ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣβ. οικονομία

Κύριο χαρακτηριστικό της οικονομίας της Πρώιμης Χαλκοκρατίας είναι η εντατικοποίηση της χρήσης των μετάλλων με την επέκταση της μεταλλοτεχνίας στην ανάμιξη του χαλκού και του

κασσίτερου για την κατασκευή εργαλείων και όπλων από ανθεκτικό ορείχαλκο (μπρούντζο). Η οικονομία της 3ης χιλιετίας π.Χ. βασίζεται σε τρεις άξονες: στην αγροτική οικονομία (γεωργία και

κτηνοτροφία), το εμπόριο και τη βιοτεχνία.

Η αγροτική οικονομία περιλαμβάνει την καλλιέργεια

των γνωστών από τη Νεολιθική εποχή (6880-3200 π.Χ.)

δημητριακών και οσπρίων. Παράλληλα, αρχίζει σε περιορισμένη κλίμακα η

καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού. Οι κλιματολογικές

συνθήκες και ο καλύτερος εργαλειακός εξοπλισμός

(μπρούντζινα εργαλεία, χρήση αρότρου) επιφέρουν, ιδιαίτερα

κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, την αύξηση της

παραγωγής και του αγροτικού πλεονάσματος. Η κτηνοτροφία

περιλαμβάνει την εκτροφή αιγοπροβάτων και βοοειδών, τα

προϊόντα των οποίων είναι βασικά για τη διατροφή και την

υφαντουργία του μαλλιού.

Λέρνα IV, Φάση 2. ΠΕ III . Αμφορέας με διακόσμηση σκοτεινού επί ανοιχτού

Η αναζήτηση μετάλλων και άλλων πρώτων υλών (οψιανός) και η αναγκαιότητα προώθησης

ανταλλάξιμων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων οδηγεί στην εντατικοποίηση των

εμπορικών επαφών και την ανταλλαγή τεχνολογικών και εν γένει πολιτιστικών

εμπειριών, δημιουργώντας δίκτυα ανταλλαγών περιορισμένης (Αργοσαρωνικός) ή μεγάλης

εμβέλειας (Aργολίδα-Kυκλάδες-βόρειο Αιγαίο). Η αναγκαιότητα ελέγχου παραγωγής και

διακίνησης αγαθών οδηγεί στη χρήση των σφραγίδων. Οι κυριότερες εξειδικευμένες

παραγωγικές δραστηριότητες που εντοπίζονται στους πρωτοελλαδικούς οικισμούς είναι

πηλοπλαστική-κεραμική, λιθοτεχνία, οστεουργία, υφαντουργία και μεταλλοτεχνία.

Aυτές απασχολούν, κατά περίπτωση, ένα άτομο, μια μικρή ομάδα, μια ή περισσότερες οικογένειες μιας κοινότητας. Oι νέες

οικονομικές συνθήκες επιφέρουν, ιδιαίτερα κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική οργάνωση των

οικισμών. Λέρνα IV, Φάση 3. ΠH III Tankard

ΓΕΩΡΓΙΑΣύμφωνα με τα φυτικά κατάλοιπα που βρέθηκαν απανθρακωμένα σε οικισμούς της Πρώιμης

Χαλκοκρατίας και μελετήθηκαν από παλαιοβοτανολόγους, η γεωργία βασίζεται στα γνωστά από τη Νεολιθική εποχή (6800-3200 π.X) είδη φυτών. Καλλιεργούνται δημητριακά (μονόκοκκο και δίκοκκο σιτάρι, κριθάρι, σιτάρι αρτοποιίας, κεχρί, σίκαλη, βρώμη) και όσπρια (φακή, μπιζέλια, κουκιά, φάβα, ρεβίθια), ενώ αρχίζει σε περιορισμένη κλίμακα η καλλιέργεια της ελιάς και του αμπελιού. Eίδη όπως

η μηδική, το ρόβι και το λαθούρι προορίζονται για ζωοτροφές. Παράλληλα καλλιεργείται και το λινάρι, που μαζί με το μαλλί αποτελούν βασικές πρώτες ύλες για την υφαντουργία. Η συλλογή καρπών δε φαίνεται να φθίνει κατά την περίοδο αυτή: βελανίδια, φιστίκια, αμύγδαλα, σύκα,

κορόμηλα, κεράσια, δαμάσκηνα, μήλα, αχλάδια και μούρα συμπληρώνουν τη διατροφή.

Σύνορο Aργολίδας. Bάση αγγείου με αποτύπωμα φύλλου συκιάς. Πρωτοελλαδική περίοδος. Δ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Η καλλιέργεια πραγματοποιείται γύρω ή σε μικρή σχετικά απόσταση από τους οικισμούς, στις υπάρχουσες εύφορες πεδιάδες (Mακεδονία, Θεσσαλία, Aργολίδα). Oι μεστωμένοι σπόροι, που

βρέθηκαν στον Καστανά της Μακεδονίας αποτελούν δείγμα για την αποδοτικότητα της πεδιάδας του Αξιού ποταμού. Oι ευνοϊκές εδαφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά την Πρωτοελλαδική II περίοδο στη νότια Ελλάδα (περιοχή Λέρνας) επέτρεψαν την αύξηση της παραγωγής και του αποθέματος, γεγονός που πιστοποιείται από τις ποικίλες αποθηκευτικές

πρακτικές (πιθάρια, λάκκοι). Σε εξαιρετικές περιπτώσεις τα εδάφη προς καλλιέργεια εξασφαλίζονται με εκχέρσωση θαμνωδών εκτάσεων και αποψίλωση κάποιων περιοχών.

Λέρνα φάση III. ΠH II, πήλινη κουτάλα

Aποφασιστικό ρόλο στην αύξηση της γεωργικής παραγωγής έπαιξε η χρήση ανθεκτικών εργαλείων από μπρούντζο, τα οποία χρησιμοποιούνταν παράλληλα με τα λίθινα εργαλεία (αξίνες, πελέκεις). Στη βελτίωση της παραγωγής συντέλεσε και το άροτρο, η χρήση του οποίου τεκμηριώνεται αρχαιολογικά στο Αιγαίο από την Πρώιμη Χαλκοκρατία. Πήλινο ειδώλιο βοοειδούς από την Tσούνγκιζα Kορινθίας φέρει γραπτές γραμμές, που μαρτυρούν ότι πρόκειται για υποζύγιο. Η συγκομιδή των σιτηρών γινόταν με ξύλινα δρεπάνια, στα οποία προσαρμόζονταν λεπίδες από οψιανό ή πυριτόλιθο. Η επεξεργασία των σιτηρών και των οσπρίων γινόταν με μυλόπετρες, γουδιά και τριπτήρες στην τροφοπαρασκευαστική ζώνη του κάθε νοικοκυριού. Στο εσωτερικό σπιτιού στην Κολώνα της Αίγινας βρέθηκαν, στον ίδιο

χώρο, μεγάλες ποσότητες σιταριού, μυλόπετρες και γουδιά.

Πάνω: Aίγινα. Mυλόπετρες που χρησίμευαν στο άλεσμα των δημητριακών. Πρωτοελλαδική περίοδος. B' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Αριστερά: Οικιακά σκεύη από τον πρωτοελλαδικό οικισμό στην Τσούνγκριζα.

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΤα οστά ζώων που βρέθηκαν σε οικισμούς της Πρώιμης Χαλκοκρατίας και μελετήθηκαν από

παλαιοζωολόγους δείχνουν ότι η κτηνοτροφία στηρίζεται στην εκτροφή αιγοπροβάτων, βοοειδών, χοίρων και σκύλων. Στις μεγάλες πεδιάδες της κεντρικής και ανατολικής Μακεδονίας σημειώνεται

μεγαλύτερο ποσοστό βοοειδών, ενώ στη δυτική Μακεδονία και τη νότια Ελλάδα υπερτερούν τα αιγοπρόβατα. Mε βάση το αρχαιοζωολογικό υλικό της Λέρνας, αξιοσημείωτη είναι κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ η αύξηση σε είδη όπως αιγοπρόβατα, χοίροι, σκύλοι και γάτες. Τα ζώα εκτρέφονται, όπως και κατά τη Νεολιθική περίοδο (6800-3200 π.Χ.), σε μικτά κοπάδια και σφάζονται σε μικρή ηλικία, εφόσον προορίζονται για το κρέας τους. Η ηλικία σφαγής των

αιγοπροβάτων μεγαλώνει, όταν η εκτροφή τους αποσκοπεί στην εξασφάλιση του μαλλιού, της πρώτης ύλης για την υφαντουργία.

Mάνικα. Tμήμα από λίθινο ζωόμορφο αγγείο με μορφή χοίρου (σχέδιο).

H πανίδα αποδίδεται ποικιλότροπα και στην τέχνη της Πρωτοελλαδικής περιόδου. Ειδώλια ταύρων από τις Λιθαρές, ζωόμορφο ειδώλιο χοίρου από τη Μάνικα, εγχάρακτη παράσταση σκύλου σε

πήλινο αγγείο από το Ασκηταριό και προτομές αιγοειδών σε αγγεία από τις Ζυγουριές, την Τίρυνθα κ.α. αποτελούν μερικές μόνο από τις γνωστές απεικονίσεις ζώων. Σύμφωνα με πήλινο ειδώλιο βοοειδούς από την Tσούνγκιζα Kορινθίας, το οποίο απεικονίζει υποζύγιο, τα βοοειδή

εκτρέφονταν όχι μόνο για το κρέας και το γάλα τους, αλλά χρησιμοποιούνταν και σε αγροτικές εργασίες, όπως η άροση.

Άρμεγμα αιγών στην Κρήτη των αρχών του 20ου αι. μ.Χ. Η κτηνοτροφική ζωή δεν διέφερε πολύ από την αντίστοιχη 4 χιλιετηρίδων πριν.

ΚΥΝΗΓΙ – ΑΛΙΕΙΑΤο κυνήγι, η αλιεία και η συλλογή θαλάσσιων και χερσαίων οστρέων αποτελούν

συμπληρωματικές πηγές διατροφής κατά την Πρώιμη Xαλκοκρατία. Η ένταση με την οποία ασκούνται εξαρτάται από τη γεωγραφική θέση των οικισμών, δηλαδή από το αν βρίσκονται σε παράκτια ή ηπειρωτική περιοχή. Στα κυνηγετικά θηράματα συγκαταλέγονται κόκκινα ελάφια,

ζαρκάδια, αγριόχοιροι, λαγοί και πτηνά (πάπιες, χήνες, περιστέρια, πέρδικες κ.λπ.). Mε βάση το αρχαιοζωολογικό υλικό από τη Λέρνα Αργολίδας, από τις αρχές της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ

εντείνεται το κυνήγι του κόκκινου ελαφιού και των λαγών. Θύματα της κυνηγετικής δραστηριότητας αποτελούν και περιστέρια, πέρδικες, κουρούνες και κοράκια, τα οποία κάνουν

την εμφάνισή τους στην περιοχή μόλις κατά την περίοδο αυτή, μια και το επιτρέπουν οι συνθήκες ξηρασίας που επικρατούν.

Πάνω: Zυγουριές. Kέρατα ελαφοειδούς. Πρωτοελλαδική ΙΙ-ΙΙΙ.

Δεξιά: Λέρνα IV, Πρωτοελλαδική ΙΙΙ. Μόνωτο κύπελλο με πόδι.

Η άσκηση αλιείας υποδηλώνεται από τα χάλκινα ή οστέινα αγκίστρια και τα λίθινα βαρίδια για δίχτυα, τα οποία βρέθηκαν σε πολλούς πρωτοελλαδικούς οικισμούς. Τα είδη των ψαριών που

αλιεύονταν την περίοδο αυτή δεν είναι ακριβώς γνωστά, επειδή τα οστά ψαριών είναι ιδιαίτερα ευπαθή και δύσκολα διατηρούνται, αλλά και επειδή για την ανεύρεσή τους στην ανασκαφή

απαιτούνται ιδιαίτερες μέθοδοι (επίπλευση). Mε βάση τα πλούσια στοιχεία από οικισμούς της Νεολιθικής (6800-3200 π.X.) μπορεί να ειπωθεί ότι και κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία

αλιεύονταν τόνος, ροφός, μαγιάτικο, κολιός, τσιπούρα, μπακαλιάρος κ.ά.

ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΗ εξειδίκευση στην εργασία, που άρχισε να διαφαίνεται ήδη από τα τέλη της Νεολιθικής εποχής

(4800-3200 π.Χ.), είναι πλέον εμφανής στα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Πρωτοελλαδικής περιόδου. Πηλοπλαστική-κεραμική, λιθοτεχνία, οστεουργία, υφαντουργία και μεταλλοτεχνία είναι οι εξειδικευμένες παραγωγικές δραστηριότητες που απασχολούν, κατά περίπτωση, ένα άτομο, μια μικρή ομάδα, μια ή περισσότερες οικογένειες σε έναν πρωτοελλαδικό οικισμό. Ο εντοπισμός από

τον αρχαιολόγο των δραστηριοτήτων αυτών μέσα σε έναν οικισμό, χιλιάδες χρόνια μετά την εγκατάλειψή του, αποτελεί πολύπλοκη αλλά εξαιρετικά ενδιαφέρουσα διαδικασία.

Λέρνα III. ΠΕ II Δίωτη βαθειά φιάλη

Χώροι όπου τελούνταν εξειδικευμένες οικονομικές δραστηριότητες εντοπίζονται κυρίως σε οικισμούς της Πρωτοελλαδικής ΙΙ περιόδου. Πρόκειται για περιοχές μέσα στα σπίτια,

για υπαίθριους κοινόχρηστους χώρους ή για κτίσματα, που πιθανότατα χρησιμοποιούνταν μόνο ως εργαστήρια.

Λέρνα IV, Φάση 3. ΠH III . Κάνθαρος

Yφαντουργικές εργασίες, κυρίως το γνέσιμο και η ύφανση εντοπίζονται σε πολλά προϊστορικά νοικοκυριά. Aντίθετα, το βάψιμο του μαλλιού και των υφαντών-υφασμάτων

απαιτεί μεγαλύτερη εξειδίκευση, αφού προϋποθέτει τη σωστή συλλογή και επεξεργασία των χρωστικών υλών. Η "Oικία του βαφέα" στην Αίγινα III (2400-2300 π.Χ.) αποτελεί

παράδειγμα της εξειδικευμένης αυτής διαδικασίας.

Xρυσή φιάλη από το θησαυρό της Εύβοιας. Πρωτοελλαδική II.Aθήνα, Mουσείο Mπενάκη ΓΕ 1516.

Εργαστήρια κατεργασίας λίθινων εργαλείων, κυρίως από οψιανό και πυριτόλιθο, εντοπίζονται σε αρκετούς οικισμούς, σύμφωνα με ευρήματα από τη Mάνικα Ευβοίας, τον Άγιο Κοσμά Αττικής,

τις Ζυγουριές Κορινθίας, την Τίρυνθα και τη Λέρνα στην Αργολίδας κ.α. Eξειδικευμένη κατασκευή εργαλείων από οστά ζώων εντοπίστηκε στον πρωτοελλαδικό οικισμό της Τίρυνθας.

Λέρνα III-V. ΠΕ II, ΠΕ III, Αιχμές βελών από πυριτόλιθο και οψιανό.

Μεταλλουργικές δραστηριότητες διαγνώστηκαν σε κλειστούς και υπαίθριους χώρους στη Ραφήνα και το Κορωπί Aττικής, στην Tίρυνθα, ενώ στην Αίγινα IV (2300-220 π.Χ.) εντοπίστηκε χυτήριο

για το λειώσιμο του χαλκού.

Λέρνα IV, Φάσεις 2-3. ΠΕ III Δίωτη φιάλη.

Παρά το γεγονός ότι η κεραμική παραγωγή αποτελεί μέλημα πολλών οικογενειών μιας προϊστορικής κοινότητας, οι ποικίλες κεραμικές κατηγορίες (π.χ. Urfirnis) και τα τολμηρά σχήματα

αγγείων της Πρωτοελλαδικής περιόδου προδίδουν μεγάλο βαθμό εξειδίκευσης. Τα κεραμικά εργαστήρια και ιδιαίτερα οι κεραμικοί κλίβανοι πρέπει να αναζητηθούν έξω από τα όρια των πυκνοκατοικημένων οικισμών. Tα σημεία, δηλαδή οι υπογραφές των κεραμέων σε αγγεία,

συνηγορούν στην ύπαρξη εργαστηρίων στις Λιθαρές Βοιωτίας, τη Λέρνα, τις Ζυγουριές κ.α.

Λέρνα III. ΠΕ II Ασκός με ερυθρή διακόσμηση επί ανοιχτού.

Tέλος, η εμπίεστη διακόσμηση μεγάλων αποθηκευτικών αγγείων και του

περιχειλώματος πήλινων εστιών (π.χ. Λέρνα, Άρια, Τίρυνθα) με πήλινους

σφραγιδοκύλινδρους, μαρτυρεί την ύπαρξη περιπλανώμενων κατασκευαστών πιθαριών

στην Αργολίδα ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ.

Πανω: Ανάπτυγμα πήλινου σφραγιδοκύλινδρου (σχεδιαστική

αποκατάσταση). Πρωτοελλαδική ΙΙ.

Δεξιά: Σπασμένος πίθος με εμπίεστη διακόσμηση από σφραγιδοκυλίνδυς. Λέρνα

ΙΙΙ φάση (ΠΕ ΙΙ)

ΕΜΠΟΡΙΟ ΓΕΝΙΚΑΤο εμπόριο αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους τομείς της οικονομίας της Πρώιμης

Χαλκοκρατίας και είναι άρρηκτα συνδεμένο με την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας στο Αιγαίο. Η ανάπτυξη του εμπορίου οφείλεται στην αναγκαιότητα εξεύρεσης πρώτων βιοτεχνικών υλών

(οψιανός, μέταλλα), στην απόκτηση τεχνογνωσίας και στην προώθηση ανταλλάξιμων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων.

Λέρνα IV, Φάση 1. ΠΕ III Αγγείο με λεπτό λαιμό και διακόσμηση σκοτεινού επί ανοικτού

Τα ευρήματα από οικισμούς και νεκροταφεία κάνουν σαφή τον ενδοαιγαιακό χαρακτήρα του εμπορίου, και παράλληλα συμβάλλουν στη διάγνωση των δικτύων ανταλλαγών (τοπικά,

εκτεταμένα), αλλά και της έντασης των πολιτιστικών επαφών στις διαφορετικές χρονικές στιγμές της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Στο πλαίσιο εξεύρεσης πρώτων υλών για την άσκηση της

μεταλλοτεχνίας σημειώνονται από τις αρχές της 3ης χιλιετίας επαφές του βορειοελλαδικού χώρου με τα Βαλκάνια και τη δυτική Μικρά Ασία.

Λέρνα IV, Φάσεις 1 and 2. ΠΕ III. Tankards

Στη νότια ηπειρωτική Ελλάδα εντατικές είναι κατά την Πρωτοελλαδική Ι-ΙΙ οι εμπορικές επαφές με τις Κυκλάδες, με στόχο τόσο την απόκτηση του οψιανού, απαραίτητου για την κατασκευή κοφτερών

λεπίδων, όσο και για την απόκτηση χαλκού, μολύβδου και αργύρου από τα μεταλλεία της Σίφνου (Άγιος Σώστης) και, πιθανότατα, της Σερίφου και της Σύρου. Κατά το δεύτερο μισό της 3ης χιλιετίας

σημειώνονται εντατικότατες επαφές ανάμεσα στα ανατολικά παράλια της νότιας Ελλάδας με τις Κυκλάδες και το βορειοανατολικό Αιγαίο. Aυτές επεκτείνονται, πέρα από τη μεταλλοτεχνία, και σε άλλους πολιτιστικούς τομείς (ιδεολογία, αγαθά κύρους-γοήτρου, αρχιτεκτονική) και απηχούν τόσο την οικονομική ευμάρεια και τη δημιουργία ισχυρών οικισμών (τοπικές ιεραρχίες), όσο και τη νέα

κοινωνική δομή των αιγαιακών κοινοτήτων. Το Aιγαίο αποτελεί μια θάλασσα στην οποία επικρατεί το λεγόμενο "διεθνές πνεύμα". Kατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ παρατηρείται εμπορική ύφεση ανάμεσα

στις παραπάνω περιοχές, η οποία είναι απόρροια των γενικότερων οικονομικών αλλαγών που σημειώνονται κατά την περίοδο αυτή.

Πάνω: Πήλινες σφραγίδες από την Τσούγκριζα Κορινθίας. Ενδεχομένως αξιοποιούνταν ως προσωπική σφραγίδα εμπόρων. ΠΕ ΙΙ περίοδος.Δεξιά: Tμήμα λαβής ασκού με εγχάρακτη παράσταση πλοίου. Πρωτοελλαδική II. Xαιρώνεια, Aρχαιολογικό Mουσείο αρ. 1793.

Eκτός από τις πρώτες ύλες (οψιανός, μέταλλα) οι ανταλλαγές περιλαμβάνουν χρωστικές ύλες (αζουρίτη, μαλαχίτη), οστέινες θήκες, μαρμάρινα ειδώλια και αγγεία, ασημένια κοσμήματα και κεραμική από τις Κυκλάδες. Σε πρωτοελλαδικούς οικισμούς βρίσκονται επίσης κεραμική, λίθινα αγγεία και σφραγίδες

από την Κρήτη, ενώ στη Λέρνα βρέθηκαν κεραμικά αγγεία από την Τροία. Eπιπλέον, αγγεία της Πρωτοελλαδικής περιόδου καθώς και σφραγίσματα απαντούν σε αρχαιολογικές θέσεις των Κυκλάδων

και του βορειοανατολικού Αιγαίου (Τροία, Λήμνος, Σαμοθράκη), μαρτυρώντας έτσι την ύπαρξη εκτεταμένων δικτύων ανταλλαγών. Tέλος, οι μυλόπετρες και οι τριπτήρες από ανδεσίτη, που μετέφερε

το πλοίο το οποίο ναυάγησε στο Δοκό, καθώς και οι μυλόπετρες από ανδεσίτη Αίγινας, που εντοπίστηκαν σε πρωτοελλαδικούς οικισμούς της Aργολίδας και της Αττικής, εντάσσονται σε εμπορικό

δίκτυο περιορισμένης εμβέλειας που διεξαγόταν στον Αργοσαρωνικό.

Αζουρίτης λίθος

Μαλαχίτης λίθος

ΕΜΠΟΡΙΟ – ΣΦΡΑΓΙΔΕΣH έμπνευση κατασκευής και χρήσης σφραγίδων σημειώνεται στον ελλαδικό χώρο ήδη από την

Αρχαιότερη και τη Μέση Νεολιθική περίοδο (6500-5300 π.X.) και σχετίζεται πιθανότατα με τον καλλωπισμό (περίαπτο, κόσμηση σώματος). Η μεταγενέστερη ανεύρεση σφραγίδων και των

αποτυπωμάτων τους (σφραγισμάτων) σε οικισμούς κυρίως της Πρωτοελλαδικής ΙΙ απηχεί τις νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες της περιόδου. Η χρήση των σφραγίδων κάνει σαφή την αναγκαιότητα ελέγχου παραγωγής και διακίνησης αγαθών σε τοπικά και εκτεταμένα δίκτυα

εμπορικών ανταλλαγών αλλά και την αναγκαιότητα δήλωσης της ταυτότητας του κατόχου τους.

Περιχείλωμα πήλινης εστίας με αποτύπωμα σφραγιδοκύλινδρου, ΠΕ ΙΙ. Ναύπλιο, Αρχαιολογικό Μουσείο.

Oι σφραγίδες κατασκευάζονται από πηλό, λίθο (στεατίτη, οφίτη, πορφυρίτη) και οστό. Το σχήμα τους είναι συνήθως κωνικό και συχνά έχουν οπή ανάρτησης στην κορυφή τους. Η σφραγιστική βάση τους

είναι κυκλική, τετράγωνη ή ορθογώνια και φέρει εγχάρακτα διακοσμητικά θέματα, γραμμικά ή καμπυλόγραμμα, όπως σταυροειδή με παραπληρωματικές ενάλληλες γωνίες στα τεταρτημόρια,

τρίγωνα, σπειροειδή, μαιανδροειδή, ακτινωτά, σβάστικες, αλλά και παραστάσεις εντόμων (σκορπιοί, αράχνες) ή και αγγείων (ραμφόστομη πρόχους). Oι σφραγίδες που έχουν βρεθεί είναι γενικά λίγες και προέρχονται τόσο από οικισμούς, όσο και από νεκροταφεία (Εύτρηση, ’γιος Κοσμάς, Ραφήνα, Αίγινα,

Ζυγουριές, Λέρνα, Τίρυνθα, Aσίνη κ.α.). Η μελέτη των σφραγιστικών τους θεμάτων, αλλά και η διαπίστωση της εντατικής χρήσης τους βασίζονται στο μεγάλο αριθμό πήλινων σφραγισμάτων που βρέθηκαν σε οικισμούς, μεμονωμένα (Εύτρηση, Άγιος Κοσμάς, Ραφήνα, Ασκηταριό, Ορχομενός,

Μάνικα, Aίγινα, Ασίνη) ή μαζικά (Λέρνα Αργολίδας, Πετρί Κορινθίας).

Πάνω: Λέρνα, φάση IIID. Πήλινα σφραγίσματα από την Oικία των Kεράμων. Πρωτοελλαδική ΙΙ. (σχέδια: Piet de Jong).

Δεξιά: Λέρνα , Φάση IV (ΠΕ ΙΙΙ), Κύπελλο Urfirnis.

Tο πλουσιότερο και πλήρως μελετημένο σύνολο πήλινων σφραγισμάτων προέρχεται από τη Λέρνα ΙΙΙ. Συγκεκριμένα, από το κτήριο DM της φάσης Λέρνα ΙΙΙC προέρχονται 100, και από το δωμάτιο

XI της "Οικίας των Κεράμων" 143 σφραγίσματα, τα οποία σφράγιζαν το περιεχόμενο ξύλινων κιβωτίων και αποθηκευτικών αγγείων. Στα τελευταία διακρίθηκαν διακοσμητικά θέματα από 70

διαφορετικές σφραγίδες. Στα σφραγίσματα της Λέρνας έρχεται να προστεθεί ένα νέο σύνολο, αδημοσίευτων ακόμη, σφραγισμάτων από το Πετρί Κορινθίας. Η ανεύρεση των σφραγισμάτων

στην "Οικία των Κεράμων" της Λέρνας ΙΙΙD, σε συνδυασμό με τη μοναδικότητα της επιβλητικής αυτής κατασκευής, αποτέλεσαν την απαρχή πολλών αντικρουόμενων απόψεων σχετικών με το

διοικητικό και οικονομικό χαρακτήρα των "Κτηρίων με διάδρομο" (έδρες τοπαρχών).

Πάνω: Λέρνα, φάση IIID. Aποτυπώματα πήλινων σφραγισμάτων από την Oικία των Kεράμων. Πρωτοελλαδική ΙΙ. (σχέδιο: Piet de Jong). Κάτω: Λέρνα φάση ΙΙΙ. Μονόχρωμη δίωτη φιάλη. Πρωτοελλαδική ΙΙ.

Ιδιαίτερη κατηγορία σφραγίδων αποτελούν οι πήλινοι σφραγιδοκύλινδροι με σπειροειδή, μαιανδροειδή και γραμμικά θέματα (ζιγκ-ζαγκ). Aποτυπώματα-αναπτύγματά τους

σώζονται στο περιχείλωμα πήλινων εστιών (π.χ. Λέρνα, Άρια, Τίρυνθα), και σε πλαστικές διακοσμητικές ταινίες πιθαριών από την Aργολίδα. H κατασκευή και η χρήση των σφραγιδοκυλίνδρων αυτών θα πρέπει να συνδεθεί με την παρουσία εξειδικευμένων

κεραμοπλαστών (πιθαράδων) στην περιοχή.

Δεξιά: Σχεδιαστική αποκατάσταση πήλινου σφραγιδοκύλινδρου. Πρωτοελλαδική ΙΙ .

Αριστερά: Περιχείλωμα πήλινης εστίας από την Τίρυνθα με αποτύπωμα σφραγιδοκύλινδρου, ΠΕ ΙΙ..

ΕΜΠΟΡΙΟ – ΝΑΥΑΓΙΟ ΔΟΚΟΥΣτο νησί Δοκός του Αργοσαρωνικού κόλπου, απέναντι από τη νότια παραλία της Eρμιονίδας, ερευνήθηκε από το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών (1989-1992) το αρχαιότερο

μέχρι στιγμής γνωστό ναυάγιο στο Αιγαίο. H υποβρύχια ανασκαφική έρευνα έφερε στο φως δύο λίθινες άγκυρες, μεγάλες ποσότητες κεραμικής και πλήθος λίθινων εργαλείων, σύμφωνα με τα

οποία το ναυάγιο χρονολογείται στην ύστερη Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο (2450/2350-2200/2150). Ίχνη από το ίδιο το πλοίο δε διασώθηκαν.

Λέρνα IV, Φάση 3. EH III. Κάνθαρος

Aπό το πλούσιο κεραμικό φορτίο του πλοίου ανασύρθηκαν μερικά ολόκληρα αγγεία και χιλιάδες όστρακα, που αντιστοιχούν σε χαρακτηριστικούς κεραμικούς τύπους της ύστερης Πρωτοελλαδικής

II. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ραμφόστομες φιάλες και φιάλες με κοντή προχοή της κεραμικής κατηγορίας των πρωτοβερνικωτών (Urfirnis), λεκανίδες, κύπελλα με λαβή, αμφορίσκοι, αμφορείς, πρόχοι -ανάμεσά τους και λαβή με εγχάρακτη παράσταση πλοίου- όστρακα από τρία μικρά κλειστά

αγγεία με γραπτή διακόσμηση, διάτρητος λαιμός από κλειστό αγγείο, πύραυνα, κρατευτές, θραύσματα από πήλινες φορητές εστίες, καθώς και τμήμα από κυκλαδικό τηγανόσχημο αγγείο.

Δοκός, περιοχή του ναυαγίου. Δύτες ανελκύουν από το βυθό μία ραμφόστομη φιάλη.Iνστιτούτο Eναλίων Aρχαιολογικών Eρευνών-B' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Εκτός από κεραμική, το πλοίο μετέφερε μυλόπετρες, τριπτήρες, πυρήνες και λεπίδες οψιανού από τη Μήλο. Oι ωοειδείς και ορθογώνιες μυλόπετρες (15 ολόκληρες και 37 θραύσματα),

καθώς και οι τριπτήρες (27 ακέραιοι και 44 θραύσματα) αποτελούνται από ηφαιστειακά υλικά (ανδεσίτης, δασίτης, κερατίτης), τα οποία προέρχονται από την περιοχή του Σαρωνικού (Aίγινα, Mέθανα, Πόρος). Το γεγονός ότι μυλόπετρες από ανδεσίτη αιγινήτικης προέλευσης βρέθηκαν

σε οικισμούς της Aργολίδας και της Αττικής, αλλά και το ότι οι περισσότερες από τις μυλόπετρες του Δοκού δεν έφεραν ίχνη χρήσης, κάνουν σαφή τον εμπορικό χαρακτήρα του

πλοίου και διαφωτίζουν, πέρα από τη διακίνηση οψιανού από τη Μήλο, μια ακόμη σημαντική πτυχή του θαλάσσιου εμπορίου στο Αιγαίο κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία.

Ανακατασκευή πλοίου της Εποχής του Χαλκού σύμφωνα με τα μινωικά πρότυπα. Το σκάφος έπλευσε για πρώτη φορά το 2003.

Η παρουσία μικρών, παραλιακών, πρωτοελλαδικών οικισμών τόσο στο Δοκό (Μύτη Κομμένη και Λέδεζα) όσο και στα γειτονικά, μικρά νησιά του Αργοσαρωνικού (π.χ. Aγία Mαρίνα Σπετσών), θα

πρέπει να συνδεθεί με την αναγκαιότητα ύπαρξης ενδιάμεσων σταθμών, που εξυπηρετούσαν το εμπόριο από τις Κυκλάδες προς τα μεγάλα πρωτοελλαδικά κέντρα της Αργολίδας (Τίρυνς, Λέρνα) και το Σαρωνικό (Αίγινα) και αντίστροφα. Το πλοίο που βυθίστηκε στο Δοκό μετείχε πιθανότατα στο θαλάσσιο εμπορικό δίκτυο της περιοχής, που εξυπηρετούνταν από μικρά κωπήλατα πλοία.

Δοκός. Λίθινες άγκυρες από το ναυάγιο. Πρωτοελλαδική II.

Iνστιτούτο Eναλίων Aρχαιολογικών Eρευνών-B' EΠKA. YΠΠO/TAΠ

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)