Η ακμή της βυζαντινής εικόνας μετά την Εικονομαχία (iv)

Εικονίζοντας τον Θεό και τους αγίους (Η θεολογία των χρωμάτων)

Α. Η έννοια του χρώματος στο βυζαντινό κόσμο

Το βαλιτσάκι του αγιογράφου

Το πορφυρό: «ζωοποιό» και αυτοκρατορικό

Στη βυζαντινή κοινωνία το πορφυρό χρώμα αντιπροσώπευε το αυτοκρατορικό χρώμα. Στη βυζαντινή συμβολική των χρωμάτων, το χρώμα αυτό ένωνε την αιωνιότητα, το θείο (γαλάζιο, χρώμα ουρανού) με το γήινο (ερυθρό). Αργότερα αντικαταστάθηκε από χρώματα πιο απλά, το ερυθρό και το γαλάζιο, ενώ στο μαφόριο της Θεοτόκου μετριάστηκε με το καστανό χρώμα.

Το λευκό: αγνότητα

Οι άγιοι συχνά απεικονίζονται με λευκά ενδύματα. Το σώμα του βρέφους Χριστού στη Γέννηση ή η ψυχή της Θεοτόκου στην Κοίμηση, είναι τυλιγμένα με ταινίες λευκού χρώματος. Συμβολίζει την καθαρότητα και την απόσπαση από ό,τι είναι γήινο.

Το μαύρο: τέλος/θάνατος

Το μαύρο είναι το χρώμα του τέλους και του θανάτου. Η αντίθεση «λευκό-μαύρο» πού σε πολλούς πολιτισμούς είχε την έννοια της «ζωής-θανάτου» εισήλθε στη ζωγραφική με μια ακριβή εικονογραφική διατύπωση. Μια λευκή μορφή τυλιγμένη με λωρίδες, στο βάθος ενός μαύρου σπηλαίου (το βρέφος Χριστός στη Γέννηση, ο Λάζαρος στην Ανάστασή του) συνιστά τον κανόνα αυτό.

Το πράσινο: νεότητα

Το πράσινο συμβολίζει τη νεότητα (Ψευδο-Διονύσιος) και είναι πιο κοντά στον άνθρωπο και την καθημερινότητά του. Στις εικονογραφικές παραστάσεις, είναι συνήθως το χρώμα τον οργωμένων χωραφιών. Μαζί με το λευκό και το χρυσό το συναντάμε στα μάρμαρα της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

Το κυανό: υπερβατικός

κόσμος

Το βαθύ γαλάζιο (κυανό) στην ανατολική χριστιανική κοινωνία θεωρούνταν το σύμβολο του υπερβατικού κόσμου και συνδεόταν με το Θεό.

Το κίτρινο (ξανθό): «όμοιο

του χρυσού»

Το χρυσό: φως

Το κίτρινο (ξανθό) είχε θεωρηθεί από τον Ψευδο-Διονύσιο «όμοιο του χρυσού» και το χρυσό «όμοιο του φωτός». Από τούς αρχαίους χρόνους η λαμπρότητα του χρυσού θεωρήθηκε φορέας του φωτός: ο ήλιος είναι αυτοκράτορας και Θεός, και συνεπώς το χρυσό προσλάμβανε μια συμβολική ανώτερη αξία.

Πηγή: http://www.pemptousia.gr/2014/09/i-ennia-tou-chromatos-sto-vizantino-ko/

Η ακμή της βυζαντινής εικόνας μετά την Εικονομαχία (iv)Εικονίζοντας τον Θεό και τους αγίους (Η θεολογία των

χρωμάτων)

Α. ΑγιογραφίαΕικόνες υπήρχαν στην Εκκλησία από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσής της. Στις κατακόμβες υπήρχαν οι νωπογραφίες 1 με θέματα συμβολικά (ιχθύς, αμνός, άγκυρα κτλ.). Ύστερα από τον 4ο μ.Χ. αι. ζωγραφίζονται συγκεκριμένα ιερά πρόσωπα και γεγονότα από τη Βίβλο σε φορητές εικόνες, τοιχογραφίες και ψηφιδωτά, των οποίων η τέχνη είναι εξαιρετικά δύσκολη και προϋποθέτει πολλά στάδια εργασίας. Οι εικόνες εκφράζουν την πίστη στον Χριστό, την τιμή με την οποία περιβάλει η Εκκλησία τη Θεοτόκο και προβάλουν τους μάρτυρες ως πρότυπα για τους πιστούς. Ο τεχνίτης ζωγράφιζε διαμορφώνοντας με τη φαντασία του τις μορφές ή αναζητούσε πρότυπα από τη φύση (νατουραλισμός). Έτσι ζωγραφίζονταν οι εικόνες σε όλες τις χριστιανικές κοινότητες της Μεσογείου μέχρι την εικονομαχία. Μετά τον 8ο αιώνα η αγιογραφική τέχνη στην Ανατολή διαφοροποιείται. Σύμφωνα με την Ζ' Οικ. Σύνοδο, εικόνα είναι η μορφή ενός προσώπου. Δείχνει ότι το πρόσωπο υπάρχει, είναι μοναδικό και αναγνωρίσιμο ανάμεσα σε άλλα ομοειδή. Συνεπώς, η ζωγραφική τέχνη δε δημιουργεί μορφές αλλά αναπαράγει τις ήδη υπάρχουσες. Ο τεχνίτης μπορεί να διαλέξει μόνο το ζωγραφικό τρόπο με τον οποίο θα απεικονίσει τις μορφές του Χριστού, της Θεοτόκου και των αγίων. Όμως η φωτογραφική ομοιότητα με το πρωτότυπο (νατουραλισμός) δεν είναι το ζητούμενο στη βυζαντινή αγιογραφία. Ο τεχνίτης επιλέγει και επαναλαμβάνει ορισμένα βασικά μόνο χαρακτηριστικά, χρησιμοποιώντας το ζωγραφικό σύστημα της ελληνιστικής ζωγραφικής (3ος-1ος π.Χ. αι.) που χαρακτηρίζεται από απουσία βάθους, ανάστροφη προοπτική2 κ.ά. Επιδιώκει έτσι να δείξει ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα δεν υπάρχουν αυτόνομα, αλλά αναφέρονται στον πιστό θεατή που είναι ο ίδιος το κέντρο του έργου τέχνης. Ο λόγος δηλαδή για τον οποίο υπάρχουν εικόνες στην Εκκλησία είναι για να αναζητήσει ο πιστός προσωπική σχέση με τους αγίους, και τελικά με το Θεό. Σε καμία περίπτωση να καθηλωθεί – να ακινητοποιηθεί συναισθηματικά – από θαυμασμό για το έργο τέχνης που έχει απέναντί του ή να θεωρήσει ότι η εικόνα ταυτίζεται με τον άγιο που εικονίζει. Τέλος, η βυζαντινή εικόνα παριστάνει με σύμβολα τον κόσμο των αισθήσεων, ελευθερωμένο από την αμαρτία, «ὰνακαινισμένον έν Θεῴ.»

Πηγή: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C117/510/3330,13434/, 01.10.2016

Β. Χαρακτηριστικά της Βυζαντινής ΑγιογραφίαςΙδιότητες της Βυζαντινής ΑγιογραφίαςΗ Βυζαντινή αγιογραφία:

1 Μέθοδος ζωγραφικής σε τοίχο, στην οποία χρησιμοποιούν υδροχρώματα επάνω στη νωπή ακόμη επιφάνεια του ασβεστοκονιάματος.2 Είναι η τεχνική εκείνη κατά την οποία, όσο πιο μακριά είναι ένα αντικείμενο τόσο μεγαλύτερο φαίνεται.

Χριστός, βυζαντινή εικόνα, Άγιο Όρος, 13ος

αι.

1. Καταργεί το κοσμικό φως. Σε καμία Ορθόδοξη εικόνα δεν αποδίδεται σκιά. Όλα είναι φωτεινά, επειδή φωτίζονται από τον Ανέσπερο Ήλιο της Δικαιοσύνης, τον Χριστό.2. Καταργεί τον κοσμικό χώρο και χρόνο. Η εικόνα διατηρεί τα ιστορικά στοιχεία και πλαίσια αυτού που απεικονίζει, αλλά δε δεσμεύεται από αυτό. Ο Τριαδικός Θεός είναι άχρονος και αχώρητος. Ο χώρος και ο χρόνος είναι ανθρώπινα μεγέθη. Έτσι, η ορθόδοξη αγιογραφία δε διστάζει να αποδεσμευτεί από τη φυσιοκρατική αντίληψη της κοσμικής τέχνης.3.Καταργεί την προοπτική. Δεν τηρείται η φυσική τάξη των πραγμάτων. Αυτή η αντίστροφη προοπτική, δηλώνει το μυστικό βάθος της εικόνας, που είναι το

σωτηριώδες έργο του Χριστού.

Σχολές της Βυζαντινής ΑγιογραφίαςH βυζαντινή αγιογραφία περιλαμβάνει τη φορητή εικόνα, την τοιχογραφία, το ψηφιδωτό και τη μικρογραφία. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες χρησιμοποιήθηκαν κυρίως φορητές εικόνες και ψηφιδωτά. Τα ψηφιδωτά, μέχρι την εικονομαχία, κυριαρχούσαν στην ιστόρηση των ιερών ναών. Σταδιακά, όμως, αυξάνεται ή χρήση της φορητής εικόνας και της τοιχογραφίας. Την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων (1261-1453) διαμορφώνονται δύο σχολές - τεχνοτροπίες:Η Μακεδονική, πού κυριαρχεί μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνος και η Κρητική, που ανθεί κατά τον 16° αιώνα.Η Μακεδονική χαρακτηρίζεται από έντονα χρώματα με πλατιά σαρκώματα και φωτίσματα. Τα σώματα διαγράφονται κάτω από τα ενδύματα. Ή πτυχολογία είναι πλούσια και διακοσμείται με θεαματική λεπτομέρεια, ενώ παρατηρούνται ένταση, κίνηση, ελευθερία, πλούσια χρώματα και έντονη έκφραση της ψυχολογικής καταστάσεως των εικονιζόμενων προσώπων. Κύριος εκφραστής αυτής της τεχνοτροπίας υπήρξε ό Μανουήλ Πανσέληνος.Τέλη του 14ου αιώνα καλλιεργείται ή Κρητική τεχνοτροπία. Κύρια χαρακτηριστικά είναι οι σκοτεινότεροι προπλασμοί, κυρίως στα πρόσωπα, όπου χρησιμοποιείται, το καφέ και όχι το πράσινο χρώμα της μακεδονικής σχολής. Η τέχνη είναι απλή, λιτή, με μυστικό ασκητικό χαρακτήρα. Το φως είναι πλέον λιγοστό και μοιάζει να πηγάζει από κάποιο βάθος, στοιχείο πού υποβάλλει στον θεατή βαθιά κατάνυξη. Κύριος εκπρόσωπος αυτής της τεχνοτροπίας είναι ό Θεοφάνης Κρήτης.Πηγή: http://blogs.sch.gr/elenzachou/%CE%B1%CF%82-%CE%BC%CE%B9%CE%BB%CE%AE%CF%83%CE%BF%CF%85%CE%BC%CE%B5-%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CF%84%CE%AD%CF%87%CE%BD%CE%B7/%CE%B6%CF%89%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%BA%CE%AE/%CE%B2%CF%85%CE%B6%CE%B1%CE%BD%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%AE-%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%B1%CF%86%CE%AF%CE%B1/, 06.10.2016

Κρητική Μακεδονική Σχολή

Γ. Ναός, ένα εικονογραφημένο ευαγγέλιο (εικονογραφικοί κύκλοι)Οι εικόνες ενός ναού χωρίζονται σε εικονογραφικές ομάδες-κύκλους, ανάλογα με τη σημασία, το θέμα και τη θέση τους στο ναό. Όσες εικόνες βλέπουμε στην είσοδο, στον τρούλο και στην κόγχη του ιερού Βήματος ενός ναού αποτελούν:I. το δογματικό κύκλο, που διδάσκει αλήθειες της χριστιανικής πίστης. Στο νάρθηκα3, μέσω του οποίου μπαίνουμε στον κυρίως ναό, μας υποδέχεται ο Χριστός κρατώντας Ευαγγέλιο ανοιχτό και μας ευλογεί. Στον τρούλο κυριαρχεί ο Χριστός-Παντοκράτορας. Τον Παντοκράτορα περιβάλλουν Προφήτες και Άγγελοι ή η Θεοτόκος και ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Οι τέσσερις Ευαγγελιστές εμφανίζονται στα τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα που στηρίζουν το θόλο. Στην κόγχη του Ιερού, που ενώνει την οροφή με το δάπεδο, εικονίζεται η Θεοτόκος, γιατί ένωσε τον ουρανό με τη γη. Λέγεται Πλατυτέρα των ουρανών, γιατί αυτή κυοφόρησε τον άπειρο Θεό που και ο ουρανός ακόμα δεν μπορεί να χωρέσει. ΙΙ. το λειτουργικό κύκλο, στον οποίο εντάσσονται οι εικόνες του Ιερού Βήματος. Η θέση τους είναι κάτω από την Πλατυτέρα και περιλαμβάνουν την παράσταση της Κοινωνίας των Αποστόλων. Πιο κάτω εικονίζονται οι Ιεράρχες

και οι Διάκονοι, όπως ο Στέφανος. Στην Πρόθεση (αριστερό μέρος του ιερού όπου προετοιμάζονται τα Τίμια Δώρα για τη Θεία Ευχαριστία) εμφανίζεται ο Χριστός Πάσχων με τα σύμβολα του Πάθους (Σταυρός και Λόγχη). Στο διακονικό (δεξιό μέρος του ιερού, όπως το βλέπει ο πιστός που βρίσκεται μέσα στο ναό) εικονίζονται

άγγελοι, προφήτες, παραστάσεις από την Παλαιά Διαθήκη και από τις εμφανίσεις του Χριστού μετά την Ανάσταση.ΙΙΙ. τον ιστορικό ή εορταστικό κύκλο, που βρίσκεται στις τέσσερις καμάρες, στους πλάγιους τοίχους και στο νάρθηκα του σταυροειδούς βυζαντινού ναού. Τα θέματα του είναι 12 (Δωδεκάορτο), συνήθως σκηνές από τη Γέννηση μέχρι την Ανάληψη του Χριστού και εικόνες αγίων της Eκκλησίας.Παρότι η εικόνα παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη λατρευτική ζωή της Εκκλησίας, οι βυζαντινοί αγιογράφοι είναι συνήθως άγνωστοι. Με σεμνότητα και ανωνυμία, με την ομορφιά της τέχνης τους δοξολογούν το μεγαλείο του αληθινού δημιουργού, του Θεού.Πηγή: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGYM-C117/73/594,2136/

3 Στον Νάρθηκα ή Πρόναο παλιότερα στέκονταν οι κατηχούμενοι, όσοι δηλαδή δεν είχαν ακόμα βαπτιστεί, αλλά παρακολουθούσαν μαθήματα κατήχησης. Σήμερα στον νάρθηκα βρίσκονται τα προσκυνητάρια και τα μανουάλια με τα κεριά. Πηγή: http://www.diakonima.gr/2014/03/09/%CF%84%CE%B1-%CE%BC%CE%AD%CF%81%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CE%B1%CE%BF%CF%8D-%CE%BF-%CE%BD%CE%AC%CF%81%CE%B8%CE%B7%CE%BA%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%BF-%CE%BA%CF%85%CF%81%CE%AF%CF%89/, 01.10.2016

Εργασία για το σπίτι (επιλέξτε μίας από τις παρακάτω):Ατομικά ή σε μικρές ομάδες (μέχρι 4)

- Δημιουργήστε ένα εικονικό μουσείο με εικόνες από τη Μακεδονική και την Κρητική σχολή (συμβουλευτείτε και το κείμενο σχετικά με τις δύο σχολές)

- Δημιουργήστε ένα εικονικό μουσείο με εικόνες από τους εικονογραφικούς κύκλους (ταξινομημένες σωστά. Συμβουλευτείτε ξανά το σχετικό κείμενο)

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, http://www.historical-museum.gr/multimedia/elgreco/

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Θεοφάνη του Έλληνα, https://paletaart.wordpress.com/2013/04/11/%CE%B8%CE%B5%CE%BF%CF%86%CE%AC%CE%BD%CE%B7%CF%82-%CE%BF-%CE%B5%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B1%CF%82-theophanes-the-greek-1330-1410/

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Αντρέι Ρουμπλιώφ, http://www.myriobiblos.gr/texts/greek/panagiotou_roublev.html

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Μανουήλ Πανσέληνου, http://vizantinonistorika.blogspot.gr/2013/11/blog-post_12.html

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του πατέρα Γεώργιου Σκληρη, http://stamatis-skliris.gr/

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Αντώνιου Φίκουhttp://fikos.gr/portfolio/?lang=Gr (από τα έργα του μας ενδιαφέρουν οι εικονογραφίες)

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Φώτη Κόντογλουhttp://users.otenet.gr/~mystakid/iconsfk.htm

- Να παρουσιάσετε τη βιογραφία και το έργο του Μιχαήλ Δαμασκηνούhttps://logomnimon.wordpress.com/2013/04/

Οδηγίες: Η παρουσίασή σας να μην ξεπερνά τα τρία λεπτά. Δεν αντιγράφουμε τα κείμενα! Μπορείτε να στείλετε τις εργασίες σας στο mail: mairy 72@ gmail . com