Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗα. κατοίκησηα. κατοίκηση

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΗΣ

Η γεωλογική εξέλιξη της γης ξεκίνησε τουλάχιστον πριν από 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Στην πορεία της σημειώθηκαν

ενδογενή (π.χ. ορογένεση, ηφαιστειότητα, σεισμοί) και εξωγενή (αποσάθρωση, διάβρωση) φαινόμενα, τα οποία καθόρισαν τη μορφή της επιφάνειάς της. Mε βάση τις

εναλλαγές της μορφής της, η ιστορία της γης διαιρείται σε διάφορες περιόδους. H εξέλιξη του ζωικού κόσμου, και

συνεπώς και του ανθρώπινου είδους, καταλαμβάνει μόνον 600 εκατομμύρια χρόνια μέσα στη μακρόχρονη ιστορία της

γης.

Το Τεταρτογενές (2 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα) είναι η γεωλογική περίοδος κατά την οποία εξελίχθηκε το ανθρώπινο είδος. Διακρίνεται σε δύο περιόδους,

στο Πλειστόκαινο και στο Oλόκαινο.

Το Πλειστόκαινο ονομάζεται και Διλούβιο ή περίοδος των Παγετώνων (2.000.000-12.000 πριν από σήμερα). Xαρακτηρίζεται κλιματολογικά από

εναλλαγές θερμών και ψυχρών περιόδων. Στις αρχές του 20ού αιώνα,

οι γεωλόγοι διέκριναν τέσσερις παγετώδεις περιόδους, τις οποίες

περιέγραψαν, σε χρονική ακολουθία, με τα ονόματα των τεσσάρων

μεγάλων ποταμών των βορειοδυτικών Άλπεων: Guenz, Mindel, Riss και

Wuerm. Ο διαχωρισμός αυτός ισχύει για την κεντρική και νότια Ευρώπη. Οι παγετώνες χαρακτηρίζονται από ψυχρά στάδια με αύξηση πάγων και ενδιάμεσα στάδια με περισσότερο ή λιγότερο εύκρατο ή και θερμό κλίμα. Tα ενδιάμεσα στάδια αναφέρονται ως

Guenz/Wuermel, Mindel/Riss και Riss/Wuerm.

Tο Πλειστόκαινο αντιστοιχεί χρονικά στην Παλαιολιθική εποχή, δηλαδή την πρώτη και χρονικά εκτενέστερη περίοδο της εποχής του Λίθου.

Το Ολόκαινο αποτελεί την πρώτη μεταπαγετώδη περίοδο του Τεταρτογενούς, που ακολουθεί το Πλειστόκαινο και χρονολογείται περίπου από το 12.000 πριν από σήμερα. H γη διανύει μέχρι σήμερα την περίοδο του Oλόκαινου. Το Ολόκαινο χαρακτηρίζεται από θερμές κλιματολογικές

συνθήκες με άμεσες επιπτώσεις στη χλωρίδα, την πανίδα και συνακόλουθα στην οικονομία και την οικιστική συμπεριφορά των ανθρώπινων ομάδων.

Στο πρώιμο (Praeboreal-Boreal) και μέσο Ολόκαινο (Atlantikum-Subboreal) αντιστοιχούν πολιτισμικά η Mεσολιθική, η Nεολιθική και η εποχή του Χαλκού.

Η σχέση ξηράς και θάλασσας στην περιοχή του σημερινού ελλαδικού-αιγαιακού χώρου δεν είχε πάντοτε τη μορφή με την

οποία τη γνωρίζουμε σήμερα. Η γεωμορφολογία του χώρου μεταβαλλόταν διαρκώς, παρακολουθώντας τις γενικότερες

γεωλογικές ανακατατάξεις, που σημειώθηκαν στον πλανήτη μας εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα. Άρρηκτα συνδεδεμένες με τις γεωμορφολογικές, ήταν και οι

κλιματολογικές αλλαγές, που καθόρισαν περαιτέρω το είδος και τη συμπεριφορά κάθε μορφής ζωής: πανίδας, χλωρίδας και ανθρώπου. Κατά τη γεωλογική περίοδο του Μειόκαινου, και

συγκεκριμένα 30 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, ανυψώθηκε, από τα βάθη αυτής που σήμερα ονομάζουμε

Μεσόγειο θάλασσα, η Αιγαιίς. Ήταν μια ενιαία στεριά, η οποία περιλάμβανε τη σημερινή νότια Βαλκανική χερσόνησο, το

Αιγαίο και τη Μικρά Ασία και εκτεινόταν από την Αδριατική θάλασσα μέχρι και την Κρήτη.

Κατά τα τέλη του Μειόκαινου, περίπου 5 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, σημειώθηκαν καταβυθίσεις και ανυψώσεις με αποτέλεσμα να εισχωρήσουν στην τεράστια αυτή ξηρά υδάτινοι

όγκοι, σχηματίζοντας τμήμα του Αιγαίου και μεγάλες εσωτερικές λίμνες.

Στη διάρκεια του Πλειστόκαινου (περίοδος Παγετώνων), και συγκεκριμένα 400.000 χρόνια πριν

από σήμερα, πολλά από τα σημερινά νησιά αποτελούσαν τμήματα της ίδιας στεριάς (π.χ. οι

Κυκλάδες) ή συνανήκαν στη σημερινή ηπειρωτική χώρα (π.χ. Σποράδες, νησιά βόρειου και ανατολικού Αιγαίου),

αφού η στάθμη της θάλασσας βρισκόταν περίπου 200 μέτρα βαθύτερα από τη σημερινή. Την εποχή αυτή, η οποία αντιστοιχεί στην Παλαιολιθική, ο κορμός της

ηπειρωτικής Ελλάδας καλύπτεται από πυκνά δάση. Στον ελλαδικό χώρο ζουν ο άνθρωπος του τύπου Νεάντερταλ, αλλά και τα παρακάτω είδη ζώων: μαμούθ, άρκτος των

σπηλαίων, ελέφαντας και νάνος ελέφαντας, ιπποπόταμος ο αρχαίος, ελαφοειδή, ιππίδες και βοοειδή.

Κατά το Ολόκαινο (Μεταπαγετώδης περίοδος), και συγκεκριμένα από 9000 χρόνια πριν από σήμερα, η θαλάσσια στάθμη

ανυψώνεται κατά 30 μέτρα. Το Αιγαίο αποκτά σχεδόν τη σημερινή του μορφή και χαρακτηρίζεται από κλιματολογικές

συνθήκες, ευνοϊκές για μόνιμη εγκατάσταση. Διαφορές παρατηρούνται μόνο στην πορεία των ακτογραμμών, ως συνέπεια

των αυξομειώσεων της στάθμης της θάλασσας και σεισμικών φαινομένων, που σημειώθηκαν κατά τις τελευταίες χιλιετίες. Το

πρώιμο και μέσο Ολόκαινο αντιστοιχούν πολιτισμικά στη Μεσολιθική, τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού.

Η στάθμη της θάλασσας στο Αιγαίο (π.α.σ.= πριν από σήμερα σε χρόνια)

Κάπου μεταξύ:7.500 –6.800 π.α.σ. ≈ -10 m.9.000 –6.800 π.α.σ. ≈ -15m. (χάρτης κάτω)9.400 –7.300 π.α.σ. ≈ -20 m.9.800 –7.700 π.α.σ. ≈ -25 m.10.200 –8.200 π.α.σ. ≈ -30 m.11.300 –8.500 π.α.σ. ≈ -35 m.10.000 –9.000 π.α.σ. ≈ -40 m.11.400 –10.000 π.α.σ. ≈ -45 m.12.200 –11.400 π.α.σ. ≈ -49 m.13.000 –12.200 π.α.σ. ≈ -52 m.13.500 –13.000 π.α.σ. ≈ -57m.13.800 –13.500π.α.σ. ≈ -61 m.14.000 –13.800 π.α.σ. ≈ -67 m.14.700 –14.000 π.α.σ. ≈ -73 m.15.000 –14.700 π.α.σ. ≈ -94 m.16.000 –15.000 π.α.σ. ≈ -100 m.18.000 –16.000 π.α.σ. ≈ -115 m18.000 π.α.σ. ≈ -125 / -150 m. (χάρτης πάνω)

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ

ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ - ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ

ΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΗΣ

ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ

ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΕΙΔΟΣ

Tο ανθρώπινο είδος εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Aφρική τουλάχιστον 3

εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα. Η πρωιμότερη μορφή ανθρώπου είναι ο

Australopithecus, όπως δείχνουν ανθρωπολογικά λείψανα από τη νότια και

ανατολική Αφρική. Kατά την Kατώτερη Παλαιολιθική

(2.000.000-100.000 πριν από σήμερα) έζησε ο Homo habilis, ο Homo erectus και o

Homo sapiens praesapiens. Aνθρωπολογικό υλικό του Homo habilis

βρέθηκε στο φαράγγι Olduvai της Aφρικής και χρονολογείται 2 εκατομμύρια χρόνια

πριν από σήμερα.

Ίχνη του Homo erectus (φωτογραφία κάτω) εντοπίστηκαν στην Aφρική, στην Eυρώπη (Homo heidelbergensis, περίπου

600.000 πριν από σήμερα), στην Aσία (Chou-Kou-Tien) και στην Aυστραλία (Java). Kατά τις τελευταίες φάσεις της

Κατώτερης Παλαιολιθικής (μετά το 400.000 πριν από σήμερα) έζησε στην Ευρώπη o Homo sapiens praesapiens,

όπως δείχνουν ευρήματα από το Swanscombe της Bρετανίας, το

Steinheim της Γερμανίας, τα Πετράλωνα και το Απήδημα της Ελλάδας.

Κατά τη Μέση Παλαιολιθική (100.000-35.000 πριν από σήμερα) επικράτησε στην Αφρική, στην Ευρώπη και στην Eγγύς Ανατολή η εξελιγμένη μορφή του Homo sapiens praesapiens, o Homo

sapiens neanderthalensis. O κλασικός τύπος του Νεάντερταλ έζησε ανάμεσα στο 80.000-30.000 πριν από σήμερα και φαίνεται ότι συνυπήρξε στην Aφρική με την πρώιμη μορφή του Homo sapiens

(μέχρι 130.000 πριν από σήμερα) και στην Aσία με το Homo erectus (μέχρι 50.000 πριν από σήμερα).

Κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική (35.000-10.000 πριν από σήμερα) εμφανίστηκε ο σύγχρονος άνθρωπος, ο Homo sapiens sapiens, του οποίου διακρίθηκαν δύο τύποι: ο τύπος Cro-Magnon

(δυτική Ευρώπη) με πλατύ πρόσωπο και χαμηλό κρανίο και ο τύπος Bruenn (Κεντρική Ευρώπη) με στενό και μακρύ κρανίο. Ίχνη του Homo sapiens sapiens εντοπίστηκαν εκτός από την

Αφρική, την Eυρώπη και την Aσία, που γνώρισαν και τους παλαιότερους ανθρωπολογικούς τύπους, και στην Aμερική και την Ωκεανία, που κατοικήθηκαν με βεβαιότητα για πρώτη φορά

μόλις από το 35.000 πριν από σήμερα.

Μέχρι πρόσφατα πιστευόταν ότι ο σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens sapiens) αποτελεί άμεσο απόγονο του

Homo sapiens neanderthalensis. Όμως, συγκριτικές μελέτες Γερμανών και

Αμερικανών επιστημόνων, που εξέτασαν τα DNA οστών

νεαντερτάλιων και σύγχρονων ανθρώπων και προχώρησαν στην

κλωνοποίηση του DNA των οστών από την κοιλάδα του Νεάντερ, απέκλεισαν τη γενετική συγγένεια των δύο ειδών.

Σύμφωνα με τα νέα δεδομένα, ένα ανθρώπινο κύμα Homo sapiens

μετανάστευσε πριν από 100.000 χρόνια από την Αφρική και συνυπήρξε για

κάποιο διάστημα με τους Nεαντερτάλιους, οι οποίοι σταδιακά

εξαφανίστηκαν.

Πάνω: Homo Sapiens Sapiens

Κάτω: Homo Sapiens Neanderthalensis

Στο σημείο αυτό αξίζει να σημειωθεί ότι οι άνθρωποι

τύπου Nεάντερταλ μπορούσαν να επιβιώσουν μόνον σε ψυχρά

κλίματα. Aντίθετα ο πρωιμότερος Homo sapiens sapiens, ο άνθρωπος Cro-

Magnon, μπορούσε να ζήσει μόνο σε θερμότερες

κλιματολογικές συνθήκες. Σύμφωνα λοιπόν με τις

κλιματολογικές αλλαγές που συντελέστηκαν κατά το τέλος

του Πλειστόκαινου και τα ανθρωπολογικά τεκμήρια, όλοι

οι σύγχρονοι άνθρωποι προήλθαν από μια σχετικά

πρόσφατη ομάδα ανθρώπων.

ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ

Η Παλαιολιθική εποχή αντιστοιχεί στη γεωλογική περίοδο του Πλειστόκαινου ή εποχή των Παγετώνων και καλύπτει το χρονικό διάστημα από 2 εκατομμύρια μέχρι 12.000 χρόνια περίπου

πριν από σήμερα. Στη διάρκεια της μακράς αυτής περιόδου σημειώθηκαν στην περιοχή του σημερινού ελλαδικού-αιγαιακού χώρου σημαντικές γεωμορφολογικές και κλιματολογικές

αλλαγές, οι οποίες ήταν καθοριστικές για την πανίδα, τη χλωρίδα και για την επιβίωση του παλαιολιθικού ανθρώπου στην περιοχή. Η πρωιμότερη ένδειξη ανθρώπινης παρουσίας στην

Ελλάδα είναι το ανθρώπινο κρανίο που βρέθηκε στα Πετράλωνα Χαλκιδικής και ανήκει στον ανθρωπολογικό τύπο του Homo sapiens praesapiens. Τα μέχρι στιγμής γνωστά ανθρωπολογικά

και αρχαιολογικά ευρήματα επιτρέπουν τη διαίρεση της Παλαιολιθικής στην περιοχή του Αιγαίου σε Κατώτερη (350.000-100.000), Μέση (100.000-35.000) και Ανώτερη Παλαιολιθική

(35.000-11.000 πριν από σήμερα).

Η κατοίκηση εντοπίζεται σε σπήλαια, βραχοσκεπές και σε

υπαίθριες θέσεις. Ελάχιστες είναι μέχρι στιγμής οι θέσεις της

Κατώτερης Παλαιολιθικής, ενώ περισσότερα είναι τα στοιχεία για

τη Μέση και την Ανώτερη Παλαιολιθική. Το γεγονός θα

πρέπει να αποδοθεί εν μέρει στην έντονη τεκτονική δραστηριότητα

στον ελλαδικό χώρο και στις αυξομειώσεις της θαλάσσιας

στάθμης του Αιγαίου, που εξαφάνισαν κάθε ίχνος

κατοίκησης από κάποιες γεωγραφικές περιοχές.

Παλαιολιθικά ευρήματα από τον ελλαδικό χώρο αναφέρονται για πρώτη φορά το 1867, ενώ οι πρώτες οργανωμένες έρευνες σε παλαιολιθικές θέσεις έγιναν

στο διάστημα 1927-31 από τον Αυστριακό Markovits. Η πρώτη ανασκαφή παλαιολιθικής θέσης

πραγματοποιήθηκε το 1942, στο σπήλαιο Σεϊντί Βοιωτίας από το Γερμανό Stampfuss. Η συστηματική

όμως έρευνα της Παλαιολιθικής στην Ελλάδα έγινε στη δεκαετία 1960-1970 από αγγλικές, αμερικανικές και

γερμανικές αποστολές στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία και την Πελοπόννησο. Οι αποστολές αυτές συνέταξαν το χάρτη με τις παλαιολιθικές θέσεις στον ελλαδικό χώρο. Ο χάρτης αυτός εμπλουτίζεται από τη

δεκαετία του 1980 και εξής διαρκώς με νέες θέσεις, που εντοπίζονται σε συστηματικές επιφανειακές έρευνες και

ανασκαφές, οι οποίες πραγματοποιούνται από την Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του

ελληνικού υπουργείου Πολιτισμού. Στον παρακείμενο χάρτη σημειώνονται με κόκκινο χρώμα οι σημαντικότερες θέσεις για τη μελέτη της

Παλαιολιθικής στην Ελλάδα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν το σπήλαιο Θεόπετρα στη Θεσσαλία και το σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδας, τα οποία κατοικήθηκαν σχεδόν χωρίς διακοπή σε όλες τις φάσεις της Παλαιολιθικής,

καθώς επίσης και κατά τη Μεσολιθική περίοδο. Αναπαράσταση της κατοικίας

στη θέση Μεζιρίτς στην Ουκρανία

ΚΑΤΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΗ πρωιμότερη κατοίκηση του ελλαδικού χώρου ανάγεται στην Κατώτερη Παλαιολιθική περίοδο

(πριν από 400.000-100.000 χρόνια πριν από σήμερα). Τα αρχαιολογικά και ανθρωπολογικά ευρήματα της περιόδου αυτής είναι εξαιρετικά αποσπασματικά, γεγονός που οφείλεται αφενός

στην ελλιπή έρευνα και δημοσίευση του υλικού και αφετέρου στις γεωμορφολογικές ανακατατάξεις του ελλαδικού χώρου, που είχαν ως συνέπεια την εξαφάνιση πολλών θέσεων.

Εκτοξευτήρας από κέρατο ταράνδου με γλυπτό διάκοσμο. Σπήλαιο των Τρουά Φρέρ στη Γαλλία.

Την παλαιότερη βεβαιωμένη ένδειξη ανθρώπινης παρουσίας στην Ελλάδα παρέχει το κρανίο που βρέθηκε στο σπήλαιο Πετραλώνων Χαλκιδικής, το οποίο χρονολογείται μεταξύ 350 και 200

χιλιάδων χρόνων πριν από σήμερα. Το κρανίο των Πετραλώνων, καθώς και δύο, μορφολογικά συγγενή προς αυτό, κρανία από το σπήλαιο Απήδημα της Μάνης, δείχνουν ότι οι πρώτοι κάτοικοι

του ελλαδικού χώρου ανήκαν στον ανθρωπολογικό τύπο του Homo sapiens praesapiens.

Πάνω: Το κρανίο των Πετραλώνων που χρονολογείται από μερικούς παλαιοανθρωπολόγους στα 700.000 χρόνια πριν και από άλλους θεωρείται αρκετά νεώτερο

Δεξιά: Ανάπλαση ενός Homo Sapiens Neanderthalensis

Τα αρχαιολογικά ευρήματα της Κατώτερης Παλαιολιθικής είναι κυρίως λίθινα εργαλεία, πελεκημένες κροκάλες και χειροπελέκεις, που βρέθηκαν μεμονωμένα σε υπαίθριες θέσεις, γι' αυτό και είναι

δύσκολο να χρονολογηθούν με ακρίβεια. Ενδεικτικά αναφέρονται τα λίθινα εργαλεία της Αχελαίας πολιτισμικής φάσης από την Κορισσαία λίμνη της Κοζάνης και τη Ροδιά της Θεσσαλίας, που μπορούν να χρονολογηθούν μεταξύ 400 και 300 χιλιάδων χρόνων πριν από σήμερα. Αξίζει να

σημειωθούν τα εργαλεία του τέλους της Κατώτερης Παλαιολιθικής από τον Κοκκινόπηλο Ηπείρου, τη Λακωνία (125.000 πριν από σήμερα) και το Μεγάλο Μοναστήρι Θεσσαλίας.

Παλαιολιθικοί χειροπελέκεις από την επιφανειακή έρευνα στον Πρέβελη.

Τέλος, το 2008-09 διεπιστημονική ομάδα υπό τη διεύθυνση του Thomas Strasser (Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα ) και της Ελένης Παναγοπούλου

(Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας Νοτίου Ελλάδος) διενήργησε επιφανειακή έρευνα στην περιοχή του Πλακιά στη νότια Κρήτη.Η ομάδα ανακάλυψε όχι μόνο Μεσολιθικές,

αλλά και Παλαιολιθικές θέσεις, οι κυριότερες των οποίων βρίσκονται στο φαράγγι του Πρέβελη.

Τα εργαλεία (χειροπελέκεις και τσεκούρια) παραπέμπουν στην Αχελαία πολιτισμική παράδοση, η οποία συνδέεται με τους Homo erectus και, δεδομένου ότι η Κρήτη ήταν και τότε

νησί, αποτελούν την αρχαιότερη ένδειξη πρώιμης ναυσιπλοΐας, διεθνώς. Τα παλαιολιθικά εργαλεία βρέθηκαν σε συνάφεια με ανυψωμένες θαλάσσιες αναβαθμίδες, τις οποίες οι

γεωλόγοι χρονολογούν τουλάχιστον στα 130.000 χρόνια. Τα αποτελέσματα της έρευνας όχι μόνον τεκμηριώνουν θαλάσσια ταξίδια στη Μεσόγειο δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα απ’

ότι γνωρίζαμε μέχρι σήμερα, αλλά μεταβάλλουν και την εκτίμηση των γνωσιακών ικανοτήτων των πρώιμων μορφών του ανθρώπου.

Σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δημοσιευμένα στοιχεία, η κατοίκηση της Κατώτερης Παλαιολιθικής εντοπίζεται σε σπήλαια, όπου βρέθηκαν και ίχνη φωτιάς (Σπήλαιο στα Πετράλωνα Χαλκιδικής - φωτογραφία), σε βραχοσκεπές και σε υπαίθριες θέσεις. Πρόκειται για καταφύγια και πρόχειρα καταλύματα κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, που επιβίωναν με το κυνήγι αρκτιδών, ελαφοειδών και

άλλων άγριων ζώων και με τη συλλογή άγριων φυτών και καρπών.

ΜΕΣΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΗ Μέση Παλαιολιθική περίοδος στην Ελλάδα είναι γνωστή από πολλές υπαίθριες θέσεις, αρκετά

ανασκαμμένα σπήλαια και βραχοσκεπές και καλύπτει το διάστημα 100.000-35.000 πριν από σήμερα.

Πάνω Αριστερά: Εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής από πυριτόλιθο όπως φολίδες ‘Λεβαλλουά’, εγκοπές και οδοντωτά που προέρχονται από τις επιφανειακές έρευνες στην πεδιάδα της Ροδόπης στη δεκαετία του ’90.

Κάτω Αριστερά: Χειροπέλεκυς της Μέσης Παλαιολιθικής από την ίδια περιοχή.

Δεξιά: Εργαλεία της Μέσης παλαιολιθικής από επιφανειακές έρευνες στη Ζάκυνθο (Άγ. Νικόλαος και Γεράκι, 1993)

Η Ελλάδα αποτέλεσε πιθανότατα το σταυροδρόμι της Μέσης Παλαιολιθικής, στο οποίο συνυπήρξαν για κάποιο χρονικό διάστημα δύο ανθρωπολογικοί τύποι: ο Homo sapiens

praesapiens και ο Homo sapiens Neanderthalensis. Σκελετικά κατάλοιπα του ανθρωπολογικού τύπου του Νεάντερταλ βρέθηκαν στο σπήλαιο Καλαμάκια Μάνης

(φωτογραφία) και χρονολογούνται 80.000- 40.000 χρόνια πριν από σήμερα. Επιπλέον, στο σπήλαιο Θεόπετρας Καλαμπάκας βρέθηκαν ίχνη από ανθρώπινα βήματα, χρονολογημένα

περίπου στα 46.000 πριν από σήμερα.

Τα πλέον αξιόπιστα αρχαιολογικά δεδομένα για την εξεταζόμενη περίοδο προέρχονται από τα σπήλαια Αγγίτη Δράμας και Θεόπετρα Καλαμπάκας, τις βραχοσκεπές Ασπροχάλικο

(φωτογραφία) και Κοκκινόπηλο Ηπείρου, και τα σπήλαια Καλαμάκια και Λακωνίς Μάνης. Εξαιρετική σημασία έχουν, τέλος, τα πρόσφατα ευρήματα από την Αλόννησο βόρειων

Σποράδων, τα οποία επιβεβαιώνουν την επέκταση της κατοίκησης, πέραν της ηπειρωτικής Ελλάδας και στο νησιωτικό Αιγαίο.

Στα σπήλαια και τις βραχοσκεπές που κατέλυσαν οι κυνηγοί-τροφοσυλλέκτες της Μέσης Παλαιολιθικής βρέθηκαν απλές (Λακωνίς, Θεόπετρα) ή και λιθόκτιστες (Καλαμάκια) εστίες, που εξασφάλιζαν

θέρμανση και δυνατότητα προετοιμασίας της τροφής, αλλά και πρόχειρα λιθόστρωτα (Καλαμάκια). Το πλούσιο οστεολογικό υλικό από τον Αγγίτη, τη Θεόπετρα, τα Καλαμάκια και τη Λακωνίδα,

παρέχουν στοιχεία για την αποκατάσταση της πανίδας στα διαφορετικά παλαιοπεριβάλλοντα του ελλαδικού χώρου κατά τη Μέση Παλαιολιθική. Ρινόκεροι, νάνοι ελέφαντες, ελαφοειδή, αγριοκάτσικα,

αγριόχοιροι, βοοειδή, τρωκτικά, ερπετά και χερσαία σαλιγκάρια απαντώνται στη Μάνη. Άρκτοι, ρινόκεροι, μαμούθ, ελαφοειδή και ιππίδες αποτελούν τέλος τους στόχους των κυνηγών της Μακεδονίας.

Κοκκινόπηλος Πρεβέζης

Εκτός από τα πυκνόφυτα δάση, η χλωρίδα της εποχής περιλάμβανε,

σύμφωνα με ευρήματα από τη Θεόπετρα, κολλιτσίδα, λιθόσπερμο, βοϊδόγλωσσα,

κουφοξυλιά, αγριοαμυγδαλιά, αγριομπίζελο, αγριοτρίφυλλο κλπ., που

αποτελούσαν αντικείμενα τροφοσυλλογής στις ημιορεινές και

πεδινές εκτάσεις. Το κυνήγι και την περαιτέρω

επεξεργασία των θηραμάτων (εκδορά, τεμαχισμός) πραγματοποιούσαν κυρίως με λίθινα εργαλεία, για την κατασκευή των οποίων εφαρμόζονταν η τεχνική Λεβαλλουά και η τυπική για τη Μέση Παλαιολιθική Μουστέρια τεχνική. Η

εργαλειοτεχνία της περιόδου περιλαμβάνει χειροπελέκεις και κεντροφερείς φολίδες, τυπικές

μουστέριες αιχμές, μονά ή διπλά ξέστρα, εγκοπές, οδοντωτά και λεπίδες με

φυσικη ράχη.

Η μετάβαση από τη Μέση στην Ανώτερη Παλαιολιθική, καθώς και η άφιξη και επικράτηση του σημερινού ανθρωπολογικού τύπου (Homo sapiens sapiens) στον ελλαδικό χώρο, παραμένει λόγω

της αποσπασματικότητας του υλικού προβληματική.

Στο Πολύπετρο και στη Γοργόπη Κιλκίς βρέθηκαν πάνω από 500 υποπροϊόντα κατεργασίας πέτρας, ενώ στη Ραχώνα Πέλλας περίπου 70 λίθινα τέχνεργα

(εργαλεία) της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής

ΑΝΩΤΕΡΗ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗΗ Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδος στην Ελλάδα καλύπτει το διάστημα από το 35.000 μέχρι το 11.000 πριν από σήμερα, δηλαδή μέχρι το τέλος του Πλειστόκαινου. Ελάχιστα είναι μέχρι

στιγμής τα στοιχεία για τη μετάβαση από τη Μέση στην Ανώτερη Παλαιολιθική, την περίοδο δηλαδή κατά την οποία εκλείπει σταδιακά ο άνθρωπολογικός τύπος του Νεάντερταλ και επικρατεί ο ανατομικά σύγχρονος άνθρωπος (Homo sapiens sapiens). Έτσι, παραμένουν

ακόμη ανοιχτά τα ερωτήματα σχετικά με το ρόλο της Ελλάδας ως διαδρόμου πληθυσμιακών μετακινήσεων και εν γένει πολιτιστικών ανταλλαγών μεταξύ Ευρώπης και Εγγύς Ανατολής.

Η βραχοσκεπή Ασπροχάλικο στην Ήπειρο είναι μια από τις σημαντικότερες θέσεις όπου διαπιστώνεται ανθρώπινη παρουσία

στην Παλαιολιθική Εποχή.

Η έλλειψη αρχαιολογικών και ανθρωπολογικών δεδομένων αφορά στην περίοδο 35.000-25.000 πριν από σήμερα. Αντίθετα, για την προχωρημένη και την Τελική Ανώτερη

Παλαιολιθική (25.000-11.000 πριν από σήμερα) παρέχονται ασφαλέστερα στοιχεία από ανασκαμμένες και στρωματογραφημένες θέσεις, όπως τα σπήλαια Θεόπετρα Θεσσαλίας και Φράγχθι Ερμιονίδας, οι βραχοσκεπές Μποΐλα, Κλειδί και Καστρίτσα Ηπείρου και η υπαίθρια

θέση Λεπτός Γιαλός Αλοννήσου.

Ανθρωπολογικά ευρήματα του Homo sapiens sapiens βρέθηκαν σε ταφές, στο σπήλαιο Απήδημα Μάνης (30.000 πριν από σήμερα) και στη Θεόπετρα (14.500 π.Χ.). Τα ευρήματα αυτά αποτελούν

τις πρώτες από τον ελλαδικό χώρο βεβαιωμένες ενδείξεις σεβασμού και φροντίδας προς τους νεκρούς.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα από τις παραπάνω θέσεις τεκμηριώνουν για πρώτη φορά την κατασκευή σκευών από ξύλο και πηλό (Θεόπετρα). Κυρίως όμως πιστοποιούν μεγαλύτερη

ποικιλία στη λιθοτεχνία, που διαφαίνεται τόσο στη μορφή των εργαλείων, όσο και στην επιλογή της πρώτης ύλης που χρησιμοποιείται για την κατασκευή τους. Στις λιθοτεχνίες του Κλειδιού και

της Μποΐλας, χρησιμοποιείται, για παράδειγμα, ένα είδος σκληρού πυριτόλιθου, η πηγή του οποίου εντοπίζεται πέρα από την κοιλάδα του ποταμού Βοϊδομάτη. Τα αντιπροσωπευτικότερα εργαλεία

ήταν αιχμές βελών και δοράτων, φολίδες, ξέστρα, οπείς, λεπίδες και μικρολεπίδες.

Εργαλεία της Μέσης και Ύστερης Παλαιολιθικής που προέρχονται από τις επιφανειακές έρευνες στην Ηλεία τη δεκαετία του ’60.

Η εργαλειοτεχνία επεκτείνεται την περίοδο αυτή με τη χρήση οργανικών υλικών, όπως οστού και ελαφοκέρατου. Αιχμές βελών, βελόνες, οπείς και σπάτουλες προστίθενται στον εργαλειακό

εξοπλισμό των κυνηγών της περιόδου. Τέλος, σφήνες από ελαφοκέρατο χρησιμοποιούνται για την εξόρυξη κόκκινης ώχρας από κοιτάσματα αιματίτη στη Θάσο, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως

χρωστική ύλη, ή για να εναποτεθεί σε ανθρώπινες ταφές!

Αριστερά: Λίθινα τέχνεργα (εργαλεία) της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής που βρέθηκαν στην Β. Εύβοια σε επιφανειακές έρευνες που διεξήχθησαν τη δεκαετία

του ‘60 .Δεξιά: Εργαλεία της Ανώτερης Παλαιολιθικής εποχής από έρευνες του Runnels

στην Αργολίδα.

Από την προχωρημένη Ανώτερη Παλαιολιθική πληθαίνουν τα στοιχεία στολισμού και κατ΄ επέκταση κοινωνικού συμβολισμού. Στη Θεόπετρα, στο Κλειδί και την Μποΐλα βρέθηκαν

διάτρητα δόντια αρκούδας και ελαφιού, όστρεα (σαλιγκάρια), καθώς και οστό ζώου με εννέα εγχάρακτες, παράλληλες γραμμές. Πρόκειται για τα πρωιμότερα δείγματα παλαιολιθικής τέχνης

στην Ελλάδα.

Αριστερά: Χάρτης της Θεσσαλίας με θέσεις Παλαιολιθικής Εποχής σύμφωνα με τις έρευνες του Milojcic τη δεκαετία του ‘60

Δεξιά: Χειροπέλεκυς από τις έρευνες του Runnels στην Αργολίδα την ίδια εποχή.

Την πανίδα της εποχής αποτελούν λιοντάρι των σπηλαίων, λυγξ, λύκος, ελαφοειδή, αιγαγροειδή, άγριοι ταύροι, χοίροι και όνοι, αλλά και μικρά θηλαστικά, όπως νυφίτσα, ασβός, κάστορας, τρωκτικά, καθώς και πτηνά, θαλάσσια και χερσαία γαστερόποδα. Η κοιλάδα του ποταμού

Βοϊδομάτη (φωτογραφία)αποτελεί μοναδικό παλαιοπεριβάλλον για τη μελέτη της εμβέλειας των παλαιολιθικών κυνηγών στις παράκτιες πεδινές εκτάσεις. Η τροφοσυλλογή περιλάμβανε την

περίοδο αυτή μεταξύ άλλων φακή, βελανιδιά, σμέουρο, παπαρούνα, λαθούρι και λιθόσπερμο. Η μετάβαση από την Τελική Ανώτερη Παλαιολιθική στη Μεσολιθική εποχή θέτει ακόμη πολλά

απροσπέλαστα προβλήματα.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΠΕΤΡΑΛΩΝΩΝΤο σπήλαιο Κόκκινες Πέτρες των Πετραλώνων βρίσκεται 46 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της

Θεσσαλονίκης, κοντά στο δρόμο που οδηγεί στη χερσόνησο της Κασσάνδρας, στη δυτική Χαλκιδική. Η ανακάλυψη του σπηλαίου το 1960 και η συστηματική ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε, το ανέδειξαν ως τον πρώτο σημαντικό σταθμό για τη μελέτη της Παλαιολιθικής

εποχής στην Ελλάδα.

Στο εσωτερικό του σπηλαίου ανακαλύφθηκε, μέσα σε σταλαγμιτική ύλη, απολιθωμένο ανθρώπινο κρανίο, που πιθανότατα ανήκει σε γυναίκα ηλικίας 25 ετών, και θεωρήθηκε αρχικά 700.000 ετών. Nεότερες χρονολογήσεις, βασιζόμενες σε μεθόδους των φυσικών επιστημών, ανήγαγαν το κρανίο

σε τουλάχιστο200.000 χρόνια πριν από σήμερα.

Σύμφωνα με μορφολογική εξέταση, το κρανίο κατατάσσεται στον ανθρωπολογικό τύπο του Homo sapiens praesapiens. Παραβάλλεται με το κρανίο από το Steinheim της νοτιοδυτικής Γερμανίας και σήμερα τοποθετείται χρονολογικά με επιφύλαξη 350.000 χρόνια πριν από σήμερα, δηλαδή

στην Κατώτερη Παλαιολιθική περίοδο.

Το λεγόμενο «Μαυσωλείο « του σπηλαίου Πετραλώνων. Εκεί βρέθηκε το κρανίο του ανθρώπου και σήμερα έχει

δημιουργηθεί εκμαγείο του σκελετού όπως θα ήταν στη θέση πριν από χιλιάδες χρόνια.

Κρανία που ανήκουν στον ίδιο ανθρωπολογικό τύπο βρέθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του '70 και στο σπήλαιο Απήδημα

της Μάνης, και χρονολογήθηκαν αρχικά μεταξύ 300.000 και 100.000 πριν από

σήμερα. Τα προαναφερθέντα ευρήματα, σε συνδυασμό με τα ανθρωπολογικά κατάλοιπα

από το σπήλαιο Yarimburgaz, κοντά στην Κωνσταντινούπολη (έρευνα 1988-90),

πιστοποιούν την κατοίκηση του ελλαδικού-αιγαιακού χώρου, από τη Θράκη και τη

Χαλκιδική ως τη νότια Πελοπόννησο, ήδη από την πρωϊμότερη φάση της Παλαιολιθικής.

Στο εσωτερικό του σπηλαίου βρέθηκαν ίχνη εστίας (φωτιάς), λίθινα και οστέινα τέχνεργα

και οστά ζώων που ανήκαν σε αρκτίδες, ελαφίδες κλπ., η μελέτη των οποίων δεν έχει

ολοκληρωθεί.

Σταλαγμιτικός και σταλακτιτικός διάκοσμος του σπηλαίου Πετραλώνων.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΑΠΗΔΗΜΑ ΜΑΝΗΣΤο σπήλαιο Απήδημα βρίσκεται στην

απόκρημνη παραλία της δυτικής Μάνης, δυτικά της Aρεόπολης. Η συστηματική έρευνα του σπηλαίου απέδωσε σημαντικότατα στοιχεία

τόσο για την απώτατη Προϊστορία της Πελοποννήσου, όσο και για την

Παλαιοανθρωπολογία του ελλαδικού χώρου γενικότερα.

Το Απήδημα βρίσκεται στο κατώτερο μέρος μιας απόκρημνης ακτής, που υπόκειται σε

συνεχή θαλάσσια διάβρωση, η οποία έχει ως συνέπεια την εκτενέστατη διάβρωση των

πλειστοκαινικών αποθέσεων. Η ανασκαφική έρευνα πραγματοποιήθηκε σε

τέσσερα καρστικά κοιλώματα, που βρίσκονται σε ύψος 4 έως 19 μέτρων από τη σημερινή θαλάσσια στάθμη. Bρέθηκαν αρχαιολογικά

κατάλοιπα και σημαντικότατα ανθρωπολογικά ευρήματα, που ανήκουν σε έξι ή οκτώ άτομα,

χρονολογημένα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της Παλαιολιθικής εποχής.

Σε μια μικρή εσοχή του ασβεστολιθικού τοιχώματος του σπηλαίου Α βρέθηκαν δύο κρανία (ΛΑΟ1Σ1 και ΛΑΟ1Σ2), ενσωματωμένα σε πλειστοκαινικό στρώμα οστεοπαγούς. Τα κρανία αυτά, μετά τον πρώτο μηχανικό καθαρισμό τους στα εργαστήρια του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, χρονολογήθηκαν αρχικά μεταξύ 100.000 και 300.000 χρόνων πριν από σήμερα και αποδόθηκαν, με καθαρά μορφολογικά κριτήρια, στον ανθρωπολογικό τύπο του Homo sapiens praesapiens. Στον ίδιο ανθρωπολογικό τύπο ανήκει και το κρανίο από το σπήλαιο των Πετραλώνων Χαλκιδικής (350.000

ή 200.000 πριν από σήμερα). Tα τρία αυτά κρανία αποτελούν τα σημαντικότερα μέχρι στιγμής ευρήματα της Κατώτερης Παλαιολιθικής στην Ελλάδα.

Για τα ευρήματα από το Απήδημα προτάθηκε από τους ανασκαφείς τους προσωρινά ο όρος Homo (sapiens) taenarius, δηλαδή Ταινάριος άνθρωπος. Oι χρονολογήσεις που

δίνονται για τα ανθρωπολογικά αυτά ευρήματα, μέχρι την ολοκλήρωση του εργαστηριακού καθαρισμού και την απόλυτη χρονολόγησή τους με φυσικές μεθόδους, δεν

θα πρέπει να θεωρούνται οριστικές.

Σε στρώματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής, ερευνήθηκαν

απολιθωμένα ανθρώπινα σκελετικά υπολείμματα, αναγόμενα στον τύπο του

Homo sapiens sapiens, δηλαδή στον τύπο του σύγχρονου ανθρώπου. Το

αντιπροσωπευτικότερο δείγμα αποτελεί σκελετός, που βρέθηκε ενταφιασμένος σε

στάση συνεσταλμένη, και ανήκει σε γυναίκα ηλικίας 20±3 ετών. O σκελετός αυτός χρονολογείται στα 30.000 χρόνια και παραβάλλεται με τον άνθρωπο του

Cro Magnon. Το διεπιστημονικό ερευνητικό πρόγραμμα

στο Απήδημα άρχισε το 1978 και πραγματοποιείται από το Ανθρωπολογικό Μουσείο σε συνεργασία με το Εργαστήριο

Ιστορικής Γεωλογίας-Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, το

Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΑΓΓΙΤΗΤο σπήλαιο στις Πηγές του Αγγίτη, ονομαζόμενο από τους ντόπιους σπήλαιο Μααρά, βρίσκεται στην ανατολική Μακεδονία, στο βόρειο τμήμα του λεκανοπεδίου της Δράμας, κοντά στο χωριό

Αγγίτης (Κοινότητα Κοκκινογείων). Σχηματίζεται στη βάση του όρους Φαλακρό και αποτελεί τον υπόγειο σύνδεσμο των πεδιάδων Kάτω Νευροκοπίου και Δράμας. H ονομασία του σπηλαίου

οφείλεται στο γεγονός ότι ο παραπόταμος του Στρυμόνα Αγγίτης διακόπτει, στη φυσική είσοδο του σπηλαίου, την υπόγεια ροή του και ρέει, ορατός πλέον, προς νότο.

Στη δοκιμαστική τομή (4,0Χ1,5 μέτρα), που πραγματοποιήθηκε κοντά στην τεχνητή είσοδο του σπηλαίου, όπου η επίχωση έφτανε περίπου τα 2,6 μέτρα, ήρθε στο φως πληθώρα παλαιοντολογικού

υλικού (οστά ζώων) και λίγα, σχετικά, λίθινα εργαλεία, χρονολογημένα στη Μέση Παλαιολιθική, και συγκεκριμένα περίπου ±30.000 χρόνια πριν από σήμερα.

Το παλαιοντολογικό υλικό περιλάμβανε τουλάχιστον 2000 μικρά και μεγάλα θραύσματα οστών και ακέραια οστά και τμήματα από σκελετούς ζώων. Πρόκειται στην πλειοψηφία τους για ζώα φυτοφάγα, όπως ελαφίδες, ιππίδες (άλογο), ρινωκερωτίδες (δασύμαλλος ή μαλλιαρός ρινόκερως, μεγάκερος) και ελεφαντίδες (μαμούθ), ενώ δεν απουσιάζουν και τα σαρκοφάγα, όπως αρκτίδες. O τρόπος απόθεσης (ταφονομία) των οστών υποδηλώνει ότι δεν πρόκειται για συνηθισμένα υπολείμματα τροφής, όπως

εκείνα που συναντώνται, για παράδειγμα, στα σπήλαια της Mέσης Παλαιολιθικής, που ερευνήθηκαν στις θέσεις "Λακωνίς" και στα "Kαλαμάκια" της Mάνης.

Χαυλιόδοντας ο οποίος βρέθηκε στη συντήρηση

Aνάμεσα στα οστά ζώων βρέθηκαν 104 τέχνεργα, διαμορφωμένα σε φολίδες χαλαζία και σπανιότερα πυριτόλιθου. Πρόκειται για τυπική Mουστέρια λιθοτεχνία του εξελιγμένου σταδίου της

Mέσης Παλαιολιθικής: ράσπες απλές και διπλές, ξέστρα, οδοντωτά και αιχμές. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία είναι έτοιμα εργαλεία, ενώ ελάχιστα είναι τα προϊόντα δευτερογενούς

επεξεργασίας, που σημαίνει ότι τα εργαλεία έφταναν έτοιμα στο σπήλαιο και δέχονταν, εφόσον ήταν απαραίτητο, δευτερογενή επέμβαση. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι πηγές των πρώτων υλών δε βρίσκονταν στο άμεσο παλαιοπεριβάλλον του σπηλαίου: χαλαζίας έχει εντοπιστεί στη λεκάνη της Δράμας, ενώ τα ηφαιστειακά πετρώματα θα πρέπει να αναζητηθούν στα βορειοανατολικά της

Ροδόπης.

Το παλαιοντολογικό και εν γένει αρχαιολογικό υλικό, σε συνδυασμό με τη φυσική θέση-πέρασμα του σπηλαίου, επιτρέπουν την

ερμηνεία της χρήσης του ως περάσματος κυνηγών-συλλεκτών, που εξυπηρετούσε τη

συγκέντρωση, τη θανάτωση και ίσως και τον μερικό τεμαχισμό των θηραμάτων. Η συμπαγής

επίχωση του σπηλαίου, στην οποία ήταν ενσωματωμένα τα οστά, επέβαλε δυστυχώς την

απόσπασή τους από το συμπαγές χώμα με μηχανικούς τρόπους καθαρισμού (ειδικό

μαχαίρι, μικροκρουστικό καλέμι, μικροδονητής στιλό, μικροαμμοβολιστικό μηχάνημα). Oι

μέθοδοι αυτές δεν αφήνουν περιθώρια αναγνώρισης ιχνών εργαλείων.

Tο οστεολογικό υλικό από τις Πηγές του Aγγίτη συνιστά με την

πολυμορφία του εύρημα μοναδικής σημασίας, μια και παρέχει τις πρώτες

ενδείξεις για την πανίδα της Μακεδονίας κατά τη Mέση

Παλαιολιθική περίοδο. Tις έρευνες στο σπήλαιο στις Πηγές του Aγγίτη

διεξάγει από το 1993 η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας.

Το λεγόμενο σπήλαιο Μααρά κοντά στις πηγές του ποταμού Αγγίτη

της Δράμας.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΛΑΚΩΝΙΣ ΓΥΘΕΙΟΥΣτην παράκτια θέση Λακωνίς, που βρίσκεται στη νότια

Πελοπόννησο, τρία χιλιόμετρα βορειοανατολικά του Γυθείου, εντοπίστηκαν ίχνη κατοίκησης, που

χρονολογούνται στη Μέση Παλαιολιθική περίοδο (100.000-40.000 πριν από σήμερα).

Συγκεκριμένα, στην ανατολική απόληξη της κοιλάδας Σελίνιτσα, σε μικρή απόσταση από τη σημερινή

ακτογραμμή, ερευνήθηκε σε μήκος περίπου 200 μέτρων σύμπλεγμα πέντε σπηλαίων.

Η οροφή των τεσσάρων σπηλαίων έχει κατακρημνισθεί, με αποτέλεσμα να σφραγισθούν εν μέρει οι

ανθρωπογενείς επιχώσεις. Τμήματα της στρωματογραφικής ακολουθίας βρίσκονται σήμερα κάτω από το επίπεδο της θάλασσας, γεγονός που οφείλεται σε

περιοδικές επικλύσεις (αυξομειώσεις θαλάσσιας στάθμης), που σημειώθηκαν στην περιοχή κατά το

Ανώτερο Πλειστόκαινο. Παρόλα αυτά, οι επιχώσεις που μελετήθηκαν, παρέχουν υλικά ικανά τόσο για τη

χρονολόγηση της χρήσης των σπηλαίων, όσο και για λιθοστρωματογραφικό και βιοστρωματογραφικό

προσδιορισμό. Στη θέση 1 διατηρήθηκε στρωματογραφική ακολουθία,

που φθάνει περίπου τα 10 μέτρα, και χαρακτηρίζεται από υψηλή πυκνότητα ευρημάτων. Πλούσιες σε πολιτισμικά

κατάλοιπα είναι και οι θέσεις 2γ και 4α.

Tο σύνολο των ευρημάτων πιστοποιεί τη σύγχρονη χρήση των πέντε σπηλαίων στη θέση Λακωνίς κατά τη Μέση Παλαιολιθική, ενώ δεν αποκλείεται η χρήση τους και στη διάρκεια άλλων παλαιολιθικών φάσεων. Η ανθρώπινη παρουσία στη Mάνη ανάγεται, σύμφωνα με

ανθρωπολογικά ευρήματα από το Απήδημα Aρεόπολης, στην Κατώτερη Παλαιολιθική (Homo sapiens praesapiens) και τεκμηριώνεται και στην Aνώτερη Παλαιολιθική περίοδο (Homo

sapiens sapiens).

Στα ευρήματα των σπηλαίων στη θέση Λακωνίς συγκαταλέγονται: 1. Ίχνη επάλληλων εστιών, που μαρτυρούν την εντατική χρήση και συνεχή παραμονή ανθρώπινων

ομάδων στα σπήλαια. 2. Θραύσματα οστών, τμήματα γνάθων και μεμονωμένα δόντια, κυρίως φυτοφάγων ζώων

(βοοειδών, ελαφιδών), αλλά και δείγματα από χερσαία γαστερόποδα. Aυτά αποτελούν υπολείμματα τροφής και προδίδουν τις διατροφικές συνήθειες της εποχής, ενώ παράλληλα συντελούν στην αποκατάσταση της πανίδας στη Λακωνία κατά την απώτατη Προϊστορία.

3. Λίθινα τέχνεργα, κατασκευασμένα από ηφαιστειογενή πετρώματα, κυρίως από κροκεάτη λίθο (lapis lacedaemonius), αλλά και από μαύρο πυριτόλιθο και χαλαζία. Ας σημειωθεί ότι ο

κροκεάτης λίθος εντοπίστηκε σε σχετικά μικρή απόσταση από τα σπήλαια, γεγονός που αιτιολογεί την προτίμηση των κατασκευαστών εργαλείων σ' αυτή την πρώτη ύλη.

Αριστερά: lapis lacedaemonius

Δεξιά: χαλαζίας

Όλα τα λίθινα τέχνεργα κατασκευάστηκαν με την τεχνική Λεβαλλουά (Levallois), που χαρακτηρίζει τις εργαλειοτεχνίες της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου. Όμοια τέχνεργα

προέρχονται και από το σπήλαιο Καλαμάκια, στον όρμο του Oίτυλου της δυτικής Mάνης, τα οποία χρονολογούνται 80.000-75.000 πριν από σήμερα.

Τις έρευνες στη θέση Λακωνίς διεξάγει από το 1997 διεπιστημονική ομάδα ερευνητών της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού.

Γύθειο. Λακωνίς. Kεντροφερής Λεβαλλουά (Levallois) φολίδα σε κροκεάτη λίθο.Mέση Παλαιολιθική. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

ΑΛΛΟΝΗΣΟΣΗ Αλόννησος ανήκει στο νησιωτικό σύμπλεγμα των βόρειων Σποράδων, που βρίσκεται στα ανατολικά της χερσονήσου της Μαγνησίας. Η συστηματική επιφανειακή έρευνα του νησιού

οδήγησε στον εντοπισμό θέσεων κυρίως της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου και της Μεσολιθικής, ενώ σε ελάχιστες περιπτώσεις τεκμηριώνεται η Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδος.

Από τους 14 υπαίθριους χώρους συγκέντρωσης που εντοπίστηκαν, και με κριτήριο την πυκνότητα των λίθινων τέχνεργων που βρέθηκαν, πέντε αποτελούν θέσεις ενώ οι υπόλοιπες, χαρακτηρίζονται

ως απλές συγκεντρώσεις. Ιδιαίτερη πυκνότητα θέσεων-συγκεντρώσεων σημειώνεται στη νοτιοανατολική παραλία της Αλοννήσου, ενώ στο κεντρικό τμήμα της ανατολικής ακτής και στο

βόρειο τμήμα του νησιού τα ευρήματα είναι αισθητά λιγότερα.

Στην Αλόννησο είναι αξιοσημείωτη αφενός η χρήση των ίδιων θέσεων κατά τη Μέση Παλαιολιθική και τη Μεσολιθική, αφετέρου η εξαιρετική σπανιότητα ευρημάτων της Πρώιμης Ανώτερης

Παλαιολιθικής. Τα φαινόμενα αυτά είναι απόρροια των γεωλογικών ανακατατάξεων και των συνακόλουθων μεταβολών της θαλάσσιας στάθμης.

Κατά την τελευταία Παγετώδη περίοδο (120.000-10.000 πριν από σήμερα), και ιδιαίτερα γύρω στο 18.000 πριν από σήμερα, η θαλάσσια στάθμη στο κεντρικό Αιγαίο ήταν κατά μέσον όρο 50-80 μέτρα χαμηλότερη από τη σημερινή και η Αλόννησος αποτελούσε την ανατολική απόληξη της

χερσονήσου της Μαγνησίας. Ανάμεσα στα νησιά των βόρειων Σποράδων υπήρχαν στενά θαλάσσια περάσματα, ενώ ανάμεσα στην Αλόννησο και την Περιστέρα σχηματιζόταν ένας ρηχός κόλπος,

που κατά περιόδους αποτελούσε λιμνοθάλασσα ή μια άγονη κοιλάδα. Οι χερσαίες ζώνες γύρω από τον κόλπο θα ήταν ιδιαίτερα ομαλές και κατάλληλες για κατοίκηση, αφού προσέφεραν τη

δυνατότητα εκμετάλλευσης τόσο της στεριάς (βουνά με δάση, πεδιάδες) όσο και της θάλασσας. Ανάλογες συνθήκες επικρατούσαν και στην αρχή του Oλόκαινου, γεγονός που αιτιολογεί την οικονομική εκμετάλλευση των ίδιων θέσεων και κατά τη Μεσολιθική. Η γεωμορφολογία του

νησιού και οι αυξομειώσεις της θαλάσσιας στάθμης καθιστούν αδύνατη την ανεύρεση καταλοίπων της Παλαιολιθικής σε πρωτογενή απόθεση (στην αρχική τους θέση).

Τα αρχαιολογικά δεδομένα από την Αλόννησο και τα παρακείμενα μικρά νησιά Περιστέρα, Κυρά Παναγιά, Γράμμιζα, Γιούρα (φωτογραφίες) και Ψαθούρα τεκμηριώνουν την κατοίκηση του νησιωτικού περιβάλλοντος των βόρειων Σποράδων από το τέλος του Πλειστόκαινου και τη

συνακόλουθη εκμετάλλευση των περιορισμένων φυσικών πόρων (κυνήγι, αλιεία), που καθιστούσαν δυνατή την επιβίωση. Η επικοινωνία των νησιών αυτών τόσο με τη Μαγνησία, όσο

και μεταξύ τους, μέσω των θαλάσσιων περασμάτων, υποδηλώνει τέλος τη χρήση κάποιων πρώιμων πλωτών μέσων.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΣΤΑ ΚΑΛΑΜΑΚΙΑ ΑΡΕΟΠΟΛΗΣ"H μεγάλη σπηλιά στα Kαλαμάκια" αποτελεί το μεγαλύτερο και μέχρι σήμερα καλύτερα μελετημένο σπήλαιο, από εκείνα που ερευνήθηκαν στη θέση "στα Καλαμάκια", στην απόκρημνη δυτική ακτή της

Μάνης. Τα σπήλαια αυτά δημιουργήθηκαν κατά τη διάρκεια του Πλειόκαινου ή τις αρχές του Πλειστόκαινου και ήταν χερσαία ή υποθαλάσσια κατά τις παγετώδεις και μεταπαγετώδεις περιόδους

του Πλειστόκαινου αντίστοιχα. Κατοικήθηκαν επομένως στις φάσεις εκείνες της Παλαιολιθικής εποχής, που η θαλάσσια στάθμη επέτρεπε στον άνθρωπο την πρόσβαση σε αυτά και τη χρήση τους ως

καταφύγια. Η ιστορία όμως της κατοίκησης των σπηλαίων αυτών δεν μπορεί να μελετηθεί και να αποκατασταθεί πλήρως, μια και η θάλασσα, κατά την ανοδική της πορεία, συμπαρέσυρε κάθε ίχνος

προηγούμενης ανθρωπογενούς επέμβασης στο σπηλαιοπεριβάλλον. "H μεγάλη σπηλιά στα Kαλαμάκια" διατηρεί ολόκληρη σχεδόν την επίχωσή της (ανθρωπογενή και ιζηματογενή), πάχους περίπου επτά μέτρων, και αποτελεί μοναδική περίπτωση για την ενδεικτική μελέτη της γεωλογικής

πορείας και της χρήσης των σπηλαίων της δυτικής Μάνης.

Σπήλαιο «Στα Καλαμάκια» Μάνης. Εικόνες από την ανασκαφή εντός του σπηλαίου και μερικά από τα λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν

Tα αρχαιολογικά κατάλοιπα, πάχους περίπου τεσσάρων μέτρων, ανάγουν την πρώτη

κατοίκηση του σπηλαίου αμέσως μετά την υποχώρηση της θάλασσας, 75.000-80.000

χρόνια πριν, από ανθρώπους του τύπου Νεάντερταλ, και πιστοποιούν τη χρήση του

μέχρι 40.000 χρόνια περίπου πριν από σήμερα, δηλαδή κατά τη διάρκεια της Μέσης

Παλαιολιθικής. Eυρήματα της ίδιας περιόδου ήρθαν στο φως και στα σπήλαιa που

ερευνήθηκαν στη θέση Λακωνίς Γυθείου, στην ανατολική Μάνη. Το σπήλαιο στα Καλαμάκια

δεν κατοικήθηκε μετά το 40.000 πριν από σήμερα, γιατί ένας σωρός από πέτρες σφράγισε

την είσοδό του. Tο σπήλαιο αποκαλύφθηκε κατά το Ολόκαινο, όταν η θάλασσα ανυψώθηκε στη

σημερινή της στάθμη, οπότε τα κύματα διέρρηξαν το λιθοσωρό.

Kατά τη Μέση Παλαιολιθική το σπήλαιο βρισκόταν πολλές δεκάδες μέτρα από τη

σημερινή ακτογραμμή του όρμου του Oίτυλου, όπου σχηματιζόταν μια παράκτια κοιλάδα.

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα του σπηλαίου απέδωσε διαδοχικές φάσεις κατοίκησης, οι οποίες περιλαμβάνουν:

1. Aπλές εστίες απευθείας στο δάπεδο, αλλά

και πρόχειρες λιθόκτιστες 2. Ένα πρόχειρο λιθόστρωτο, στην άκρη του

οποίου είχαν τοποθετηθεί ακανόνιστες πέτρες σε κυκλική διάταξη

3. Θραύσματα οστών κυρίως από αγριοκάτσικα και ελάφια και σπανιότατα -

αντίθετα με τα ευρήματα από την ανατολική Μάνη (Λακωνίς)- από αγριόχοιρους και

βοοειδή. Εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ένα δόντι ρινόκερου και ένα θραύσμα από δόντι μικρού ελέφαντα. Τα παραπάνω αποτελούν

υπολείμματα τροφής και επιτρέπουν άμεσα την αποκατάσταση της πανίδας, αλλά έμμεσα και της χλωρίδας της δυτικής Μάνης, μια και τα

αναφερθέντα είδη ζώων μπορούσαν να επιβιώσουν μόνο σε δασώδες περιβάλλον

Καλαμάκια Λακωνίας. Δόντια αγριοκάτσικου, ελέφαντα,

ρινόκερου και σιαγόνα ελάφου.

4. Πολυάριθμα κατάλοιπα μικρών σπονδυλωτών (π.χ. τρωκτικών, ερπετών), που υποδηλώνουν ότι επικρατούσε σχετικά ήπιο κλίμα, απαραίτητο για την επιβίωσή τους, με σύντομες φάσεις επιδείνωσης

στη διάρκεια μιας παγετώδους περιόδου 5. Λίθινα τέχνεργα, κατασκευασμένα από μαύρο και γκρίζο πυριτόλιθο, χαλαζία, χαλαζίτη και ιδιαίτερα από κροκεάτη λίθο (lapis lacedaemonius). Ο κροκεάτης λίθος, πέτρωμα με ομοιογενή

σύσταση και επομένως κατάλληλο για την κατασκευή ανθεκτικών εργαλείων, δεν υπάρχει στη δυτική Μάνη. Aφθονεί όμως στην περιοχή του Γυθείου, που βρίσκεται σε απόσταση 30 χιλιομέτρων από τα

Καλαμάκια. Μπορεί συνεπώς να θεωρηθεί για την περιοχή "εξωτικό" πέτρωμα και ίσως δεν είναι τυχαία η επιλογή του για την κατασκευή καλύτερων και λεπτότεχνων εργαλείων.

Χειροπέλεκυς: το πρώτο ανθρώπινο

τέχνεργο που σηματοδοτεί την

ουσιαστική έναρξη της εποχής της

τεχνολογίας

Στην εργαλειοτεχνία του σπηλαίου ανήκουν πολλές ράσπες και αιχμές, ενώ σπανιότερα είναι τα οδοντωτά εργαλεία και οι εσοχές. Στην πλειοψηφία τους πρόκειται για τέχνεργα σχετικά μικρών

διαστάσεων, τυπικών της Μουστέριας λιθοτεχνίας (Mousterien), ενώ η τεχνική Λεβαλλουά (Levallois) αντιπροσωπεύεται σε μικρότερο ποσοστό. Η χωροκατανομή των λίθινων τέχνεργων

(φολίδων, εργαλείων και υποπροϊόντων) πιστοποιούν ότι τα πρώτα στάδια επεξεργασίας της πρώτης ύλης πραγματοποιούνταν έξω από το σπήλαιο, ενώ στο εσωτερικό μεταφέρονταν είτε τα

μορφοποιημένα εργαλεία είτε οι φολίδες για το τελευταίο στάδιο της επεξεργασίας. H έρευνα στα Καλαμάκια πραγματοποιείται από το 1993, από την Εφορεία

Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας και από το Eθνικό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Παρισιού (Musee Nationale d' Histoire Naturelle).

Πυρήνας σε τεχνική Λεβαλλουά από την La Parrilla στην Ισπανία

ΒΡΑΧΟΣΚΕΠΗ ΜΠΟΪΛΑ ΣΤΗΝ ΗΠΕΙΡΟΗ βραχοσκεπή Μποΐλα (φωτογραφία) βρίσκεται στην Ήπειρο, στο δυτικό άκρο της κοιλάδας του

ποταμού Bοϊδομάτη -φαράγγι του Bίκου- και σε υψόμετρο 500 μέτρων περίπου. Σήμερα η βραχοσκεπή έχει μορφή επιμήκη και αβαθή, με διαστάσεις 17Χ5 μέτρα. Γεωλογικές μελέτες

όμως, αποδεικνύουν ότι στο παρελθόν ήταν περισσότερο προστατευμένη, και ότι το φυσικό της στέγαστρο υποχώρησε σταδιακά υπό την επίδραση φυσικών φαινομένων (διάβρωση, σεισμοί). Η γεωγραφική θέση της βραχοσκεπής, ανάμεσα στην οροσειρά Τύμφη, στα ανατολικά, και στην ημιπεδινή λεκάνη της Κόνιτσας, στα δυτικά, έχει ιδιαίτερη σημασία για τη μελέτη και ερμηνεία

της προσαρμογής των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών της βορειοδυτικής Ηπείρου στα δύο αυτά διαφορετικά οικοσυστήματα.

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα περίπου του 1/3 του δαπέδου της βραχοσκεπής, ανάγει

τη χρήση της στην τελευταία παγετώδη περίοδο. H γεωλογική αυτή περίοδος

αντιστοιχεί στην Τελική Ανώτερη Παλαιολιθική (Eπιγκραβέττια πολιτισμική

φάση). Mέσα σε επιχώσεις πάχους περίπου 80 εκατοστών βρέθηκαν εστίες, λίθινα, οστέινα και κεράτινα τέχνεργα, φυτικά κατάλοιπα και

οστά ζώων. Aυτά συντελούν στην αποκατάσταση της οικονομικής

συμπεριφοράς των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών στην κοιλάδα του Bοϊδομάτη (φωτογραφία) στο χρονικό διάστημα 14.000-10.000 πριν

από σήμερα.

Τα οστά ζώων που βρέθηκαν στη βραχοσκεπή Mποΐλα, και ανήκουν σε αγριόγιδο, αίγαγρο των Άλπεων και έλαφο την ευγενή, δείχνουν ότι το κυνήγι δεν περιοριζόταν μόνο στις απόκρημνες

πλαγιές της κοιλάδας ή στα μικρά οροπέδια πάνω από το Βοϊδομάτη, αλλά ότι επεκτεινόταν και στις ημιπεδινές λεκάνες. Η μελέτη των οστών των ελαφοειδών έδειξε ότι το κυνήγι γινόταν πιθανά

την άνοιξη ή και το καλοκαίρι.Το γεγονός αυτό φανερώνει ότι οι κυνηγοί της Mποΐλας πιθανότατα γνώριζαν τη μεταναστευτική

συνήθεια της ελάφου της ευγενούς κατά τους εαρινούς και θερινούς μήνες, από τις πεδινές παράλιες εκτάσεις σε χορτολίβαδα ή περιοχές της ενδοχώρας με αραιά δάση.

Τις διατροφικές ανάγκες των ενοίκων της βραχοσκεπής συμπλήρωναν λαγοί, κάστορες, πτηνά, καθώς επίσης και χερσαία γαστερόποδα, ψάρια και όστρεα του γλυκού νερού. Eξαιρετικά

περιορισμένη, ενδεικτική ωστόσο για την εμβέλεια των μετακινήσεων των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, είναι η παρουσία και θαλάσσιων οστρέων. Mερικά από αυτά έφεραν τεχνητή οπή

ανάρτησης και αποτελούν πιθανόν αντικείμενα με συμβολικό περιεχόμενο (περίαπτα).Αριστερά: Οστά

ζώων από τη βραχοσκεπή

Δεξιά: Αιχμές βελών από πυριτόλιθο, προϊόν που

προέκυψε μετά από περαιτέρω

επεξεργασία των μικρολεπιδικών

υποβάθρων.

H κατανομή των ευρημάτων στο χώρο και στο χρόνο, αλλά και η μελέτη και αποκατάσταση του παλαιοπεριβάλλοντος του φαραγγιού του Bίκου, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η βραχοσκεπή

Μποΐλα αποτελούσε από τη 14η έως τη 12η χιλιετία πριν από σήμερα ένα περιστασιακό καταφύγιο κυνηγών-τροφοσυλλεκτών.

Παράλληλα με τη Μποΐλα, χρησιμοποιήθηκαν περιστασιακά από τη 14η χιλιετία πριν από σήμερα και οι βραχοσκεπές Κλειδί και Μεγαλάκκος. Η θέση Κλειδί φαίνεται ότι ήταν η σημαντικότερη από

τις τρεις στο φαράγγι του Βίκου για το χρονικό διάστημα 16.000-13.000 πριν από σήμερα. Μόλις κατά τη μετάβαση από το Πλειστόκαινο στο Ολόκαινο φαίνεται ότι η Μποΐλα διαδραματίζει

σημαντικό οικονομικό ρόλο στην κοιλάδα του Βοϊδομάτη. Η έρευνα στη βραχοσκεπή Μποΐλα εντάσσεται στα πλαίσια των παλαιολιθικών ερευνών Βοϊδομάτη-

Aώου (φωτογραφία), που διεξάγονται από το 1993 από διεπιστημονική ομάδα ερευνητών της Eφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού.

ΚΛΕΙΔΙΑνάμεσα στα οστά ζώων, που βρέθηκαν στη

βραχοσκεπή Kλειδί, αναγνωρίστηκαν: αίγαγροι (Capra ibex, Rupicapra rupicapra), κάστορας (Castor fiber), ελάφια (Dama dama, Cervus elaphus), λιοντάρι των σπηλαίων (Felis spelaea), λυγξ (Felix lynx), λύκος

(Canis vulpus), νυφίτσα (Martes martes), ασβός (Meles meles). Επίσης αναφέρονται ελάχιστα οστά πτηνών,

σπόνδυλοι ψαριών και θαλάσσια όστρεα. Tα παραπάνω υποδηλώνουν ότι η διατροφή των ενοίκων

της βραχοσκεπής εξασφαλιζόταν σχεδόν αποκλειστικά από το κυνήγι, το οποίο περιοριζόταν στην κοιλάδα του Bοϊδομάτη (φωτογραφία). Η εμβέλεια αυτή των

μεταναστευτικών κινήσεων των κυνηγών-ενοίκων της βραχοσκεπής πιστοποιείται από την εύρεση

θαλάσσιων οστρέων στο Κλειδί. H θέση Kλειδί εντάσσεται στο ευρύτερο

παλαιοπεριβάλλον της κοιλάδας του Bοϊδομάτη και παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την οικονομική

εκμετάλλευση της περιοχής. Παράλληλα με το Κλειδί, χρησιμοποιήθηκαν, κατά τη 14η χιλιετία πριν από

σήμερα, και οι βραχοσκεπές Μποΐλα και Μεγαλάκκος. Φαίνεται όμως, ότι το Kλειδί ήταν το επίκεντρο της

οικονομικής δραστηριότητας για το χρονικό διάστημα 16.000-13.000 πριν από σήμερα.

Tα λίθινα εργαλεία της βραχοσκεπής Κλειδί κατασκευάστηκαν, στην

πλειονότητά τους, από γκριζόμαυρο πυριτόλιθο, υλικό που αφθονούσε στις

όχθες του ποταμού Βοϊδομάτη. Στα ευρήματα αντιπροσωπεύονται όλα τα

στάδια της κατασκευαστικής αλυσίδας, γεγονός που πιστοποιεί την

επιτόπια κατεργασία της πρώτης ύλης.

Eκτός όμως από την ποικιλία του εύθραυστου πυριτόλιθου της περιοχής, αντιπροσωπεύονται, αποκλειστικά σε

τελικά προϊόντα (εργαλεία), και ποικιλίες πολύ ανθεκτικού

πυριτόλιθου, η πηγή του οποίου πρέπει να αναζητηθεί πέρα από την

κοιλάδα του Bοϊδομάτη.

Αμφιπρόσωπο φυλλόσχημο εργαλείο.

Η λιθοτεχνία της βραχοσκεπής Kλειδί περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο λεπίδες με στομωμένη ράχη και μικρολεπίδες, ξέστρα και γλυφίδες για την κατεργασία δέρματος,

οπείς για τη διάτρηση οστών και δερμάτων και οδοντωτά για πολλαπλές χρήσεις. Στα οστέινα τέχνεργα συγκαταλέγονται κυρίως βελόνες και ένα επεξεργασμένο

ελαφοκέρατο (Cervus elaphus – φωτογραφία). Mερικά δόντια ελάφου της ευγενούς αλλά και θαλάσσια όστρεα έφεραν τεχνητή οπή ανάρτησης και αποτελούν πιθανόν αντικείμενα

με συμβολικό περιεχόμενο (περίαπτα).

ΘΑΣΟΣΣτο λόφο Τζίνες, που βρίσκεται στην ορεινή περιοχή της νότιας Θάσου, ανάμεσα στις Mαριές και στα Λιμενάρια, εντοπίστηκαν, σε κοιτάσματα αιματίτη, 20 θέσεις με ενδείξεις εξόρυξης ώχρας. H

ανασκαφική έρευνα σε μερικές από αυτές (Τ1, Τ2, T3 και T6) τοποθετεί τις πρωιμότερες δραστηριότητες εξόρυξης στην Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο (θέση Τ1). Η εξόρυξη ώχρας από

κοιτάσματα αιματίτη τεκμηριώνεται στην Eυρώπη (Lovas Oυγγαρίας) από την Kατώτερη Παλαιολιθική, αλλά και στην Aφρική από την Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο. Tο ορυχείο της

Θάσου αποτελεί ένα από τα πρωιμότερα της Ευρώπης. Η ώχρα, που χαρακτηρίστηκε ως ο "χρυσός" της Παλαιολιθικής, χρησιμοποιήθηκε ως χρωστική

ύλη, κατά τη δημιουργία των βραχογραφιών, για την κόσμηση του ανθρώπινου σώματος, το συμβολισμό του αίματος και συνεπώς της ζωής. H πρώιμη χρήση της από τον ανθρωπολογικό

τύπο του Nεάντερταλ (Homo sapiens neanderthalensis) βεβαιώνεται αρχαιολογικά σε ταφές της Mέσης Παλαιολιθικής περιόδου, στις οποίες σημειώθηκε εναπόθεση ώχρας στους νεκρούς. H συστηματική της εξόρυξη, η πολύμορφη επεξεργασία και εκτεταμένη χρήση της σημειώνεται

κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική. H συστηματική συλλογή και επεξεργασία (καύση) της σιδηρούχας ώχρας με στόχο την εξασφάλιση περισσότερων χρωματικών τόνων, από κόκκινο έως

κίτρινο, αποτελεί κατάκτηση του σύγχρονου ανθρωπολογικού τύπου (Homo sapiens sapiens).

Αριστερά: Εικόνα της ανασκαφής.

Δεξιά: Οστό αίγας μέσα στο οποίο φυλασσόταν η πολύτιμη ώχρα.

Η διερεύνηση των ορυχείων στις θέσεις Τ1, Τ2, Τ3 και Τ6 έδωσε σημαντικότατες πληροφορίες για τις μεθόδους εξόρυξης και τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν. Ερευνήθηκαν στοές μήκους 4-7 μέτρων,

πλάτους 1,80-3 μέτρων και ύψους 0,60-1 μέτρου. H εξόρυξη έγινε οριζόντια, με διαδοχική λάξευση της οροφής της στοάς. Oι αποθέσεις στο "δάπεδο" των στοών υποδηλώνουν την περιοδική εκμετάλλευση των ορυχείων. Στο κεντρικό μέρος των στοών, όπου οι μεταλλωρύχοι κινούνταν περισσότερο, το "δάπεδο" της

στοάς ήταν πιο τριμμένο. Στα πλάγια μέρη των στοών βρέθηκαν τα άχρηστα κομμάτια λατύπης και εργαλεία φθαρμένα από τη χρήση.

Πρόκειται για εργαλεία από κέρατο, κόκκαλο και πέτρα. Aνάμεσά τους διακρίνονται εργαλεία εξόρυξης, αλλά και τέχνεργα κατάλληλα για την απόληψη και την αποθήκευση της ώχρας.

Για την εξόρυξη χρησιμοποιούνταν εργαλεία κρούσης (ακατέργαστες φυσικές κροκάλες) και σφήνες (κέρατα ελαφιδών και οστά μεγάλων ζώων). Ίχνη από κεράτινες σφήνες παρατηρήθηκαν στα τοιχώματα και στην οροφή των στοών του ορυχείου Τ1. Oι αιχμές των κεράτων που βρέθηκαν ήταν, εξαιτίας της εντατικής

χρήσης, ιδιαίτερα αποστρογγυλεμένες. Στο ορυχείο T2 δε βρέθηκαν ίχνη από κεράτινες σφήνες, που σημαίνει ότι εδώ εφαρμοζόταν μόνον η τεχνική της κρούσης με λίθινα εργαλεία.

Αριστερά: Εικόνα της περιοχής.

Δεξιά: Οι ανασκαφείς επί το έργον.

Για την απόληψη της ώχρας χρησιμοποιούνταν οστέινες σπάτουλες, και για την αποθήκευσή της θήκες από κέρατα, από τα οποία είχε αφαιρεθεί η "σπογγώδης" ύλη. Στα λίθινα εργαλεία

συγκαταλέγονται φολίδες και λεπίδες από οπάλιο και γκρίζο πυριτόλιθο.

Tα οστά και κέρατα ζώων που βρέθηκαν στις στοές συντελούν στην αποκατάσταση της πανίδας της περιοχής αλλά και στη χρονική τοποθέτηση της εκμετάλλευσης των ορυχείων.

Aναγνωρίστηκαν τα παρακάτω είδη ζώων: άγριος ταύρος (Bos primigenius), άγριος όνος (Equus cf. Hydrundinus), κοινή έλαφος (Dama dama), έλαφος η ευγενής (Cervus Elaphus), δορκάδα

(Capreolus capreolus) και αντιλόπη Saiga (Saiga Tatarica). Η παρουσία μεγάλων ζώων υποδηλώνει ότι η Θάσος ήταν ακόμη ενωμένη με τη γειτονική ακτή.

Bos primigenius

H ανεύρεση δε, στο ορυχείο Τ1, της αντιλόπης Saiga (ζώου της στέππας, που εξαφανίστηκε κατά το τέλος του Πλειστόκαινου, όταν η νότια Ευρώπη και η Βαλκανική καλύφθηκαν από πυκνά δάση),

ανάγει με βεβαιότητα την εκμετάλλευση της περιοχής πριν 10.000 χρόνια. H χρονολόγηση κολλαγόνου από οστέινο εργαλείο, με τη μέθοδο του άνθρακα 14, συντέλεσε τέλος στην

ασφαλέστερη χρονολόγηση του ορυχείου Τ1 στην Aνώτερη Παλαιολιθική (20.300 πριν από σήμερα).

Tα ορυχεία ώχρας στη Θάσο εντοπίστηκαν το 1956, αλλά η συστηματική τους έρευνα πραγματοποιήθηκε το 1981, 1982, 1983 και 1993 από την IH΄ Εφορεία Προϊστορικών και

Κλασικών Αρχαιοτήτων Kαβάλας, το Ινστιτούτο Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών Ξάνθης και το Max Plank Institut Heidelberg.

Saiga Tatarica

ΣΠΗΛΑΙΟ ΘΕΟΠΕΤΡΑΣ ΚΑΛΑΜΠΑΚΑΣΣτο δρόμο Τρικάλων-Καλαμπάκας, 3 χιλιόμετρα πριν από τα Μετέωρα, ορθώνεται πάνω από το χωριό Θεόπετρα ένας βραχώδης ασβεστολιθικός όγκος, στη βορειοανατολική πλευρά του οποίου βρίσκεται το ομώνυμο σπήλαιο. Πρόκειται για τη δυτικότερη προϊστορική θέση της θεσσαλικής

πεδιάδας, που βρίσκεται στους πρόποδες της οροσειράς Χάσια, η οποία αποτελεί και το φυσικό όριο μεταξύ Θεσσαλίας και Hπείρου.

Tο σπήλαιο βρίσκεται σε υψόμετρο περίπου 100 μέτρα από την επιφάνεια της πεδιάδας και 280 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Μπροστά από το σπήλαιο ρέει ο ποταμός Λιθαίος,

παραπόταμος του Πηνειού. Η είσοδος του σπηλαίου έχει διαστάσεις 17Χ3 μέτρα, ενώ ο κύριος θάλαμός του, περίπου τετράγωνος με μικρές πλευρικές κόγχες, έχει έκταση 500 τετραγωνικά μέτρα.

Η Θεόπετρα Καλαμπάκας

Η συστηματική ανασκαφική έρευνα κατέγραψε αφενός γεωλογικές επιχώσεις του Πλειστόκαινου και του Ολόκαινου, αφετέρου ανθρωπογενείς επιχώσεις, συνολικού πάχους περίπου 6 μέτρων.

Αυτές βεβαιώνουν την αδιάκοπη χρήση του σπηλαίου κατά τη Μέση και Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Mεσολιθική και τη Νεολιθική εποχή. Δείγματα (π.χ. κάρβουνο, ανθρώπινα οστά)

προερχόμενα από τις επιχώσεις, που χρονολογήθηκαν με μεθόδους των φυσικών επιστημών, πιστοποιούν την κατοίκηση του σπηλαίου περίπου από το 50.000 μέχρι το 4000 π.X. Η χρήση του συνεχίστηκε περιοδικά και κατά την Εποχή του Xαλκού, αλλά και κατά τους ιστορικούς

χρόνους, μέχρι και το 1955.

Εστία μέσα στο σπήλαιο Θεόπετρας Καλαμπάκας η οποία χρονολογείται στα 25 χιλ. χρόνια πριν.

Eίναι η πρώτη φορά που στη Θεσσαλία τεκμηριώνεται σπηλαιοκατοίκηση κατά την Παλαιολιθική εποχή, αφού τα περισσότερα γνωστά ευρήματα της εποχής αυτής προέρχονται από υπαίθριες θέσεις.

Επιπλέον το σπήλαιο της Θεόπετρας αποτελεί το μοναδικό, τουλάχιστον μέχρι στιγμής, σπήλαιο στην Eλλάδα, όπου μπορεί να μελετηθεί και να χρονολογηθεί τόσο η μετάβαση από την Ανώτερη

Παλαιολιθική στη Μεσολιθική όσο και το πέρασμα από τη Μεσολιθική στη Νεολιθική εποχή.

Στη στρωματογραφική ακολουθία της Θεόπετρας διακρίθηκαν τρεις ψυχρές περίοδοι: μια στη διάρκεια της Μέσης Παλαιολιθικής, μια στη διάρκεια της Ανώτερης Παλαιολιθικής και μια κατά την τελική Aνώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή κατά το τέλος του Πλειστόκαινου.

H συστηματική ανασκαφική έρευνα και μελέτη του υλικού της Θεόπετρας διεξάγεται από το

1987 από διεπιστημονική ομάδα ερευνητών της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-

Σπηλαιολογίας, υπό την εποπτεία της N. Αποστολίκα-Κυπαρίσση.Το αρχαιότερο τεχνικό έργο στην Ελλάδα

βρίσκεται στο σπήλαιο της Θεόπετρας στην Καλαμπάκα και μετρά 23.000 έτη.

Πρόκειται για ένα πέτρινο τείχος που είχε κατασκευαστεί στην είσοδο του σπηλαίου

περιορίζοντας έτσι το άνοιγμά της κατά τα 2/3. Η κατασκευή αυτή χρονολογήθηκε με τη μέθοδο της οπτικής φωταύγειας στο εργαστήριο αρχαιομετρίας του Κέντρου

''Δημόκριτος'‘. Η ηλικία μάλιστα συμπίπτει απόλυτα με την ψυχρότερη περίοδο της

τελευταίας παγετώδους εποχής υποδηλώνοντας ότι οι παλαιολιθικοί

οικιστές του σπηλαίου είχαν κατασκευάσει αυτό το τείχος στην είσοδό του

προκειμένου να προστατευθούν από το δριμύ ψύχος της εποχής.

Οι αρχαιότερες επιχώσεις της Mέσης Παλαιολιθικής

στη Θεόπετρα χρονολογούνται με

βεβαιότητα μεταξύ 50.000 και 40.000 π.X. Σύμφωνα

όμως με γεωλογικές ενδείξεις, η πρωιμότερη

κατοίκηση ανάγεται πιθανότατα στα 70.000

πριν από σήμερα. Σε ένα από τα κατώτερα

στρώματα, που είναι και το παλαιότερο με ίχνη

φωτιάς, αποκαλύφθηκαν ίχνη από ανθρώπινα

βήματα, που χρονολογούνται

46.000±1600 χρόνια πριν από σήμερα και εικάζεται

ότι ανήκουν στον ανθρωπολογικό τύπο του

Νεάντερταλ (Homo sapiens neanderthalensis).

Οι πλέον ενδιαφέρουσες επιχώσεις (πάχος 3 μέτρα) της Μέσης Παλαιολιθικής χρονολογούνται μεταξύ 50.000 και 33.000 πριν από σήμερα. Χαρακτηριστική είναι η πυκνή παρουσία εστιών(;)

και στάχτης. Η λιθοτεχνία των στρωμάτων αυτών διακρίνεται για τη χαμηλή πυκνότητα των τέχνεργων, που όμως απαντούν σε μεγάλη ποικιλία τύπων. Είναι κατασκευασμένα κυρίως σε

μπεζ, πράσινο και ανοιχτό γκρι ραδιολαρίτη, ο οποίος αφθονεί στην οροσειρά της Πίνδου, δηλαδή σε ακτίνα 5-50 χιλιομέτρων από το σπήλαιο. Εκτός από το ραδιολαρίτη χρησιμοποιήθηκε, σε

μικρότερο όμως ποσοστό, και χαλαζίας.

Θεόπετρα. Υπολείμματα εστιών. Ανώτερη Παλαιολιθική.

Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας. ΥΠΠO/ΤΑΠ

Για την κατασκευή των λίθινων τέχνεργων χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος Λεβαλλουά

(Levallois), δίνοντας τα καλύτερα δείγματα λιθοτεχνίας της ελληνικής Μέσης

Παλαιολιθικής: αμφίπλευρα (χειροπελέκεις), πλευρικά ξέστρα, οδοντωτά, μαχαίρια με ράχη

και λίγες τυπικές μουστέριες φυλλόσχημες αιχμές.

Οι καρποί που συνέλεγαν οι μεσοπαλαιολιθικοί ένοικοι του σπηλαίου ήταν,

σύμφωνα με την ανάλυση παλαιοβοτανολογικών δειγμάτων, βατόμουρο, ρόβι, αγριολαθούρι, μεγαλόκαρπη κολλιτσίδα,

λιθόσπερμο, βοϊδόγλωσσα, κουφοξυλιά, αγριοαμυγδαλιά, αγριομπίζελο, αγριοτρίφυλλο

κ.ά. Oι διατροφικές ανάγκες καλύπτονταν όμως, κατά κύριο λόγο, από το κυνήγι. Θεόπετρα. Αμφίπλευρο

(χειροπέλεκυς) από πυριτόλιθο (πρόσθια όψη). Μέση Παλαιολιθική. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

H Ανώτερη Παλαιολιθική στη Θεόπετρα τοποθετείται 30.000-11.000 πριν από σήμερα. H μοναδική βαθμολογημένη χρονολόγηση που υπάρχει μέχρι στιγμής είναι 16.065-15.641 π.X., ενώ η τελική φάση της Ανώτερης Παλαιολιθικής χρονολογείται μεταξύ 16.500 και 10.900 χρόνια πριν

από σήμερα. Στα κατάλοιπα της ανθρώπινης δραστηριότητας καταγράφονται εστίες, λίθινα και οστέινα τέχνεργα και, το σημαντικότερο, μάζες από άψητο πηλό (φωτογραφία). H ανεύρεση του

πηλού, μορφοποιημένου πολλές φορές σε κυλίνδρους, υποδηλώνει την πρώιμη χρήση του άψητου πηλού ήδη από την πρώιμη Ανώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή πολύ πριν την εφεύρεση της όπτησής

του. Σε στρώματα της Ανώτερης Παλαιολιθικής αναφέρονται ίχνη από σκεύη φτιαγμένα από υλικά φθαρτά στη φωτιά (13.099-12.440 π.X.).

Aπό την περίοδο αυτή έχουμε τα πρώτα ανθρωπολογικά κατάλοιπα του σπηλαίου της Θεόπετρας. Πρόκειται για ένα τμήμα από κρανίο ενήλικου άνδρα του τύπου Homo sapiens sapiens, με πρώιμα όμως χαρακτηριστικά, που χρονολογείται στα 14.500 π.X. (14.620-14.380 πριν από σήμερα) και

προέρχεται από διαταραγμένη ταφή.

Λίθινα τέχνεργα απαντώνται σε μεγάλη πυκνότητα, με χαρακτηριστικότερους τους πυρήνες από

ραδιολαρίτη και τις μικρολεπίδες. Σε στρώματα της Aνώτερης Παλαιολιθικής (13.000 πριν από σήμερα) βρέθηκαν επίσης περίαπτα από δόντια ελαφιού και

δόντια σπηλαίας άρκτου (Ursus speleus) με ίχνη επεξεργασίας. Tα τελευταία ευρήματα, καθώς και κόκκαλο ζώου με χαράγματα εννέα παράλληλων

γραμμών, που δεν αποκλείεται να ανήκει στη Μέση Παλαιολιθική, είναι μερικά από τα λίγα δείγματα της

παλαιολιθικής τέχνης στην Ελλάδα.

H μελέτη των καταλοίπων της χλωρίδας και της πανίδας διαφωτίζει τις διατροφικές συνήθειες των

κατοίκων του σπηλαίου, οι οποίες διαφοροποιούνται από εκείνες της Μέσης Παλαιολιθικής. Στα φυτά

συγκαταλέγονται φακή, βελανιδιά, σμέουρο, παπαρούνα, λαθούρι, λιθόσπερμο, ξιφάρα και άλλα. Στα οστά ζώων αναγνωρίστηκαν άγρια αιγοπρόβατα,

ελάφια, χοίροι, λαγοί, πουλιά, μικρά θηλαστικά, σκύλος ή λύκος κ.ά.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΦΡΑΓΧΘΙ ΕΡΜΙΟΝΙΔΟΣΤο σπήλαιο Φράγχθι βρίσκεται στην ακτή της νότιας Αργολίδας, στον κόλπο της Κοιλάδας, σε υψόμετρο 12 μέτρων από τη σημερινή θαλάσσια στάθμη. Κατά την τελευταία Παγετώδη περίοδο βρισκόταν επτά χιλιόμετρα από τη θάλασσα, ενώ στις αρχές του Ολόκαινου απείχε μόλις ένα χιλιόμετρο από την ακτογραμμή. Το βάθος του σπηλαίου φτάνει περίπου τα 150

μέτρα (φωτογραφία).

Η ανασκαφική έρευνα στο εσωτερικό του σπηλαίου βεβαιώνει τη χρήση του κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική, τη Μεσολιθική και τη Νεολιθική εποχή (περίπου 30.000-5000 πριν από σήμερα). Παρά τις διακοπές χρήσης του σπηλαίου, από 18.000-13.000 και 11.000-9500 πριν από σήμερα,

το Φράγχθι αποτελεί μια από τις ελάχιστες γνωστές θέσεις (όπως και η Θεόπετρα), που κατοικήθηκαν σε όλες τις φάσεις της εποχής του Λίθου.

Οι ανασκαφές στο σπήλαιο Φράγχθι έγιναν από το 1967 μέχρι το 1976 από τα Πανεπιστήμια Indiana και Pennsylvania και την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα.

Το σπήλαιο Φράγχθι χρησιμοποιήθηκε κατά την Ανώτερη Παλαιολιθική (25.000-11.000 πριν από σήμερα) ως εποχιακός σταθμός μικρών ομάδων κυνηγών. Η απουσία αρχαιολογικών

ευρημάτων για το διάστημα 18.000-13.000 πριν από σήμερα δείχνει όμως ότι η κατοίκηση του σπηλαίου δεν ήταν συνεχής.

Η ανεύρεση πολλών οστών ζώων, όπως βίσονα, αιγαγροειδών και άγριου όνου, καθώς και τα περιορισμένα κατάλοιπα ψαριών, όστρεων και φυτών υποδηλώνουν την πρωταρχική σημασία

του κυνηγιού και τη μηδαμινή σημασία της αλιείας και τροφοσυλλογής στη διατροφή των ενοίκων του σπηλαίου.

Χειροπέλεκυς από το Φράγχθι

Η εργαλειοτεχνία περιλαμβάνει λεπίδες με στομωμένη ράχη και τριγωνικούς ή τραπεζιόσχημους μικρόλιθους. Οι μικρόλιθοι στερεώνονταν σε ξύλινο ή οστέινο στειλεό και χρησιμοποιούνταν ως

αιχμές βελών ή μαχαίρια. Η ανθρώπινη παρουσία στο σπήλαιο τεκμηριώνεται από μενονωμένα σκελετικά ευρήματα, μεταξύ

των οποίων και κάποια που ανήκουν σε παιδιά.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)