Η πόλη περιέχει (...) υπερπληθυσμό, επιχειρήσεις-δορυφόρους της μεγάλης βιομηχανί-ας, “υπηρεσίες” κάθε είδους (από τις καλύτερες ως τις χειρότερες).Χωρίς να ξεχνάμε τα διοικητικά και πολιτικά όργανα, τους γραφειοκράτες και τους διευθύνοντες, την αστική τάξη και τη συνοδεία της. Με αυτόν τον τρόπο η πόλη και η κοινωνία πηγαίνουν μαζί και συγχέονται, γιατί η πόλη δέχεται στους κόλπους της, σαν “πρωτεύουσα”, την ίδια την καπιταλιστική εξουσία, δηλαδή το κράτος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο λαμβάνει χώρα η ανα-κατανομή του πλούτου της κοινωνίας, που είναι θαυμαστό μίγμα αισχρού υπολογισμού και αλόγιστης σπατάλης.1

“ “

1. Μαρξισμός και πόλη, Ανρί Λεφέβρ, Οδυσσέας, Αθήνα 1983, σελ. 130

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγικό σημείωμα.................................................................................................................Α. Κρίση του καπιταλισμού και αστεακή κρίση Α.1. Δομική κρίση του καπιταλισμού i. Μικρό ιστορικό............................................................................................................ ii. Η ουσία της κρίσης.................................................................................................... Α.2. Αστεακή κρίση i. Ορισμός...................................................................................................................... ii. Νεοφιλελευθερισμός και πόλη.................................................................................. iii. Η κρίση στην αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ και αστικοποίηση...................................... iv. ο νέος οικονομικός ρόλος των πόλεων................................................................... Α.3. Αστικοί μετασχηματισμοί i. Χωρικά αποτυπώματα οικονομικών διαδικασιών....................................................... ii. τα αόρατα layers και ο δημόσιος χώρος................................................................... iii. Αναπλάσεις................................................................................................................ Α.4. Οι πραγματικοί άνθρωποι i. Ο κάτοικος καταναλωτής........................................................................................... ii. Οι συνέπειες των αστικών επεμβάσεων....................................................................Β. Λισαβόνα Β.1. Εισαγωγή............................................................................................................. Β.2. Ο νεοφιλελευθερισμός στην Πορτογαλία και η Μητροπολιτική Περιοχή της Λισαβόνας (LMA) i. Οι απαρχές του νεοφιλελευθερισμού στην Πορτογαλία........................................... ii. Η αστικοποίηση στην Μητροπολιτική Περιοχή της Λισαβόνας (LMA) .................................................................................................... Β.3. Εξευγενισμός (gentrification) i. Η περίπτωση του Bairro Alto....................................................................................... B.4. To project της Expo ‘98 i. τα UDP (Urban Development Projects -Έργα Αστικής Ανάπτυξης) μεγάλης κλίμακας και αστικοποίηση......................................................................... ii. Τα στάδια και οι στόχοι της Expo ‘98......................................................................... iii. Οικονομικές διαδικασίες........................................................................................... iv. Αλλαγές στον αστικό ιστό.........................................................................................Γ. Αθήνα Γ.1. Εισαγωγή............................................................................................................. Γ.2. Ο νεοφιλελευθερισμός στην Ελλάδα και η αστικοποίηση στην Αθήνα i. Νεοφιλελευθερισμός στην Ελλάδα............................................................................ ii. Αστικοποίηση στην Αθήνα.......................................................................................... . Γ.3. Εξευγενισμός (gentrification) i. η περίπτωση του Μεταξουργείου............................................................................... Γ.4. Ολυμπιακοί Αγώνες 2004 i. Οικονομική-πολιτική κατάσταση και αγορά ακινήτων................................................ ii. Οι στόχοι των Ολυμπιακών Αγώνων.......................................................................... iii. Οι αστικοί μετασχηματισμοί......................................................................................Δ. Σκέψεις για μια διαφορετική προσέγγιση (αντί επιλόγου).......................................................Ε. Βιβλιογραφία - Πηγές.............................................................................................................

5

7

910

12121315

181920

2323

27

29

30

32

37384042

47

4848

53

5861636670

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟΣΗΜΕΙΩΜΑ

Από το 2007-2008 βιώνουμε την μεγαλύτερη δομική κρίση του καπιταλισμού μετά το 1929 και ως δομική έχει άμεση συνέπεια σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής, πολιτιστικής, πολιτικής, οικονομικής ζωής. Ένα τοπίο ρευστό σε

όλα τα επίπεδα, ένα μεταβατικό στάδιο, με την έννοια ότι με τον ένα ή τον άλλο τρόπο η κρίση του καπιταλισμού πρέπει να ξεπεραστεί, κάτι το οποίο βέβαια θα κριθεί από το αποτέλεσμα μιας ανοιχτής ταξικής σύγκρουσης που βρίσκεται σε εξέλιξη και το ποιος θα βγει νικητής από αυτή. Το νεοφιλελεύθερο μοντέλο διαχείρισης όπως το ξέραμε πνέει τα λοίσθια και σε αυτήν τη μεταβατική περίοδο ίσως ένα από τα κύρια ερωτήματα είναι ή ποιο θα είναι το επόμενο μοντέλο διαχείρισης μετά το νεοφιλελευθερισμό (εάν φυσικά ο καπιταλισμός μπορέσει να ορθοποδήσει ξανά και οι κυρίαρχες τάξεις “ξαναβρούν” την ηγεμονία τους που κλωνίζεται συθέμελα) ή το αν οι καταπιεσμένες μάζες θα μπορέσουν να ανατρέψουν το καπιταλισμό και να ανοίξουν το δρόμο της κοινωνικής απελευθέρωσης. Εν τέλει, το ζήτημα αφορά τη μορφή του κοινωνικού σχηματισμού “την επόμενη μέρα” και τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτικές δομές αυτού.

Αυτό που περιγράφεται παραπάνω με τρόπο συνοπτικό και αφαιρετικό αποτελείται από ένα εξαιρετικά περίπλοκο δίκτυο σχέσεων και διαδικασιών. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το αποτύπωμα αυτών των διαδικασιών μέσα στον αστικό ιστό καθώς και οι σχέσεις και οι διαδικασίες που καθορίζουν τις αρχές του αστικού σχεδιασμού καθώς και το πώς μπορούν οι διαδικασίες της αστικοποίησης να γίνουν μέσο ξεπεράσματος κρίσεων, που με μία πρώτη ματιά ουδεμία σχέση φαίνεται να έχουν με τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα στη σφαίρα της πολιτικής και της οικονομίας αλλά στην πραγματικότητα είναι δομικά συνδεδεμένες.

Αυτή η παρατήρηση βέβαια οφείλει να γίνει από μία σκοπιά κοινωνική, ταξική και όχι αποκλειστικά πολεοδομική ή αρχιτεκτονική. Κοινωνική γιατί σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να εξετάσουμε οποιαδήποτε αστική παρέμβαση για παράδειγμα μόνο βάση πολεοδομικών και αρχιτεκτονικών σχεδίων, εντυπωσιακών φωτορεαλιστικών και (συνήθως) αόριστους προγραμματικούς λόγους αλλά οφείλουμε να δούμε πως οι πραγματικοί άνθρωποι, στους οποίους αναφέρεται το εκάστοτε σχέδιο, ζουν, λειτουργούν, αλληλεπιδρούν. Ταξική γιατί σε έναν κόσμο με ανταγωνιστικές κοινωνικές τάξεις πρέπει να μπορούμε να δούμε τα συμφέροντα ποιας κοινωνικής τάξης εξυπηρετούνται σε κάθε περίπτωση και πώς μπορεί να εγγραφεί η ταξική πάλη σε αυτό το χωρικό πλαίσιο καθώς και ποια είναι τα αποτελέσματα στην οργάνωση του αστικού χώρου. Ακριβώς όπως η πολιτική και η οικονομία δεν είναι αόριστα σχήματα που κάποιοι επιβάλλουν σε κοινωνίες φαντάσματα αλλά το αποτέλεσμα ή αποτύπωμα ταξικών ανταγωνισμών που αναφέρονται σε δρώντα όντα και κοινωνίες που αντιδρούν.

Μέσα (και) από τη σύγκριση Αθήνας και Λισαβόνας θα προσπαθήσουμε να δούμε πώς αυτές οι διαδικασίες λαμβάνουν χώρα σε δύο πρωτεύουσες βυθισμένες στην ύφεση μετά από μια μακρά περίοδο αστικοποίησης σε δύο περιβάλλοντα με μεγάλες πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές και ιστορικές ομοιότητες.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

7

ΚΡΙΣΗ ΤΟΥΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΑΣΤΕΑΚΗΚΡΙΣΗ

Α

2007. Ο παγκόσμιος καπιταλισμός φαίνεται να έχει μία εξαιρετική τροχιά, οι ρυθμοί ανάπτυξης βρίσκονται σε υψηλά επίπεδα και 30-40 χρόνια μετά την απαρχή επιβολής του νεοφιλελευθερισμού πολλοί καπιταλιστές και αστοί

διανοούμενοι νιώθουν ήδη δικαιωμένοι ότι το τέλος της ιστορίας είναι γεγονός και ότι βρέθηκε η μυστική φόρμουλα για τη χωρίς τέλος οικονομική μεγέθυνση παράλληλα με μία σχετικά μεγάλη κοινωνική συναίνεση και μία κάποια κοινωνική ευμάρεια, τουλάχιστον στις χώρες του ανεπτυγμένου δυτικού κόσμου. Οι κύριοι αυτοί φαίνεται ότι ξέχασαν αυτά που είχε κάποτε γράψει ένας μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος. Ο Marx είχε πει: οι κρίσεις είναι δομικό στοιχείο του καπιταλισμού.

Τότε ξεσπάει (ως κεραυνός εν αιθρία για τους ίδιους τους καπιταλιστές) στις ΗΠΑ η κρίση στην αγορά ακινήτων η οποία ταχύτατα μετατρέπεται σε κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Οι ραγδαίες αυξήσεις και πτώσεις των τιμών στην αγορά ακίνητης ιδιοκτησίας είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με τις κερδοσκοπικές χρηματιστηριακές ροές, και αυτές οι αυξομειώσεις των τιμών έχουν σοβαρές επιπτώσεις στη μάκρο-οικονομία γενικά² όπως και έγινε αφού η κρίση αυτή μεταλλάχτηκε σε κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Βέβαια στο διεθνοποιημένο χρηματοπιστωτικό καπιταλισμό αυτή η κρίση αναπόφευκτα έγινε παγκόσμια. Τότε άρχισαν να καταρρίπτονται όλα τα νεοφιλελεύθερα μεταμοντέρνα δόγματα περί αειφόρου ανάπτυξης, συνεχόμενης οικονομικής μεγέθυνσης, ατέρμονης κοινωνικής ευημερίας, αυτορύθμισης των αγορών και τέλους της ιστορίας.

Ο Alan Greenspan, της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, ο άνθρωπος που μέχρι πριν λίγο καιρό αντιμετωπιζόταν απ’ όλους ως η υπέρτατη εποπτεύουσα ιδιοφυΐα του οικονομικού συστήματος των ΗΠΑ, παραδέχτηκε στο Κογκρέσο ότι ακόμα «δεν είχε πλήρως κατανοήσει τι πήγε στραβά σε αυτό που θεωρούσε ότι ήταν αυτοκυβερνόμενες αγορές». Οι κυβερνήσεις έριξαν εκατοντάδες δισεκατομμύρια σε αυτούς που διευθύνουν τις τράπεζες - και δεκάδες δισεκατομμύρια σε αυτούς που διευθύνουν τις πολυεθνικές βιομηχανίες αυτοκινήτων - ελπίζοντας ότι αυτή η ένεση θα σταματήσει κάπως την κρίση.³

Αυτό είχε δύο πολύ σημαντικές συνέπειες. Πρώτον, όταν μία κυβέρνηση δίνει ένα ορισμένο κεφάλαιο σε μία τράπεζα μπορούμε να πούμε ότι η τράπεζα χρηματοδοτείται με αυτό που χοντρικά ονομάζουμε δημόσιο χρήμα. Ουσιαστικά μιλάμε για λεφτά των φορολογούμενων που “χαρίζονται” στις τράπεζες στο όνομα της ανταγωνιστικότητας και της ρευστότητας. Και όταν λέμε φορολογούμενους εννοούμε τα πιο χαμηλά

ΔΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ1

iΜΙΚΡΟ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ

Α.1. ΔΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

9

2. Οι αστεακές καταβολές των οικονομικών κρίσεων, μέρος 1ο David Harvey, rednotebook.gr3. Ο καπιταλισμός ζόμπι, Chris Harman, Μαρξιστικό βιβλιοππωλείο, Αθήνα 2011, σελ.13

κοινωνικά στρώματα, το σύγχρονο προλεταριάτο (εργαζόμενοι/ες, άνεργοι/ες, συνταξιούχοι, μετανάστες/τριες) καθώς και ένα κομμάτι μικροαστών που αρχίζει να συμπιέζεται οικονομικά, να “προλεταριοποιείται” μέσα από περικοπές μισθών, συντάξεων, επιδομάτων και συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους. Φυσικά, δεν ισχύει το ίδιο και για τους τραπεζίτες, τους μεγαλοεπιχειρηματίες, το μεγάλο κεφάλαιο εν γένει, αφού όχι μόνο οι φορολογικοί συντελεστές δεν ανέβηκαν αλλά απολαμβάνουν και μια σειρά από φοροαπαλλαγές. Δεύτερον, αυτές οι παροχές στις τράπεζες που επαναλαμβάνονται διαρκώς είχαν καταστροφικές επιπτώσεις για τα δημόσια ελλείμματα και τα κρατικά χρέη. Και κάπως έτσι η κρίση πήρε τη μορφή της κρίσης χρέους λόγω των υπέρογκων δανείων που πήραν τα κράτη για να χρηματοδοτήσουν τις τράπεζες, τα οποία δάνεια προέρχονται είτε από άλλες τράπεζες είτε από άλλα κράτη και μηχανισμούς όπως οι “μηχανισμοί διάσωσης” της Ευρωζώνης ή το ΔΝΤ.

Στη συνέχεια, η κρίση χρέους επιδεινώθηκε λόγω των σκανδαλωδών προγραμμάτων διάσωσης όχι της Ελλάδας ή της Πορτογαλίας, αλλά των μεγάλων τραπεζών. Μόνο στις ΗΠΑ, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα προσέφερε στις τράπεζες το αστρονομικό ποσό του 1,2 τρισ. (τρισ!) δολαρίων με εξωφρενικό επιτόκιο 0,01%. Το ίδιο συμβαίνει τώρα στην Ευρωζώνη, με την «ανακεφαλαιοποίηση»-διάσωση των τραπεζών, την οποία καλούνται να πληρώσουν οι πολίτες κατά τη γνωστή συνταγή «ιδιωτικοποίηση των κερδών - κοινωνικοποίηση των χρεών».4 Το κοινό στοιχείο είναι ότι ο λογαριασμός πάει πάλι στους ίδιους. Έτσι φτάνουμε σήμερα να γινόμαστε μάρτυρες των πιο σκληρών αντικοινωνικών και αντεργατικών πολιτικών των τελευταίων 150 χρόνων.

Πρόκειται για μια κρίση δομικού χαρακτήρα, δηλαδή, πιο συγκεκριμένα, για μια κρίση των σχημάτων αναπαραγωγής του κεφαλαίου. Απέτυχαν οι νεοφιλελεύθερες προσπάθειες εξόδου από το μακροχρόνιο καθοδικό κύμα της μεταπολεμικής περιόδου που, στον ανεπτυγμένο κόσμο, χρονολογείται από τις αρχές της δεκαετίας του 1970,5 όπου είχαμε την προηγούμενη μεγάλη κρίση, κρίση του κεϋνσιανού μοντέλου διαχείρισης του καπιταλισμού.

Σύμφωνα με το Marx είναι σχεδόν μία κλασσική κρίση υπερσυσσώρευσης όπου τα κέρδη των καπιταλιστών δε σταμάτησαν να μεγεθύνονται αλλά σταμάτησαν να μεγεθύνονται με τους ίδιους ρυθμούς, υπάρχει μείωση αυτού που ονομάζεται μέσο ποσοστό κέρδους.6 Επομένως χρειάζεται να μπορέσουν οι καπιταλιστές να πιάσουν τα προηγούμενα μεγέθη αύξησης του μέσου ποσοστού κέρδους τουλάχιστον στα προ 2007 επίπεδα. Ο μόνος τρόπος για να μπορέσει να γίνει αυτό είναι η “καταστροφή” μέσων παραγωγής και παραγωγικών δυνάμεων. Προφανώς, αυτό δεν μπορεί να

Α.1. ΔΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

10

4. Πώς και γιατί ξέσπασε η κρίση χρέους, Πέτρος Παπακωνσταντίνου άρθρο στην “Καθημερινή”, 19/02/20125. Συνέντευξη του Κώστα Λαπαβίτσα και του Σταύρου Τομπάζου, περιοδικό “Κόκκινο”, Μάιος 2012 ( http://www.kokkino.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1746:-qq&catid=16:-&Itemid=39 )6. «Η αυξημένη μάζα των μέσων παραγωγής που προορίζονται να μετασχηματιστούν σε κεφάλαιο έχει πάντα στη διάθεσή της, για να τον εκμεταλλευτεί, έναν αυξανόμενο και εν τέλει πλεονάζοντα εργατικό πληθυσμό. Κατά την εξέλιξη του προτσές παραγωγής και συσσώρευσης πρέπει λοιπόν να υπάρχει αύξηση της μάζας της αποσπώμενης υπεραξίας και (…)επομένως της απόλυτης μάζας επιτευχθέντος κέρδους από το κοινωνικό κεφάλαιο, αλλά οι ίδιοι νόμοι της παραγωγής και της συσσώρευσης αυξάνουν σε αυξάνουσα αναλογία, μαζί με τη μάζα, την αξία του σταθερού κεφαλαίου πιο γρήγορα από εκείνη του μεταβλητού εκείνου κεφαλαίου που μετατράπηκε σε ζωντανή εργασία. Οι ίδιοι νόμοι παράγουν επομένως για το κοινωνικό κεφάλαιο μια αύξηση της απόλυτης μάζας του κέρδους και μια μείωση του ποσοστού κέρδους» (Το Κεφάλαιο, 3ος Τόμος, Einaudi, Τορίνο 1975, σσ.308-309).

iiΗ ΟΥΣΙΑΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

Α.1. ΔΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

11

γίνει με παγκόσμιο πόλεμο, όπως έγινε μετά την κρίση του 1929, αλλά μέσω της μαζικής υποτίμησης της εργασίας, το κλείσιμο παραγωγικών μονάδων και άρα αύξηση της ανεργίας, τη διάλυση κοινωνικών υποδομών και δραματικές ανισότητες στον πλούτο αλλά και στα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Εν ολίγοις οι πολιτικές που ακολουθούν οι άρχουσες τάξεις είναι σε πλήρη ευθυγράμμιση με τα συμφέροντά τους. Η κρίση είναι ευκαιρία για την αστική τάξη να αναδομήσει το εποικοδόμημα με νέους πιο αυταρχικούς όρους διαχείρισης του καπιταλισμού και με μία σκληρή και μεγάλης έκτασης αναδιανομής του πλούτου υπέρ των πλουσίων.

Ακόμα και έτσι όμως καμία ελπίδα δε φαίνεται να υπάρχει στον κοντινό ορίζοντα για τους καπιταλιστές μιας και οι κρίση βαθαίνει όλο και περισσότερο και κάθε σχέδιο “διασωσης” αποδεικνύεται ανεπαρκές όχι μόνο γιατί βασίζεται σε παραλογισμούς (ακόμα και με όρους καπιταλιστικής ορθολογίας) αλλά και γιατί όλα αυτά συμβαίνουν με κοινωνίες που είναι ζωντανές, υπάρχουν μνήμες και παραδόσεις του εργατικού κινήματος και πάνω από όλα αντιστέκονται.

[εικ. 1]γραφιστικό από αφίσα εκδήλωσης

Εύλογα μπορεί κάποιος/α να αναρωτηθεί πώς μπορεί αυτή η δομική κρίση του καπιταλισμού αλλά και εν γένει ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής να έχει σχέση με κάποια “αστεακή κρίση” και με το τι συμβαίνει γύρω από τα ζητήματα

πολιτικής και οργάνωσης του αστικού χώρου.

Οι παραγωγικές δυνάμεις με την ανάπτυξή τους και παρά τα “εμπόδια” των καπιταλιστικών παραγωγικών σχέσεων (...) έχουν φτάσει σε τέτοια ισχύ, ώστε να παράγουν το χώρο. (...) Αν υπάρχει παραγωγή του χώρου, δε θα υπάρχουν άραγε αντιφάσεις στο χώρο, ή ακριβέστερα σταθερές συγκρούσεις μέσα σε αυτήν την παραγωγή νέων αντιφάσεων;7 Σύμφωνα με το Lefebvre ο χώρος αποτελεί προϊόν μίας παραγωγικής διαδικασίας και από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία λαμβάνει χώρα σε έναν καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής δε θα μπορούσε παρά να εμπεριέχει όλες εκείνες τις αντιφάσεις, τηρουμένων των αναλογιών, αυτού του τρόπου παραγωγής.

Αρχικά έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να δούμε ότι στην προηγούμενη μεγάλη κρίση του καπιταλισμού το 1973, κρίση του κεϋνσιανού μοντέλου διαχείρισης, προήλθε από μία συντριβή της παγκόσμιας αγοράς ακινήτων (η οποία προηγήθηκε κατά περίπου έξι μήνες της γνωστής πετρελαϊκής κρίσης) όπως συνέβη και με την αγορά ακινήτων το 2007 στις ΗΠΑ. Ο τρόπος “λειτουργίας” της αγοράς ακινήτων μέσω ενυπόθηκων δανείων καθώς και οι διαδικασίες αστικοποίησης είναι πολύ ισχυρά συνδεδεμένες με την καπιταλιστική οργάνωση της παραγωγής και συνεπώς διέπονται από μία διαλεκτική σχέση αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, η νεοφιλελεύθερη πολιτική για τα αστικά κέντρα (η οποία εφαρμόζεται σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση) κατέληξε στο ότι η αναδιανομή του πλούτου σε λιγότερο αναπτυγμένες γειτονιές, πόλεις και περιφέρειες ήταν αναποτελεσματική και ότι οι πόροι έπρεπε αντ’ αυτού να διοχετεύονται σε δυναμικούς «επιχειρηματικούς» πόλους ανάπτυξης. Μια χωρική εκδοχή των οικονομικών «κύλισης προς τα κάτω» θα λάμβανε υπόψη της στην παροιμιώδη μακρά διάρκεια (η οποία ποτέ δεν έρχεται) όλες αυτές τις ενοχλητικές, χωρικές και αστικές ανισότητες. Η διάθεση της πόλης ως εμπορεύματος σε αυτούς που επιδιώκουν την οικονομική ανάπτυξή και στους χρηματιστές, καταλήγει προς όφελος όλων! 8

Δηλαδή περνάμε πλέον στη φάση της απόλυτης κυριαρχίας των νόμων της αγοράς πάνω στις διαδικασίες αστικοποίησης. Τα συμφέροντα των αγορών και

ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ 2

iΟΡΙΣΜΟΣ

Α.2. ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ

12

7. Μαρξισμός και πόλη, Ανρί Λεφέβρ, Οδυσσέας, Αθήνα 1983, σελ. 1528. Οι αστεακές καταβολές των οικονομικών κρίσεων, David Harvey, rednotebook.gr

iiΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣΚΑΙ ΠΟΛΗ

των καπιταλιστών πλασάρονται ως κοινό καλό για την πόλη. Βέβαια αποκρύπτεται πολύ σκόπιμα το νόημα, το περιεχόμενο της λέξης “πόλη” για αυτούς που σε καμία περίπτωση δεν είναι για παράδειγμα οι συνθήκες ζωής των φτωχών πληθυσμών των πόλεων (και κυρίως των αστικών κέντρων), ούτε καν η ποιότητα του αστικού χώρου. Έχουμε εδώ μια πολύ σημαντική νοηματική ακροβασία: πλέον η πόλη αντιμετωπίζεται ως ένα δίκτυο οικονομικών δραστηριοτήτων και ως τέτοιο η μόνη σημασία που μπορεί να έχει για τους καπιταλιστές είναι η οικονομική “αξιοποίηση”, η παραγωγή κερδών. Ο τρόπος με τον οποίο ξέσπασε η κρίση στη αγορά ακινήτων στις ΗΠΑ το 2007 έχει να κάνει ακριβώς με αυτήν την αντίληψη για την πόλη.

Από τότε που ξεκίνησε η απορρύθμιση των οικονομικών συστημάτων στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980, η χρηματοδότηση των ακινήτων από την αγορά έχει διευρυνθεί ραγδαία. Οι αγορές στεγαστικής υποθήκης ισοδυναμούν με περισσότερο από το 40% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος στις αναπτυγμένες χώρες, αλλά αυτό είναι πολύ μικρότερο στις αναπτυσσόμενες χώρες, με μέσο όρο λιγότερο από το 10% του ΑΕΠ.9 Είναι προφανής ο κίνδυνος που εμπεριέχεται σε αυτά τα ποσοστά και θα μπορούσαν (όπως και έγινε) αυτές οι αγορές να “σκάσουν” προκαλώντας οικονομικό πανικό.

Είναι σημαντικό να δούμε ποια ήταν η αρχή αυτής της διαδικασίας και πώς φτάσαμε να μιλάμε για τεράστια ποσά ιδιωτικών χρεών και ενυπόθηκων δανείων. Μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ειδικά τις δεκαετίες του ‘50 και του ‘60, υπήρξε η “χρυσή περίοδος” ανάπτυξης του καπιταλισμού οι μάζες των εργατών, κυρίως στον αναπτυγμένο δυτικό κόσμο, “παροτρύνονταν” διαρκώς να καταναλώνουν νέα προϊόντα και υπηρεσίες και επειδή φυσικά ο μισθός ενός/μιας εργαζόμενου/ης σε καμία περίπτωση δεν μπορούσε να ανταποκριθεί σε αυτές τις καταναλωτικές απαιτήσεις η μόνη λύση ήταν τα δάνεια από τις τράπεζες. Δεν είναι μόνο όμως το ζήτημα ενός νέου πολιτισμικού μοντέλου που αφορά την κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών και ένα νέο κοινωνικό status.10 Σημείο κλειδί ήταν η απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας. Και φυσικά ο μόνος τρόπος για την απόκτηση ιδιόκτητης κατοικίας ήταν μέσω δανείων. Ο εργάτης, ο μικρομεσαίος υπάλληλος, ο αυτοαπασχολούμενος μέσω αυτών των στεγαστικών δανείων (τα οποία συνήθως είχαν μία πολύ μακρά περίοδο αποπληρωμής) “ξόδευε” το μελλοντικό του εισόδημα, υποθήκευε στην πράξη μελλοντικούς μισθούς που δεν είχε εισπράξει και σε τελική ανάλυση δεν θα μπορούσε να έχει και τη σιγουριά ότι θα τους εισπράξει. Ζωή με “δανεικά” από το μέλλον και το ιδιωτικό χρέος άρχισε να μεγεθύνεται με ταχυτάτους ρυθμούς.

Αυτή η “χρυσή περίοδος” ανάπτυξης είχε να κάνει προφανώς και με τη ραγδαία αύξηση εκείνη την εποχή της αστικοποίησης η οποία σύμφωνα με τον David Har-vey αποτελεί έναν τρόπο κλειδί για την απορρόφηση πλεονασμάτων κεφαλαίου και εργασίας. Ας προσπαθήσουμε να δούμε ένα απλό παράδειγμα για να μπορέσει αυτό να γίνει κατανοητό. Σε μία περίοδο αυξανόμενης οικονομικής μεγέθυνσης του καπιταλισμού και υψηλών δεικτών ανάπτυξης και ειδικά τα πρώτα χρόνια μετά τον

Α.2. ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ

13

9. Οι αστεακές καταβολές των οικονομικών κρίσεων, David Harvey, rednotebook.gr10. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 95

iiiΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ

ΑΓΟΡΑ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΣΤΙΣ ΗΠΑ ΚΑΙ

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο σήμαινε με απλά λόγια και μεγάλες επενδύσεις σε αυτό που λέμε δημόσια έργα. Σε αυτά τα δημόσια έργα πρέπει κάποιοι να δουλέψουν και έτσι έχουμε την απορρόφηση πλεονάσματος εργασίας. Από την άλλη μέσω των δημόσιων αυτών επενδύσεων και μεγάλης κλίμακας αστικών επεμβάσεων απορροφώνται μεγάλες ποσότητες κεφαλαίου και οι οποίες χρηματοδοτούνται επίσης με μακροπρόθεσμα δάνεια. Μέσω αυτής της διαδικασίας έχουμε ταυτόχρονα και έναν ριζικό μετασχηματισμό του αστικού τοπίου.11

Τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα δανείζουν σε κτηματομεσίτες, κτηματίες και κατασκευαστικές εταιρίες για να χτίσουν, για παράδειγμα, συγκροτήματα κατοικιών στα προάστια του Σαν Ντιέγκο ή στη Φλόριντα ή στη Νότια Ισπανία. Στις περιόδους άνθησης, στον κατασκευαστικό κλάδο αντιστοιχεί άμεσα το 7% της απασχόλησης και περισσότερο από το διπλάσιο ποσοστό αν συνυπολογίσουμε τους προμηθευτές των κατασκευαστικών πρώτων υλών και των νομικών/χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών γύρω από την αγορά ακινήτων. Η βιωσιμότητα του τομέα αυτού ωστόσο, προϋποθέτει πως μπορεί να εισπραχθεί αξία. Εδώ λοιπόν μπαίνει το πλασματικό κεφάλαιο. Το χρήμα δανείζεται σε αγοραστές οι οποίοι υποτίθεται πως έχουν την ιδιότητα να το ξεπληρώσουν μέσω των εισοδημάτων τους (μισθοί ή κέρδη). Άρα, το χρηματοπιστωτικό σύστημα ρυθμίζει σε σημαντικό βαθμό τόσο την προσφορά όσο και τη ζήτηση των παραπάνω συγκροτημάτων κατοικιών.12 Από εδώ μπορούμε να δούμε κάπως απλοϊκά πώς το χρηματοπιστωτικό σύστημα αποτελεί για τον ίδιο τον καπιταλισμό “ευχή και κατάρα” αφού είναι απαραίτητο για την ίδια την κίνηση του κεφαλαίου και άρα μία διαδικασία απαραίτητη ενώ την ίδια στιγμή είναι θεμελιακά κερδοσκοπική.

Οι ίδιες οι τράπεζες γνώριζαν τον κίνδυνο και την πιθανότητα να μην μπορέσουν ποτέ οι δανειζόμενοι να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους. Τα ανώτερα στρώματα δεν μπορούσαν ούτε να επενδύσουν (ελλείψει παραγωγικών επενδυτικών ευκαιριών

11. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 9312. Οι αστεακές καταβολές των οικονομικών κρίσεων, μέρος 1ο David Harvey, rednotebook.gr

Α.2. ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ

14

[εικ. 2]γράφημα πώλησης υφιστάμενων κατοικιών στις ΗΠΑ

Α.2. ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ

15

που να υπόσχονται ψηλά κέρδη) ούτε να καταναλώσουν το σύνολο της διαθέσιμης υπεραξίας, διατήρησαν, μέσα στη δεκαετία του 2000, τους ρυθμούς μεγέθυνσης τεχνητά ψηλούς μεταφέροντας ένα μέρος της υπεραξίας στους μισθωτούς εργάτες υπό μορφή δανείων. Το απορυθμισμένο χρηματοπιστωτικό σύστημα, με τα διάφορα παράγωγα προϊόντα του (ABS, CDO, MBS, CDS κ.λπ.), δημιουργώντας μια ψευδαίσθηση ασφάλειας στους δανειστές που ουσιαστικά, ενώ πίστευαν ότι ανακάλυψαν τον τρόπο να ξεφορτώνονται τον κίνδυνο, τον διέχεαν και από ατομικό τον καθιστούσαν κοινωνικό, υπήρξε η μέθοδος αυτής της τεχνητής μεγέθυνσης.13

Τα όλο και περισσότερο χρεωμένα νοικοκυριά υποθήκευαν τα μελλοντικά τους εισοδήματα. Κατανάλωναν δηλαδή στο παρόν, αυτό που θα έπρεπε υπό ομαλές συνθήκες να καταναλώσουν στο μέλλον. Είναι φανερό ότι ένα τέτοιο σχήμα κοινωνικής αναπαραγωγής δεν θα μπορούσε να διαρκέσει: όσο χρεώνονται τα νοικοκυριά των μισθωτών, τόσο μειώνεται η φερεγγυότητά τους, κι όσο μειώνεται η τελευταία, τόσο πιο ευάλωτο καθίσταται στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, το οποίο, εν τέλει, κατέρρευσε παρά το γεγονός ότι η χρηματοπιστωτική κρίση εκδηλώθηκε αρχικά σ’ ένα μικρό τμήμα της αγοράς (ενυπόθηκα δάνεια για αγορά ακινήτων).14

Στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού και του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού πλέον ακόμα και ο όρος “πόλη” αποκτά ένα νόημα που μπορεί να γίνει αντιληπτό ως ένα πεδίο κερδοφορίας του κεφαλαίου και χώρος όπου λαμβάνουν χώρα ποικίλες οικονομικές δραστηριότητες οι οποίες μάλιστα είναι αυτές που καθορίζουν και τις όποιες διαδικασίες και σχέσεις έχουν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του αστικού ιστού. Επειδή όμως σήμερα το μεγαλύτερο κομμάτι του αστικού ιστού των πόλεων έχει ήδη διαμορφωθεί ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με συνεχείς μεταλλάξεις του αστικού τοπίου. Κατά τον Tim Hall έχουμε να κάνουμε με νεότερους σχηματισμούς που αρχίζουν να εμφανίζονται σε μία πιο παραδοσιακή δομή15 και όχι με νέους τύπους πόλεων που παράγονται από νέες φόρμες αστικοποίησης.16

Σε παγκόσμια κλίμακα υπάρχουν πολλαπλά, αλληλοεξαρτώμενα (αλλά και διαφορετικά) δίκτυα και κέντρα υπεραστικής γεωγραφίας και η σύγχρονη πόλη (ή η σύγχρονη μεγάπολη θα μπορούσαμε να πούμε) λειτουργεί ως τέτοιο κέντρο με όρους φυσικά παγκόσμιας αγοράς διατηρώντας ταυτόχρονα τη δική της εσωτερική αστική γεωγραφία. Είναι προφανές ότι σε αυτό το πλαίσιο, οι πόλεις ως τέτοια κέντρα αποτελούν στρατηγικό κομμάτι της οικονομίας17 . Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μάλλον είναι οι ονομαζόμενες “Global Cities”18 (πχ Νέα Υόρκη, Τόκυο, Σάο Πάολο) αλλά μελετώντας κάποια στοιχεία για τον τρόπο με τον οποίο η παγκόσμια αλλά και η εγχώρια αγορά κυριαρχεί με τους νόμους της πάνω στον αστικό χώρο μπορούμε να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα και για πόλεις άλλης κλίμακας (τόσο οικονομικής

13. Συνέντευξη του Κώστα Λαπαβίτσα και του Σταύρου Τομπάζου, περιοδικό “Κόκκινο”, Μάιος 2012 ( http://www.kokkino.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1746:-qq&catid=16:-&Itemid=39 )14. Συνέντευξη του Κώστα Λαπαβίτσα και του Σταύρου Τομπάζου, περιοδικό “Κόκκινο”, Μάιος 2012 ( http://www.kokkino.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1746:-qq&catid=16:-&Itemid=39 )15. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 1216. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 1317. Cities at the intersection of new histories, Saskia Sassen, Urban Age, Berlin 2006, urban-age.net, σελ. 118. Cities at the intersection of new histories, Saskia Sassen, Urban Age, Berlin 2006, urban-age.net, σελ. 1

ivΟ ΝΕΟΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΡΟΛΟΣΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ

Α.2. ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ

16

Map 1: Global city-firm networks

PhD work – R Wall, mentor Dr. G.A. v.d. Knaap. Acknowledgements - Michiel Raats and Wilfred Sleegers. Faculty of Applied Economics, Erasmus University Rotterdam. Client , Netherlands Environmental Assessment Agency (MNP).

A = total connections / B = basic materials connections / C = manufacturing connections / D = trade connections E = producer services connections

όσο και γεωγραφικής) και για το πως συγκροτούνται και καθοδηγούνται οι διαδικασίες εκείνες που καθορίζουν τη μορφή του αστικού τοπίου γενικότερα.

Εάν δούμε λοιπόν την πόλη μέσα από αυτό το πρίσμα μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε πως η διαχείριση των πόρων σε αυτές τις πόλεις κέντρα αποτελούν στρατηγικό κομμάτι των αγορών. Η Saskia Sassen παρατηρεί ότι σε αυτές τις πόλεις υπάρχει εξάπλωση και πολλαπλασιασμός των κεντρικών χώρων (ή κεντρικοτήτων)

[εικ. 3]χάρτης που δείχνει τ οικονομικά δίκτυα μεταξύ των Global Cities

19, 20 Cities at the intersection of new histories, Saskia Sassen, Urban Age, Berlin 2006, urban-age.net, σελ. 121, 22. Cities at the intersection of new histories, Saskia Sassen, Urban Age, Berlin 2006, urban-age.net, σελ. 223. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 35-36

17

ταυτόχρονα με την όλο και μεγαλύτερη φυσική πυκνότητα19 το οποίο παράγει καθήκοντα για την οργάνωση των δραστηριοτήτων των επιχειρήσεων και της αγοράς εν γένει καθώς υπάρχει ένα πολυκεντρικό μοντέλο ανάπτυξης του αστικού ιστού στο οποίο πρέπει να προσαρμοστούν. Για αυτό παρατηρείται μία αυξημένη ομογενοποίηση του αστικού τοπίου20 η οποία έρχεται να απαντήσει σε δύο προβλήματα. Το ένα είναι ότι για τις συγκεκριμένες επιχειρηματικές δραστηριότητες είναι απαραίτητο ένα ομογενοποιημένο τοπίο για την προσέλκυση όλο και περισσότερων καταναλωτών ώστε η χ αγορά να μπορέσει να σταθεροποιηθεί και να επεκταθεί μέχρι το βαθμό του θα γίνει διεθνής ή παγκόσμια. Το δεύτερο ζήτημα μάλλον είναι η διαλεκτικά άλλη όψη του ίδιου νομίσματος με την έννοια ότι η ανάπτυξη και η επέκταση των παγκόσμιων αγορών χρειάζεται ένα λίγο-πολύ τυποποιημένο (ή και παγκοσμιοποιημένο) πρότυπο για αυτές τις πόλεις κέντρα. Βέβαια κάτι τέτοιο δε διαφαίνεται να είναι και τόσο πραγματοποιήσιμο αν κατανοήσουμε την πολυεπίπεδη ποικιλότητα αυτών των πόλεων και ίσως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε εθνικής οικονομίας να αποτελούν ένα πλεονέκτημα των ίδιων των πόλεων.

Στις σύγχρονες πόλεις (και όχι μόνο στις “Global Cities”) υπάρχει από όσο φαίνεται μία τάση διαρκής μεγέθυνσης του αστικού ιστού και των ορίων της πόλης -χωρίς παρ’ όλα αυτά να διαφαίνεται πως υπάρχει κάποιο συνεκτικό και συγκροτημένο σχέδιο- μέσα από ένα μοντέλο πολλαπλών (και σίγουρα “τεμνόμενων”) κεντρικοτήτων που διαμορφώνουν ολόκληρες αστικές περιοχές. Αυτές οι κεντρικότητες αντιστοιχούν περισσότερο σε δυναμικά οικονομικά κέντρα τα οποία καθορίζουν και τις ευρύτερες οικονομικές διαδικασίες στην πόλη. Η είσοδος νέων τεχνολογιών (πχ υπολογιστές, βιοτεχνολογία) που απαιτούν την ίδια στιγμή καλές τεχνικές και επικοινωνιακές υποδομές, οι μονάδες έρευνας και ανάπτυξης των μεγάλων επιχειρήσεων, η δυναμική ανάπτυξη της “πολιτισμικής βιομηχανίας” διαμορφώνουν αυτές τις κεντρικότητες τόσο χωρικά (ανάλογα με τις χωρικές απαιτήσεις κάθε οικονομικής δραστηριότητας) καθώς και το μεγαλύτερο κομμάτι της επίσημης οικονομίας.21 (Βέβαια με αυτόν τον τρόπο καθορίζεται από την ανάποδη και η παραοικονομία ή πιο σωστά οι ανεπίσημες οικονομικές δραστηριότητες. Ένα πασιφανές παράδειγμα θα μπορούσαν να είναι οι φαβέλες για παράδειγμα στο Σάο Πάολο ή οι παραγκουπόλεις γενικότερα αλλά είναι ένα τεράστιο ζήτημα το οποίο δε θα αναλυθεί παραπάνω)

Πολύ σημαντικό στοιχείο σε αυτές τις διαδικασίες είναι ο ρόλος των τηλεπικοινωνιών και των νέων τεχνολογιών που είναι απαραίτητες για την διαμόρφωση ενός ευνοϊκού περιβάλλοντος συνεργασίας αυτών των επιχειρήσεων-αγορών-κεντρικοτήτων τόσο σε τοπική ή εθνική κλίμακα όσο και σε παγκόσμια.²² Οι αλληλοεξαρτώμενες διεθνείς αγορές, η παγκόσμια οικονομία, φαίνεται πως έχουν τον πρώτο λόγο στα ζητήματα που αφορούν τις πόλεις ως μικρότερα ή μεγαλύτερα κέντρα οικονομικών δικτύων και η τύχη ενός τόπου εξαρτάται όχι μόνο από την ιδιαίτερη κάθε φορά εσωτερική αστική γεωγραφία αλλά από γεωγραφικά ευρύτερες διαδικασίες²³ οι οποίες καθοδηγούνται κυρίαρχα από την ατελείωτη δίψα του κεφαλαίου και των καπιταλιστών να αυξάνουν διαρκώς τα κέρδη τους.

Α.2. ΑΣΤΕΑΚΗ ΚΡΙΣΗ

Όταν μιλάμε για τέτοιας κλίμακας οικονομικές δραστηριότητες ένα πολύ σημαντικό ρόλο έχουν για παράδειγμα οι μονάδες έρευνας και ανάπτυξης που είναι απαραίτητες για να μπορούν οι εκάστοτε επιχειρήσεις-αγορές να

αναπροσαρμόζονται διαρκώς σε ένα εξαιρετικά ασταθές οικονομικό περιβάλλον. Αυτό αναπόφευκτα έχει χωρικά αποτυπώματα. Για παράδειγμα δημιουργούνται τεχνολογικά πάρκα, κέντρα όπου στεγάζονται πολυεθνικές, εγκαθιδρύονται κέντρα επιχειρηματικής έρευνας σε πανεπιστήμια24 (άλλοτε με ξεκάθαρο και άλλοτε με λιγότερο ξεκάθαρο τρόπο).

Αυτό είναι ένα πολύ απλό παράδειγμα για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε ποια είναι τα κίνητρα όταν για παράδειγμα δημιουργείται ένα τεχνολογικό πάρκο και ποια συμφέροντα εξυπηρετεί. Τις περισσότερες φορές θα δούμε στο δημόσιο λόγο την αναπαραγωγή επιχειρημάτων όπως ανάπτυξη (για ποιους;), αναβάθμιση μιας περιοχής (με τι κριτήρια;), αύξηση του αστικού πρασίνου (αυτό ομολογουμένως είναι ένα πολύ έξυπνο επιχείρημα για να αποκρύψει κανείς την κερδοσκοπική διάθεση των καπιταλιστών πίσω από το αστικό πράσινο -το οποίο φαντάζει σα γενικό καλό και αυταξία- το οποίο γιατί κάποιος/α να μην το αποδεχτεί;).

Ένα άλλο παράδειγμα η λεγόμενη “πολιτισμική βιομηχανία” η οποία -τουλάχιστον σε επίπεδο Ευρώπης- είναι ένας τομέας ο οποίος αναπτύσσεται ταχύτατα. Όταν λέμε πολιτισμική βιομηχανία εννοούμε για παράδειγμα κέντρα ψυχαγωγίας, μουσεία, (πολυ-χώροι πολιτισμού, γκαλερί κτλ. Οι απαιτούμενες υποδομές για αυτές τις δραστηριότητες συνήθως χωροθετούνται σε παλιές εργατικές συνοικίες ή πρώην βιομηχανικές περιοχές που πλέον είναι ανενεργές και συνεπώς υπάρχουν πολλές κενές ιδιοκτησίες και οι αξίες γης είναι σε χαμηλά επίπεδα.25 Αυτό αποτελεί μία θαυμάσια ευκαιρία για τους “πολιτισμικά ευαίσθητους” καπιταλιστές να κερδοσκοπήσουν πάνω στα φτηνά ενοίκια και την ίδια τη γη, χρησιμοποιώντας πολύ μικρό κεφάλαιο για την απόκτηση των συγκεκριμένων τίτλων ιδιοκτησίας γης και να αντλήσουν τεράστια κέρδη. Αυτή η διαδικασία έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ολόκληρων οικονομικών πολιτισμικών κέντρων, “πολιτισμικών γειτονιών” με τέτοιο τρόπο ώστε να διασφαλίζεται η (όσο γίνεται περισσότερο) κερδοφόρα λειτουργία των επιχειρήσεων που εδράζονται εκεί πέρα. Ο πολιτισμός μόνο ως “βιτρίνα” λειτουργεί και επίσης δεν είναι τυχαίο ότι οι πολιτισμικές διαδικασίες που προωθούνται αφορούν ως επί το πλείστον το κυρίαρχο νεοφιλελεύθερο, μεταμοντέρνο lifestyle και ό,τι αυτό συνεπάγεται (όπως στη Γλασκώβη και το Μπιλμπάο).26

ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ 3

iΧΩΡΙΚΑΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝΔΙΑΔΙΚΑΣΙΩΝ

Α.3. ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

18

24. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 54-5525. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 56-5726. Νέες κονωνικοοικονομικές μεταβολές των κεντρικών περιοχών της πόλης / Η περίπτωση της περιοχής “Μεταξουργείο - Γκάζι” στην Αθήνα, Γιαννακοπούλου Μαριάννα, Διπλωματική Εργασία, Χαροκώπειο Πανεπιστήμιο - τμήμα Γεωγραφίας, Αθήνα, 2009, σελ. 28-29

Α.3. ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

iiΤΑ ΑΟΡΑΤΑ LAYERS

ΚΑΙ Ο ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ

Αυτά τα περίπλοκα οικονομικά δίκτυα σε τοπική και διεθνή κλίμακα καθώς και η οικονομική επιρροή των διαφορετικών αστικών κεντρικοτήτων συγκροτούν ένα αόρατο layer το οποίο καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την οργάνωση του αστικού χώρου. Μήπως όμως αυτό είναι κάτι το προφανές, και αν είναι, ποιος ο λόγος να αναφέρεται; Ας δούμε και το αντίστροφο ερώτημα: αυτά τα αόρατα layers είναι αντιληπτά ως τέτοια στην καθημερινή ζωή στη σύγχρονη πόλη; Η απάντηση μάλλον είναι όχι και για αυτό χρειάζεται να αναφερθούν. Ας φανταστούμε ότι έχουμε κάποιους χάρτες μιας πόλης, με τις χρήσεις γης, με το οδικό δίκτυο, με το αστικό πράσινο, με τα χωρίς χρήση κτίσματα. Κι όμως δεν είναι ακόμα αρκετοί για να μπορέσουμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει στο επίπεδο της οικονομικής-επιχειρηματικής δραστηριότητας. Και αυτό όχι γιατί είμαστε οικονομολόγοι ή κάτι παρόμοιο αλλά επειδή συγκροτούν δυναμικά οικονομικά κέντρα που καθορίζουν το χώρο στην πόλη.

Ίσως τα πιο σημαντικά αόρατα layers της πόλης είναι τα ηλεκτρονικά, δηλαδή όλα εκείνα τα ψηφιακά συστήματα και δίκτυα που χρησιμοποιούνται στις πόλεις όπως τα λογισμικά ελέγχου των μεταφορών, του e-shopping, τα συστήματα επιτήρησης με

19

[εικ. 4]χάρτης που δείχνει την προς ανάπλαση περιοχή (πριν το 2007) της εργατικής συνοικίας Mayrin Hill στη Γλασκώβη

κάμερες ή αόρατες υποδομές όπως τα δίκτυα οπτικών ινών.27 Το πιο περίεργο με αυτά τα αόρατα δίκτυα είναι ότι ενώ δεν είναι άμεσα αντιληπτά από τον/ην χρήστη/ρια στην καθημερινότητα, καθορίζουν μεγάλο κομμάτι των κινήσεων και των οικονομικών διαδικασιών στην πόλη. Για παράδειγμα ας φανταστούμε τα δίκτυα οπτικών ινών τα οποία προσφέρουν εξαιρετικά υψηλές ταχύητητες μεταφοράς δεδομένων. Συνεπώς είναι πολύ χρήσιμο εργαλείο για τις διαφορες επιχειρήσεις που χρειάζονται τις σωστές υλικοτεχνικές υποδομές για να μπορέσουν να λειτουργήσουν, δηλαδή να παράγουν συνεχώς ολοένα και μεγαλύτερα κέρδη, στο πλαίσιο μίας παγκόσμιας οικονομίας και αυτή η οικονομική δραστηριότητα έχει καθοριστικό ρόλο στην οργάνωση του αστικού χώρου.

Ιδιαίτερο ρόλο έχουν τα κυκλώματα παρακολούθησης μέσω χρήσης καμερών (CCTV) για την πόλη γενικά αλλά ιδιαίτερα για το δημόσιο χώρο της πόλης. Αφενός εγείρονται ερωτήματα για τη δημοκρατική, πολιτική φύση των δημόσιων χώρων στις πόλεις και τις πολιτικές ελευθερίες των μη καταναλωτών χρηστών του κέντρου της πόλης.28 Πέρα όμως από αυτό, το οποίο φαντάζει σχετικά προφανές, υπάρχει ένα ζήτημα γενικά με τα συστήματα και τους μηχανισμούς ελέγχου τα οποία στην πράξη ακυρώνουν το δημόσιο χώρο ως τέτοιο. Για παράδειγμα πόσο δημόσιος είναι ένας περιφραγμένος “χώρος πολιτισμού” με χώρους πρασίνου, αναψυχής κτλ ή πόσο δημόσιο είναι ένα πάρκο στο οποίο κάποιος/α πρέπει να πληρώσει εισητήριο για να μπορεί να έχει πρόσβαση; Το αποτέλεσμα είναι κοινωνικές ομάδες (εργάτες, μετανάστες, φτωχοί, λούμπεν) να περιθωριοποιούνται και να τους απαγορεύεται η πρόσβαση στους δημόσιους χώρους της πόλης το οποίο προφανώς οξύνει τις ταξικές αντιθέσεις μέσα στην πόλη, συνεπώς, αυξάνει και η αστική βία.29

Τις σύγχρονες αυτές πολεοδομικές επεμβάσεις φαίνεται τώρα να επιβάλλουν οι πιο ετερόκλητοι παράγοντες: μια μεγάλη έκθεση (στην παράδοση των μεγάλων εκθέσεων που γίνονταν σε ευρωπαϊκές πόλεις τον 19ο αιώνα), κάποιο πρόγραμμα εξορθολογισμού της κυκλοφορίας, η δημιουργία ενός ισχυρού επιχειρηματικού πόλου (με πύργους γραφείων, γιγαντιαία εμπορικά καταστήματα, σε συνδυασμό με τις πιο προωθημένες τεχνολογικά εκφάνσεις της βιομηχανίας πολιτισμού και αναψυχής), η επανάχρηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών ή απαξιωμένων λιμενικών εγκαταστάσεων, η “εξυγίανση” υποβαθμισμένων περιοχών κατοικίας, το κτίσιμο ενός νέου σιδηροδρομικού σταθμού συχνά σε συνδυασμό με μεγάλα εμπορικά κέντρα, ξενοδοχεία και άλλες “υποστηρικτικές” λειτουργίες.30

Είναι αλήθεια ότι διεξάγεται τα τελευταία χρόνια μία πολύ μεγάλη συζήτηση για τα ζητήματα των αναπλάσεων αφού πλέον (σε έναν λίγο πολύ διαμορφωμένο αστικό ιστό) είναι ίσως από τα σημαντικότερα, αν όχι το σημαντικότερο, πεδία αστικών επεμβάσεων. Σε αυτό το σημείο μπορεί να τεθεί ένα πολύ σοβαρό ερώτημα: πώς γίνεται εν μέσω μιας δομικής κρίσης του καπιταλισμού να βρίσκονται κεφάλαια τα οποία επενδύονται σε αναπλάσεις όταν την ίδια στιγμή οι ευρωπαϊκές αστικές τάξεις

Α.3. ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

20

27. Cities at the intersection of new histories, Saskia Sassen, Urban Age, Berlin 2006, urban-age.net, σελ. 228. Is the concept of public space vanishing?, Sophie Body-Gendrot, Berlin 2006, urban-age.net29. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 10530. Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Δημήτρης Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008, σελ. 381

iiiΑΝΑΠΛΑΣΕΙΣ

ακολουθούν ακραίες νεοφιλελεύθερες πολιτικές σκληρής λιτότητας και διαρηγνύουν τα ιμάτιά τους ότι δεν υπάρχουν λεφτά και πετσοκόβουν μισθούς, συντάξεις και κοινωνικές υποδομές;

Ο χαρακτήρας της κρίσης είναι δομικός, είναι μία σχεδόν κλασσική κρίση υπερσυσσώρευσης, όπου μεγάλο κομμάτι των κερδών των καπιταλιστών δεν μπορεί να επανεπενδυθεί παραγωγικά. Παράλληλα έχει ήδη σημειωθεί πως οι διαδικασίες αστικοποίησης μπορούν να λειτουργήσουν ως μέσο απορρόφησης πλεονασμάτων κεφαλαίου και εργασίας. Ας δούμε το παράδειγμα της πόλης του Παρισιού την περίοδο της Δευτέρης Αυτοκρατορίας (στην εξουσία βρισκόταν ο Ναπολέων Βοναπάρτης) και τα σχέδια του αρχιτέκτονα Haussman. Εν συντομία, ο Haussman για να εφαρμόσει το τεράστιο σχέδιο δημόσιων επενδύσεων, που είχε αναγγείλει ο Βοναπάρτης γνωρίζοντας ότι έπρεπε να λυθεί η αντίφαση πλεονάζοντος κεφαλαίου και πλεονάζουσας εργασίας, βασίστηκε στα ουτοπικά σχέδια των φουριεριστών αλλάζοντας την κλίμακα τους. Μεγάλο μέρος του πλεονάζοντος κεφαλαίου επενδύθηκε σε αυτά τα δημόσια έργα καθώς και πάρα πολλοί εργάτες βρήκαν δουλειά. Αυτό όμως είχε σαν συνέπεια τον πλήρη μετασχηματισμό του αστικού τοπίου αλλά και του προτύπου αστικής ζωής αφού πλέον το Παρίσι μετατρέπεται σε ένα κέντρο κατανάλωσης, αναψυχής και τουρισμού.31 Σίγουρα υπάρχουν σημαντικές διαφορές στον κοινωνικό σχηματισμό και τις παραγωγικές σχέσεις τότε και σήμερα αλλά αυτό δε μας εμποδίζει να καταλάβουμε την κεντρική ιδέα του πώς λειτουργούν αυτές οι αστικές επεμβάσεις σήμερα, τηρουμένων των αναλογιών βέβαια.

Το ενδιαφέρον έχει μεταφερθεί από θέματα οργάνωσης (σσ του αστικού χώρου) και κοινωνικά ζητήματα, στο πώς θα προωθηθεί η οικονομική ανάπτυξη μέσω των

Α.3. ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

21

31. Το δικαίωμα στην πόλη, David Harvey, σελ. 11

[εικ. 5]σκίτσο που απεικονίζει το Παρίσι μετά τα σχέδια του Haussman

Α.3. ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

22

αναπλάσεων32 (...) με έμφαση στον υψυλής τεχνολογίας αστικό σχεδιασμό που δημιουργεί την εντύπωση της ανανέωσης.33 Ίσως ό,τι έχει αναφερθεί παραπάνω για τις μεταλλάξεις και τους μετασχηματισμούς του αστικού τοπίου γενικά μπορεί να βρει την εφαρμογή του στο ζήτημα των αναπλάσεων. Όλες σχεδόν οι αναπλάσεις σήμερα έχουν σα στόχο τη δημιουργία ή ενίσχυση αυτών των δυναμικών οικονομικών κέντρων στη σύγρονη πόλη με μοντέλα που επαναλαμβάνονται όπως χωροι-αστικές εκτάσεις με ξενοδοχεία, κέντρα εκθέσεων, τεχνολογικά πάρκα, χώροι πρασίνου, παράκτια μέτωπα, κτίρια γραφείων.34

Εδώ ξαναεμφανίζεται το θέμα της ομογενοποίησης του αστικού ιστού (καθοδηγούμενη από την οικονομική ανάπτυξη) αφού τα μοντέλα αυτά των αναπλάσεων πάσχουν από τεράστια έλλειψη τοπικής προσαρμοστικότητας, καθώς αυτά είναι λιγότερο ή περισσότερο “παγκόσμια” και δεν έχουν παρά κάποιες τοπικές διαφοροποιήσεις αφού έτσι προστάζουν οι νόμοι της αγοράς και τα συμφέροντα των καπιταλιστών. Μάλλον φαίνεται να τους διαφεύγει το γεγονός ότι το “αγοραστικό κοινό” στο οποίο αναφέρονται είναι περιορισμένο και όσο η κρίση βαθαίνει και η αγοραστική δυνάμη των εργαζόμενων μαζών μειώνεται δραματικά εγκυμονεί ο κίνδυνος (για τους καπιταλιστές) να υπάρξει κορεσμός στην αγορά.35 Εδώ γίνεται ολοφάνερος ο κερδοσκοπικός χαρακτήρας της δράσης του κεφαλαίου σε τέτοιου είδους επενδύσεις.

Επιπλέον αυτός ο κερδοσκοπικός χαρακτήρας φαίνεται και από το γεγονός ότι αυτές οι αναπλάσεις, που πραγματικό στόχο έχουν την οικονομική μεγέθυνση του ιδιωτικού κεφαλαίου, ενισχύονται από δημόσιο χρήμα. Άρα, σε μία ενδεχόμενη αποτυχία του προγράμματος ανάπλασης ή στην περίπτωση που τα κέρδη από αυτήν δεν είναι τα αναμενόμενα αυτός που ζημιώνεται είναι το δημόσιο, δηλαδή οι φορολογούμενοι των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων αφού πάντα αυτοί/ες είναι ο οικονομικά αποδιοπομπιαίος τράγος. Για παράδειγμα για να βοηθηθεί η ανάπτυξη και να υπάρξουν ευνοϊκές συνθήκες για ιδιωτικές επενδύσεις μπορούν να αυξηθούν οι φόροι για τους κατοίκους για να μπορέσουν να υπάρξουν φοροελαφρύνσεις για τις επιχειρήσεις.36

Εδώ όμως γίνεται ολοφάνερο και κάτι ακόμα: πώς η κυβερνητική εξουσία (εθνική ή οι τοπικές αρχές) εμπλέκονται στα προγράμματα αναπλάσεων διευκολύνοντας την όσο γίνεται πιο απρόσκοπτη κερδοφορία των καπιταλιστών-επενδυτών είτε μέσω “ρύθμισης” της φορολογίας είτε (σε πανεθνικό επίπεδο) με “ρύθμιση” της υφιστάμενης πολεδομικής νομοθεσίας. Η παρέμβαση όμως των μηχανισμών του κράτους δε μένει εκεί. Το κράτος διαθέτει έναν ολόκληρο μηχανισμό καταστολής και αστυνόμευσης, ικανό να βοηθήσει έναν δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα να υλοποιήσει ένα πρόγραμμα ανάπλασης, παρακάμπτοντας τις τυχόν αντιδράσεις που συναντά το τελευταίο στην εφαρμογή του.37

32. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 14333, 34. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 14435. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 149-15136. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 151-15237. Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Δημήτρης Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008, σελ. 389

Α.4. ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙΑΝΘΡΩΠΟΙ4

23

Θα μπορούσαμε να σταματήσουμε εδώ αλλά θα ήταν ένα σημαντικό λάθος γιατί ναι μεν έχουν δειχθεί οι τρόποι με τους οποίους καθοδηγούνται οι όποιες αστικές επεμβάσεις καθώς και το ποια ταξικά συμφέροντα εξυπηρετούνται με

αυτές τις διαδικασίες αλλά δεν είδαμε πως επηρρεάζεται το επίπεδο της κοινωνικής ζωής και των κοινωνικών σχέσεων μέσα στην πόλη. Πώς σε τελική ανάλυση αλλάζει η καθημερινότητα μας λόγω αυτών των μετασχηματισμών του αστικού ιστού.

Αναφέρθηκε πιο πάνω ο όρος “αγοραστικό κοινό”, εννοώντας το κομμάτι του πληθυσμού στο οποίο αναφέρονται οι αναπλάσεις. Αυτό ακόμα και σημειολογικά αποτελεί ένα τεράστιο πρόβλημα. Ο κάτοικος της πόλης πλέον αντιμετωπίζεται ως καταναλωτής υπηρεσιών, χώρων, συγκοινωνιών, διασκέδασης, κάτι το οποίο είναι φυσικό από τη στιγμή που σχεδόν όλες οι πτυχές της πόλης, ακόμα και των δημόσιων χώρων, γίνονται εμπορεύματα προς κατανάλωση, για όποιον/α φυσικά έχει χρήματα να τα καταναλώσει.

Η ποιότητα της αστικής ζωής έχει γίνει εμπόρευμα για αυτούς που έχουν χρήματα, όπως έγινε και η ίδια η πόλη σε ένα κόσμο όπου ο καταναλωτισμός, ο τουρισμός, οι βιομηχανίες που βασίζονται στην κουλτούρα και τη γνώση έγιναν μείζονες όψεις της αστικής (urban) πολιτικής οικονομίας. Η μεταμοντέρνα ροπή να ενθαρρύνεται ο σχηματισμός θέσεων για την αγορά, τόσο στις επιλογές του αστικού lifestyle και στις καταναλωτικές συνήθειες όσο και στις πολιτισμικές φόρμες, περιβάλλει τη σύγχρονη αστική εμπειρία με μια αύρα ελευθερίας επιλογής στην αγορά, με την προϋπόθεση ότι έχεις χρήματα. Τα εμπορικά κέντρα, τα multiplex, οι μεγάλες αλυσίδες καταστημάτων πολλαπλασιάζονται (η παραγωγή του καθενός έχει γίνει μεγάλη μπίζνα) όπως και τα fast food και οι αγορές χειροποίητων, οι boutique κουλτούρες.38

Έχει ήδη περιγραφεί πώς γενικά οι αστικές επεμβάσεις μετασχηματίζουν ριζικά το αστικό τοπίο και αν λάβουμε υπόψη και την αντίληψη του κατοίκου-καταναλωτή και της πόλης-εμπόρευμα μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι συνέπειες αυτών των επενβάσεων είναι κάτι πολύ παραπάνω από έναν μετασχηματισμό του αστικού τοπίου. Ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι αυτό της δημιουργίας πόλεων δύο ταχυτήτων, οι κοινωνικοί-ταξικοί διαχωρισμοί που εντείνονται μέσα στην πόλη μέσα από τις διαιρέσεις του αστικού χώρου. Χοντρικά, σχηματίζεται μία κοινωνική ομάδα -συνήθως φτωχά εργατικά στρώματα, μετανάστες κτλ- με κύριο χαρακτηριστικό τους ο αποκλεισμός ή η απομάκρυνση αυτών από τους δυναμικούς επιχειρηματικούς πόλους.39 Ο λαϊκισμός της αγοράς (...) δεν κάνει τίποτα για τους φτωχούς εκτός από

iΟ ΚΑΤΟΙΚΟΣ

ΚΑΤΑΝΑΛΩΤΗΣ

iiΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΩΝ ΑΣΤΙΚΩΝΕΠΕΜΒΑΣΕΩΝ

38. Το δικαίωμα στην πόλη, David Harvey, σελ. 1639. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 154-155

το να τους εκδιώκει σε ένα νέο και πολύ εφιαλτικό μεταμοντέρνο τοπίο αστέγων. 39

Καταρχήν ας δούμε ποια είναι η επιχειρηματολογία των “από πάνω” στο δημόσιο λόγο για τέτοιου είδους επεμβάσεις ή κατά κύριο λόγο αναπλάσεις. Τα συνήθη επιχειρήματα αναφέρονται συνήθως σε ένα αόριστο γενικό καλό, στην αναβάθμιση της περιοχής όπου θα εφαρμοστεί κάποιο πρόγραμμα ανάπλασης, η “πολυπολιτισμικότητα” γίνεται πολύ “της μόδας” τελευταία, η προσφορά θέσεων εργασίας (αυτές που χρειάζονται για την πραγματοποίηση κάποιας ανάπλασης), η προσέλκυση επενδύσεων-επιχειρήσεων (άρα και οικονομική ανάπτυξη τοπικά) καθώς και οι νέες θέσεις εργασίας που θα προκύψουν σε αυτές τις νέες επιχειρήσεις.

Όσον αφορά την πολεοδομική αναβάθμιση, η οποία φυσικά είναι προς το κοινό καλό όλων των χρηστών της πόλης, συνήθως αναφέρεται στη δημιουργία ενός καλύτερου αστικού περιβάλλοντος, με καλύτερες συνθήκες κατοίκησης, σε περιοχές που όντως αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα και συνήθως κατοικούν φτωχοί, άνεργοι, μετανάστες κτλ. Η αλήθεια όμως στην πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετική. Μετά από έναν τέτοιο μετασχηματισμό το πρώτο πράγμα που θα γίνει θα είναι η κατακόρυφη αύξηση των αξιών γης (συνεπώς και των ενοικίων) οπότε ο τοπικός πληθυσμός, μην μπορώντας να αντέξει οικονομικά θα αναγκαστεί να μετεγκατασταθεί. Ακόμα και όταν υπάρχουν προγράμματα “κοινωνικής κατοικίας” συνήθως αυτή δεν είναι και τόσο κοινωνική με την έννοια ότι είναι πολύ δύσκολο οικονομικά για τον φτωχό πληθυσμό που έμενε εκεί να συνεχίσει να μένει. Στη θέση τους έρχονται πιο εύποροι και πλούσιοι πληθυσμοί, μία κοινωνική ελίτ θα μπορούσαμε να πούμε, που θέλουν να μένουν στο κέντρο υιοθετώντας ένα μεταμοντέρνο urban lifestyle.40 Καμία αυταπάτη δεν πρέπει να υπάρχει ότι η δίψα των καπιταλιστών για κέρδη μπορεί να έχει κοινωνική ευαισθησία και ότι θέλει πραγματικά να καλυτερεύσει τις συνθήκες διαβίωσης και κατοικίας των φτωχών και των εξαθλιωμένων απλά αυτοί αλλάζουν θέση στην πόλη και το πρόβλημα μετατίθεται αλλού. Το περιγράφει πολύ γλαφυρά ο Engels: (...)πώς η αστική τάξη λύνει στην πράξη το ζήτημα της κατοικίας. Οι εστίες των λοιμοδών νόσων, οι πιο φριχτές σπηλιές και τρύπες, όπου ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής κλείνει κάθε μέρα τους εργάτες μας, δεν εξαναφανίζονται, αλλά μόνον αλλάζουν θέση.41

Σύμφωνα με τα παραπάνω, πολύ εύκολα καταρρίπτεται και το επιχείρημα της “πολυπολιτισμικότητας” (η οποία έχει να κάνει περισσότερο με αναπλάσεις ή επεμβάσεις που σχετίζονται με τη βιομηχανία του πολιτισμού). Από τη στιγμή που οι μετανάστες/ριες που ζουν σε τέτοιες περιοχές ουσιαστικά εκδιώχνονται από τον τόπο κατοικίας τους, δεν μπορούμε να μιλάμε για καμία πολυπολιτισμικότητα. Αυτό γίνεται ακόμα πιο ειρωνικό όταν οι δυνάμεις καταστολής του κράτους, οι αστυνομικές δυνάμεις, επιστρατεύονται ακριβώς για να “εκκενώσουν” περιοχές από μετανάστες/ριες ή να αντιπαρατεθεί σε όποιον/α προσπαθήσει να αντισταθεί σε κάποια τέτοια ανάπλαση.

Α.4. ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

24

39. Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας, David Harvey, Μεταίχμιο, Αθήνα 2009, σελ. 11640. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 158-16041. Για το ζήτημα της κατοικίας, Ενγκελς, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983, σελ. 8639.

Ένα ακόμα σοβαρό ζήτημα είναι το παραμύθι για τις θέσεις εργασίας. Αρχικά οι θέσεις αυτές που δημιουργούνται για την εφαρμογή των όποιων επεμβάσεων αφορούν κυρίως τον κατασκευαστικό τομέα, μία δουλειά εφήμερη η οποία αναφέρεται σε ένα περιορισμένο πληθυσμό, άντρες μέχρι μιας ηλικίας, αποκλείωντας έτσι γυναίκες ή άντρες μεγαλύτερης ηλικίας. Ακόμα όμως και οι θέσεις εργασίας που θα δημιουργηθούν στις νέες επιχειρήσεις που θα “χτιστούν” αφορούν ως επί το πλείστον επισφαλή, κακοπληρωμένη, ανειδίκευτη εργασία. Σίγουρα υπάρχουν και κάποιες πιο καλοπληρωμένες θέσεις στελεχών οι οποίες όμως αφορούν πολύ λιγους και στην ουσία οξύνονται οι ταξικές αντιθέσεις στην ήδη “αναπλασμένη” περιοχή ανάμεσα στους κατοίκους. Ακόμα και η υποτιθέμενη ανάπτυξη της τοπικής οικονομίας είναι ένα ιδεολόγημα αφού, όπως έχει ήδη αναφερθεί, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα υπάρξει, λόγω κορεσμού της αγοράς αλλά και επειδή συνήθως αυτά τα προγράμματα αναπλάσεων δεν αποτελούν κομμάτι ενός κεντρικού σχεδιασμού σε εθνική κλίμακα, αναπτύσσονται αυτόνομα και πολλές φορές συγκρουόμενα μεταξύ τους, οπότε το συνολικό αποτέλεσμα πχ για τη λεγόμενη εθνική οικονομία είναι συνολικά μηδενικό.42

42. Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001, σελ. 146-147

Α.4. ΟΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ

25

[εικ. 6]άστεγος στην Αθήνα το 2012

ΛΙΣΑΒΟΝΑ

Β

ΕΙΣΑΓΩΓΗ1Β.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Δεν είναι ούτε στόχος αυτής της διάλεξης, ούτε ιδιαίτερα σκόπιμο και χρήσιμο, να επεκταθούμε στην ιστορική πορεία της Λισαβόνας, εκτός από κάποια βασικά στοιχεία τα οποία μπορούν να δικαιολογήσουν τη σύγκριση με την Αθήνα. Αυτό

που είναι ιδιαίτερα σημαντικό είναι να δούμε πως αυτά τα οποία περιγράφονται πιο πάνω, όλες αυτές οι διαδικασίες αστικοποίησης, λαμβάνουν χώρα στην πόλη της Λισαβόνας. Κυρίως θα εξετάσουμε τις διαδικασίες εξευγενισμού καθώς και τους αστικούς μετασχηματισμούς μεγάλης κλίμακας, όπως η EXPO ‘98, ποια ήταν τα αποτελέσματά τους και ποιοι παράγοντες ήταν αυτοί που διαμόρφωσαν αυτές τις διαδικασίες.

Καταρχήν, είναι αρκετά σημαντική η επιρροή της παλιάς αποικιοκρατικής Πορτογαλίας την περίοδο των ανακαλύψεων και του Vasco da Gama στην αστική εικόνα, την αρχιτεκτονική και στον πολιτισμικό χάρτη της Λισαβόνας καθώς και πολιτισμικές επιρροές τόσο από τις πάλαι ποτέ πορτογαλικές αποικίες (ήταν η πρώτη παγκόσμια αυτοκρατορία στην ιστορία, με εδάφη στην Νότια Αμερική, την Αφρική, την Ινδία και την Νοτιοανατολική Ασία υποτελή στην κυριότητα της Πορτογαλίας και ταν επίσης η πρώτη και μακροβιότερη από τις σύγχρονες Ευρωπαϊκές αποικιακές αυτοκρατορίες, αφού διήρκεσε για περίπου έξι αιώνες, από την κατάκτηση της Θέουτα το 1415 έως την παράδοση του Μακάο το 1999)43 όσο και από τις επιδρομές των Αράβων.44

Παρολαυτά, ένα από τα πιο σημαντικά ζητήματα, στο πως διαμορφώθηκε ο αστικός ιστός της Λισαβόνας, αφενός, ήταν ο σεισμός του 175545 και αυτό γιατί καταστράφηκε σχεδόν ολόκληρη η τότε πόλη και σχεδιάστηκε, χτίστηκε από την αρχή -οι βασικές χαράξεις αλλά και πολλά κτίρια παραμένουν ακόμα. Το άλλο πολύ σημαντικό ζήτημα ήταν αυτό των αποικιών του Πορτογαλικού κράτους κάθως και τα σχεδόν 50 χρόνια κυριαρχίας ενός αυταρχικού διδακτορικού καθεστώτος το οποίο ανάτράπηκε στις 25 απριλίου το 1974 με τη γνωστή “επανάσταση των γαρυφάλλων”46, το οποίο προσπαθούσε μέχρι το τέλος του να διατηρήσει τον αποικιοκρατικό χαρακτήρα του Πορτογαλικού κράτους χωρίς επιτυχία. Ήταν τότε που ξεκίνησε η πορτογαλική “μεταπολίτευση” και η αστική δημοκρατία (που αντικατέστησε τη δικτατορία του Caetano) ανέλαβε ουσιαστικά την “ανοικοδόμηση” της Πορτογαλίας και μπήκε στο παιχνίδι της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, της ένταξης σην ΟΝΕ καθώς κι έναν αγώνα δρόμου να ευθυγραμμιστεί με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης και κυρίως αυτές της ΟΝΕ. Προφανώς σε αυτή τη διαδικασία περιλαμβάνονται και έργα υποδομών (δρόμοι, σιδηρόδρομοι κτλ) τα οποία ξεκινάν από αρκετά πιο πριν.

27

43, 44, 45, 46. http://en.wikipedia.org/wiki/Lisbon

[εικ. 7]η μητροπολιτική περιοχή της Λισαβόνας (LMA)

29

ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ (LMA)

2Β.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ (LMA)

iΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ

ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ

Ο νεοφιλελευθερισμός έρχεται ως απάντηση στην κρίση του κεϋνσιανού μοντέλου διαχείρισης του καπιταλισμού τη δεκαετία του 1970. Αυτά τα δύο μοντέλα διαχείρισης ουσιαστικά εκφράζουν δύο διαφορετικά μοντέλα

οργάνωσης της παραγωγής, του φορντισμού (κεϋνσιανισμός) και του μεταφορντισμού (νεoφιλελευθερισμός). Η κρίση του κοινωνικού κράτους του κευνσιανού καπιταλισμού έκανε στην άκρη τα μέχρι τότε κεκτημένα του βασικού μισθού, της εργασιακής ασφάλειας, των καλών κοινωνικών υπηρεσιών.47 Στο “νέο” πλέον μοντέλο του μεταφορντισμού η κρατική παρέμβαση μειώνεται στο ελάχιστο αφού κυριαρχεί το δόγμα του “λιγότερου κράτους” και πλέον αυτό που έχουν άφθονο οι πληθυσμοί είναι μία γενικευμένη επισφάλεια σε όλα τα επίπεδα της ζωής.

Στην Πορτογαλία, λόγω και του ότι μέχρι το 1974 ήταν κάτω από ένα ψευτο-απικιοκρατικό και δικτατορικό καθεστώς, αυτές οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές εφαρμόστηκαν ουσιαστικά τη δεκαετία του 1990. Το “ξεμπέρδεμα” με τις κοινωνικές πολιτικές και την κρατική παρεμβατικότητα έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της ιδιωτικής οικονομικής πρωτοβουλίας ή αλλιώς την εμφάνιση του νεοφιλελεύθερου δόγματος της ελεύθερης και αυτορυθμιζόμενης αγοράς. Αυτή η διαδικασία κατάρρευσης του κοινωνικού κράτους και η αυξανόμενη κυριαρχία των αγορών αποτελεί και τη βάση για την ταχύτατα αυξανόμενη κοινωνική ανισότητα.48Προφανώς, αυτή η μεταστροφή στο νεοφιλελευθερισμό καθορίζει και τον τύπο της τοπικής διακυβέρνησης (τοπικής αυτοδιοίκησης) καθώς και τον τρόπο με τον οποίο εκπονούνται τα προγράμματα χωροταξικής πολιτικής. Είναι το μοντέλο της πόλης που αποκαλείται “revanchist city”.49 Οι όποιοι αστικοί μετασχηματισμοί λαμβάνουν χώρα καθοδηγούνται από τα συμφέροντα των αγορών και αποτελούν ένα πολύ χρήσιμο εργαλείο στα χέρια των πλουσίων, όταν για παράδειγμα τα επιχειρήματα για τέτοιου είδους επεμβάσεις αφορούν την οικονομική ανάπτυξη, τον εκμοντερνισμό του κοινωνικού ιστού, την προσφορά θέσεων εργασίας αλλά στην πραγματικότητα δεν αποσκοπούν στο να βελτιώσουν την ζωή του πληθυσμού εκείνου που πραγματικά έχει ανάγκη. Ακόμα και

47. Neoliberalism and public participation in urban regenaration in Portugal, Luis Mendes, σελ. 148, 49. Neoliberalism and public participation in urban regenaration in Portugal, Luis Mendes, σελ. 3

η ίδια επιλεκτική φύση των επενδύσεων για χάρη της αναπαραγωγής του κεφαλαίου οδηγεί στην εγκατάλειψη της “πόλης της πλειοψηφίας”.50

Από τα τέλη του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα, η χωρική διαμόρφωση που δημιουργήθηκε από τις αστικές υποδομές (σιδηρόδρομοι, εθνικές οδοί, docklands, λιμάνια) εγκατέστησε μια σημαντική δυναμική στην ακόμα ανερχόμενη μητροπολιτική περιοχή της Λισαβόνας (LMA). Οι ευκαιρίες που δημιουργούνται από την ανάπτυξη ενός συστήματος υποδομών προώθησε μια εντατική χρήση του εδάφους και ξεκίνησε μια προ-μητροπολιτική διαμόρφωση. Ως αποτέλεσμα, ένα νέο παραγωγικό μοντέλο και μια νέα αστική αντίληψη άρχισαν να αναπτύσσονται.51

Τη δεκαετία του 1990 η Λισαβόνα αρχίζει να αποκτάει μια συνεπή μητροπολιτική δομή. Το τέλος της δικτατορίας το 1974 καθώς και η ένταξη της Πορτογαλίας στην ΟΝΕ το 1986 άνοιξαν νέες πολιτικές και οικονομικές προοπτικές. Η τριτογενοποίηση της οικονομίας σε άμεση σχέση με τη διαρκή εγκατάλειψη των βιομηχανικών και λιμενικών δραστηριοτήτων σε κεντρικές περιοχές παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της LMA. Μέσα από αυτές τις διαδικασίες νέες μορφές κεντρικότητας κάνουν την εμφανισή τους και αρχίζουν να ενσωματώνονται σε ένα δίκτυο αυτοκινητόδρομων.52

Η LMA ουσιαστικά είναι η ένωση δήμων που θεσμοθετήθηκε το 1991. Αυτό σήμανε την έναρξη διαμόρφωσης ενός πολυκύτταρου συστήματος εναλλακτικού αστικού κέντρου που υποστηρίχτηκε από και ενσωματώθηκε στο συνεχώς αυξανόμενα πυκνό δίκτυο μεταφορών και οδικών αρτηριών.53 Θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια ιδιότυπη σύγκρουση μεταξύ δύο μοντέλων πόλεων και χωρικής οργάνωσης. Η “παλιά” πόλη με την λίγο-πολύ κλασσική δομή ενός κέντρου και μιας περιφερειακής (πολλές φορές με μια διαδικασία ομόκεντρων κύκλων) ανάπτυξης προαστίων και η “νέα” πόλη-μητρόπολη με τα πολλαπλά κέντρα τα οποία αυξάνουν άναρχα, χωρίς κανέναν κεντρικό σχεδιασμό, τόσο σε αριθμό όσο και σε εμβέλεια δυναμικής που αυτά αντικατοπτρίζουν.

Η σταθεροποίηση ουσιαστικά της LMA γίνεται την περίοδο 2001-2006 όταν πραγματοποιείται η σύνδεση της Λισαβόνας με την Galiza, βορειοανατολικά της Λισαβόνας, και αυτή η σταθεροποίηση σημαίνει και την αύξηση της αστικής ανάπτυξης.54 Οι ακατάληπτοι χώροι μειώνονται δραστικά και ενσωματώνονται σε ευρύτερα αστικά δίκτυα με αποτέλεσμα την ομογενοποίηση του αστικού τοπίου.

Η αστική επέκταση γίνεται με έναν ασυντόνιστο τρόπο, η γη παραμένει κατανεμημένη στην αστική ανάπτυξη για μεγάλο χρονικό διάστημα, πιθανώς έχοντας κέρδος από την αξιολόγηση που την κάνει μη προσβάσιμη για γρήγορη δημοτική παρέμβαση.55 Ο δήμος βασίζεται στην οριοθέτηση περιοχών για τον έλεγχο της αστικής μεγέθυνσης

Β.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ (LMA)

iiΗ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ (LMA)

30

50. Neoliberalism and public participation in urban regenaration in Portugal, Luis Mendes, σελ. 351. Urbanisation trends and urban planning in the Lisbon Metropolitan Area, J. Cabral, S. Morgado, J. Crespo, C. Coelho, σελ. 552. Urbanisation trends and urban planning in the Lisbon Metropolitan Area, J. Cabral, S. Morgado, J. Crespo, C. Coelho, σελ. 5-653, 54. Urbanisation trends and urban planning in the Lisbon Metropolitan Area, J. Cabral, S. Morgado, J. Crespo, C. Coelho, σελ. 6

και για την αξιολόγηση εφαρμογών σχεδιασμού χωρίς να χρησιμοποιεί συγκροτημένα εργαλεία σχεδιασμού.56

Χοντρικά μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν δύο κυρίαρχες τάσεις αστικοποίησης που καθορίζουν την αστική εικόνα της Λισαβόνας. Η LMA γίνεται μία ολοένα και πιο αστικοποιημένη περιοχή κάτω από διαφορετικά και κατατμημένα τμήματα γύρω από τους κύριους άξονες υποδομής (δρόμοι, μετρό κτλ). Από την άλλη είναι η σχετική ανικανότητα συγκρότησης και εφαρμογής ενός μοντέλου αστικής ανάπτυξης από τη μεριά της δημοτικής αρχής σύμφωνα με τις αρχές ενός (συγκεκριμένου) σχεδιασμού.57 Αυτό καθόλου τυχαίο δεν είναι όταν τα συμφέροντα, που καθοδηγούν τις επενδύσεις που έχουν να κάνουν με αναπλάσεις και αστικές επεμβάσεις γενικά, είναι η οικονομική μεγέθυνση για το μεγάλο κεφάλαιο και η άντληση κέρδους μέσα από την πόλη. Αυτά τα συμφέροντα έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τα συμφέροντα της ποιότητας αστικής ζωής όπως την καταλαβαίνει καθημερινά η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού. Εμφανίζονται έτσι προβλήματα διαπλοκής και νομιμοποίησης των αστικών επεμβάσεων μέσω των επίσημων θεσμών αστικής διακυβέρνησης όταν για παράδειγμα μια ανάπλαση που εξυπηρετεί τα συμφέροντα που περιγράψαμε πιο πάνω πρέπει να παρουσιαστεί ως ένα σχέδιο της δημοτικής αρχής που εξυπηρετεί το “κοινό καλό”, μετατρέποντας τις δομές, ή καλύτερα μηχανισμό, αστικής διακυβέρνησης σε εργαλείο παραγωγής κέρδους.

55, 56. Urbanisation trends and urban planning in the Lisbon Metropolitan Area, J. Cabral, S. Morgado, J. Crespo, C. Coelho, σελ. 857. Urbanisation trends and urban planning in the Lisbon Metropolitan Area, J. Cabral, S. Morgado, J. Crespo, C. Coelho, σελ. 9

31

Β.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ ΚΑΙ Η ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ (LMA)

ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ[GENTRIFICATION] 3

Β.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

Ξεκινώντας πρέπει να δώσουμε έναν κάποιο ορισμό για τον περιβόητο στις μέρες μας εξευγενισμό. Εξευγενισμό λοιπόν ορίζουμε τη διαδικασία εκείνη με την οποία νοικοκυριά υψηλότερου εισοδήματος αντικαθιστούν κατοίκους

χαμηλότερου εισοδήματος σε μία γειτονιά, αλλάζοντας τον ουσιώδη χαρακτήρα και την αίσθηση της γειτονιάς αυτής και για να πραγματοποιηθεί αυτό χρειάζονται τρεις συγκεκριμένες συνθήκες που όλες πρέπει να ικανοποιηθούν: αντικατάσταση των γηγενών κατοίκων, φυσική αναβάθμιση της γειτονιάς και ειδικότερα των κατοικιών και αλλαγή στο χαρακτήρα της γειτονιάς.58 Είναι εύκολα αντιληπτό ότι αυτή η διαδικασία μπορεί να δρομολογηθεί με ποικίλους τρόπους. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτό συμβαίνει σε ένα περιορισμένο αριθμό πορτογαλικών πόλεων και δεν είναι γενικευμένο φαινόμενο.

Η γειτονιά του Bairro Alto βρίσκεται στο κέντρο της Λισαβόνας με πλούσια ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά και πάνω από 500 χρόνια ζωής και ιστορίας. Η περιοχή παρουσιάζει ένα πολύπλοκο μίγμα κοινωνικά και πολιτισμικά. Στο νοτιότερο κομμάτι κατοικούσαν άνθρωποι που ασχολούνταν με τα λιμάνια και σύντομα έγινε πόλος έλξης για τον κλήρο και την αρχοντιά που έχτισαν έναν αριθμό από παλάτια και εκκλησίες. Η άλλη όψη ήταν μια γειτονιά περιθωριακή που με τη νυχτερινή της ζωή κερδίζει τη φήμη από τις ένοπλες ληστείες και τους καυγάδες. Έτσι η περιοχή γίνεται γνωστή για το μποέμ χαρακτήρα της και τους οχλαγωγικούς κατοίκους. Η σημερινή φήμη του Bairro Alto ως μία γραφική γειτονιά έρχεται και από τις περασμένες δεκαετίες από την ύπαρξη ενός μεγάλου αριθμού μπαρ και εστιατορίων, με ταβέρνες της γειτονιάς -σήμερα είναι μπαρ και παμπς- καθώς και πολιτισμικών χώρων όπου ήταν το σημείο συνάντησης για διάσημους καλλιτέχνες, συγγραφείς, πολιτικούς και δημοσιoγράφους.59

Στο Bairro Alto λαμβάνει χώρα μια περίπλοκη διαδικασία πολιτισμικών, κοινωνικών και λειτουργικών αλλαγών η οποία μπορούμε να πούμε ότι αποτελεί την υλική αποτύπωση της διαδικασίας εξευγενισμού μαζί με την άφιξη νέων κατοίκων άρα και με μια πληθυσμιακή μεταβολή, περισσότερο ποσοτικά, στην περιοχή. Καταρχήν, πρέπει να αντιληφθούμε την περιοχή ως μια ενότητα μεγαλύτερη από τα αυστηρά γεωγραφικά και διοικητικά όρια, ακριβώς γιατί η δυναμική των μεταβολών που λαμβάνουν χώρα ξεπερνάνε κατά πολύ αυτά τα όρια, σαν μία εμβληματική γειτονιά της Λισαβόνας, με πλούσια ιστορία και κουλτούρα.60

iΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ BAIRRO ALTO

32

58. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 359. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 4

Οι οικονομικές και τεχνολογικές αλλαγές που έχουν γίνει σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία χρόνια σηματοδοτούν και βαθιές αλλαγές στην οργάνωση των μεγάλων καπιταλιστικών πόλεων αλλά και σε όλους σχεδόν τους τομείς της αστικής ζωής.61 Φυσικά αυτές οι αλλαγές έχουν να κάνουν με την εδραίωση του νεοφιλελευθερισμού στο παγκόσμιο καπιταλιστικό σύστημα. Όπως ακριβώς έχουμε ένα μεταφορντικό κοινωνικό και παραγωγικό μοντέλο έτσι έχουμε και γενικά τον νέο τύπο πόλης, τη μεταμοντέρνα πόλη.62 Η οικονομική, παραγωγική, κοινωνική αναδιάρθρωση του ύστερου καπιταλισμού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το μεταμοντερνισμό και τη μεταμοντέρνα κουλτούρα εν γένει. Η μεταμοντέρνα πόλη αποτυπώνει ακριβώς αυτή την αλλαγή στο επίπεδο οργάνωσης του αστικού χώρου καθώς και των σχέσεων που αυτή η συγκρότηση διαμορφώνει ή ενθαρρύνει.

Παρολαυτά, η αναδιάρθρωση του αστικού χώρου δεν είναι κάτι καινούριο αλλά αποτελεί κομμάτι της ιστορικής πορείας των πόλεων με την έννοια ότι σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό, ανάλογα τους κοινωνικοπολιτικούς συσχετισμούς και τον τρόπο οργάνωσης της παραγωγής, είχαμε και την ανάλογη μορφή πόλης, προφανώς με τομές και ασυνέχειες, και όχι μέσα από μία πορεία ομαλή και γραμμική. Αυτό που αλλάζει σήμερα είναι ο βαθμός στον οποίο αυτή η χωρική αναδιάρθρωση είναι ένα άμεσο και συστηματικό στοιχείο μιας ευρύτερης κοινωνικής και οικονομικής αναδιάρθρωσης των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών οικονομιών.63

Πώς ακριβώς αλλάζει ο αστικός χώρος και ο πληθυσμός μιας περιοχής μέσα από μια διαδικασία εξευγενισμού; Όπως συμβαίνει συνήθως, έτσι και στο Bairro Alto, κάθε περιοχή που πρόκειται να “εξευγενιστεί” κατοικείται από εργάτες/τριες ή χαμηλές

Β.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

60. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 7-861, 62. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 863. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 9

[εικ. 8]χάρτης της θέσης του Bairro Alto

33

διαστρωματώσεις της μικροαστικής τάξης χωρίς κάποια ιδιαίτερη επαγγελματική ειδίκευση, φτωχά κοινωνικά στρώματα γενικά. Πώς όμως αυτός ο πληθυσμός θα “αντικατασταθεί” και από ποιους? Αυτοί που θα έρθουν να αντικαταστήσουν είναι η νέα μεσαία τάξη, οι μεσάζοντες που έχουν σχέση με την πολιτισμική βιομηχανία, τις τέχνες, τη διαφήμιση, τη μόδα, το marketing, την αρχιτεκτονική, τη διακόσμηση κτλ και οι οποίοι αυτή τη στιγμή αποτελούν περίπου το 30% του πληθυσμού.64 Γιατί αυτοί όμως και όχι κάποιοι άλλοι? Εδώ η απάντηση βρίσκεται γενικά στην κυρίαρχη μεταμοντέρνα πολιτισμική λογική-πρακτική, είναι η κουλτούρα της κατανάλωσης (ο κάτοικος καταναλωτής) και η αισθητικοποίηση της κοινωνικής ζωής.65 Η πόλη γίνεται εμπόρευμα για κατανάλωση και ο κάτοικος της πόλης γίνεται αντιληπτός ως καταναλωτής που καταναλώνει διαρκώς καινούρια “αστικά προϊόντα” (σπίτια, μπαρ, εστιατόρια, κτλ). Άρα εφόσον ο “παλιός” πληθυσμός δεν μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτές τις καταναλωτικές απαιτήσεις πρέπει να αντικατασταθεί. Επιπλέον, οι “βελτιώσεις” όσον αφορά την κατοικία, είτε έχουν να κάνουν με ανακαινίσεις υφιστάμενων κατοικιών είτε έχουν να κάνουν με τη δόμηση νέων, παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στην αύξηση των αξιών γης, συνεπώς και των ενοικίων. Σε αυτό συμβάλλουν και οι διάφορες μορφές αναπλάσεων ή η εγκατάσταση νέων λειτουργιών όπως υπηρεσίες, νέες τεχνολογίες κλπ. Άρα ένα κομμάτι του “παλιού” πληθυσμού πλέον δεν μπορεί να αντέξει οικονομικά τη διαμονή του οπότε πρέπει να μετακινηθεί σε άλλο σημείο της πόλης. Θα μπορούσε να υπάρχει νομικό πλαίσιο που να εμποδίζει την ανεξέλεγκτη αύξηση των αξιών γης αλλά αυτό θα ερχόταν σε σύγκρουση με τα

[εικ. 9]

παραδειγμα ανανέωσης οικιστικού αποθέματος στην οδό Rua da Rosa

Β.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

64. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 1065. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 12

34

[εικ. 10]νεόδμητο loft στην οδό Rua Nova do Loureiro

Β.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

τα συμφέροντα που καθοδηγούν αυτού του τύπου τους αστικούς μετασχηματισμούς.

Παρολαυτά, υπάρχει ένα σημαντικό κομμάτι του πληθυσμού, που παραμένει, το οποίο είναι ανειδίκευτοι/ες εργάτες/τριες. Αυτό μήπως συμβαίνει γιατί δεν μπόρεσε να αντικατασταθεί πλήρως ο παλιός πληθυσμός; Ακριβώς το αντίθετο. Είναι το κομμάτι εκείνο του πληθυσμού το οποίο είναι απαραίτητο για τη δημιουργία ενός νέου αστικού περιβάλλοντος που να ανταποκρίνεται στις ανάγκες-επιθυμίες του νέου πληθυσμού για κατοικία ή εργασία σε ένα αστικό περιβάλλον που μπορεί να συνδυάζει το “παλιό” και το “νέο”. Για παράδειγμα μπορεί κάποιος/α να έχει ένα ανακαινισμένο ή “τροποποιημένο” διαμέρισμα στην περιοχή (μία επιλεκτική επέμβαση στον αστικό χώρο), αλλά από την άλλη αντλεί ικανοποίηση από το θέαμα του/ης εργάτη/τριας που γυρνάει με βρώμικα (?) ρούχα από τη δουλειά και πίνει καφέ σε ένα φτηνό μαγαζί καθώς απολαμβάνει ένα cocktail στο χλιδάτο μπαλκόνι. Έχει έτσι μία urban αισθητική. Αυτό ακριβώς είναι με πολύ απλά λόγια η αισθητικοποίηση της κοινωνικής ζωής.

Εδώ υπάρχει και η στρεβλή εικόνα της ενσωμάτωσης στην κοινωνική ζωή που νοιώθουν οι νέοι αυτοί κάτοικοι. Ουσιαστικά καταναλώνουν μία urban αισθητική, μία αστική εικόνα. Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με μία διαδικασία “κοινωνικού φίλτρου”66 που δεν έχει να κάνει με κάποια ενσωμάτωση αλλά με το βάθεμα των ταξικών κοινωνικών διαχωρισμών αλλά και των χωρικών. Ο εξευγενισμός είναι ένας

35

66. Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes, σελ. 12

ο τρόπος με τον οποίο αυτό αντικατοπτρίζεται στον ιστό της πόλης. Είναι ταυτόχρονα και ο τρόπος με τον οποίο αντανακλώνται στην πόλη τα κερδοσκοπικά παιχνίδια στην αγορά ακινήτων (σε κλίμακα γειτονιάς, εφόσον μιλάμε για τον εξευγενισμό μιας γειτονιάς) και εκεί φαίνεται επίσης το αποτέλεσμα της αυξανόμενης αποσπασματικότητας των αστικών επεμβάσεων που ενισχύουν τους κοινωνικούς χωρικούς διαχωρισμούς.

Ας επιστρέψουμε όμως στον αρχικό ορισμό του όρου gentrication και τις τρεις προϋποθέσεις που ανφέρονται στην αρχή του κεφαλαίου: την αντικατάσταση των γηγενών κατοίκων, τη φυσική αναβάθμιση της γειτονιάς και ιδιαίτερα των κατοικιών, την αλλαγή του χαρακτήρα της γειτονιάς. Στην περίπτωση του Bairro Alto, όλες οι συνθήκες ικανοποιούνται σε πολύ μεγάλο βαθμό, άρα μπορούμε να πούμε ότι όντως υπάρχει gentrification.

Β.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

36

67. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 4

37

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘984

iΤΑ UDP (URBAN DEVELOPMENT

PROJECTS -ΕΡΓΑ ΑΣΤΙΚΗΣ

ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ) ΜΕΓΑΛΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ

ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ

Οι πόλεις ως τέτοιες περιέχουν διαδικασίες κοινωνικού αποκλεισμού και περιθωριοποίησης καθώς και κάθε είδους κοινωνικές συγκρούσεις που καθορίζουν την αστική εμπειρία.68 Προφανώς, αυτές οι κοινωνικές, ή

σωστότερα ταξικές, συγκρούσεις και τα αποτελέσματά τους καθορίζουν το ποιες αποφάσεις παίρνονται για τις πόλεις, ποια συμφέροντα εξυπηρετούν το οποίο συναρτάται με αλλαγές (ή όχι) στο κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, πολιτισμικό επίπεδο και αντίστροφα. Όπως έχει ήδη διατυπωθεί στο Α κεφάλαιο οι πόλεις αποτελούν μέρος πολύπλοκων οικονομικών, πολιτικών δικτύων και ανταγωνίζονται μεταξύ τους για τη θέση που έχει η καθεμία σε συτά τα διεθνή δίκτυα.

Οι όποιοι αστικοί μετασχηματισμοί σε συνδυασμό φυσικά με αλλαγές χωρικές, κοινωνικές, πολιτικές, οικονομικές, πολιτισμικές συνήθως εντάσσονται σε μία ανάγκη προσαρμογής στις ταχύτατα παγκοσμιοποιούμενες (σήμερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ήδη παγκοσμιοποιημένες) οικονομικές διαδικασίες μέσα από ένα σκληρά νεοφιλελεύθερο δόγμα. Για να επιτευχθεί αυτό είναι απαραίτητο οι παραδοσιακές φόρμες και λειτουργίες, παραδοσιακές πολιτικές και οργανωτικές ρυθμίσεις να αντικατασταθούν από μια νέα αστικότητα. Αυτές οι, ας πούμε, θεσμικές αλλαγές, που έχουν στόχο να καταστήσουν μια πόλη πιο ανταγωνιστική στο διεθνές παιχνίδι, επαναπροσδιορίζουν το δημόσιο χώρο, όχι μόνο “για τα μάτια” των πολεοδομικών σχεδίων αλλά κυρίως για τα συμφέροντα του επιχειρηματία, του επενδυτή, του πλούσιου τουρίστα.69

Τα μεγάλης κλίμακας UDP χρησιμοποιούνται πλέον κατά κόρον για κάθε είδους αστικές αναπλάσεις, αναγεννήσεις (που ως κύριο στόχο έχουν την οικονομική μεγέθυνση των ελίτ των πόλεων, της αστικής τάξης). Αυτές οι χωρικές πολιτικές δημιουργούν με τη σειρά τους νέα οικονομικά και πολιτικά καθεστώτα τα οποία είναι απαραίτητα για να μπορέσει μια τέτοια πολιτική για την πόλη να εφαρμοστεί. Εδώ πρέπει να λάβουμε πολύ σοβαρά υπόψη ότι τέτοια UDP είναι ο πιο σημαντικός καταλύτης αστικών και πολιτικών αλλαγών, πυροδοτώντας διαδικασίες που δε γίνονται αντιληπτές μόνο τοπικά, αλλά και σε κλίμακα υπερτοπική, εθνική, διεθνή.70

68. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 4-569. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 570. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 68

Ένα τέτοιο UDP ήταν και η Expo ‘98 στη Λισαβόνα, ουσιαστικά η τελευταία μεγάλη διεθνής έκθεση του 20ου αιώνα. Η περιοχή που επιλέχτηκε είναι στα βορειοανατολικά της Λισαβόνας, στο Oriente, μία, μέχρι τότε, λιμενοβιομηχανική ζώνη.

Η Expo είχε δύο στάδια: το πρώτο ήταν η καθαυτό έκθεση και το δεύτερο μία ευρύτερη αστική επέμβαση η οποία έπρεπε να ολοκληρωθεί ως το 2009 και θα συμπεριλάμβανε κάποιες από τις ήδη υπάρχουσες εγκαταστάσεις μαζί με νέες περιοχές κατοικίας και επιχειρήσεων. Η Expo για να πετύχει έπρεπε να λύσει τρία ζητήματα. Το πρώτο ήταν ο εορτασμός των πορτογαλικών ανακαλύψεων το οποίο θα γινόταν στο πρώτο στάδιο με τη διοργάνωση της έκθεσης με θέμα “Ωκεανοί, μία Κληρονομιά για το Μέλλον”. Το δεύτερο ήταν να λύσει τα μακροχρόνια προβλήματα της λιμενικής περιοχής και το τρίτο ήταν να βελτιωθεί η διεθνής επιχειρηματική “εικόνα” της Λισαβόνας, ως μια ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.71 Για το συντονισμό και τη διεύθυνση του έργου ιδρύθηκε μια ειδική εταιρεία, η Parque Expo ‘98. Αυτή η εταιρία απολάμβανε διευρυμένες εξουσίες ανάπτυξης από την Πορτογαλική κυβέρνηση.72 Η Parque Expo ‘98 ήταν δημόσια, με το μεγαλύτερο μέρος των μετοχών να το έχουν το κράτος και οι δημοτικές αρχές (συμμαχία σοσιαλιστών και κομμουνιστών). Το πρόβλημα θα εμφανιστεί αργότερα όταν αυτή η εταιρία θα πρέπει να χειριστεί τους μελλοντικούς ιδιώτες επενδυτές. Πολλά επίπεδα διακυβέρνησης και διαφορετικά συμφέροντα διαπλέκονται και ανταγωνίζονται για την εξουσία στη διαχείριση τέτοιων προγραμμάτων αστικής ανάπτυξης. Για παράδειγμα οι σοσιαλδημοκράτες στην κυβέρνηση θεώρησαν εθνικά σημαντικό τον εορτασμό των ωκεανών ενώ οι δημοτικές αρχές έβλεπαν την μελλοντική επένδυση κεφαλαίου που θα έφερνε το έργο. Προφανώς αυτοί οι θεσμοί που τα διαχειρίζονται πρέπει να διέπονται από ελαστικότητα και αποτελεσματικότητα73 και σε καμία περίπτωση μία τέτοια σχέση δεν μπορεί να χαρακτηρίζεται από διαφάνεια και δημοκρατία. Όταν η εν λόγω εταιρία απέκτησε μια σχετική αυτονομία, το έργο αναπτύχθηκε γύρω από τα συμφέροντα περιορισμένων ομάδων που είχαν την ικανότητα να αποφασίζουν, τα οποία ήταν λιγότερο υπόλογα σε εξωτερικές κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές πιέσεις.74 Είναι πολύ καθαρό πως αυτές οι “περιορισμένες ομάδες” είναι ουσιαστικά οι διάφορες κατασκευαστικές, κτηματομεσιτικές, επενδυτικές εταιρείες και οι μεμονωμένοι ιδιώτες επενδυτές που είχαν κάποιες μετοχές. Κανένας ουσιαστικός έλεγχος δεν μπορεί να υπάρξει σε αυτές τις οικονομικές δραστηριότητες με όρους δημοσίου συμφέροντος, αφού τα ίδια τα συμφέροντα αυτών των δραστηριοτήτων απαιτούν μια ορισμένη αδιαφάνεια και μη δημοκρατία για να μπορέσουν να εξυπηρετηθούν. Αυτό που πρέπει να “αποφευχθεί” είναι οι κοινωνικές αντιδράσεις-πιέσεις που μπορούν να δημιουργηθούν σε περίπτωση που οι παραπάνω διαδικασίες υπόκεινται σε δημοκρατικό δημόσιο έλεγχο.

38

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

71. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 1572. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 7673. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 7674. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 72

iiΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ EXPO ‘98

39

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

[εικ. 11]αεροφωτογραφία της θέσης του Parque das Nacoes

40

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

Σε εθνικό οικονομικό επίπεδο, το ΑΕΠ αυξανόταν κάθε χρόνο 0,4% την τετραετία 1994-1998 όπου την τελευταία χρονιά έγινε 1%. Ευνοήθηκε και η κατανάλωση. Σε τοπικό επίπεδο τα αποτελέσματα ήταν λιγότερο θετικά. Η μείωση των βιομηχανικών και χαμηλά ειδικευμένων υπηρεσιών σε συνδυασμό με την αύξηση της ζήτησης άλλων χρήσεων και υψηλών αξιών γης επιτάχυναν τις τάσεις στο ανατολικό τμήμα της πόλης. Πολλές επιχειρήσεις έκλεισαν μέσα σε ένα ασφυκτικά ανταγωνιστικό πλαίσιο σε μια αυξανόμενη ελεύθερη αγορά και άλλες μεταφέρθηκαν στην περιφέρεια της LMA αναζητώντας φτηνότερο νοίκι ενώ οι πιέσεις της αγοράς έσπρωχναν προς τα πάνω τις αξίες γης, πράγμα που ευνοούσε οικιστικές και τριτογενείς αστικές χρήσεις.75 Αυτό μπορεί να αύξησε τις θέσεις εργασίας (οικοδομή, υπάλληλοι στην έκθεση) αλλά ήταν τέτοια η φύση αυτών θέσεων εργασίας που ήταν ολωσδιόλου εφήμερες σε συνδυασμό με την απώλεια αρκετών θέσεων εργασίας λόγω επιχειρήσεων που έκλειναν ή μετακινούνταν σε άλλη περιοχή, αν και υποτίθεται ότι 18000 θέσεις εργασίας θα προσφέρονταν μέσω της Expo, το οποίο μάλλον δεν επετεύχθη. Παρολαυτά η ανθρωπογεωγραφία των εργαζομένων άλλαξε σημαντικά, με νέες θέσεις εργασίας στον τριτογενή τομέα, με περισσότερες ευκαιρίες για νέες εργαζόμενες και λιγότερο για νέους εργαζόμενους, συνήθως σε επισφαλείς θέσεις εργασίας.76 Εδώ ίσως να βρίσκεται και η σχετική αποτυχία του προγράμματος της Expo αφού όχι μόνο δεν μπόρεσε να εξισορροπήσει τις κοινωνικές ανισότητες που ήδη υπήρχαν αλλά δημιούργησε νέες, κυρίως στο βαθμό που οι όποιες θέσεις εργασίας δημιουργήθηκαν αφορούσαν την πολύ περιορισμένη περιοχή της έκθεσης και όχι μια συνολική οπτική-παρέμβαση στην ευρύτερη περιοχή.

Η τοπική αγορά ακινήτων δε θα μπορούσε να μείνει ανέπαφη μέσα από μια τέτοιου είδους και κλίμακας αστική επέμβαση. Αρχικά οι στόχοι ήταν να εγγυηθεί μία αστική και περιβαλλοντική ποιότητα (στη ζώνη που προοριζόταν για αστικές υποδομές κατοίκησης, εργασίας, δημοσίων χώρων), να εγγυηθεί την εγκαθίδρυση αστικών δραστηριότητων για να μειωθούν οι μεταβατικοί χρόνοι και να εξασφαλιστεί η μεγιστοποίηση του κέρδους, για να μειωθεί το έλλειμμα και να ακολουθηθεί μία αυστηρή πολιτική εσόδων-εξόδων, αλλά η προσέγγιση της Expo Parque ‘98 ήταν παρόμοια με αυτή κάθε κτηματομεσιτικού γραφείου: να πουλήσει την ιδιοκτησία σε μια τιμή που καλύπτει (τουλάχιστον) το κόστος.77 Ευτυχώς για την εταιρία και όλα τα εμπλεκόμενα μέρη η κρατική παρέμβαση εξασφάλισε τον fast-track χαρακτήρα του προγράμματος. Τα έξοδα θα καλύπτονταν από τα μελλοντικά ενοίκια , τα οποία, λόγω του αρκετά μεγάλου μεγέθους, θα ήταν ικανοποιητικά, ενώ ήταν φανερό πως ο στόχος ήταν τα τα υψηλά εισοδήματα και δεν είχε υπάρξει καμία μέριμνα για φτηνές κατοικίες ή κοινωνικές κατοικίες.78

Εξαιρετικά σημαντικός είναι ο τρόπος με τον οποίο αρθρώνονται οι εξουσίες που

75. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 7576. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 7777. Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato, σελ. 7578. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 10

iiiΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ

41

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

[εικ. 12]άποψη του Parque das Nacoes

καθορίζουν τα UDP. Τα περισσότερα UDP χρηματοδοτούνται τουλάχιστον σε πρώτο βαθμό από το κράτος το οποίο σημαίνει πρακτικά ότι το βάρος αυτό θα το φορτωθούν οι φορολογούμενοι. Και όταν λέμε φορολογούμενους δεν εννοούμε γενικά τους πάντες αλλά τη φορολογική βάση, τα φτωχά κοινωνικά στρώματα, την εργατική τάξη, αφού άλλωστε ο νεοφιλελευθερισμός επιβάλλει πιο μικρές φορολογίες για το κεφάλαιο και την επιχειρηματικότητα ώστε να μπορούν να έχουν περισσότερα “κίνητρα” για επενδύσεις. Στην περίπτωση της Expo θεωρήθηκε αρχικά επιτυχημένο το μοντέλο “διοίκησης” του όλου προγράμματος, μέσα από την οικονομική αυτονομία της εταιρείας Expo Parque. Μερικοί το αντιλήφθηκαν αυτό ως μία επαρκή μέθοδο για την πραγματοποίηση τέτοιων project, κυρίως γιατί μπορούσε να προσπερνάει τις αργές γραφειοκρατικές κρατικές διαδικασίες.79 Βέβαια ακόμα κι αν φαινόταν ότι όλοι οι συμμετέχοντες σε αυτήν την εταιρία (η οποία ήταν του δημοσίου) ισότιμα, στο τέλος τα συμφέροντα των επενδυτών ήταν αυτά που εξυπηρετούνταν και οι δημοτικές αρχές για παράδειγμα ήταν απλοί θεατές.80 Το ερώτημα αν οι κάτοικοι είχαν κάποιο λόγο σε όλη αυτή τη διαδικασία, μόνο ρητορικό θα μπορούσε να είναι. Έχουμε να κάνουμε λοιπόν με μία εργαλειακή χρήση των (αστικο)δημοκρατικών θεσμών.

79, 80. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swyngedouw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 20

Η περαίωση ενός τόσο μεγάλου έργου αλλάζει ριζικά την εικόνα της πόλης, όπως και έγινε. Οι κύριοι άξονες ήταν τρεις. Πρώτον, υπήρξε μια στροφή από μια λιμενοβιομηχανική ζώνη σε ένα θεματικό πάρκο, με ποικίλες δραστηριότητες, που βελτίωσε την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος. Δεύτερον, υπήρξε μεγάλη βελτίωση των δικτύων συγκοινωνίας (νέα γραμμή μετρό, νέοι δρόμοι) η οποία έκανε το Oriente μία από τις πιο εύκολα προσβάσιμες περιοχές της LMA. Τρίτον, δεν υπήρξε καμιά προνοητικότητα για τη σύνδεση του χώρου της έκθεσης και των γειτονικών περιοχών.81 Εδώ εμφανίζεται ένα άλλο πρόβλημα που έχει να κάνει με αυτό που στα αγγλικά ονομάζεται “from planning to projects”. Ο σχεδιασμός μέσω πολύ συγκεκριμένων, στοχευμένων παρεμβάσεων (projects) γίνεται πλέον η κύρια στρατηγική οικονομικής μεγέθυνσης και ανάπτυξης αφήνοντας πίσω το συνεκτικό, συνολικό αστικό σχεδιασμό. Έτσι, το project παίρνει ένα κομμάτι της πόλης και το μετατρέπει σε ένα εμβληματικό σύμβολο δημιουργώντας προβλήματα όπως το παραπάνω.

Αξίζει να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία σε αυτό που διατυπώθηκε παραπάνω, “from planning to projects”. Δεν είναι μόνο για την έλλειψη ενός συνολικού σχεδιασμού, αυτό είναι ένα πρόβλημα. Είναι απαράδεκτο το γεγονός ότι τώρα όλα αυτά τα έργα υποδομής δεν χρησιμοποιούνται από κανέναν στην πραγματικότητα, και οι εγκαταστάσεις που χρησιμοποιούνται αποτελούν μόνο ένα μικρό ποσοστό. Όλα αυτά τα χρήματα, να το πούμε χοντρικά, όλη αυτή η φασαρία και τώρα τι; Από τη μία πλευρά το επενδυτικό κεφάλαιο απέκτησε ένα σημαντικό κέρδος από την αστική ανάπλαση και οι φορολογούμενοι δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν αυτές τις υποδομές. Θεωρείται ως ένα τουριστικό θέαμα (και χρησιμοποιείται ως τέτοιο) πολύ περισσότερο από ένα λειτουργικό μέρος της πόλης. Φυσικά αυτό έχει να κάνει (και) με την ανεπαρκή σύνδεση του χώρου της Expo με τις γύρω περιοχές. Αυτός ο τρόπος σχεδιασμού δεν έχει καμία σχέση με τη λέξη βιωσιμότητα. Όχι σχετικά με τη βιωσιμότητα της οικονομικής ανάπτυξης, αλλά αυτή της κοινωνίας και του αστικού περιβάλλοντος. Μερικά “μικρο”-προβλήματα μπορούν σχετικά εύκολα να λυθούν με ένα συνεκτικό πολεοδομικό σχεδιασμό, λαμβάνοντας υπόψη τους πολλαπλούς παράγοντες που έχουν να κάνουν με την ενσωμάτωση διάφορων αστικών επεμβάσεων στις πόλεις, καθώς και ένα πιο ρεαλιστικό και κοινωνικά βασισμένο-εμπνευσμένο σχέδιο για τη μελλοντική χρήση των εν λόγω υποδομών.

Αυτή η αποσπασματικότητα έχει να κάνει ξεκάθαρα με την αναπαραγωγή του κεφαλαίου και την παραγωγή κερδών. Η συνταγή που ακολουθείται, πολύ γνωστή και σκληρά νεοφιλελεύθερη: κοινωνικοποίηση των ζημιών και ιδιωτικοποίηση των κερδών. Στο παράδειγμα της Expo, το κράτος ουσιαστικά δίνει εγγυήσεις στο ιδιωτικό κεφάλαιο, στους επενδυτές, οι οποίοι ρισκάροντας σχεδόν τίποτα (αφού σε τέτοια προγράμματα τις εγγυήσεις το κράτος τις δίνει μέσω της αύξησης της φορολογίας της φορολογικής βάσης) κερδοσκοπούν πάνω στη γη και τις διαδικασίες αστικοποίησης παράγοντας κέρδη και αυξάνοντας τα κεφάλαια τους. Όπως είδαμε και παραπάνω οι θεσμοί διακυβέρνησης (τοπικοί και εθνικοί) λειτουργούν μόνο

42

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

ivΟΙ ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΟΝ ΑΣΤΙΚΟ ΙΣΤΟ

81. Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez, σελ. 21-22

43

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

[εικ. 13]η θέση του Parque das Nacoes στη Λισαβόνα

44

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

ως πρόσχημα για να μπορέσουν αυτά τα συμφέροντα των ιδιωτών επενδυτών να εξυπηρετηθούν και να “σερβιριστούν” στην κοινωνία μέσα από ένα θεσμό με πολιτικό κύρος και με ευρύτερη κοινωνική αποδοχή. Φυσικά δε φανερώνονται στην κοινή γνώμη οι εσωτερικές αυτές διαδικασίες και έτσι αποφεύγονται (συνήθως) διάφορες κοινωνικές τριβές. Δε θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι αυτού του τύπου το κεφάλαιο, που κερδοσκοπεί πάνω στις διαδικασίες αστικοποίησης, αντιλαμβάνεται την πόλη σαν καζίνο και οι διάφορες αστικές αναπλάσεις είναι τα τυχερά παιχνίδια (στα οποία θα προσπαθήσουν να διασφαλίσουν ότι δε θα χάσουν).

45

Β.4. ΤΟ PROJECT ΤΗΣ EXPO ‘98

[εικ. 14]πίνακας αξιολόγησης του έργου της Expo ‘98

ΑΘΗΝΑ

Γ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ1Γ.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Δε θα μας απασχολήσει γενικά η ιστορική πορεία της Αθήνας, όπως ακριβώς δε μας απασχόλησε και στο προηγούμενο κομμάτι η ιστορία, γενικά, της Λισαβόνας. Στόχος είναι να βρεθούν εκείνα τα κοινά στοιχεία, οι παράλληλες

πορείες και οι τομές των δύο αυτών πόλεων σε πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολεοδομικό επίπεδο.

Το κεφάλαιο αυτό θα ασχοληθεί με τις διαδικασίες αστικοποίησης στην Αθήνα τις τελευταίες δεκαετίες για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τους σύγχρονους αστικούς μετασχηματισμούς καθώς και τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς με τους οποίους αυτοί πραγματοποιούνται. Θα χρειαστεί να κάνουμε και μια μικρή (ιστορική) αναφορά σε σχέση με την πολεοδομική συγκρότηση της Αθήνας στο βαθμό που να μπορέσει να αποτελέσει ένα εργαλείο για την κατανόηση της υφιστάμενης κατάστασης στην πόλη και της ιστορικής συνέχειας της ανάπτυξης του αστικού ιστού.

Σε αυτό το πλαίσιο θα μας απασχολήσουν δύο ζητήματα. Το πρώτο είναι οι διαδικασίες εξευγενισμού (gentrification) στο κέντρο της Αθήνας, τους μηχανισμούς υλοποίησής τους καθώς και το πόσο αποτελούν διαδικασίες gentrification με την κλασική ερμηνεία του όρου. Το δεύτερο ζήτημα έχει να κάνει με τους Ολυμπιακούς Αγώνες ως μεγάλης κλίμακας έργα αστικών υποδομών, τη σχέση τους με το διεθνή ανταγωνισμό των πόλεων, την αστικοποίηση.

47

ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ

ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

2Γ.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

Όπως και στην Πορτογαλία έτσι και στην Ελλάδα, ο νεοφιλελευθερισμός, ως μοντέλο διαχείρισης του καπιταλισμού, άρχισε να εμπεδώνεται αργότερα σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες της Δυτικής Ευρώπης αλλά και γενικά σε

σχέση με τον τότε παγκοσμιοποιούμενο καπιταλισμό. Η ανατροπή της επτάχρονης χούντας των συνταγματαρχών το 1974, μετά την εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 (που ουσιαστικά ήταν ο αντίκτυπος του Μάη του ‘68 στην Ελλάδα), αποκαταστάθηκε η “ομαλότητα” με την εγκαθίδρυση (ξανά) της αστικής δημοκρατίας και την εκλογή της δεξιάς, συντηρητικής κυβέρνησης του Καραμανλή. Όταν, δηλαδή, παγκόσμια ο καπιταλισμός και οι άρχουσες τάξεις έκαναν στροφή στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, ο ελληνικός κοινωνικός σχηματισμός προσπαθούσε με μία έννοια να ακολουθήσει τις πολιτικές εξελίξεις κυρίως σε ευρωπαϊκό και να καλύψει το “χαμένο” έδαφος. Το 1981 ειναι μια σημαδιακή χρονιά τόσο γιατί η Ελλάδα έγινε μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και λόγω της εκλογής του ΠΑΣΟΚ του Α. Παπανδρέου στην κυβέρνηση, η πρώτη μη δεξιά κυβέρνηση μετά από πολλές δεκαετίες στην Ελλάδα.

Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ‘80 και αρχές του ‘90 είχαμε μία τύπου κεϋνσιανή πολιτική διαχείριση στην Ελλάδα με κύριους πυλώνες την οικοδόμηση ενός κοινωνικού κράτους και μία σχετική οικονομική ευημερία για την εργατική τάξη και τα φτωχά λαϊκά στρώματα. Αυτό βέβαια δεν κράτησε πάνω από μια δεκαετία. Θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως το κύκνειο άσμα του κεϋνσιανισμού στην Ευρώπη (εκτός των σκανδιναβικών χωρών), αφού από τη δεκαετία του ‘90 και πέρα, υπό το προσωπείο του “εκσυγχρονισμού”, ξεκινάει η στροφή στο νεοφιλελευθερισμό, σε σύμπλευση με τις οικονομικές (κυρίως-αλλά και πολιτικές) ντιρεκτίβες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος (μετά την αναγνώριση της ανεξαρτησίας του από Αγγλία, Γαλλία και Ρωσία) το 1833 η Αθήνα, η νέα πρωτεύουσα, αποκτούσε το πρώτο της ρυμοτομικό σχέδιο, που συνέταξαν οι αρχιτέκτονες Σταμάτιος Κλεάνθης και Ed. Schaubert 82 το οποίο αποτέλεσε τη βάση της πολεοδομικής συγκρότησης και ανάπτυξης του αστικού ιστού το οποίο στηριζόταν σε ένα ισοσκελές τρίγωνο. Το τρίγωνο αυτό είχε κορυφή τη (σημερινή) πλατεία Ομονοίας, βάση την οδό Ερμού (με κατεύθυνση Α-Δ), και πλευρές τις οδούς Σταδίου (που στόχευε στο Παναθηναϊκό

iΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

48

iiΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

82. Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Δημήτρης Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008, σελ. 29

στάδιο) και Πειραιώς,83 και αυτό είναι που σήμερα ονομάζουμε ιστορικό κέντρο. Αυτή ήταν και η απαρχή της πολεοδομικής επέκτασης των Αθηνών. Ήταν και η απαρχή του ταξικού χωρικού διαχωρισμού μεταξύ δυτικών και ανατολικών-βορείων που ευνοήθηκε και από τη μετέπειτα πορεία παραγωγής του χώρου στην Αθήνα.

Στα τέλη του 19ου αιώνα αρχίζει μια αργή πορεία εκβιομηχάνισης με την εισαγωγή των πρώτων μεγάλων κεφαλαίων και με την είσοδο στην Αθήνα νέων αστικών στρωμάτων. Ο Δ. Καρύδης σημειώνει για τη φύση αυτών των κεφαλαίων: Η πρώτη μορφή κυκλοφορίας κεφαλαίων δημιουργούσε μια λανθάνουσα αναπτυξιακή υποδομή γιατί [...] υλοποιούσε μια ιμπεριαλιστική πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων για διείσδυση στη Βαλκανική χερσόνησο και έλεγχο του οικονομικού της χώρου, με αφετηρία τα κρατικά δάνεια που δίνονταν προς τις κυβερνήσεις και με βάση τις επενδύσεις που γίνονταν στους σιδηροδρόμους.84 Εκείνη την περίοδο η κοινωνική διαστρωμάτωση της Αθήνας είχε ως εξής: υπήρχε (α) ένα ευρύ λαϊκό στρώμα που ασχολούταν κυρίως στη βιομηχανία, η “καθαρή” εργατική τάξη, (β) ένα μεσαίο κοινωνικό στρώμα , κυρίως υπάλληλοι και μικρογαιοκτήμονες, κάτι μεταξύ εργατικής αριστοκρατίας και μικροαστικής τάξης, και (γ) μια ανώτερη αστική τάξη που ακόμα δεν είχε αναπτύξει ισχυρή αστική κουλτούρα.85 Παρόμοια ήταν και η κατάσταση στον Πειραιά, όπου ήταν και το κυριότερο βιομηχανικό κέντρο.

Γ.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ

49

[εικ. 15]το σχέδιο των Κλεάνθη και Schaubert

83. Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Δημήτρης Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008, σελ. 30-3184. Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Δημήτρης Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008, σελ. 4985. Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Νίκος Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008, σελ. 50-51

Γ.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

50

86. Αθήνα και αστική διάχυση, Ευτυχία Κουρσάρη, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2008, σελ. 4787. Αθήνα και αστική διάχυση, Ευτυχία Κουρσάρη, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2008, σελ. 54-6888. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 24-25

Στις αρχές του 20ου αιώνα, υπήρξε έντονη αστικοποίηση, με υψηλούς ρυθμούς μέχρι το 1940, που μετέτρεψε την Αθήνα από μια παρασιτική σε μία παραγωγική πόλη και καθίσταται ο κυρίαρχος πόλος ανάπτυξης στον ελλαδικό χώρο. Οι βασικοί παράγοντες ήταν η αναδίπλωση των δραστηριοτήτων της αστικής τάξης, το μεγάλο ρεύμα προσφύγων μετά το 1922, το μεγάλο ρεύμα αγροτικής εξόδου προς Αθήνα και Πειραιά και η σχεδόν αποκλειστική συγκέντρωση του τομέα της μεταποίησης στο Λεκανοπέδιο. Τότε ενισχύεται ο διαχωρισμός δυτικά-ανατολικά με την ανάπτυξη της βιομηχανικής ζώνης στο δυτικό κομμάτι της Αθήνας, στον Πειραιά και κατά μήκος των σιδηροδρομικών γραμμών. Εκείνη την περίοδο έχουμε πραγματική ανάπτυξη της εργατικής τάξης και κατά συνέπεια τις πρώτες εργατικές κατοικίες, κυρίως γύρω από τα εργοστάσια καθώς και οικισμοί προσφύγων στις παρυφές της τότε πόλης (και λόγω της αδυναμίας του κράτους να επεξεργαστεί και να αναπτύξει ένα πρόγραμμα κοινωνικής κατοικίας που θα κάλυπτε τις τεράστιες ανάγκες της εποχής).86

Μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά η αυθαίρετη δόμηση προς τις παρυφές της πόλης (μέχρι τότε ήταν επί το πλείστον αγροτικές) ενισχύθηκε από το κράτος με την κατοικία να παραμένει κατακερματισμένη και η Αθήνα εξαπλωνόταν ανεξέλεγκτα, σχεδόν χωρίς κανένα σχεδιασμό και με την ανοχή του κράτους. Αυτό φαίνεται υπήρξε το κοινωνικό συμβόλαιο από την άρχουσα τάξη μετά τον εμφύλιο, η ίδια η αστικοποίηση.87 Προωθήθηκε δηλαδή η πολεοδομική ανάπτυξη με κύριο στόχο την κάλυψη των οικιστικών αναγκών υποβαθμίζοντας παράλληλα την ποιότητα του αστικού περιβάλλοντος. Κατά τη δεκαετία του ‘60 άρχιζε να γίνεται φανερό ότι οι όποιες διορθωτικές “πολεοδομικές” ρυθμίσεις δεν μπορούσαν να αναβαθμίσουν το αστικό περιβάλλον, που ασφυκτιούσε στο κέντρο. Ουσιαστικά, τα χρόνια της χούντας, δεν υπήρχε κανένας σοβαρός -με την έννοια της συνεκτικότητας- πολεοδομικός σχεδιασμός και τα όποια έργα γίνονταν (πχ πολυκατοικίες, δρόμοι) πιο πολύ λειτουργούσαν με τη λογική του καρότου και του μαστιγίου και ενός ψευδο-κοινωνικού προσωπείου της πολιτικής διαχείρισης της εξουσίας. Θα μπορούσε να είναι μια “χειρότερη” εκδοχή των σχεδίων του Haussman (σελ. 15) και χειρότερη με την έννοια ότι δεν προήλθε από κάποια μετάλλαξη ενός συνεκτικού, κεντρικού σχεδιασμού. Τη δεκαετία του ‘70 εμφανίζονται ισχυρές τάσεις απομάκρυνσης της κατοικίας από τα αστικά κέντρα ενώ παράλληλα οι όποιες αστικές αναπλάσεις γίνονταν σκόπευαν στην οικοδόμηση κενών οικοπέδων και κενών χώρων παλιών βιομηχανικών εγκατάστασεων με ένα τελείως αποσπασματικό τρόπο που λειτουργούσε εις βάρος των ελεύθερων χώρων και του αστικού κοινωνικού εξοπλισμού, εντείνοντας έτσι και τον ταξικό κοινωνικό διαχωρισμό, αφού τα φτωχά λαϊκά στρώματα ήταν αυτά που δεν μπορούσαν να μετακινηθούν προς τα προάστια. Τότε γενικεύεται και η τριτογενοποίηση της οικονομίας και της παραγωγής88 και αποκρυσταλλώνεται ο κοινωνικός διαχωρισμός στην Αθήνα, ο οποίος διαχωρίζει το χώρο της εργατικής τάξης στα δυτικά από το χώρο της μεσοαστικής τάξης στα βόρεια και ανατολικά. Κατά το μεσοπόλεμο ο χώρος της αστικής τάξης επεκτάθηκε πολύ προς τα

Γ.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

51

89. Φαινόμενα Gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία, Ρεγγίνα Στεφανάτου, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Περιβάλλον και ανάπτυξη, 2010, σελ. 7590. Φαινόμενα Gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία, Ρεγγίνα Στεφανάτου, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Περιβάλλον και ανάπτυξη, 2010, σελ. 7691. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 2492. Από τον καθολικό στον στρατηγικό σχεδιασμό: η ευρωπαϊκή και η ελληνική πρακτική. Το παράδειγμα του Bercy στο Παρίσι και των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, Ελένη-Ελευθερία Γκάμα, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2006, σελ. 1893. Φαινόμενα Gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία, Ρεγγίνα Στεφανάτου, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Περιβάλλον και ανάπτυξη, 2010, σελ. 7694. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 2495. Η Αθήνα ως μητρόπολη / Τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης, ανακατατάξεις σε κοινωνικό και πολεοδομικό ιστό, Βάσιλα Αγγελική, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2009, σελ. 7

βορειοανατολικά της Αθήνας, με το Ψυχικό και την Φιλοθέη, καθώς και πέρα από την Κηφισιά, μέχρι τηνΕκάλη.89

Από τη δεκαετία του ‘80 και μετά αρχίζει να αλλάζει τόσο η πολιτική που ακολουθείται για την πόλη (όχι ως προς το ποια ταξικά συμφέροντα εξυπηρετεί αλλά σε σχέση με τη μεθοδολογία) όσο και η κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας90 Τότε αλλάζει και η προσέγγιση των αστικών αναπλάσεων οι οποίες αντιμετωπίζονται περισσότερο ω μεμονωμένες και αποσπασματικές παρεμβάσεις91 ενώ στα μέσα της δεκαετίας, με το ΡΣΑ (Ρυμοτομικό Σχέδιο Αθηνών) του 1985, εισάγεται στο σχεδιασμό η λογική της ενιαίας (καθολικής) αντιμετώπισης της ρύθμισης του χώρου.92

Από τη δεκαετία του ‘90 και έπειτα έχουμε μια ακόμα μεγαλύτερη αλλαγή στην κοινωνική γεωγραφία της Αθήνας με μεγάλες ροές μεταναστών από τις χώρες του πρώην “υπαρκτού” σοσιαλισμού. Το γεγονός αυτό συνέβαλε στη μείωση του κοινωνικού διαχωρισμού ιδιαίτερα στο κέντρο και γύρω από την Αθήνα, εφόσον οι μετανάστες εγκαθίστανται στο πιο προσιτό οικονομικά τμήμα του οικιστικού αποθέματός της, το οποίο βρίσκεται στις πυκνοκατοικημένες γειτονιές γύρω από το κέντρο και όχι στις εργατικές δυτικές περιοχές, όπου η περιορισμένη προσφορά κατοικιών δεν μπορούσε να ικανοποιήσει την υπερβάλλουσα ζήτηση.93

Τότε έχουμε και ένα γενικότερο μετασχηματισμό της πολεοδομικής πολιτικής (επαναχρήσεις, ρόλος μητροπόλεων, εταιρική σχέση δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, περιβάλλον και έννοια της αειφόρου ανάπτυξης).94 To 1990 είχαμε και την αλλαγή του ΡΣΑ, το οποίο θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν αυτό που είχε τις πρώτες κατευθύνσεις για την Αθήνα-μητρόπολη. Συνοπτικά το ΡΣΑ/90 “ενθαρρύνει” την οικιστική έκρηξη, ευνοεί τις διάφορες μορφές επιχειρηματικότητας, υποβαθμίζει το φυσικό περιβάλλον και “βλέπει” την Αθήνα ως πόλη-πύλη για τη ΝΑ Ευρώπη. Συνολικά έρχεται σε αντίθεση με το ΡΣΑ/80, αποδυναμώνοντας το στόχο περιορισμού της αστικής διάχυσης.95 Βλέπουμε πώς έρχεται να “δέσει” ο αστικός σχεδιασμός και οι θεσμικές ρυθμίσεις που τον καθορίζουν με τη στροφή στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές αλλά και την ίδια την παγκοσμιοποίηση (δε θα είχε κανένα νόημα διαφορετικά η Αθήνα ως πόλη-πύλη της ΝΑ Ευρώπης). Αρχίζει και γίνεται ολοένα πιο

Γ.2. ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΑΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ

52

φανερός ο ρόλος του κράτους ως διευκολυντής, μέσω των “κατάλληλων” νόμων και μεταρρυθμίσεων, για να είναι ο αστικός σχεδιασμός αποτελεσματικότερο εργαλείο για την οικονομική ανάπτυξη και την επιχειρηματικότητα.

Δεν είναι τυχαίο ότι, εκτός από την ανάπλαση, εξευγενισμό της Πλάκας τη δεκαετία του ‘80, τη δεκαετία του ‘90 έχουμε την αρχή ενός μπαραζ (προσπαθειών) αναπλάσεων, gentrification, έργων υποδομής και αστικής ανάπτυξης (πχ Ολυμπιακοί Αγώνες). Από τα μέσα αυτής της δεκαετίας έχουμε το ξαφνικό πέρασμα σε μια “νέα” πολεοδομική ορολογία (όπως είπαμε παραπάνω) και εισαγωγή στοιχείων στρατηγικού σχεδιασμού,96 καθώς και σταδιακή εμπλοκή, όλο και περισσότερο του μεγάλου κεφαλαίου στις κατασκευές, καθιστώντας έτσι το σύστημα γης και οικοδομής τον (ίσως) πιο καθοριστικό παράγοντα διαμόρφωσης του αστικού χώρου.

Η «νέα γεωγραφία» της Αττικής και η, συναρτημένη άλλωστε με αυτήν, εισαγωγή του νέου συστήματος γης και οικοδομής, είναι παράγοντες που υπερβαίνουν κατά πολύ τις άμεσες πολεοδομικές και διαχειριστικές σκοπιμότητες με τις οποίες επιχειρηματολογούνται, όπως π.χ. ολοκλήρωση των κυκλοφορικών δακτυλίων, χρηματοδότηση των ολυμπιακών έργων κ.ο.κ. Συνιστούν μεταλλαγές πραγματικά στρατηγικής σημασίας σε μια πορεία προς την «παγκοσμιοποίηση» της πόλης, που, όπως προαναφέρθηκε, κατά μια διάστασή της είναι σύμφυτη με την προσέλκυση επενδύσεων διεθνών κεφαλαίων στους τομείς της αστικής ανάπτυξης και των κατασκευών.97

96. Από τον καθολικό στον στρατηγικό σχεδιασμό: η ευρωπαϊκή και η ελληνική πρακτική. Το παράδειγμα του Bercy στο Παρίσι και των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, Ελένη-Ελευθερία Γκάμα, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2006, σελ. 2097. Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης; , Ντ. Βαϊου, Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου, σελ. 11

[εικ. 16]το αστικό τοπίο της Αθήνας σήμερα

Γ.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

53

ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ[GENTRIFICATION]3Αυτό που είναι χρήσιμο εδώ είναι να εξεταστούν οι διαδικασίες και οι τάσεις που υπάρχουν αυτή την περίοδο στο κέντρο της Αθήνας σε σχέση με τον εξευγενισμό. Υπάρχει ήδη πολλή (παρά-)φιλολογία στους χώρους μας, έχει σημασία να δούμε όμως εάν όντως έχουμε μια ή περισσότερες διαδικασίες εξευγενισμού, πώς και ποιες είναι οι τάσεις/δυναμικές που διαμορφώνονται.

Στα ρήγματα που προκάλεσε η αποβιομηχάνιση και η οικονομική συγκυρία, οι παραδοσιακές εργατικές γειτονιές με συμπαγή κοινωνικά και παραγωγικά δίκτυα, άρχισαν να δέχονται την εισροή δυναμικότερων κοινωνικών στρωμάτων και δραστηριοτήτων. Πολλές βιοτεχνικές-βιομηχανικές δραστηριότητες αναγκάστηκαν να σταματήσουν τη λειτουργία τους, είτε να εγκατασταθούν σε άλλες φθηνότερες περιοχές, με αποτέλεσμα να αποδυναμωθεί ο ισχυρός βιοτεχνικός-βιομηχανικός ιστός του Ψυρή, του Γκαζιού και του Μεταξουργείου. Η αποδυνάμωση αυτή συνεπάγεται τη δημιουργία των αστικών-βιομηχανικών κενών. Η δημιουργία τέτοιων κενών, εκτός από την «εξυγίανση» των περιοχών μέσω της απομάκρυνσης οχλουσών χρήσεων, δημιουργεί και τις προϋποθέσεις και προπάντων τον χώρο για την επέκταση άλλων περισσότερο δυναμικών και επικερδών δραστηριοτήτων, οι οποίες είτε «ασφυκτιούν» στα στενά όρια των εδραιωμένων εμπορικών περιοχών του ιστορικού κέντρου, είτε επιδιώκουν μέσα από την εγκατάστασή τους σε περιοχές διαφορετικές από τη «νόρμα» και τον «κανόνα», να προβάλλουν ένα εναλλακτικό και avant-garde πρόσωπο.98 Αυτό βλέπουμε να γίνεαται τα τελευταία χρόνια στο κέντρο της Αθήνας με αρχή την αστική ανανέωση της Πλάκας και ύστερα του Θησείου, της Αιόλου, του Γκαζιού, του Μεταξουργείου, με την ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων.

Θα ασχοληθούμε με την περίπτωση του Μεταξουργείου, και όχι για παράδειγμα του Γκαζιού, γιατί είναι μια περιοχή όπου μια διαδικασία αστικής ανανέωσης τώρα αρχίζει να κάνει τα πρώτα της βήματα, έτσι ώστε να καταλάβουμε τις τάσεις που διαμορφώνονται για το κέντρο της Αθήνας. Καταρχήν, χρειάζεται μια σημείωση. Με την κλασική έννοια του όρου ούτε στο Γκάζι, ούτε πολύ περισσότερο στο Μεταξουργείο, μπορούμε να μιλήσουμε για εξευγενισμό, κυρίως λόγω της έλλειψης πρόνοιας, σχεδιασμού, αλλά και ζήτησης κατοικίας. Επιπλέον, δεν έχει υπάρξει μια μεγάλης κλίμακας αντικατάστασης του εκεί πληθυσμού99 (ο οποίος είχε αρχίζει να φεύγει στις δεκαετίες ‘70-’80 λόγω της αποβιομηχάνισης). Ουσιαστικά έχουμε να κάνουμε με μία αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος μέσα από την διαχείριση των χρήσεων

iΗ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΟΥ

ΜΕΤΑΞΟΥΡΓΕΙΟΥ

98. Διαδικασία εξευγενισμού (gentrification) στο Μεταξουργείο: μια περίπτωση εξαίρεσης ή ένας κανόνας για τις κεντρικές υποβαθμισμένες περιοχές, Σταυρούλα Κων/να Κουτρουμπή99. Φαινόμενα Gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία, Ρεγγίνα Στεφανάτου, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Περιβάλλον και ανάπτυξη, 2010, σελ. 77, 104-105

γης, με την απομάκρυνση οχλουσών χρήσεων και την προώθηση επιχειρηματικών δραστηριοτήτων που έχουν να κάνουν με τον πολιτισμό και την αναψυχή.

Ας δούμε όμως συγκεκριμένα το Μεταξουργείο, στο ανατολικό όριο της δυτικής Αττικής, όπου τον 19ο αιώνα και μέχρι τα μέσα του 20ου ήταν μια λαϊκή μικροαστική συνοικία με μικτές χρήσεις (κατοικία, εμπόριο, παραγωγή) διάχυτες στον αστικό ιστό. Τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες είχαμε έξαρση της οικοδομικής δραστηριότητας με τη μέθοδο της αντιπαροχής, που οδήγησε στην κατάτμηση των ιδιοκτησιών. Παρά την έξαρση της οικοδομικής δραστηριότητας είχαμε περιορισμένη ανανέωση του οικιστικού αποθέματος, άρα είχαμε τις εξής δύο συνέπειες: (α) με την εισβολή οχλουσών χρήσεων το ‘50 και το ‘60 “εκδιώχθηκαν” κάτοικοι το οποίο οδήγησε σε εγκατάλειψη της περιοχής και υποβάθμιση του αστικού ιστού και του δημόσιου χώρου, και (β) άρχισαν να προσελκύονται τα πιο εξαθλιωμένα κοινωνικά στρώματα (μετανάστες πόρνες), ειδικότερα από τη δεκαετία του ‘80 και μετά.100

Σήμερα, στον αστικό ιστό του Μεταξουργείου καταγράφονται: 14% κατοικίας, 24.05% υπηρεσιών, επιχειρήσεων, οίκων ανοχής, 16% αποθηκών και εργασιών μεταποίησης και 30.35% κτίρια χωρίς καμία χρήση και αστικά κενά.101 Με το ένα τρίτο του αστικού χώρου να μην έχει καμία χρήση μπορούμε να καταλάβουμε ότι δυνητικά

Γ.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

54

100. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 49-55101. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 58

[εικ. 17]η περιοχή του Μεταξουργείου

Γ.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

55

θα έχουμε (ή σωστότερα: θα μπορούσαμε να έχουμε) νέες χρήσεις και νέους/ες χρήστες/ριες. Οι υπάρχουσες χρήσεις είναι στην πλειοψηφία τους μικρής κλίμακας ενώ υπάρχουν και υπερτοπικές χρήσεις, κυρίως στον τομέα του πολιτισμού, της αναψυχής, του χονδρεμπορίου και κάποιες οχλούσες χρήσεις που έχουν απομείνει. Το Μεταξουργείο αποτελεί τόπο κατοικίας για πολλούς μετανάστες οι οποίοι κατά τη τελευταία δεκαετία έχουν αναπτύξει οικονομικές δραστηριότητες (και πολιτιστικά κέντρα) οι οποίες, μαζί με τις υπόλοιπες τοπικές οικονομικές δραστηριότητες, έρχονται σε σύγκρουση με τις υπερτοπικές.102

Με βάση το ισχύον θεσμικό πλαισίο (ΡΣΑ, ΓΠΣ, σχέδιο Δράσης Αθήνα SOS 1994, EAXA) προβλέπεται για το ιστορικό κέντρο η προστασία και αναβάθμιση της ιστορικής φυσιογνωμίας, η ισόρροπη κατανομή των κεντρικών λειτουργιών, η διαμόρφωση του οδικού δικτύου για τη διαμπερή διέλευση οχημάτων, ενώ κεντρικό ρόλο έχουν οι παρεμβάσεις που ορίζονται από το σχέδιο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων μαζί βέβαια με το γενικό στόχο του επαναπροσδιορισμού του κέντρου της Αθήνας και το ρόλο που μπορεί να έχει ως μητροπολιτικό κέντρο διεθνούς εμβέλειας.103 Τι σημαίνουν όμως αυτές οι -κατά τα άλλα- “ωραίες” εκφράσεις; Τα τελευταία χρόνια στο Μεταξουργείο γίνονται διάφορες εκθέσεις σε εγκαταλελειμμένα πρώην βιομηχανικά κτίρια, έχουν ανοίξει διάφορα θέατρα και gallery. Ας θυμηθούμε το Remap, που για χάρη της έκθεσης, μετανάστες, που είχαν βρει καταφύγιο σε αυτά τα εγκαταλελειμμένα κτίρια, στην καλύτερη περίπτωση εκδιώχθηκαν από τις δυνάμεις καταστολής (στη χειρότερη συλλήφθηκαν ή απελάθηκαν). Ειρωνεία το πώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί η τέχνη, που σύμφωνα με τον Breton και τον Trotsky η πραγματική τέχνη είναι εκείνη που δεν αρκείται σε παραλλαγές έτοιμων μοντέλων αλλά προσπαθεί να εκφράσει τις εσωτερικές ανάγκες του ανθρώπου και της σημερινής ανθρωπότητας, δεν μπορεί να μην είναι επαναστατική, δηλαδή να μην επιθυμεί μια πλήρη και ριζική ανακατασκευή της κοινωνίας, να μην υπάρχει παρά μόνο για να απαλλάξει την πνευματική δημιουργία από τις αλυσίδες που την συγκρατούν και να επιτρέψει σε όλη την ανθρωπότητα να υψωθεί εκεί που μόνο μερικές διάνοιες έφτασαν στο παρελθόν.104 Υπάρχει εδώ και το ερώτημα μήπως δεν είναι πραγματική αυτή η τέχνη (ο διοργανωτής του Remap είναι ο...γνωστός καλλιτέχνης Τσάκωνας105) και λειτουργεί ως μέσο αισθητικοποίησης της κοινωνικής ζωής και ταυτόχρονα εμπορευματοποίησης του θεάματος που δημιουργεί;

Στις σύγχρονες τάσεις στην περιοχή του Μεταξουργείου, συγκαταλέγεται και η ανοικοδόμηση κάποιων lofts, που οι συντελεστές δόμησης επιτρέπουν να έχουν ύψος αρκετών ορόφων. Όπως είναι λογικό όλα αυτά δημιουργούν μια δυναμική που προσελκύει νέα κοινωνικά στρώματα ( διανοούμενους, νέους/ες, καλλιτέχνες,

102. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 58-60103. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 62, 36104. Για μια ανεξάρτητη επαναστατική τέχνη, A. Breton, L. Trotsky, Αθήνα, εκδ. Αλλαγή, 1985, σελ 5105. http://www.archisearch.gr/article/31/o-iaswn-tsakwnas-idrytis-kai-diefthynwn-symboylos-tis-etairias-oliaros-mila-ston-dimitri-rigopoylo-k.htm

Γ.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

56

υπερεξειδικευμένους επαγγελματίες),106 οι οποίοι περισσότερο θέλουν να καταναλώσουν μια urban αισθητική που τους προσφέρεται, μεταβάλλοντας σιγά σιγά και την κοινωνική σύνθεση της περιοχής.

Στη νέα κοινωνική σύνθεση παρατηρείται έντονος ταξικός διαχωρισμός (με τάσεις να γίνει εντονότερος) χωρίς να αποτυπώνεται πολύ καθαρά και σε χωρικό επίπεδο. Δηλαδή, παρότι στην ίδια γειτονιά, είναι ιδιαίτερα έντονη η κοινωνική και οικονομική ανομοιογένεια στη χρήση κατοικίας, αυτό δεν εμφανίζεται και ως χωρική ανομοιογένεια όταν πχ μετανάστες εργάτες και μικροαστοί μπορεί να κατοικούν στην ίδια πολυκατοικία, με τους μετανάστες συνήθως να μένουν στους πιο χαμηλούς ορόφους, και άρα παρατηρείται ένας χωρικός ταξικός διαχωρισμός καθ’ ύψος, στο ίδιο το οικιστικό απόθεμα.

Καταλήγοντας, γίνεται ξεκάθαρο αυτό που ειπώθηκε στην αρχή. Δεν έχουμε εξευγενισμό/gentrification στο Μεταξουργείο. Αυτό που έχουμε είναι μια δυναμική που διαμορφώνει τις προϋποθέσεις για μια διαδικασία εξευγενισμού και αποτελεί τον προάγγελο αυτής. Λόγω υποβάθμισης της περιοχής, οι αξίες γης είναι πολύ χαμηλά, και με το κράτος να προσπαθεί να έχει το ρόλο του μεσολαβητή, δημιουργώντας ένα θεσμικό πλαίσιο που διευκολύνει όσο γίνεται περισσότερο τη δραστηριοποίηση του κεφαλαίου και την εμπορευματοποίηση του ίδιου του αστικού σχεδιασμού (ως εργαλείο ή “μέσο παραγωγής” στα χέρια των καπιταλιστών), πιστό στο νεοφιλελεύθερο δόγμα για λιγότερο κράτος, δημιουργώντας ένα λαμπρό πεδίο κερδοφορίας για το κεφάλαιο. Αυτό προϋποθέτει την παράλληλη αντικατάσταση του ήδη υπάρχοντος πληθυσμού από ένα κομμάτι άλλο πιο ικανό και πρόθυμο να καταναλώσει, κάτι το οποίο συμβαίνει σε πολύ μικρό ποσοστό. Προϋποθέτει ακόμα την απαλλοτρίωση πολλών ιδιοκτησιών, οι οποίες είναι κατακερματισμένες και άρα, “εκ φύσεως”, είναι δύσκολο να απαλλοτριωθούν. Τέλος προϋποθέτει μια κοινωνική συμφωνία, ένα κοινωνικό συμβόλαιο, και από την άλλη υπάρχουν κοινωνικά κινήματα που αντιτίθενται. Αμφίβολη η κατάληξη.

106. Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009, σελ. 66-67

[εικ. 18]κατοικιών και καταστημάτων, ΓΕΚ Α.Ε.στην οδό Μυλλέρου

[εικ. 18] [εικ. 10

[εικ. 19]Αποκατεστημένο κτήριο στην Οδυσσέως

Γ.3. ΕΞΕΥΓΕΝΙΣΜΟΣ [GENTRIFICATION]

57

[εικ. 20]Περιοχές επιρροής ζωνών οργανωμένων αναπλάσεων της Μελέτης Αναβάθμισης

[εικ. 21]Αποκατεστημένα κτήρια, πολυτελείς κατασκευές και χώροι πολιτισμού σε σχέση με τις τρεις ζώνες των οργανωμένων αναπλάσεων της Μελέτης Αναβάθμισης

ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004 4

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

58

Με το ΡΣΑ/90 (όπως έχει ήδη σημειωθεί) μπαίνει ξεκάθαρα ο στόχος της Αθήνας-μητρόπολης. Αυτό σημαίνει, ουσιαστικά, ότι τότε ξεκινάει κι επίσημα πλέον, η κούρσα της Αθήνας στον διεθνή αστικό ανταγωνισμό, διεκδικώντας

ανεπιτυχώς τους Ολυμπιακούς Αγώνες το 1996, και εν τέλει με την ανάληψη της ολυμπιάδας του 2004. Γιατί όμως να αναλάβει η Αθήνα τη διεξαγωγή μια τέτοιας διοργάνωσης; Οι στόχοι που είχαν τεθεί, σύμφωνα με το φάκελο υποψηφιότητας, ήταν κυρίως τα κέρδη που θα αποκόμιζε η Αθήνα μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες και αφορούσαν κυρίως την δημιουργία υποδομών, την προώθηση του τουρισμού, την μείωση της ανεργίας λόγω της δημιουργίας θέσεων εργασίας και κυριότερο κέρδος θα ήταν η προώθηση της Ελλάδας σε παγκόσμιο επίπεδο.107

Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε όλη τη δεκαετία του 90, τη δεκαετία στροφής στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές, ως μία περίοδο “ολυμπιακής προετοιμασίας” που συνοδεύτηκε από υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Η ελληνική οικονομία εισήλθε το 1995 σε μια περίοδο ταχείας ανάπτυξης, η οποία συνεχίστηκε μέχρι το 2004 και άλλαξε το οικονομικό τοπίο της χώρας. Πιο συγκεκριμένα, η περίοδος 1996 – 2004 ήταν μία περίοδος ανάπτυξης της οικονομίας που σχετιζόταν με την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων και τις συνεπακόλουθες δαπάνες, την πτώση των πραγματικών επιτοκίων, τις εισροές πόρων από την Ευρωπαϊκή Ένωση και κεφαλαίων από τις χρηματοπιστωτικές αγορές, τις πραγματικές αυξήσεις των μισθών και την συνεπακόλουθη άνοδο της ιδιωτικής κατανάλωσης, την υψηλή κερδοφορία των παραγωγικών επιχειρήσεων και την αύξηση των επενδύσεων.108

Την περίοδο εκείνη, λόγω της οικονομικής ανάπτυξης και της αύξησης των επενδύσεων, λόγω των έργων υποδομής των αγώνων καθώς και λόγω των παράπλευρων έργων όπως το μετρό και η ανάπτυξη του οδικού δικτύου, δημιούργησαν τέτοιες δυναμικές σε πολλές περιοχές της Αθήνας με αποτέλεσμα οι τιμές των ακινήτων και οι αξίες γης να ανεβούν στα ύψη σε συνδυασμό με έναν οργασμό οικοδομικής δραστηριότητες, που συνολικά τα τελευταία 15 χρόνια απαριθμεί κοντά στις 1.500.000 κατοικίες. Παρότι αργότερα είχαμε μια σημαντική μείωση των τιμών γης της τάξης του 35% (από το 2006 στο 2012) ποτέ δεν επήλθε η απαραίτητη ζήτηση αφού, στις σημερινές συνθήκες κρίσης, φτωχοποίησης και εξαθλίωσης για τους “από κάτω” (δηλαδή την κοινωνική πλειοψηφία), το τελευταίο πράγμα που σκέφτονται είναι να αγοράσουν ένα ακίνητο τη στιγμή που παλεύουν για να μην τους πάρει για παράδειγμα το

iΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ-ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΑΓΟΡΑ ΑΚΙΝΗΤΩΝ

107. Ο πόλεμος του αστικού ανταγωνισμού / Η ολυμπιακή μάχη της Αθήνας, Χ. Μιχαήλ, Μ. Στυλιανίδης, Ν. Στυλιανίδου, ΕΜΠ – σχολή Αρχιτετοκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη, 2012, σελ. 105108. Ο πόλεμος του αστικού ανταγωνισμού / Η ολυμπιακή μάχη της Αθήνας, Χ. Μιχαήλ, Μ. Στυλιανίδης, Ν. Στυλιανίδου, ΕΜΠ – σχολή Αρχιτετοκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη, 2012, σελ. 91

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

1. Ολυμπιακό Κωπηλατοδρόμιο Σχοινιά2. Αφετηρία Μαραθώνιας διαδρομής3. Ορεινή Ποδηλασία4. Ολυμπιακό κέντρο Άνω Λιοσίων5. Ολυμπιακό χωριό6. Συγκρότημα ΟΑΚΑ7. Ολυμπιακό Γυμναστήριο Γαλατσίου8. Ολυμπιακό Γυμναστήριο Γουδή9. Ολυμπιακό Γυμναστήριο Περιστερίου

[εικ. 22]χαρτης ολυτμπιακών εγκατάστασεων

10. Παναθηναϊκό στάδιο11. Ολυμπιακό Γυμναστήριο Άρσης Βαρών Νίκαια12. Στάδιο Καραϊσκάκη13. Ολυμπιακό συγκρότημα Φαλήρου14. Ολυμπιακό Κέντρο Ελληνικού15. Ολυμπιακό Κέντρο Ιστιοπλοΐας Αγίου Κοσμά16. Ολυμπιακό Κέντρο Τριάθλου Βουλιαγμένης17. Ολυμπιακό Κέντρο Σκοποβολής Μαρκόπουλου18. Ολυμπιακό Κέντρο Τοξοβολίας και Ιππασίας Τατοΐου

σπίτι τους η τράπεζα.109 Εδώ βλέπουμε να επαληθεύεται η άποψη του Harvey (βλέπε κεφάλαιο Α) σχετικά με τον κεντρικό ρόλο που έχει τόσο η αστικοποίηση όσο και η πορεία της αγοράς ακινήτων στην παραγωγή καπιταλιστικών κρίσεων. Εδώ να σημειώσουμε ότι από το 2005 και μετά έχουμε μια συνεχή καθίζηση του κατασκευαστικού τομέα και του ΑΕΠ. Ενδεικτικά το 2004 είχαμε αύξηση του ΑΕΠ κατά 4.6% (όταν η πρόβλεψη ήταν για πάνω από 6%) ενώ το 2005 το ΑΕΠ αυξήθηκε μόλις κατά 2.2%.110

Σύμφωνα με την κυρίαρχη νεοφιλελεύθερη αφήγηση, ο χώρος γίνεται αντιληπτός ως χώρος που έχει βαρύτητα μόνο στο βαθμό που μπορεί να “συναλλαγεί”, να “χρησιμοποιηθεί”, να αξιοποιηθεί.111 Σύμφωνα με την ίδια αφήγηση η κοινωνική πολιτική και το κοινωνικό κράτος αποτελούν τροχοπέδη στην οικονομική ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων και ως τέτοιο, το (κοινωνικό) κράτος δεν μπορεί να φέρει εις πέρας (πχ με δημόσιες επενδύσεις) την πραγματοποίηση τέτοιων μεγάλων έργων αστικής ανάπτυξης. Συνεπώς πρέπει το κράτος να αποστασιοποιηθεί και να “δώσει χώρο” στο μεγάλο κεφάλαιο, που τη δεκαετία του ‘90 μπήκε πολύ δυναμικά στον τομέα των κατασκευών. Αυτό έχει δύο πρακτικές απολήξεις: (α) τη δημιουργία ενός ευνοϊκού για τις ιδιωτικές επενδύσεις θεσμικό πλαίσιο, όπως έχει ήδη αναφερθεί. Και (β) την εμφάνιση νέων εταιρικών σχημάτων συνεργασίας δημόσιου και ιδιωτικού τομέα με ότι αυτό συνεπάγεται (πχ ιδιωτικοποιήσεις).112

Με βάση το δεδομένο μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας (και διεθνοποιημένου κεφαλαίου) και τη μαρξιστική αρχή ότι μόνη πατρίδα του κεφαλαίου είναι το κέρδος, η Αθήνα χρησιμοποίησε το mega-event των Ολυμπιακών Αγώνων για να μπει για τα καλά σε μια πορεία παγκοσμιοποίησης.

Πολύ λιτά θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο κεντρικός στόχος των Ολυμπιακών Αγώνων ήταν η διεθνής προβολή της Αθήνας. Αυτή ήταν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για την ελληνική αστική τάξη και το κεφάλαιο να αλλάξει ριζικά τόσο τις διαδικασίες και τους μηχανισμούς του αστικού σχεδιασμού σύμφωνα με τις διεθνείς τάσεις της παγκοσμιοποιημένης πλέον πολεοδομικής πρακτικής διαμορφώνοντας με τέτοιο τρόπο τόσο το θεσμικό πλαίσιο όσο και την οργάνωση του αστικού χώρου, ώστε να αποτελούν δεδομένα (ή μονοδρόμους) για τη μετέπειτα πορεία της αστικοποίησης.

Σύμφωνα με το φάκελο της υποψηφιότητας ένας από τους βασικούς στόχους ήταν η βιώσιμη ανάπτυξη. Η πρόταση προέβλεπε την κατασκευή μεγάλων έργων υποδομής σε αδόμητους (κυρίως) χώρους και σκόρπιες ιδέες για τις αστικές συγκοινωνίες χωρίς να υπάρχει καμία ιεράρχηση των έργων αυτών και απομακρυνόταν ακόμα και από τις βασικές αρχές μητροπολιτικού σχεδιασμού. Αυτά τα έργα συγκροτούνταν σε τρεις μεγάλους ολυμπιακούς πόλους: έναν στο ΟΑΚΑ, έναν δεύτερο στο Φάληρο και έναν τρίτο πόλο στις παρυφές τηου εθνικού δρυμού της Πάρνηθας σε δασικές,

109. Ο πόλεμος του αστικού ανταγωνισμού / Η ολυμπιακή μάχη της Αθήνας, Χ. Μιχαήλ, Μ. Στυλιανίδης, Ν. Στυλιανίδου, ΕΜΠ – σχολή Αρχιτετοκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη, 2012, σελ. 191110. Ο τιτανικός της Ολυμπιάδας, Άρης Χατζηγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 13 Μαρτίου 2010111. Η Αθήνα ως μητρόπολη / Τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης, ανακατατάξεις σε κοινωνικό και πολεοδομικό ιστό, Βάσιλα Αγγελική, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2009, σελ. 5112. Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης; , Ντ. Βαϊου, Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου, σελ. 8-11

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

59

αναδασωτέες και άλλες αδόμητες εκτάσεις. Αυτοί οι τρεις πόλοι θα συνδέονταν μέσω του ολυμπιακού δακτυλίου, ο οποίος θα περνούσε από το κωπηλατοδρόμιο στον (μέχρι τότε) βιότοπο του Σχοινιά. Δεν είναι σκόπιμο να αναφέρουμε όλα τα ολυμπιακά έργα ένα-ένα, αντίθετα, είναι πιο χρήσιμο για το σκοπό της διάλεξης να δούμε κριτικά το σύνολο αυτών των παρεμβάσεων. Ενδεικτικά καταλαμβάνονται 2.5 χιλιόμετρα του θαλάσσιου μετώπου στο Φάληρο που σε συνδυασμό με τους διάφορους κόμβους και τον νεό κόμβο της εθνικής οδού στον Πειραιά, η πόλη αποκλείεται από το θαλάσσιο μέτωπό της. Αν συνυπολογίσουμε τα έργα σε Δραπετσώνα και Άγιο Κοσμά, που επιδεινώνουν την κατάσταση, βλέπουμε ότι το ένα τρίτο του θαλάσσιου μετώπου έχει καταληφθεί. Μεγάλες αδόμητες εκτάσεις με ιδιαίτερη περιβαλλοντική σημασία “καταπατούνται” (πχ με το κέντρο της Άρσης Βαρών στο Σελεπίτσαρι της Νίκαιας) καθώς και μεγάλες εκτάσεις περιαστικού πρασίνου όπως οι παρυφές της Πάρνηθας ή κοντά στο Μενίδι που χτίστηκε ο “πρότυπος” οικισμός του Ολυμπιακού Χωριού (έκταση που ήταν ιδιοκτησία του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας). Ακόμα και ο σχεδιασμός για τις παρεμβάσεις στο οδικό δίκτυο, τις μετακινήσεις και τις δημόσιες συγκοινωνίες δεν είχαν στόχο τη συνολική λειτουργία της πόλης, όπως θα “έπρεπε”, αλλά τη μεμονωμένη σύνδεση εγκαταστάσεων και συγκεκριμένων σημείων, ενθαρρύνοντας σε τελική ανάλυση τη χρήση του ΙΧ.113

Με αυτά τα δεδομένα το εργαστήριο αστικού περιβάλλοντος του ΕΜΠ είχε διαμορφώσει μια συνολική εναλλακτική πρόταση χωροθέτησης και σχεδιασμού με στόχους την προστασία και ανάδειξη του θαλάσσιου μετώπου, την ανάπλαση του ιστορικού άξονα της Πειραιώς, την προστασία και ανάδειξη των μεγάλων ελεύθερων χώρων εντός του αστικού ιστού, τη διαφύλαξη του περιαστικού πρασίνου και των ορεινών όγκων και την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου συστήματος ΜΜΜ.114

Τα καθαυτό έργα των εγκαταστάσεων συμπληρώνονται και από μια σειρά αστικών επεμβάσεων όπως το μετρό που ήδη αναφέρθηκε, η ανάπλαση της Τεχνόπολης στο Γκάζι, η Αττική Οδός, τα οποία πραγματοποιήθηκαν μέσα από συμβάσεις δημόσιου και ιδιωτικού τομέα. Για να μπορούμε να έχουμε μια εικόνα του πώς λειτουργούν αυτά τα νέα επιχειρηματικά σχήματα, ας δούμε το παράδειγμα της εταιρείας Αττική Οδός ΑΕ, δημιούργημα έντεκα ελληνικών τεχνικών εταιρειών. κλάδου. Η Αττική Οδός Α.Ε., είναι ο ανάδοχος του έργου, ο παραχωρησιούχος (Concessionaire) και έχει τη συνολική επιχειρηματική ευθύνη έργου, καθ’ όλη τη διάρκεια της Σύμβασης Παραχώρησης (23 έτη). [...] Η Κοινοπραξία Αττική Οδός έχει αναλάβει από την Α.Ε. τη Μελέτη - Κατασκευή με Κατ’ Αποκοπήν Τίμημα και όλες τις ευθύνες της έγκαιρης και έντεχνης εκτέλεσης του έργου. Η εταιρία Αττικές Διαδρομές Α.Ε. Έχει αναλάβει από την Α.Ε. τη λειτουργία και την καθημερινή συντήρηση του έργου, καθώς και την εποπτεία της κυκλοφορίας σ’ αυτό. Με πηρύνα την Αττική Οδός ΑΕ δημιουργούνται επιμέρους σχέσεις με την Αναθέτουσα αρχή που στην προκείμενη περίπτωση είναι το Ελληνικό Κράτος, μετους Χρηματοδοτικούς οργανισμούς που είναι οι εμπορικές Τράπεζες και η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, με την Κοινοπραξία Αττική Οδός

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

60

113. Πολεοδομική και περιβαλλοντική διάσταση τω Ολυμπιακών Αγώνων 2004, ΕΜΠ, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, Αθήνα, 1998, σελ. 6-37114. Πολεοδομική και περιβαλλοντική διάσταση τω Ολυμπιακών Αγώνων 2004, ΕΜΠ, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, Αθήνα, 1998, σελ. 12

που είναι ο κατασκευαστής του Έργου και με την εταιρία Αττικές Διαδρομές που είναι η εταιρία που αναλαμβάνει την λειτουργία και συντήρηση του Έργου.115 Βλέπουμε, λοιπόν, πόσο περίπλοκες είναι αυτές οι οικονομικές (και πολιτικές) σχέσεις που δημιουργούνται με τέτοιου τύπου συμβάσεις και πόσο δύσκολο είναι αυτές να υπόκεινται σε οποιουδήποτε είδους δημόσιο έλεγχο. Φαίνεται όμως ότι είναι στρατηγικής σημασίας για την αστική ανάπτυξη αυτού του είδους η απομάκρυνση του κράτους και συνεπώς αδυναμίας ελέγχου, ακόμα και τυπικά, κοινοβουλευτικά, αφού μιλάμε για ιδιωτικές επιχειρήσεις που η λειτουργία τους διέπεται από τους νόμους των αγορών. Ο καινοτόμος επενδυτής είναι ο προσδοκώμενος πρωτοπόρος, η ατμομηχανή για ένα κοινωνικό μέλλον συνεχούς οικονομικής μεγέθυνσης μέσα από τον ανταγωνισμό, έστω και αν ο τελευταίος λίγους θα επιβραβεύσει και τους περισσότερους θα τους αφήσει πίσω. Η συλλογική προσπάθεια για το δημόσιο συμφέρον και με σαφή προοπτική κοινωνικής δικαιοσύνης έχει πολύ χαμηλές τιμές στο σημερινό χρηματιστήριο ιδεολογικών αξιών.116

Ένας ακόμα βασικός στόχος ήταν η υποσχόμενη οικονομική ανάπτυξη, τα κέρδη από τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις και τον τουρισμό και η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Καταρχήν, σύμφωνα με δηλώσεις της σημερινής κυβέρνησης, το συνολικό κόστος των αγώνων ήταν 8.4 δις ευρώ,117 δηλαδή τριπλάσιο από το αρχικά εκτιμώμενο κόστος. Τα κέρδη από από την αύξηση του τουρισμού ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτα ενώ οι 445.000 θέσεις εργασίας δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ.118 Οι μόνες θέσεις εργασίας ήταν στην πράξη επισφαλείς, εφήμερες και κακοπληρωμένες θέσεις εργασίας την περίοδο κατασκευής των έργων που αφορούσε ένα συγκεκριμένο κομμάτι της εργατικής τάξης (πχ όχι γυναίκες και ηλικιωμένους), συμπεριλαμβανομένου μεγάλου κομματιού μεταναστών, που κάποιοι πλήρωσαν με τη ζωή τους. Σημαντικά έργα όπως το Ολυμπιακό Χωριό δεν έχουν ακόμα αποπληρωθεί (ενδεικτικά ανφέρουμε την ακαταλληλότητα των σχολικών υποδομών και γενικότερες κακοτεχνίες), τα έσοδα από τα Ολυμπιακά Ακίνητα ήταν 30 εκατομμύρια ευρώ ετησίως (μείον 10 εκατομμύρια για συντήρηση και φύλαξη) ενώ το κόστος τους ήταν 1 δις ευρώ, ενώ μόλις πέντε ολυμπιακές εγκαταστάσεις μπήκαν στο πρόγραμμα μεταολυμπιακής αξιοποίησης.119 Βέβαια, όλες αυτές οι εταιρείες και ιδιώτες επενδυτές δεν έβαλαν και τίποτα από την τσέπη τους, αφού τα έργα αυτά χρηματοδοτήθηκαν από το δημόσιο και συγκεκριμένα από τη φορολογική βάση που κλήθηκε για άλλη μια φορά να πληρώσει τις διευκολύνσεις που απαιτούν οι ιδιωτικές επενδύσεις (που ποτέ δεν ήρθαν μετά τη λήξη της διοργάνωσης).

61

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

115. Αστική ανάπτυξη και μεγάλα έργα υποδομής: Η Αθήνα των Ολυμπιακών Αγώνων, Μπάρζα Όλγα, Αρχιτέκτων, Δρ. Πολεοδομίας ΕΜΠ, σελ. 5116. Παγκοσμιοποίηση, κρίση ελλείματος και κοινωνικές επιπτώσεις στην Αθήνα, Θωμάς Μαλούτας, http://www.elliniki-gnomi.eu/archives/33937117. http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=484673118. Ολυμπιακοί αγώνες 2004: έξι χρόνια μετά, Πάνος Τότσικας, http://www.kokkino.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1844:--2004---&catid=36:-119. Ο τιτανικός της Ολυμπιάδας, Άρης Χατζηγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 13 Μαρτίου 2010

iiOΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ

Α ΘΛΗ Τ Ι ΚΕ Σ Ε ΓΚΑ ΤΑ ΣΤΑ ΣΕ Ι Σ Ε κτιμώμενο Κόστος Π ραγ ματικό Κόστος Διαφορά

3,1 399,0 395,9

12,3 47,5 35,2

2,8 8,0 5,2

3,5 22,5 19,0

0,3 2,0 1,7

Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας 3,0 29,7 26,7

18,7 200,4 181,7

6,6 36,0 29,4

18,7 200,4 181,7

8,8 60,0 51,2

13,7 60,5 46,8

2,7 14,7 12,0

12,0 49,1 37,1

16,5 118,5 102,0

1,6 11,4 9,8

3,5 39,5 36,0

30,2 147,4 117,2

12,0 60,6 48,6

25,4 75,0 49,6

8,5 37,1 28,6

Παναθηναϊκό Στάδιο 0,3 11,5 11,2

Στάδιο Πάτρας 1,1 45,2 44,1

25,1 79,9 54,8

1,1 67,9 66,8

0,6 2,2 1,6

Ποδηλατικό κέντρο Πάρνηθας 0,6 2,2 1,6

ΧΩΡΟΙ ΔΙΑΜΟΝΗΣ

Ολυμπιακό χωριό 330,0 430,0 100,0

Κέντρο Ραδιοτηλεόρασης IBC και Γραπτού Τύπου MPC 27,0 200,0 173,0

ΕΡΓΑ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗΣ

Αττική οδός 2212,0 2400,0 188,0

Μετρό 1524,0 3024,0 1500,0

Συνδέσεις Ολυμπιακού Χωριού 200,0 947,9 747,9

Ρυθμίσεις δικτύων για αναβάθμιση συνδέσεων 320,0 350,0 30,0

Θαλάσσιο Μέτωπο Φαληρικού Όρμου 345,0 500,0 155,0

Νέο Αεροδρόμιο Σπάτων 2202,0 2400,0 198,0

7392 ,7 12080 ,1 4687,4

Σύνολο 1 Ελληνικό 367,4 12497,5

Ολ. Στάδιο ΟΑΚΑ

Ολ. Κέντρο Tennis

Ολ. Κλειστό Γυμναστήριο

Ολ. Κέντρο Υγρού Στίβου

Ολ. Ποδηλατοδρόμιο

Ολ. Συγκρότημα Φαλήρου

Ολ. Κέντρο Beach Volley

Ολ.Κωπηλατοδρόμιο Σχοινιά

Ολ. Κέντρο Baseball, Softball, Hockey Ελληνικού

Στάδιο Καραϊσκάκη

Ολ. Γυμναστήριο Γαλατσίου

Ολ. Γυμναστήριο Περιστερίου

Ολ. Γυμναστήριο Νίκαιας

Ολ. Κέντρο Ιστιοπλοΐας Αγίου Κοσμά

Ολ. Κέντρο Τριάθλου Αγίου Κοσμά

Ολ. Γυμναστήριο Γουδί

Ολ. Κέντρο Τατοϊου

Ολ. Κέντρο Μαρκόπουλου

Ολ.Κωπηλατοδρόμιο Σχοινιά

Ολ. Κέντρο Κανόε/Καγιάκ/Σλάλομ

Στάδιο Πανθεσσαλικό Βόλου

Στάδιο Καυτατζόγλειο Θεσσαλονίκης

Εθνικός δρόμος Σχηματαρίου

Συνολο

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

62

[εικ. 23πίνακας με τα κόστη των Ολυμπιακών Έργων

Το Αθηναϊκό αστικό τοπίο έχει αλλάξει ριζικά ύστερα από τη διεξαγωγή των ολυμπιακών αγώνων. Καταρχήν υποβαθμίστηκε σοβαρά, και σε ένα βαθμό υποθηκέυτηκε, το αστικό περιβάλλον, το αστικό πράσινο, στην ευρωπαϊκή πόλη με τα λιγότερα τετραγωνικά αστικού πρασίνου ανά κάτοικο. Σημαντικό κομμάτι του θαλάσσιου μετώπου της Αθήνας καταλήφθηκε από ολυμπιακές εγκαταστάσεις. Αν συνυπολογίσουμε τα ήδη κατελλειμμένα φιλέτα από κέντρα διασκέδασης και beach bar, συν τη φύση των επιχειρηματικών σχημάτων που διαχειρίζονται τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις (που είναι εκτός του ευρύτερου δημόσιου τομέα) το “έγκλημα” είναι παραπάνω από πολεοδομικό, παραπάνω από μια λάθος επιλογή στον αστικό σχεδιασμό. Το θαλάσσιο μέτωπο εκχωρείται στις οικονομικές δραστηριότητες του κεφαλαίου. Άρα, αφενός, υποβαθμίζεται η ίδια η σχέση της πόλης και των κατοίκων της με τη θάλασσα και αφετέρου αυτή η ίδια προβληματική σχέση εμπορευματοποιείται, αμφισβητώντας και τη δημόσια φύση των αιγιαλών. Μόνο γέλιο μπορεί να προκαλέσει ο ισχυρισμός ότι τα παραπάνω αποτελούν κομμάτι ενός σχεδιασμού βιώσιμης ανάπτυξης της Αθήνας και αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος.

Με τη συγκεκριμένη χωροθέτηση ολυμπιακών εγκαταστάσεων στο Φάληρο, στις παρυφές της Πάρνηθας, στο Σχοινιά, στα Λιπάσματα Δραπετσώνας, με το Ολυμπιακό Χωριό, ουσιαστικά ενθαρρύνεται η ανεξέλεγκτη αστική ανάπτυξη της Αθήνας που με το ισχύον θεσμικό πλαίσιο, θα λειτουργεί με μόνο κριτήριο τους νόμους της αγοράς και την κερδοφορία του κεφαλαίου. Αυτή η τάση ενίσχυσης της αστικής διάχυσης μετασχηματίζει τη σχέση πόλης υπαίθρου, μετατρέποντας την ύπαιθρο σε προάστιο πρόσφορο για εκμετάλλευση και κερδοσκοπία επί της περιαστικής γης. Πώς θα είναι άραγε οι πόλεις μας, αλλά και η σχέση μας με τη φύση, εάν υπθέσουμε ότι αυτή η αστική διάχυση συνεχίζεται επ’ άπειρον;

Επιπλέον, αν εξαιρέσουμε το μετρό, το σύστημα δημόσιων συγκοινωνιών και οι παρεμβάσεις στο οδικό δίκτυο σε καμία περίπτωση δε λειτούργησε θετικά υπέρ της πόλης και του περιβάλλοντος. Από τη μία δεν υπήρχε μέριμνα για την εξυπηρέτηση

iiiΟΙ ΑΣΤΙΚΟΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

[εικ. 24]Ολυμπιακό Κέντρο Άθηνας

63

Ολυμπιακό Κέντρο Άθηνας

των λειτουργιών της πόλης και των αναγκών των κατοίκων της για την ανάπτυξη του δικτύου μέσων σταθερής τροχιάς και από την άλλη δεν μπόρεσε να μειώσει τη χρήση του αυτοκινήτου. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι οι σταθμοί του μετρό προσέλκυσαν δυναμικές οικονομικές δραστηριότητεςς και επενδύσεις, παίζοντας σημαντικό ρόλο στην αναβάθμιση ή ανάπλαση μιας περιοχής (πχ Γκάζι) με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Ένα ακόμα σημαντικό ζήτημα, είναι κατά πόσο αυτές οι εγκαταστάσεις χρησιμοποιούνται σήμερα απο τους κατοίκους και κατά πόσο είναι προσβάσιμες, από αυτούς που έχουν πληρώσει βαρείς φόρους για την πραγματοποίησή τους. Σήμερα μόνο το 47% έχει χρήση σε τακτική βάση, το 13% έχει χρήση σε πιο αραιή βάση και το 40% δεν έχει ακόμα χρήση.120

Όνειρο απατηλό, ήταν η απόδοση των ολυμπιακών εγκαταστάσεων στις συλλογικές λειτουργίες της πόλης. Η Αθήνα πλέον έχει μπει για τα καλά σε ένα νέο μοντέλο αστικής ανάπτυξης, νεοφιλελεύθερο, παγκοσμιοποιημένο, με μοναδικό γνώμονα την προσέλκυση ιδιωτικών επενδύσεων και την οικονομική ανάπτυξη. Με αυτό το μοντέλο ουσιαστικά ενισχύεται η κατάτμηση του μητροπολιτικού/αστικού χώρου βάσει λειτουργιών121 ακριβώς λόγω της αποσπασματικότητας των όποιων αστικών επεμβάσεων. Όπως έχει αναφερθεί και στο κεφάλαιο Α η πόλη και ο αστικός χώρος γίνονται αντιληπτοί μόνο μέσα από μια εμπορευματική σχέση, επαναπροσδιορίζοντας όλες τις έννοιες που έχουν να κάνουν με τη ζωή στην πόλη και τις όποιες σχέσεις ή δραστηριότητες γεννιούνται σε αυτή.

Γ.4. ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 2004

64

120. Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος121. Η Αθήνα ως μητρόπολη / Τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης, ανακατατάξεις σε κοινωνικό και πολεοδομικό ιστό, Βάσιλα Αγγελική, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2009, σελ. 8

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

[αντί επιλόγου]

Δ

Δ. ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ [αντί επιλόγου]

Αντί για επίλογο, θα μπορούσε να παρατεθεί μία περίληψη του Α κεφαλαίου ή μια παραλλαγή του, με την έννοια ότι τα επίπεδα και οι μηχανισμοί που διαμορφώνουν τον αστικό χώρο τέθηκαν και εξετάστηκαν μέσα από μια σύγκριση ώστε να υπάρχει η εικόνα για την πραγματολογική διάσταση αυτών των προβληματισμών. Άρα θα μπορούσε να υπάρχει ένας επίλογος του τύπου “όπως είδαμε, ισχύουν ένα, δύο, τρία πράγματα”. Αντί επιλόγου λοιπόν, έχει σημασία να μπορέσουμε να σκιαγραφήσουμε, έστω, στοιχεία ή κριτήρια μιας διαφορετικής προσέγγισης.

Σύμφωνα με τον D. Harvey η καπιταλιστική ανάπτυξη είναι συνυφασμένη με την αστικοποίηση με την έννοια ότι η καπιταλιστική δυναμική στην προσπάθεια ξεπεράσματος των εμποδίων στη διαδικασία κεφαλαιακής συσσώρευσης βρίσκει έδαφος παραγωγής υπεραξίας μέσω της συνεχόμενης αστικοποίησης.122 Η επιλογή των διαδικασιών gentrification και των μεγάλων έργων αστικής ανάπτυξης έγινε επειδή αποτελούν δύο από τους βασικότερους πυλώνες της αστικοποίησης στην εποχή της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Για παράδειγμα, η πρόωθηση μιας πολιτικής για το χώρο που ενισχύει την αστική διάχυση σε μια περίοδο δομικής κρίσης του καπιταλισμού είναι ακριβώς μια μορφή συνεχούς αστικοποίησης για την αντιμετώπιση μιας κρίσης υπερσυσσώρευσης.

Το κεφάλαιο και οι λεγόμενες “αγορές”, όντας διασυνδεδεμένα σε παγκόσμια κλίμακα και μη έχοντας πατρίδα, “επιβάλλουν” τα συμφέροντά τους στην παραγωγή του χώρου και στα εργαλεία με τα οποία πραγματοποιείται αυτή παραγωγή, δηλαδή τα εργαλεία του αστικού σχεδιασμού. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό των Global Cities (κεφάλαιο Α) και πώς τα περίπλοκα παγκόσμια οικονομικά δίκτυα καθορίζουν την ίδια τη μορφή των αστικών τοπίων μέσω, για παραδειγμα, της επιλογής του τόπου εγκατάστασης της τάδε ή της δείνα υποδομής μιας πολυεθνικής ώστε να καλύπτονται κάποιες προϋποθέσεις απαραίτητες για την κερδοφόρα λειτουργία τους (τεχνολογικές υποδομές, υποδομές πληροφορικής/επικοινωνίας, γειτνίαση με συναφείς οικονομικές και επιχειρηματικές δραστηριότητες). Βέβαια αυτή η “επιβολή” συμφερόντων είναι μια διαδικασία περίπλοκη που έχει να κάνει με το κράτος, τους αστικούς θεσμούς, τους ταξικούς συσχετισμούς στην εκάστοτε περίπτωση και πόσο δυναμικές (ή όχι) είναι οι κοινωνικές αντιστάσεις που αναπτύσσονται, ποια η συμμετοχή της εργατικής τάξης σε αυτές τις αντιστάσεις.

Συνήθως, οι περισσότερες προσεγγίσεις σχετικά με την παγκοσμιοποίηση, το νεοφιλελευθερισμό και την πόλη επικεντρώνουν στις διαδικασίες αναπαραγωγής του κεφαλαίου μέσω της αστικοποίησης, τα διεθνή οικονομικά δίκτυα, τις επιπτώσεις στον αστικό χώρο. Λείπει μια σημαντική παράμετρος, η παράμετρος της εργατικής τάξης. Αυτή η παράμετρος μπορεί να ιδωθεί με δύο τρόπους. Ο ένας είναι η διαπίστωση των επιπτώσεων των όποιων αστικών μετασχηματισμών (μέσα από τις όποιες διαδικασίες) στην καθημερινή της ζωή. Ο άλλος είναι να ιδωθεί η εργατική τάξη μέσα από την κίνησή της μέσα σε αυτές τις διαδικασίες καθώς και τι τάσεις/δυναμικές μπορούν να δημιουργηθούν σε σχέση με τον αστικό χώρο. Στην ουσία δεν έχουμε να κάνουμε με δύο προσεγγίσεις ξεχωριστές, αλλά με δύο όψεις ενός πράγματος, μιας ενότητας.

66

122. The global city: strtegic site/new frontier, Sassen Saskia, www.india-seminars.com

Δ. ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ [αντί επιλόγου]

Μια πολύ σημαντική διάσταση των διαδικασιών παγκοσμιοποίησης είναι ότι έχουμε και διεθνοποίηση της αγοράς εργασίας, κυρίως για χαμηλόμισθους χειρωνάκτες εργάτες και για εργαζόμενους σε υπηρεσίες. Αυτό με τη σειρά του “ενεργοποιεί” μια διαδικασία δημιουργίας νέων πολιτιστικών ταυτοτήτων, ανάμεσα στην πολύχρωμη και πολυεθνική εργατική τάξη, οι οποίες μπορούν να λειτουργήσουν, εν δυνάμει, ως άρνηση της φαντασιακής ενότητας του έθνους. Στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις έχουμε (και) μια ποιοτική διαφοροποίηση στο πώς εκφράζεται η κυρίαρχη αντίφαση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Από τη μία έχουμε μια υπεραξιοποίηση του (διεθνοποιημένου) εταιρικού κεφαλαίου και από την άλλη υποβάθμιση του πιο αδύναμου κομματιού των εργαζομένων.123 Πλούτος και φτώχεια εγγράφονται περισσότερο από ποτέ με αντιθετικό τρόπο στο αστικό τοπίο υπό την επίδραση των συσχετισμών δυνάμεων που δομούν την καπιταλιστική διαδικασία αστικοποίησης. Ως προς τα παραπάνω, οι κατασχέσεις και οι εξώσεις που σημάδεψαν την κρίση των subprimes στις ΗΠΑ, πετώντας στον δρόμο χιλιάδες οικογένειες προλετάριων, που βρίσκονταν ήδη σε δεινή θέση λόγω της ύφεσης και της ανεργίας, μαρτυρούν την κοινωνική βία που επιβάλλεται στις λαϊκές τάξεις από τους κατέχοντες, όσον αφορά σε θέματα κατοικίας στην πόλη. Βία η οποία δεν έχει τίποτα να ζηλέψει από την αρπακτικότητα των ιδιοκτητών των αρχών της βιομηχανοποίησης που στοίβαζαν χωρίς τύψεις τους νοικάρηδες εργάτες στα προάστια των μεγαλουπόλεων.124

Σύμφωνα με τη Saskia Sassen οι σημερινές πόλεις είναι το έδαφος όπου άνθρωποι από όλο τον κόσμο τέμνονται με τρόπους που δε θα μπορούσαν πουθενά αλλού. Σε αυτές τις πολύπλοκες πόλεις, η ποικιλομορφία μπορεί να γίνει αντιληπτή μέσα από τη ρουτίνα της καθημερινότητας, στους χώρους δουλειάς, στις δημόσιες συγκοινωνίες και γεγονότα που συμβαίνουν στις πόλεις όπως διαδηλώσεις και φεστιβάλ.125 Με αυτή την έννοια οι σημερινές, σύγχρονες πόλεις γίνονται κεντρικό πεδίο πολιτικής και ταξικής αντιπαράθεσης. Η οποιαδήποτε διεκδίκηση για την πόλη, από την προστασία ή υπεράσπιση ενός πάρκου μιας γειτονιάς ως τη διεκδίκηση για μια διαφορετική χωροθέτηση των ολυμπιακών εγκαταστάσεών, αντικειμενικά έχει να αντιμετωπίσει ένα δαιδαλώδες “σύστημα” σχέσεων και αλληλεξαρτήσεων που συγκροτούν τις διαδικασίες αστικοποίησης. Κάθε σχέδιο μεταρρύθμισης της πόλης αμφισβητεί τις δομές, τις δομές της υπάρχουσας κοινωνίας, τις δομές των άμεσων (ατομικών) και καθημερινών σχέσεων, αλλά και τις δομές που υποτίθεται ότι επιβάλλονται μέσω της καταναγκαστικής και θεσμικής οδού σ’ ό,τι απομένει από την αστική πραγματικότητα.126

Προκύπτει το εξής ερώτημα: ποιος ο ρόλος των κοινωνικών κινημάτων πόλης, των πολεοδόμων, της εργατικής τάξης σε αυτές τις διεκδικήσεις για την πόλη; Ξεκινώντας με τα κοινωνικά κινήματα πόλης υπάρχει ένα θεμελιώδες σφάλμα. Στην πλειοψηφία τους είναι μονοθεματικά κοινωνικά κινήματα, που δεν “αντιλαμβάνονται” την ολότητα

123. Cities at the intersection of new histories, Sassen Saskia, Newspaper Essay, Berlin, 2006, σελ 2124. Αστική Αντεπανάσταση, Jean-Pierre Garnier, 2010, http://kompreser.espivblogs.net/2011/09/23/jean-pierre-garnier-i-astiki-antepanastasi/125. Το δικαίωμα στην πόλη, Henri Lefebvre, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977, σελ. 128125. The global city: strtegic site/new frontier, Sassen Saskia, www.india-seminars.com126. Το δικαίωμα στην πόλη, Henri Lefebvre, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977, σελ. 128

67

Δ. ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ [αντί επιλόγου]

68

των διαδικασιών της αστικοποίησης και ιδιαίτερα τον στρατηγικό ρόλο που έχουν στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Ως συνέπεια αυτού, αλλά και ως αιτία του, λειτουργεί η μη ενσωμάτωση της εργατικής τάξης σε αυτές τις διεκδικήσεις, τουλάχιστον όχι μέσα από τις οργανωμένες συλλογικότητες και δομές της. Σπάνια βλέπουμε σωματεία ή συνδικάτα να εμπλέκονται με αυτό που λέμε “κινήματα πόλης”. Επίσης δε βλέπουμε την ενσωμάτωση των διεκδικήσεων για την πόλη στους εργατικούς αγώνες. Βέβαια, οι ίδιες οι διεκδικήσεις για την πόλη παραμένουν μερικές.

Σύμφωνα με τον Lefebvre και τον Harvey, όλες αυτές οι διεκδικήσεις για την πόλη εντάσονται στο “δικαίωμα στην πόλη”, που είναι ουσιαστικά το σύνολο των μερικών διεκδικήσεων στην πόλη και ταυτόχρονα πάνω από όλες τις μερικότητες. Είναι το συλλογικό δικαίωμα για κοινωνικό έλεγχο των διαδικασιών αστικοποίησης. Γιατί η πόλη δεν μπορεί να μετασχηματιστεί προς όφελος των από κάτω, αν δε στηριχτεί στην παρουσία και τη δράση της εργατικής τάξης, μόνης τάξης ικανής να βάλει τέλος στο στεγανό διαχωρισμό, που ουσιαστικά στρέφεται εναντίον της. Μόνον η εργατική τάξη μπορεί να γίνει ο φορέας ή το κοινωνικό έρεισμα παρόμοιας υλοποίησης.126 Όταν διεκδικείς το δικαίωμα του συλλογικού κοινωνικού ελέγχου των διαδικασιών αστικοποίησης, ουσιαστικά αμφισβητείς τον πυρήνα της αστικής κυριαρχίας, την καπιταλιστική ιδιοκτησία.

Όποιος/α στις μέρες μας πιστεύει ακόμα ότι ο αρχιτέκτονας ή ο πολεοδόμος είναι οι “άρχοντες του χώρου” και μπορούν να καθορίσουν κοινωνικές σχέσεις μέσα από το σχεδιασμό ή είναι βαθιά αδαείς ή έχουν επιλέξει ταξικό στρατόπεδο και τα συμφέροντα που θέλουν να εξυπηρετούν. Κανένα, μα κανένα, σχέδιο δεν είναι ουδέτερο και είναι απαραίτητο να έχουμε συνείδηση ότι αυτό που κάνουμε -είτε το θέλουμε, είτε όχι- θα εξυπηρετεί, λιγότερο ή περισσότερο, τα μεν ή τα δε ταξικά συμφέροντα. Βέβαια, είναι απαραίτητο να έχουμε συνείδηση, πως οτιδήποτε κάνουμε ή σχεδιάζουμε ή προτείνουμε, το κάνουμε μέσα σε ένα υφιστάμενο πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό πλαίσιο. Είναι θέμα επιλογής αν κάποιος/α θα ενθαρρύνει τη διαιώνιση και ισχυροποίηση αυτού του υφιστάμενου πλαισίου ή αν θα βάλει ένα λιθαράκι στην κατανόησή του και την ανατροπή του. Να σχεδιάζουμε με βάση τα συμφέροντα της κοινωνικής πλειοψηφίας, να βρούμε τους τρόπους να εντάξουμε την εργατική τάξη, και τους από κάτω εν γένει, στο σχεδιασμό και τις κοινωνικές διεκδικήσεις στην πόλη.

Ποιος είναι ο ρόλος του αρχιτέκτονα και του πολεοδόμου [...] ; Είναι παραγωγοί χώρου. [...] Σε αυτούς επαφίεται το μέλλον της αρχής, σύμφωνα με την οποία ο χώρος έχει μια αξία χρήσης και όχι μόνο μια ανταλλακτική αξία.128

127. Το δικαίωμα στην πόλη, Henri Lefebvre, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977, σελ. 128, 144128. Το δικαίωμα στην πόλη, Henri Lefebvre, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977, σελ. 322

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΠΗΓΕΣ

Ε

Αθήνα και αστική διάχυση, Ευτυχία Κουρσάρη, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2008

Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης; , Ντ. Βαϊου, Μ. Μαντουβάλου, Μ. Μαυρίδου, σελ. 11

Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009

Από τον καθολικό στον στρατηγικό σχεδιασμό: η ευρωπαϊκή και η ελληνική πρακτική. Το παράδειγμα του Bercy στο Παρίσι και των Ολυμπιακών Αγώνων στην Αθήνα, Ελένη-Ελευθερία Γκάμα, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2006

Αστική ανάπτυξη και μεγάλα έργα υποδομής: Η αθήνα των Ολυμπαικών Αγώνων, Μπάρζα Όλγα, Αρχιτέκτων, Δρ. Πολεοδομίας ΕΜΠ

Για το ζήτημα της κατοικίας, Ενγκελς, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1983

Διαδικασία εξευγενισμού (gentrification) στο Μεταξουργείο: μια περίπτωση εξαίρεσης ή ένας κανόνας για τις κεντρικές υποβαθμισμένες περιοχές, Σταυρούλα Κων/να Κουτρουμπή

Η Αθήνα ως μητρόπολη / Τάσεις μετασχηματισμού, εμπορευματοποίηση της πόλης, ανακατατάξεις σε κοινωνικό και πολεοδομικό ιστό, Βάσιλα Αγγελική, ΔΠΜΣ: Αρχιτεκτονική – Σχεδιασμός του χώρου, 2009

Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας, David Harvey, Μεταίχμιο, Αθήνα 2009

Μαρξισμός και πόλη, Ανρί Λεφέβρ, Οδυσσέας, Αθήνα 1983

Ο καπιταλισμός ζόμπι, Chris Harman, Μαρξιστικό βιβλιοππωλείο, Αθήνα 2011

Ο πόλεμος του αστικού ανταγωνισμού / Η ολυμπιακή μάχη της Αθήνας, Χ. Μιχαήλ, Μ. Στυλιανίδης, Ν. Στυλιανίδου, ΕΜΠ – σχολή Αρχιτετοκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη, 2012

Οι αστεακές καταβολές των οικονομικών κρίσεων, David Harvey, rednotebook.gr

Πολεοδομική και περιβαλλοντική διάσταση τω Ολυμπιακών Αγώνων 2004, ΕΜΠ, Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, Αθήνα, 1998

Τα επτά βιβλια της πολεοδομίας, Νίκος Καρύδης, Παπασωτηρίου, Αθήνα 2008

Το δικαίωμα στην πόλη, Henri Lefebvre, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1977

Το δικαίωμα στην πόλη, David Harvey

Το Κεφάλαιο, 3ος Τόμος, Einaudi, Τορίνο 1975, σσ.308-309

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ

70

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ

Φαινόμενα Gentrification: Διερεύνηση του Αστικού Εξευγενισμού στο Γκαζοχώρι και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία, Ρεγγίνα Στεφανάτου, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Περιβάλλον και ανάπτυξη, 2010

Cities at the intersection of new histories, Saskia Sassen, Urban Age, Berlin 2006, urban-age.net,

Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendes

Neoliberalism and public participation inurban regenaration in Portugal, Luis Mendes

Neoliberal urbanization in Europe: Large scale Urban development Projects and New Urban Policy, E. Swynge-douw F. Moulaert, A. Rodriguez

Urban Geography, Tim Hall, Routledge Contemporary Human Geography Series 2001

Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F. Moulaert et. E. E. Swyngedouw avec la collaboration de F. Sekia / Chapter 3: Lisbon, J. Cabral and B. Rato

Urbanisation trends and urban planning in the Lisbon Metropolitan Area, J. Cabral, S. Morgado, J. Crespo, C. Coelho,

Πώς και γιατί ξέσπασε η κρίση χρέους, Πέτρος Παπακωνσταντίνου άρθρο στην “Καθημερινή”, 19/02/2012

http://en.wikipedia.org/wiki/Lisbon

http://www.archisearch.gr/article/31/o-iaswn-tsakwnas-idrytis-kai-diefthynwn-symboylos-tis-etairias-oliaros-mila-ston-dimitri-rigopoylo-k.htm

Συνέντευξη του Κώστα Λαπαβίτσα και του Σταύρου Τομπάζου, περιοδικό “Κόκκινο”, Μάιος 2012 ( http://www.kokkino.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1746:-qq&catid=16:-&Itemid=39 )

Ο τιτανικός της Ολυμπιάδας, Άρης Χατζηγεωργίου, Ελευθεροτυπία, 13 Μαρτίου 2010

Παγκοσμιοποίηση, κρίση ελλείματος και κοινωνικές επιπτώσεις στην Αθήνα, Θωμάς Μαλούτας, http://www.elliniki-gnomi.eu/archives/33937http://www.tovima.gr/politics/article/?aid=484673

Ολυμπιακοί αγώνες 2004: έξι χρόνια μετά, Πάνος Τότσικας, http://www.kokkino.org/index.php?option=com_content&view=article&id=1844:--2004---&catid=36:-

The global city: strtegic site/new frontier, Sassen Saskia, www.india-seminars.com

Αστική Αντεπανάσταση, Jean-Pierre Garnier, 2010, http://kompreser.espivblogs.net/2011/09/23/jean-pierre-garnier-i-astiki-antepanastasi/

70

εικ.1: http://mao.gr/omilosmarxistikonerevno/εικ.2: http://www.imerisia.gr/article.asp?catid=26516&subid=2&pubid=53079148εικ.3: http://www.lboro.ac.uk/gawc/rb/rb205.htmlεικ.4: http://libcom.org/forums/thought/maryhill-future-working-class-community-north-west-glasgowεικ.5: http://www.bu.edu/av/ah/fall2008/ah382/lecture15/ εικ.6: http://www.facebook.com/photo.php?fbid=525558164129137&set=a.525557690795851.127733.41219338 8798954&type=3&permPage=1εικ.7: maps.google.comεικ.8: Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendesεικ.9: http://theconventloft.blogspot.gr/εικ.10: Gentrification and new housing demands in Lisbon’s historical centre: analysis of urban restructuring in Bairro Alto, Luis Mendesεικ.11: bing.com/maps/εικ.12: http://www.skyscrapercity.com/showthread.php?t=294853&page=5εικ.13: bing.com/maps/εικ.14: Urban redevolpment and social polarisation in the city, Rapport final 1999 sous la direction de F.Moulaert et. E.E.Swyngedouw avec la collaboration de F.Sekia/Chapter 3: Lisbon, J.Cabral and B.Ratoεικ.15: http://www.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_9.aspxεικ.16: http://www.greekscapes.gr/index.php/index.php/2010-01-21-16-47-29/landscapescat/34-attica/110- athens-centre.htmlεικ.17: bing.com/mapsεικ.18: Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009εικ.19: Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009εικ.20: Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009εικ.21: Αναπλάσεις αστικών περιοχών – Φαινόμενα gentrification / Το παράδειγμα του Μεταξουργείου, Δρίτσα Αθηνά, ΕΜΠ σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΔΠΜΣ: Πολεοδομία – Χωροταξία, 2009εικ.22: bing.com/maps / Ο πόλεμος του αστικού ανταγωνισμού / Η ολυμπιακή μάχη της Αθήνας, Χ. Μιχαήλ, Μ. Στυλιανίδης, Ν. Στυλιανίδου, ΕΜΠ – σχολή Αρχιτετοκτόνων Μηχανικών, Διάλεξη, 2012εικ.23: Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος, ΕΜΠ - Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικώνεικ.24: wikipedia.org

70

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ