 

επίπεδο της θάλασσας και είναι από τα μεγαλύτερα και σημαντικότερα σπήλαια της 

Μάνης, με ευρύχωρες αίθουσες και πολυδαίδαλους διαδρόμους, συνολικού μήκους 

280 μ. Στο βάθος της μεγαλύτερης αίθουσας, βρίσκεται λίμνη με καθαρό πόσιμο νερό. Η 

ανασκαφική έρευνα στο σπήλαιο άρχισε το 1970 από τον Γ. Παπαθανασόπουλο και έφερε στο φως 

ευρήματα που πιστοποιούν τη χρήση του σπηλαίου κατά τη Νεώτερη και Τελική Νεολιθική 

Εποχή (έως το 3200 π.Χ., περίπου). Τα άριστης κατασκευής εργαλεία και όπλα από 

οψιανό, από λίθο και κόκαλο, η εξαίρετη ανάγλυφη και γραπτή κεραμική, τα σύνεργα 

υφαντικής (οστέινες βελόνες και  πήλινα σφοντύλια), τα κοσμήματα, τα  ειδώλια, αλλά και το άφθονο σκελετικό υλικό των θηραμάτων, μαζί 

με τις πυρές, τις εστίες, τους λάκκους αποθήκευσης τροφίμων, αλλά και τις διάφορες λιθόκτιστες κατασκευές δηλώνουν τον πλούτο, την έκταση, την πυκνότητα, τη ζωντάνια και το υψηλό επίπεδο ζωής της νεολιθικής κοινότητας 

του Διρού. 

Μέρος του σπηλαίου Αλεπότρυπα με αναπαράσταση των κεραμικών σκευών που χρησιμοποιούσαν οι ένοικοι του σπηλαίου

πριν από 5000 χρόνια.

Στα 3200 π.Χ. ένας τρομακτικός σεισμός διέκοψε τη ζωή στο σπήλαιο. Όσοι κάτοικοί του 

εγκλωβίστηκαν σε αυτό πέθαναν λίγο αργότερο από την πείνα. Έτσι εξηγούνται οι διάσπαρτοι 

σκελετοί άταφων νεκρών σε όλη του την έκταση. Σε επιμήκη κόγχη του σπηλαίου βρέθηκε 

οστεοφυλάκιο με δεκατέσσερα κρανία χωρίς τις κάτω σιαγώνες τους, τοποθετημένα σχεδόν όλα όρθια. Φαίνεται ότι η ανακομιδή ήταν ομαδική και έγινε σε συγκεκριμένη στιγμή που επέλεξε η 

κοινότητα του σπηλαίου. Από αυτά αποδεικνύεται ότι ο χώρος χρησιμοποιούταν ως 

χώρος ταφής αλλά και λατρείας των νεκρών. Υπάρχουν στοιχεία, που δείχνουν ότι χρόνια 

μετά την ταφή των νεκρών γινόταν συλλογή των οστών και φύλαξη μόνο του κρανίου τους. Από τα παραπάνω συνάγεται η συνεχής χρήση του 

σπηλαίου ως κατοικία, αποθήκη αγαθών, εργαστήριο οικιακών δραστηριοτήτων και χώρος 

ταφής.

Ένας από τους σκελετούς ανθρώπων της Νεολιθικής Εποχής που εγκλωβίστηκαν στο

σπήλαιο της Αλεοπότρυπας.

Σπήλαιο ΚάψιαΤο σπήλαιο «Κάψια» βρίσκεται στο νομό Αρκαδίας σε απόσταση 1,5 χλμ. από τον ομώνυμο οικισμό. 

Αποτελεί τμήμα ενός συστήματος ενεργών και μη ενεργών καταβοθρών, που αποστράγγιζαν τη λεκάνη της Μαντίνειας. Μπροστά από την είσοδό του αναπτύσσονται τρεις καταβόθρες, τις οποίες 

περικλείει πέτρινο φράγμα ημικυκλικού σχήματος. Όταν οι καταβόθρες έφραζαν, το σπήλαιο πλημμύριζε, όπως αποδεικνύουν ίχνη παλαιάς πλημμύρας στα τοιχώματά του. 

Το σπήλαιο Κάψια στην Αρκαδία.

Διαθέτει πλούσιο σταλαγμιτικό διάκοσμο με σπάνιους χρωματισμούς. Πέρα όμως από τη φυσική ομορφιά του είναι γνωστό και για τα αρχαιολογικά του ευρήματα. Χρησιμοποιήθηκε 

κατά τη Νεολιθική Περίοδο (6.500/6.000-3.000 π.Χ.), τα ελληνιστικά χρόνια (323 - 146 π.Χ) και το διάστημα 4ου - 6ου μ.Χ. αιώνα. Τα νεολιθικά ευρήματα περιορίζονται στο χώρο της φυσικής 

στενόμακρης εισόδου, ενώ τα ευρήματα από τις υπόλοιπες περιόδους εντοπίζονται στις κεντρικές αίθουσες του σπηλαίου. Αυτό όμως που εντυπωσιάζει είναι το πλήθος ανθρώπινων σκελετών (περίπου 50). Φαίνεται ότι ο πληθυσμός αποτελείτο από άτομα και των δύο φύλων 

και διαφόρων ηλικιών (από βρέφος 5-10 μηνών μέχρι και ενήλικες  50 ετών περίπου). 

Το σπήλαιο Κάψια στην Αρκαδία.

Η πρώτη ερμηνεία για το πλήθος των ανθρώπινων σκελετών απέδιδε το γεγονός σε βίαιο πνιγμό (λόγω της πλημμύρας) ανθρώπων που είχαν καταφύγει στο εσωτερικό του σπηλαίου. Συστηματική 

μελέτη όμως των σκελετικών ευρημάτων ανατρέπει την άποψη αυτή και υποστηρίζει ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε μάλλον ως χώρος ταφής και λατρείας των νεκρών. Σύμφωνα με τη 

θεωρία αυτή εντός του σπηλαίου γίνονταν ταφές και ανακομιδές οστών, τα οποία εναποτίθεντο με τελετουργικό τρόπο σε διάφορα μέρη του σπηλαίου, και κυρίως σε εσοχές.

Το σπήλαιο Κάψια στην Αρκαδία.

Σπήλαια ΚλεισούραςΚλεισούρα καλείται το φαράγγι Μπερμπάτι, το οποίο 

βρίσκεται στην ΒΑ άκρη του αργολικού πεδίου και ενώνει το αργολικό πεδίο με το πεδίο των Λιμνών. 

Εντός του φαραγγιού έχουν εντοπισθεί περισσότερα από 36 σπήλαια και βραχοσκεπές. Η κυριότερη θέση 

είναι το σπήλαιο Κλεισούρα 1, στο οποίο διενεργήθηκε ανασκαφή υπό τη διεύθυνση της κ. Μ. 

Κουμουζέλη σε συνεργασία με το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου της Κρακοβίας. 

Βρίσκεται στην είσοδο του φαραγγιού Μπερμπάτι, και απέχει 4χλμ. από το ομώνυμο χωριό, που ονομάζεται και Πρόσυμνα,  και 7χλμ. από τον 

αρχαιολογικό χώρο των Μυκηνών. Διασώζει τη βαθύτερη ακολουθία αρχαιολογικών στρωμάτων στην Αργολίδα που χρονολογούνται από τη Μέση 

Παλαιολιθική έως τη Νεολιθική εποχή. Η αρχαιότερη μέχρι σήμερα χρονολόγηση τοποθετεί 

την έναρξη της χρήσης του σπηλαίου ήδη στα 100.000 έτη Πριν από Σήμερα. Τα ευρήματα είναι 

πλούσια και περιλαμβάνουν λίθινα αποκρούσματα παλαιολιθικής και μεσολιθικής περιόδου, νεολιθική 

κεραμική, οστά ζώων και μαλακίων και κατασκευασμένες εστίες από πηλό που 

χρησιμοποιούνταν για καύση και παρασκευή τροφής. 

Εργαλεία Παλαιολιθικής Εποχής παρόμοια με εκείνα που βρέθηκαν στα

σπήλαια της Κλεισούρας στην Αργολίδα.

Σπήλαιο ΦράγχθιTo σπήλαιο Φράγχθι βρίσκεται στη Ν.Δ. Αργολίδα, στη βόρεια ακτή του κόλπου της Κοιλάδας. 

Αρχαιολογικές έρευνες στον χώρο διενεργήθηκαν μεταξύ 1969-1979 από το Πανεπιστήμιο Ιντιάνα, υπό την αιγίδα της Αμερικάνικης Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Κατοικήθηκε 

κυρίως κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική (40.000-10.000 π.Χ.), τη Μεσολιθική (10.000-7.500 π.Χ.) και τη Νεολιθική περίοδο (7.500-3.000π.Χ.). 

Το σπήλαιο Φράγθι στην Ερμιονίδα της Αργολίδας.

Στην Παλαιολιθική και Μεσολιθική το Φράγχθι υπήρξε καταφύγιο μετακινούμενων κυνηγών, τροφοσυλλεκτών και ψαράδων, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν για τις καθημερινές τους ανάγκες εργαλεία φτιαγμένα από σκληρές και αιχμηρές πέτρες, όπως ο πυριτόλιθος και ο οψιανός. Η Μεσολιθική είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ιστορία του σπηλαίου και 

όλης της Ελλάδας καθώς οι ανασκαφές στο σπήλαιο αποκάλυψαν πως τότε  πραγματοποιούνται οι πρώτοι ενταφιασμοί και τα ταξίδια ανοιχτής θαλάσσης για πρώτη 

φορά στη Μεσόγειο. 

Το σπήλαιο Φράγθι στην Ερμιονίδα της Αργολίδας.

Στη Νεολιθική, η κατοίκηση επεκτάθηκε εκτός του σπηλαίου, στον παρακείμενο υπαίθριο χώρο. Σπήλαιο και υπαίθριος χώρος αποτέλεσαν το χώρο δραστηριοτήτων μιας κοινότητας γεωργών και κτηνοτρόφων, η οποία διατηρούσε επαφές με πολλές περιοχές του νοτίου Αιγαίου. Για την 

εξυπηρέτηση των καθημερινών τους αναγκών, οι κάτοικοι είχαν διαμορφώσει το εσωτερικό του σπηλαίου σε επιμέρους χώρους χρήσης, κάποιοι από τους οποίους περιείχαν λιθόστρωτα 

δάπεδα ή εστίες φωτιάς. Στον υπαίθριο χώρο, τα σπίτια τους ήταν απλές κατασκευές με λίθινη θεμελίωση, δάπεδα από πατημένο πηλό και τοίχους σοβατισμένους για μόνωση και 

καθαριότητα. Τόσο το σπήλαιο όσο και ο υπαίθριος χώρος χρησιμοποιήθηκαν κατά καιρούς και ως τόποι ενταφιασμού. 

Κεραμικά αγγεία με γραπτή διακόσμηση από σπήλαιο Φράγθι στην

Ερμιονίδα της Αργολίδας. Μία από τις

καινοτομίες της Νεολιθικής Περιόδου

είναι η κατασκευή αγγείων και ειδωλίων

από ψημένο πηλό. Όπως οι προκάτοχοί τους,

έτσι και οι Νεολιθικοί κάτοικοι του σπηλαίου

φρόντιζαν για τον καλλωπισμό τους

φτιάχνοντας κοσμήματα από απλά

φυσικά υλικά, όπως τα θαλάσσια κοχύλια.

Σπήλαιο – βραχοσκεπή ΜποΐλαΗ βραχοσκεπή Μποΐλα βρίσκεται στην Ήπειρο, στο δυτικό άκρο της κοιλάδας του ποταμού 

Bοϊδομάτη (φαράγγι του Bίκου) και σε υψόμετρο 500 μέτρων περίπου. Σήμερα η βραχοσκεπή έχει μορφή επιμήκη και αβαθή, με διαστάσεις 17Χ5 μέτρα. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα περίπου του 1/3 του δαπέδου της βραχοσκεπής, ανάγει τη χρήση της στην τελευταία παγετώδη 

περίοδο. H γεωλογική αυτή περίοδος αντιστοιχεί στην Τελική Ανώτερη Παλαιολιθική (Eπιγκραβέττια πολιτισμική φάση). Mέσα σε επιχώσεις πάχους περίπου 80 εκατοστών βρέθηκαν 

εστίες, λίθινα, οστέινα και κεράτινα τέχνεργα, φυτικά κατάλοιπα και οστά ζώων. Aυτά συντελούν στην αποκατάσταση της οικονομικής συμπεριφοράς των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών 

στην κοιλάδα του Bοϊδομάτη στο χρονικό διάστημα 14.000-10.000 πριν από σήμερα. 

Οι ανασκαφικές εργασίες στη βραχοσκεπή Μποΐλα.

Σπήλαιο ΘεόπετραςΤο σπήλαιο Θεόπετρας βρίσκεται περίπου 4 χλμ έξω από την Καλαμπάκα και έχει είσοδο 

αψιδωτή, διαστάσεων 17 x 3 μ περίπου. Το εσωτερικό του αποτελείται από μια κύρια αίθουσα 500 τ.μ. περίπου με μικρές κόγχες στην περιφέρεια. Ο σχηματισμός του ασβεστολιθικού βράχου της Θεόπετρας τοποθετείται στην ανώτερη Κρητιδική περίοδο (137.000.000 - 65.000.000 χρόνια 

από σήμερα). Το σπήλαιο άρχισε να κατοικείται κατά τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή (η οποία αρχίζει περίπου πριν 130.000 χρόνια). 

Το σπήλαιο Θεόπετρας στην Καλαμπάκα.

Το σπήλαιο αυτό είναι το μόνο μέχρι στιγμής σε όλη την Ελλάδα με συνεχείς ανθρωπογενείς επιχώσεις που ξεκινούν από τη Μέση Παλαιολιθική Εποχή και φθάνουν μέχρι το τέλος της 

Νεολιθικής (3000 π.Χ.). Η σημασία της χρονολογικής αυτής συνέχειας έγκειται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά μπορούμε στον ελλαδικό χώρο να δούμε τη μετάβαση από τον Παλαιολιθικό στο Νεολιθικό τρόπο ζωής. Μεταξύ άλλων, στο σπήλαιο βρέθηκαν λίθινα εργαλεία Παλαιολιθικής - 

Μεσολιθικής και Νεολιθικής Εποχής, κεραμικά ευρήματα Νεολιθικά, οστέινα εργαλεία, κοσμήματα από όστρεο, ένα μοναδικό για τον ελλαδικό χώρο χρυσό κόσμημα της Παλαιολιθικής περιόδου, καθώς και τα περίφημα ανθρώπινα αποτυπώματα της Θεόπετρας που χρονολογούνται τουλάχιστο στα 50.000 χρόνια πριν από σήμερα και αποτελούν σπανιότατο εύρημα όχι μόνο για 

τον ελλαδικό αλλά και για τον ευρωπαϊκό χώρο. 

Ο βράχος της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα στον

οποίο βρίσκεται το σπήλαιο.

Σπήλαιο ΚαμαρώνΤο σπήλαιο των Καμαρών, γνωστό κι ως Καμαραϊκό Σπήλαιο, βρίσκεται στους νότιους πρόποδες 

του Ψηλορείτη. Πιο συγκεκριμένα, βρίσκεται στις πλαγιές του όρους Σωρός, σε υψόμετρο 1700μ. και βορειοανατολικά του χωριού Καμάρες. Δεν είναι ιδιαίτερα σημαντικό από 

σπηλαιολογική σκοπιά, ωστόσο τα μινωϊκά ευρήματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο κάνουν το σπήλαιο ένα πολύ σημαντικό αρχαιολογικό χώρο. Στο σπήλαιο βρέθηκαν αγγεία του 

πρωτοανακτορικού ρυθμού του 2.000 π.Χ., τα οποία χρησιμοποιήθηκαν, πιθανόν από τους κατοίκους της Φαιστού, για σπονδές προς μινωική θεότητα. Πρόκειται για αγγεία εξαιρετικής 

τέχνης με πολύ λεπτά τοιχώματα (ωοκέλυφα), πολύχρωμη διακόσμηση και εκπληκτικά σχέδια. 

Όψη του σπηλαίου Καμαρών στον Ψηλορείτη.

Σπήλαιο Αρκαλοχωρίου Το σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου, γνωστό κι ως Ιερό Σπήλαιο, βρίσκεται νοτιοδυτικά του 

ομώνυμου χωριού. Η οροφή του μεγάλου σπηλαίου κατέρρευσε γύρω στα 1500 π.Χ. Από ορισμένους αρχαιολόγους η κατάρρευση αποδόθηκε σε σεισμό η την έκρηξη του ηφαιστείου της 

Σαντορίνης. Από αρχαιολογική άποψη το σπήλαιο είναι από τα πλέον αξιόλογα της Κρήτης. Υπήρξε κέντρο λατρείας με μεγάλο αριθμό επισκεπτών και αφιερωμάτων, τα οποία με τις ανασκαφές ήρθαν στο φώς. Η πρώτη ανασκαφή έγινε από τον Ιωσήφ Χατζηδάκη το 1912. 

Η είσοδος του σπηλαίου Αρκαλοχωρίου όπως φαίνεται σήμερα.

Συστηματικές ανασκαφές έγιναν το 1934-35 από τους αρχαιολόγους Σπ. 

Μαρινάτο και Νικ. Πλάτωνα και βρέθηκαν πολλά αντικείμενα, 

κυρίως διπλοί χρυσοί πέλεκεις. Από τα ξίφη το μεγαλύτερο έχει μήκος 

1μ. και 5 εκατοστά και είναι το μακρύτερο χάλκινο ξίφος της 

Προϊστορικής Ελλάδας. Πολλοί από τους πέλεκεις και τα ξίφη 

είναι εγχάρακτοι, ένας μάλιστα χάλκινος πέλεκυς φέρει ιερογλυφική γραφή με 15 σύμβολα. Άλλος φέρει 

μινωική επιγραφή με Γραμμική Γραφή Α΄. Από το Σπύρο Μαρινάτο υποστηρίχθηκε ότι το σπήλαιο ήταν κέντρο λατρείας από το 2.500 π.Χ., πιθανόν πολεμικής θεότητας αφού τα αφιερώματα ήταν κυρίως όπλα. 

Επίσης, ο Μαρινάτος υποστήριξε ότι το σπήλαιο του Αρκαλοχωρίου είναι 

η μυθική θέση που η θεά Ρέα γέννησε το Δία.Σπήλαιο Αρκαλοχωρίου: χρυσός διπλός πέλεκυς

μινωικής εποχής με εγχάρακτη διακόσμηση (περ. 1600-1500 π.Χ.).

Σπήλαιο Δικταίον Άντρον ή Σπήλαιο ΨυχρούΤο επιβλητικό σπήλαιο του Δία, το Δικταίον Άντρον, βρίσκεται σε υψόμετρο 1025m. Στο βάθος, 

αριστερά, υπάρχει μικρός θάλαμος 10m x 5.5m, το «λίκνον του Δία», μέσα στο οποίο ο μύθος θέλει να γεννήθηκε ο Δίας. Προς τα δεξιά αναπτύσσεται άλλος μεγαλύτερος θάλαμος ο οποίος χωρίζεται σε 

δυο τμήματα από μεγάλες στήλες. Στο πρώτο τμήμα, βρίσκεται μια λίμνη η οποία έχει νερό όλη τη χρονιά. Στο δεύτερο τμήμα βρίσκεται ένας μεγάλος και πολύ θεαματικός αναδιπλούμενος 

σταλακτίτης, που ονομάζεται «μανδύας του Δία». Όλο το εσωτερικό της αίθουσας έχει εντυπωσιακό διάκοσμο με μεγάλες στήλες, σταλαγμίτες, σταλακτίτες και παραπετάσματα.

Το σπήλαιο του Ψυχρού στο όρος Δίκτη της Δυτικής Κρήτης.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, κάτοικοι της περιοχής, κυρίως βοσκοί και κυνηγοί ανακάλυψαν στο σπήλαιο πολλά αρχαιολογικά αντικείμενα. Βρέθηκαν αντικείμενα από τα νεολιθικά, μινωικά, υπομινωικά, γεωμετρικά, αρχαϊκά, κλασικά, ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια, αναδεικνύοντας την μακροχρόνια χρήση του σπηλαίου. Το σπήλαιο φαίνεται ότι έχει χρησιμοποιηθεί ως τόπος 

κατοικίας και ταφών από το 2800 π.Χ. Φαίνεται ότι περίπου το 2000πΧ το Δικταίον Άντρον έγινε τόπος λατρείας.

Το σπήλαιο του Ψυχρού στο όρος Δίκτη της Δυτικής Κρήτης.

Σε ανασκαφές μέχρι 2m βάθος, βρέθηκαν στρώματα προσφορών και ειδών λατρείας, όπως λίθινων τραπεζών προσφορών με επιγραφή της Γραμμικής Γραφής Α’, μικρά κύπελλα, φρουτιέρες, διπλοί 

μπρούτζινοι πέλεκεις με τη λίθινη βάση τους, πόδες πέτρινων λυχνιών, όστρακα βάζων με ζωγραφιές, πήλινα καμαραϊκά αγγεία, χάλκινα ειδώλια που παριστάνονται λάτρεις, ομοιώματα ζώων, λάμες 

ξιφών, μαχαιρίδια, ξιφίδια και αναθηματικά όπλα.Η αφθονία των όπλων και ξιφών που βρέθηκαν στο σπήλαιο θα μπορούσε να οδηγήσει στη σκέψη 

ότι σε αυτό λατρευόταν πολεμική θεότητα. Οι περισσότεροι μελετητές ταυτίζουν το σπήλαιο Ψυχρού με το γνωστό από την Μυθολογία Δικταίον Αντρον, όπως το αναφέρει ο Ησίοδος, όπου γεννήθηκε και ανατράφηκε ο Δίας με την βοήθεια της Αμάλθειας και των Κουρητών. Το ίδιο σπήλαιο συνδέθηκε με ιστορίες όπως του μάντη Επιμενίδη που «κοιμόταν» εδώ, την ένωση του Δία με την Ευρώπη και τη 

γέννηση του Μίνωα, τις Άρπυιες κ.α.

Το σπήλαιο του Ψυχρού στο όρος Δίκτη της Δυτικής Κρήτης.

Σπήλαιο ΠετραλώνωνΤο σπήλαιο Πετραλώνων ή «Κόκκινων Πετρών» ανοίγεται στους δυτικούς πρόποδες του όρους Κατσίκα. Σχηματισμένο πριν από ένα και πλέον εκατομμύριο χρόνια μέσα στους ασβεστόλιθους 

του Άνω Ιουρασικού, έχει έκταση περίπου 10.000τ.μ., με μεγάλες αίθουσες κατάκοσμες από πολύχρωμους σταλαγμιτικούς σχηματισμούς. 

Το σπήλαιο ανακαλύφθηκε το 1959 από κατοίκους του χωριού που βρήκαν στο εσωτερικό του πολλά απολιθωμένα οστά ζώων. Το 1960 βρέθηκε ένα ανθρώπινο κρανίο. Πρόκειται για το 

αρχαιότερο ανθρώπινο λείψανο που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στον ελλαδικό χώρο, το οποίο ανήκει σε πρώιμο μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον Homo erectus και τον αρχαϊκό Homo sapiens, 

ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους καθώς και για την παρουσία του στην ευρωπαϊκή ήπειρο, χρονολογούμενο από 700.000 ως 250.000 χρόνια Π.Σ. 

Το σπήλαιο Κόκκινες Πέτρες στα Πετράλωνα Χαλκιδικής.

Το σπήλαιο ανακαλύφθηκε το 1959 από κατοίκους του χωριού που βρήκαν στο εσωτερικό του πολλά απολιθωμένα οστά ζώων Το 1960 βρέθηκε ένα ανθρώπινο κρανίο. Πρόκειται για το 

αρχαιότερο ανθρώπινο λείψανο που έχει βρεθεί μέχρι σήμερα στον ελλαδικό χώρο, το οποίο ανήκει σε πρώιμο μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον Homo erectus και τον αρχαϊκό Homo 

sapiens, ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελέτη της εξέλιξης του ανθρώπινου είδους καθώς και για την παρουσία του στην ευρωπαϊκή ήπειρο, χρονολογούμενο από 700.000 ως 250.000 χρόνια 

Π.Σ. 

Το σπήλαιο Κόκκινες Πέτρες στα Πετράλωνα Χαλκιδικής: Κεφαλή

Αρχανθρώπου – Homo erectus και εκμαγείο με την πιθανή

αποκατάστασή του.

Ανασκαφές που διενεργήθηκαν στο εσωτερικό του σπηλαίου, απέδωσαν πολυάριθμα ευρήματα της Παλαιολιθικής Εποχής, τα οποία χρονολογούνται από το Μέσο Πλειστόκαινο, περίπου πριν από 700.000 - 300.000 χρόνια. Πρόκειται δηλαδή, για μια από τις αρχαιότερες αρχαιολογικές 

θέσεις της Ευρώπης. Το σπήλαιο χρησίμευε τότε ως καταφύγιο ανθρώπων, αλλά και σαρκοβόρων ζώων. Από τη δραστηριότητα των παλαιολιθικών ενοίκων του έχουν διασωθεί κυρίως οστά από τα διατροφικά τους κατάλοιπα, τα οποία μαρτυρούν τις κυνηγετικές τους 

πρακτικές και τις διατροφικές τους συνήθειες, καθώς και τα λίθινα εργαλεία τους, μαρτυρίες της τεχνολογίας και του πολιτισμού τους. 

Το σπήλαιο Κόκκινες Πέτρες στα Πετράλωνα

Χαλκιδικής: εκμαγεία

Αρχανθρώπων γύρω από την

εστία.

ΒιβλιογραφίαΒασιλοπούλου Βιβή, Ο Κόσμος των Σπηλαίων, τ.4 (Αρχαιολογία και Σπήλαια), Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Αθήνα, 2000.Coulson William και Βογκέικωφ Ναταλία, «Η συμβολή των αμερικανών αρχαιολόγων στη μελέτη της Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας στην Ελλάδα», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996.Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.Α και Β, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970. Κοτζαμποπούλου Ελένη κ.α., «Η παλαιολιθική έρευνα στην Μποΐλα», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996, σσ.31-35.Κουμουζέλη Μαργαρίτα και Kozlowski Janush, «Οι προϊστορικές θέσεις στο φαράγγι της Κλεισούρας», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996.Κυπαρίσση-Αποστολίκα Νίνα, «Σπήλαιο Θεόπετρας: Οι παλαιολιθικές επιχώσεις», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996, σσ.37-41. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, «Αρκαλοχώρι», τ.3, Αθήνα, 1979. Ντάρλας Αντρέας, «Το σπήλαιο “Στα Καλαμάκια” Αρεόπολης Μάνης», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996.Πίτσιος Θεόδωρος, «Ο Ταινάριος Άνθρωπος», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996.Πουλιανός Άρης, «Η Παλαιολιθική Εποχή στη Μακεδονία», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996.Σάμψων Αδαμάντιος, «Παλαιολιθικές θέσεις την Εύβοια και τις Βόρειες Σποράδες», περ. Αρχαιολογία και Τέχνες, τ.60 (Ιούλιος-Αύγουστος Σεπτέμβριος), 1996.                                                                                           ΔιαδίκτυοΙστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr)Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr)Ιστοσελίδες διαφόρων σπηλαίων της χώρας