Download - η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Transcript
Page 1: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη

Δήμος Χλωπτσιούδης

στην αγχόνη της κρίσης

Page 2: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης
Page 3: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η μεσαία τάξηστην αγχόνη της κρίσης

ISBN: 978-618-81129-2-6 © Δήμος Χλωπτσιούδης

Θεσσαλονίκη 2014

Page 4: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

4

Δήμος Χλωπτσιούδηςη μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ISBN: 978-618-81129-2-6© Δήμος ΧλωπτσιούδηςΘεσσαλονίκη 2014

εκδοτική επιμέλεια: Δήμος Χλωπτσιούδηςe-mail: [email protected]: http://chldimos.blogspot.gr

[Αναφορά προέλευσης,Μη Εμπορική Χρήση,Παρόμοια Διανομή]

______________________________Το δοκίμιο η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης διανέμεται

ελεύθερα στο διαδίκτυο με άδεια Creative Commons. Η αναφοράτου ονόματος του συγγραφέα είναι υποχρεωτική και το έργο δια-τίθεται μόνο για μη εμπορική χρήση.

Επιτρέπεται ελεύθερα η αναδημοσίευση του δοκιμίου και ηχρήση αποσπασμάτων με την υποχρέωση αναφοράς προέλευσηςκαι δημιουργού. Η αναγραφή του ονόματος τυυ δοκιμιογράφουαποτελεί στοιχειώδη αναγνώριση της προσπάθειας.

Το βιβλίο διανέμεται ελεύθερα αποκλειστικά από τους συνερ-γαζόμενους ιστοτόπους.

Page 5: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

5

Ο Δήμος Χλωπτσιούδης

σπούδασε Ιστορία και

εργάζεται ως φιλόλογος.

Ανήσυχος πολιτικά και

κοινωνικά δραστηριοποιείται

ενεργά στα κοινωνικά

κινήματα της Δυτικής Θεσσαλονίκης.

Διατηρεί το κοινωνικής και πολιτικής

κατεύθυνσης ιστολόγιο ο δείμος του πολίτη

και το δοκιμιακό στη χώρα των κανιβάλων.

Έχει συγγράψει ιστορικές και κοινωνικές μελέτες

και άρθρα του έχουν δημοσιευθεί στα Ενθέματα

της Κυριακάτικης Αυγής, στο tvxs.gr, το

protagon.gr το eklogika.gr, το schooltime.gr κ.α.

Έχουν εκδοθεί:

το πολιτικό δοκίμιο

«η δημαγωγία της δημοκρατίας» (2009),

η δοκιμιακή μελέτη

«Τοπική Αυτοδιοίκηση, προοπτικές ανάπτυξης

των τοπικών κοινωνιών» (2011),

η συλλογή δοκιμίων

«7 δοκίμια» (2013),

και η ποιητική συλλογή

«η οργή της πεταλούδας» (2013).

Page 6: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

6

Χωράει η μεσαία τάξη στην αριστερήιδεολογία; Μπορεί να γίνει αυτή το νέοπολιτικό υποκείμενο; Είναι σε θέση νακαθοδηγήσει τις εξελίξεις; Και με ποιο τρόπο;

Ένα δοκίμιο που προσπαθεί να προσεγγίσειτις εξελίξεις που βιώνει η μεσαία τάξη στοπλαίσιο της οικονομικής κρίσης και τηςκοινωνικής και πολιτικής κατάστασης πουδιαμορφώθηκε στην Ελλάδα μετά το 2009 καιτις δανειακές συμβάσεις με την ΕΕ και τοΔΝΤ.

Ο δοκιμιογράφος σχολιάζει τις πολιτικές καικοινωνικές καταστάσεις που έφερε η κρίση,αναζητά λύσεις έξω από το σχεδιασμό τωνδημοκρατικών δυνάμεων.

Μία αφορμή για πολιτική σκέψη και διάλογο,μακριά από ιδεολογικά θέσφατα, ένα δοκίμιοπου προσπαθεί να δει την πολιτική από μίαάλλη σκοπιά...

Δήμος Χλωπτσιούδης

Page 7: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9Η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ 13Η "επένδυση" της Ελληνικής Πολιτείας 15

Η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τηδημοκρατία 25Ιστορικά 25Σχηματική απεικόνιση της μεσαίας τάξης 27Διαστρωμάτωση της μεσαίας τάξης 30Ιδεολογική και πολιτική τοποθέτηση των μεσοαστών 36Η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα 43

Η κρίση και η ταξική πολιτική για την αποδυνάμωση τηςμεσαίας τάξης 43Τα αίτια μιας τέτοιας αλλαγής 46Οικονομικοί ανταγωνισμοί και προτεσταντικός ηγεμονισμός 52Προσεγγίσεις της ελληνικής κρίσης 61Η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα 69Νεοφιλελεύθερη ιδεολογία ή νεοφιλελεύθερο σύστημα; 70

Ο νεοφιλελευθερισμός ισχυρότερος εχθρός του φιλελεύθερουκράτους 75

Ένας δαίμονας πλανάται πάνω από την ιδιωτικότητα, ηδημόσια χρηματοδότηση 80Οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις 85Η ιστορική σημασία των ελληνικών εκλογών 85Το χτύπημα στη μιντιακή προπαγάνδα 89Πολίτες εναντίον αγορών 94Οι εκλογές σε Γαλλία (2012) και Ιταλία (2013) 97Η νότια Ευρώπη ενόψει των ευρωεκλογών 99Οι διδαχές της Κύπρου 101

Page 8: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

8

Ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία; 109Η δημοκρατία της ελεημοσύνης 109Η βία της χρεοκοπίας 112Η αύξηση της αυτοκτονικότητας μέρος της συστημικής βίας 117Πολίτης, αυτός ο "εξαφανισμένος" πρωταγωνιστής 122Η αντιδημοκρατικότητα του σύγχρονου νεοφιλελευθερισμού 127Ο κρατικός αυταρχισμός αναγκαίος για το νεοφιλελευθερισμό 132Τοκογλυφική εξόντωση της μεσαίας τάξης 137Η νεοδεξιά και η κυριαρχία της ακροδεξιάς επί της δεξιάς 135Ο εκφασισμός γεννήθηκε στο “κέντρο” 143Η επίθεση στην αριστερά και η "θεωρία των άκρων" 147Ο νεοφασισμός και η νεοφιλελεύθερη τρομοκρατία των μαζών 155Διασωληνωμένη δημοκρατία 158Η τρομοκρατία στην υπηρεσία της κυβέρνησης 166Ο νεοφιλελευθερισμός συναντά τη φασίζουσα δεξιά 169Τι να κάνουμε; 175Δυσκολίες ταξικής ενότητας 175Οι μεσοαστοί αντιδρούν 177Αλλάζουν κάτι οι εκλογές; 180

Αναγκαιότητα το άπλωμα δημοκρατικών θεσμών καιανάπτυξης συμμετοχικών θεσμών 182Προς μια μεσοαστική καινοτόμα επιχειρηματικότητα 193Πιέσεις για δημόσιες κοινωνικές επενδύσεις 197Η Κοινωνική Οικονομία όπλο στα χέρια της μεσαίας τάξης 206ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 213

Page 9: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Η οικονομική κρίση του 2008 και η επιβολή στηνΕΕ πολιτικών λιτότητας, εσωτερικής υποτίμησης καιμείωσης δημόσιων δαπανών έφεραν στην επιφάνειατο πιο αποκρουστικό πρόσωπο του νεοφιλελευθερι-σμού με το πρόσχημα της αντιμετώπισης της κρίσηςχρέους. Ταυτόχρονα όμως το διαρκώς αυξανόμενο χά-σμα μεταξύ πλούσιων και φτωχών δημιουργεί αβεβαι-ότητα για το μέλλον της μεσαίας τάξης. Η μεσαία τάξησυρρικνώνεται και προβλέπεται να μειωθεί κι άλλοστο μέλλον, ενώ ταυτόχρονα αναμένεται μια ανοδική«έκρηξη» στη μεσαία τάξη της Ασίας.

Ο Μαρξ πίστευε ότι η μεσαία τάξη θα παρέμενεπάντα μια μικρή και προνομιούχος μειοψηφία. Αντι-θέτως, βλέπουμε ότι συγκρότησε τη μεγάλη πλειοψη-φία στους λαούς των προηγμένων οικονομιών. Απότην εποχή ακόμα του Αριστοτέλη στην Κλασσική Ελ-λάδα, οι στοχαστές διατύπωσαν την πεποίθηση ότι ησταθερή δημοκρατία στηρίζεται σε μια ευρεία μεσαίατάξη. Το σοσιαλιστικό όραμα όπως δρομολογήθηκε κιαναπτύχθηκε στην ανατολική Ευρώπη απέτυχε, ίσωςεπειδή η δημοκρατία δημιούργησε τις κοινωνίες της με-σαίας τάξης.

Τι γίνεται όμως όταν η Νέα Οικονομία υπονομεύειτη μεσαία τάξη και δεν επιτρέπουν πλέον παρά σε μιαμικρή μειονότητα πολιτών μιας προηγμένης κοινότη-

9

μιλήσαμε για οράματα, μας είπαν ρομαντικούςμιλήσαμε για νόμους, μας είπαν αλήτες

μιλήσαμε για χρήματα, μας είπαν ανθρώπους

Page 10: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τας να αναρριχώνται στο κοινωνικό status;Είναι ήδη πολλά τα σημάδια ότι μια τέτοια εξέλιξη

έχει ήδη ξεκινήσει. Στις Ηνωμένες Πολιτείες τα μεσαίαστρώματα -σε πραγματικούς οικονομικούς όρους-έχουν μειωθεί και τελματώνουν από το 1970 και εξής.Αναλόγως στη Βρετανία, τη Γερμανία, την ΕΕ και τηνΙαπωνία. Την ίδια στιγμή τα οφέλη από τα πιο πρό-σφατα επιτεύγματα της τεχνολογικής καινοτομίας καιτης οικονομικής ανάπτυξης των δεκαετιών στο μεταίχ-μιο της χιλιετίας σωρεύτηκαν δυσανάλογα στα πλου-σιότερα και πιο μορφωμένα μέλη της κοινωνίας.

Την ίδια ώρα η μεσαία ελληνική τάξη ξεπερνά τομισό εκατομμύριο ανέργων από την ύφεση, ενώ οι δη-μόσιοι υπάλληλοι με το πρόσχημα μεταρρυθμίσεωνδέχονται βίαιες επιθέσεις στις θέσεις και τις συνθήκεςεργασίες και στα εισοδήματά τους πυροδοτώντας εκνέου την ύφεση στη μεσοαστική αγορά. Ουσιαστικά,η μεσαία τάξη ως Ιφιγένεια στο βωμό ενός οικονομικούπολέμου θυσιάζεται στο ψεύτικο δίλημμα οικονομικώνισορροπιών και κερδών των ευρωπαϊκών κι εγχώριωνελίτ χωρίς την ελπίδα άφιξης της Αρτέμιδος.

Η μεσαία τάξη σε όλες τις ανεπτυγμένες οικονομίεςτου δυτικού κόσμου μετατρέπεται σε τάξη νεοπτώχων.Αν και οι ελληνικές μεγάλες πόλεις είχαν πάντοτε πρό-βλημα με τους αστέγους, η κρίση έφτασε την κατάστασηεκτός ελέγχου. Μέχρι και 25.000 είναι οι εγγεγραμμένοιάστεγοι στην Αθήνα την ώρα που τα ποσοστά φτώ-χειας μόνο στην ελληνική πρωτεύουσα έχουν αυξηθείδραματικά. Η νέα "τάξη" της χώρας, αυτή των νεό-πτωχων, άρχισε να εμφανίζεται πριν από δύο-τρίαχρόνια.

Αλλά όσο συμπιέζεται η μεσαία τάξη στην οποίαστηρίζεται αυτή η ιδεολογία, ο κόσμος ψάχνει εναλ-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

10

Page 11: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

λακτικά συστήματα που θα δίνουν καλύτερες απαν-τήσεις στις ανάγκες των κοινωνιών. Όσο η αριστεράπάσχει από έλλειμμα αξιόπιστων απαντήσεων, ο νεο-φιλελεύθερος καπιταλισμός θα συνεχίσει να κυριαρχείωσότου βρεθεί ο εναλλακτικός μύθος.

Η οικονομική κρίση, λέξη εξοστρακισμένη εδώ καιδεκαετίες από το λεξιλόγιο της πολιτικής οικονομίας,επιστρέφει για να ταράξει τον ευδαίμονα ύπνο όλωνεκείνων που είχαν πιστέψει στο καταναλωτικό όραματης ψεύτικης ευημερίας. Οι οικονομικές και κοινωνικέςαναταράξεις ανακατεύουν τα μεσαία στρώματα. Τοπερίφημο κέντρο είναι μια κινούμενη άμμος με διαρ-κώς μεταβαλλόμενα όρια. Τα παιδιά των "νοικοκυ-ραίων" βιώνουν τις νέες μορφές εκμετάλλευσης. Οιάνεργοι, οι συμβασιούχοι, οι μερικής απασχόλησηςνέοι, οι απολυμένοι των 40 και 50 ετών είναι και μεσαίαστρώματα που η κρίση έχει ισοπεδώσει.

Ήδη ο νεοφιλελευθερισμός σήμερα απειλεί τηνόποια δημοκρατία βιώνουμε. Η συρρίκνωση των μεσο-αστικών στρωμάτων και η επίθεση στα εισοδήματάτης, ενισχύουν την αυταρχικότητα πολιτευμάτων πουλαμβάνουν αποφάσεις μακριά από τους λαούς μόνοκαι μόνο στην υπηρεσία αριθμών. Αριθμοί οι οποίοιοδηγούν σε ανθρωπιστική κρίση, αλλά επιτρέπουν τηνευημερία και την ευμάρεια των ανώτερων αστικώνεπιχειρηματικών και τραπεζικών κύκλων της Ένωσης.Ήδη πολλοί εκφράζονται με θαυμασμό για το κινεζικόσύστημα, όχι μόνο για τα οικονομικά του επιτεύγματα,αλλά και γιατί είναι ικανό να λαμβάνει μεγάλες, πε-ρίπλοκες αποφάσεις σε ελάχιστο χρόνο αδιαφορώνταςγια τις λαϊκές αντιδράσεις (ή πνίγοντάς τις όποτε εκ-δηλωθούν).

Στο δοκίμιο αυτό αφού προσεγγίσουμε τη μεσαία

πρόλογος

11

Page 12: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τάξη και τη σχηματοποιήσουμε, προσπαθούμε να ανα-δείξουμε τη σημασία της οικονομικής κρίσης όπωςαυτή λειτουργεί σε βάρος των μεσοαστικών στρωμά-των. Η κρίση εξετάζεται όχι ως δημοσιονομική ή κρίσηχρέους, αλλά ως μία νεοφιλελεύθερη πολιτική αντί-ληψη που με αφορμή την κρίση του 2008 και τα πι-στωτικά προβλήματα, έρχεται ως ευθύ χτύπημα στημεσαία τάξη.

Τα θεωρούμενα ως ταμπού του νεοφιλελεύθερουπαγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού καταρρίφθηκαντο ένα μετά το άλλο στο όνομα της υπέρβασης της κρί-σης. Είχαν προηγηθεί καταρρεύσεις δημοκρατικώναξιών και αρχών και κατακτήσεις εργαζομένων δε-καετιών.

Ταυτόχρονα εκτιμώνται αναλυτικά οι ελληνικέςεκλογές στην περίοδο της κρίσης και η σημασία τωνμεσοαστών στη διαμόρφωση των αποτελεσμάτων, ενώδίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο μετασχηματισμό της δη-μοκρατίας σε αστικό αυταρχισμό και βίαιη επιβολή μέ-τρων σε βάρος των λαϊκών και μεσαίων στρωμάτων.Υπό ένα πρίσμα αριστερό αναδεικνύονται αδυναμίεςτων μεσοαστών και κατατίθενται προτάσεις για τηνοικονομική και πολιτική ενίσχυση της μεσαίας τάξης.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

12

Page 13: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ

Το νεωτερικό κράτος στην προσπάθειά του για εκ-βιομηχάνιση και αύξηση της παραγωγής συνέβαλε μετρόπο καταλυτικό στη δημιουργία μιας ισχυρής καιπολυπληθούς μεσαίας τάξης. Στόχος μέσα από την ενί-σχυση της οικονομικής της δύναμης ήταν όχι μόνο νααποτελέσει το καύσιμο υλικό σε στελεχιακό δυναμικόγια τις υπερεθνικές επιχειρήσεις, αλλά και ταυτόχρονατούτη να στηρίξει την κατανάλωση των παραγόμενωναγαθών. Με άλλα λόγια η οικονομική ισχυροποίησηκαι η πληθυσμιακή της αύξηση αποτέλεσε μία -αρκετάκερδοφόρα- επένδυση των ελίτ.

Από την άλλη, η μεσαία τάξη αποτελούσε για δε-καετίες το ανάχωμα που προστάτευε και τροφοδοτούσετη δυτική δημοκρατία και το σύστημα κατανομής πό-ρων. Λειτουργούσε, παράλληλα, ως μόνιμος φύλακαςτων αστικών κεκτημένων. Η αυτοϊκανοποίηση με με-ρικά ψήγματα μεγαλοαστισμού και ψευτοκαταξίωξηςκαθώς και η καταναλωτική αυταπάτη, έκαναν τουςμεσοαστούς να αποπροσανατολίζονται και να αισθά-νονται ελεγκτές των κοινωνικών εξελίξεων. Δεν είναιάλλωστε τυχαίο πως η συντριπτική πλειοψηφία τωνδημοκρατών πολιτικών δεν είναι αστικής προέλευσης,αλλά μεσοαστοί (από τα ανώτερα –οι βουλευτές, γε-ρουσιαστές κλπ- και από τα μεσαία στρώματα -οι το-πικοί αιρετοί παράγοντες).

13

στο δρόμο γεννιούνταιοι συνειδήσεις

Page 14: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Σημαντικό όμως είναι να εξετάσουμε και πόσο η"επένδυση" τούτη αλλοίωσε σχηματικά την κοινωνικήπυραμίδα. Η ισχυροποίηση των μεσοαστών και κυρίωςη πληθυσμιακή της αύξηση ανασχημάτισαν στις δυτι-κού τύπου κοινωνίες το σχήμα της κλασσικής/ιστορι-κής πυραμίδας1. Η μετανεωτερική πυραμίδα μετατρά-πηκε σε πρίσμα με μία συγκριτικά ολιγάριθμηαγροτική και εργατική τάξη, μία πολυπληθέστατη με-σαία τάξη -με αρκετά, είναι η αλήθεια, εισοδηματικάστρώματα- και μία ισχνή αστική κορυφή στην κορω-νίδα. Τούτο όμως το σχήμα παρά τον όποιο ιδεολογικόαποπροσανατολισμό, άρχισε να λειτουργεί αντιοικο-νομικά για τα αστικά οικονομικά συμφέροντα.

Με τον καιρό -στη μεταμοντέρνα περίοδο- η κα-τανάλωση ξεπέρασε τη δυναμική απορρόφησης τηςμεσαίας τάξης κι ουσιαστικά η ξέφρενη πορεία τηςυπερπαραγωγής αγαθών και η εξάρτηση της μεσαίαςτάξης από το δανεισμό για την κάλυψη των υπερκα-ταναλωτικών αναγκών, εξελίχθηκε σε μπούμερανγκ.Εξάλλου, βασική αιτία της κρίσης του 2008 ήταν ηανατροπή της ισορροπίας μεταξύ της παραγωγής καιτης κατανάλωσης (Τσιώκος, 2011). Η παραγωγή -καικυρίως οι δυνατότητες της παραγωγής- υπερβαίνουντην "κοινωνική αγοραστική δύναμη", καθώς δημιουρ-γείται υπερπροσφορά προϊόντων που οι αγοραστέςδεν μπορούν να καλύψουν, αφού οι τελευταίοι -οι με-σοαστοί- δε διαθέτουν το απαραίτητο εισόδημα.

Έτσι, όμως, ενώ η "επένδυση" στη μεσαία τάξη συν-τέλεσε στην ανάπτυξη των δημοκρατικών κερδών, τηςπαραγωγής, της οικονομίας, της τεχνολογίας κλπ, απο-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

14

1 Ιστορικά η κοινωνική-οικονομική πυραμίδα περιλάμβανε πολυπληθή κατώ-τερα στρώματα τη βάση της, μια ολιγάριθμη μεσαία τάξη (αριστοκρατών, γαι-οκτημόνων, εμπόρων, αστών) και μια ισχνή μειοψηφική ελίτ στην κορυφή.

Page 15: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δείχθηκε πως η υπερπαραγωγή δεν είναι μία απόλυτηέννοια αλλά σχετική προς την αγοραστική δύναμη τηςμεσαίας τάξης.

Φάνηκε ακόμη πως με τον καιρό η υπερπαραγωγήέφτασε σε σημείο αναρχίας καθώς κάθε επιχείρησηπροσπαθεί να αυξήσει στο μέγιστο δυνατό σημείο τηνπαραγωγή και τις πωλήσεις της, χωρίς όμως τα εισο-δήματα να ακολουθούν ούτε την κίνηση των τιμώνούτε την κίνηση της παραγωγής.

Τέλος, ακόμη και στην περίπτωση που το πραγ-ματικό εισόδημα ακολουθεί τους δείκτες της παραγω-γής ή των τιμών, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τηνάνιση κατανομή του ανάμεσα στα κέρδη και τους μι-σθούς δηλαδή ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Έτσι ηκατανάλωση της μεγάλης πλειοψηφίας του αστικούκαι αγροτικού πληθυσμού περιορίζεται λόγω του χα-μηλού επιπέδου των εισοδημάτων τους (Τσιώκος,2011), καθιστώντας ουσιαστικά μόνο καταναλωτή τημεσαία τάξη που δυνητικά μπορούσε να μετατρέψειτις ελίτ σε ομήρους απέχοντας και μποϊκοτάρονταςτην κατανάλωση.

Η "επένδυση" της Ελληνικής ΠολιτείαςΠροσανατολίζοντας λίγο γεωγραφικά την ανά-

πτυξη της μεσαίας τάξης στον ελλαδικό χώρο, παρατη-ρούμε ότι στη Μεταπολίτευση αναπτύχθηκε μία ιδιό-μορφη σχέση ανάμεσα στο κράτος και τη μεσαία τάξηπου ακόμα ήταν συγκριτικά στα σπάργανα. Ενώ ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος σηματοδοτεί τη δυτική στροφήτης ελληνικής κοινωνίας, μέχρι τα μέσα της δεκαετίαςτου ΄70 δεν παρατηρούμε ανάπτυξη της μεσαίας τάξηςανάλογη των άλλων δυτικών κοινωνιών.

Η περιορισμένη ανάπτυξη, παρά τις προσπάθειες

η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ

15

Page 16: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κοινωνικής κινητικότητας, αποτέλεσε ανάσχεση γιατα μεσοαστικά στρώματα. Ο έλεγχος των πολιτικώνφρονημάτων και τα ισχυρά ταξικά εμπόδια στη μόρ-φωση επιβράδυναν την κοινωνική ανάπτυξη. Η μικρήοικονομική ανάπτυξη που περιορίζονταν μόνο στονκατασκευαστικό τομέα (βλ. έργα Καραμανλή στο αμε-ρικανικό μετακράχ πρότυπο και δικαίωμα αντιπαρο-χής) και μόνος δρόμος ανάδειξης έμενε η πρόσληψηστο δημόσιο. Και τούτη όμως ήταν χαρτί κοινωνικήςανέλιξης μόνο για μορφωμένους -συνήθως γόνους με-σοαστών- αποκλείοντας αριστερούς πολίτες και δημι-ουργώντας τα γνώριμα προδικτατορικά μικροαστικάστρώματα.

Ουσιαστικά, η μεσαία τάξη γιγαντώνεται το 1981με την είσοδο στο προσκήνιο της πολιτικής και οικο-νομικής ζωής της χώρας των αγροτών, των εργατών,των υπαλλήλων και των μικρομεσαίων επαγγελμα-τιών. Οι αυξήσεις των μισθών που συνοδεύουν τηνΑλλαγή οδήγησαν σταδιακά σε μία ταχύτατη οικονο-μική και κοινωνική ανάπτυξη. Εμφανίζονται νέοι το-μείς δράσεις, κυρίως στην παροχή υπηρεσιών, αλλάκαι παράλληλα ανδρώνεται η μεσαία βιοτεχνία μιακαι ενισχύεται η κατανάλωση των πολιτών.

Συνέπεια τούτων ήταν μία επαγγελματική δημο-γραφική αλλαγή. Από τη μια οι παραδοσιακές μεσαίεςκατηγορίες (επιχειρηματίες που απασχολούν μέχρι 9άτομα, μικρέμποροι, αγρότες κάτοχοι μεσαίας ιδιοκτη-σίας) εμφανίζουν μια σαφή τάση μείωσης: από σχεδόν20% του πληθυσμού (1981) περιορίζονται σε λιγότεροαπό 10% (2001). Από την άλλη οι νέες μορφές μεσαίωνκοινωνικών κατηγοριών (ελεύθεροι επαγγελματίες, με-σαία στελέχη του ιδιωτικού και δημοσίου τομέα) ακο-λουθούν μια αντίστροφη πορεία και από το 10% προ-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

16

Page 17: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σεγγίζουν το 20%. Σταδιακά οι μεγάλες επιχειρήσειςεκτόπισαν τους μικροεπιχειρηματίες και τους μικρέμ-πορους, αλλά στελεχώθηκαν στις νευραλγικές τους θέ-σεις από μεσαία μισθωτά στρώματα ενώ και η συνολι-κότερη οικονομική ανάπτυξη συνέβαλε στην ανάγκηαύξησης του αριθμού των ελεύθερων επαγγελματιών(Σακελλαρόπουλος, 2011).

Ταυτόχρονα, η νομιμοποίηση από τη Μεταπολί-τευση των πολιτικών φρονημάτων και κυρίως η επι-χειρούμενη αλλαγή της δομής του κράτους μετά το1981, οδηγεί όλο και περισσότερους εργαζόμενους στοδημόσιο τομέα, αυξάνοντας πληθυσμιακά τα μεσοα-στικά στρώματα. Στα τέλη του Κ΄ αιώνα και τις αρχέςτου ΚΑ΄, τη belle époque της κατανάλωσης, η ανά-πτυξη φτάνει σε πρωτόγνωρα επίπεδα, με τις τράπεζεςνα καλύπτουν πιστωτικά τα οικονομικά κενά των πο-λιτών που παρουσιάζονταν τη δεκαετία του ΄80.

Το ίδιο διάστημα η μόρφωση γίνεται κοινωνικόκεκτημένο και δίνει -θεωρητικά- τη δυνατότητα κοι-νωνικής κινητικότητας. Όλο και περισσότεροι νέοι ει-σέρχονται στα πανεπιστημιακά ιδρύματα, ενώ εντυ-πωσιακός είναι και ο αριθμός των μεταπτυχιακώνμελετών που κάθε χρόνο κατατίθενται. Τούτο όμωςαυξάνει με γεωμετρική πρόοδο και τη μεσαία τάξη. Σετέτοιο βαθμό μάλιστα ώστε ήταν αδύνατη η απορρό-φησή της στην επιχειρηματική παραγωγική διαδικασίακαι λειτουργώντας ως ανάσχεση στην υποσχόμενη κοι-νωνική ανάπτυξη και επιτρέποντας ως μόνο δρόμο τε-λικά αυτόν προς το δημόσιο τομέα και την παροχήυπηρεσιών.

Γενικά από τη δεκαετία του ΄80 παρατηρούμε ότιτο κράτος προσπαθεί με κάθε τρόπο να στηρίξει τη με-σαία τάξη, στην οποία σταδιακά εντάσσεται το μεγα-

η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ

17

Page 18: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

λύτερο μέρος του πληθυσμού. Είναι η ίδια εποχή πουεγκαταλείπεται η αγροτική παραγωγή και προωθείταιη αποβιομηχάνιση της χώρας (για πολλούς και άσχε-τους με το παρόν δοκίμιο λόγους). Οι μεσοαστοί απο-τελούν πια μια πολυστρωματική ακμάζουσα τάξη πουστηρίζει την αγορά, την εθνική και υπερεθνική βιο-μηχανία, τις τράπεζες και το ίδιο το πολιτικό σύστημα.Έτσι, η στήριξή της καθίσταται πρωτεύων πολιτικόςστόχος όλων των κυβερνήσεων, χωρίς βέβαια να μει-ώνεται η στήριξη στις ελίτ, η οποία μάλλον τελικά ενι-σχύεται μέσω της σοσιαλδημοκρατικής "επένδυσης"στα μεσαία στρώματα.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι η ενίσχυση έρχεται μεπολλούς τρόπους. Από τη μια, οι παρεμβάσεις επαγ-γελματικών φορέων επιβάλλουν όλο και περισσότεροτη λογική των καρτέλ. Ουσιαστικά επιβάλλουν όλοκαι περισσότερους περιορισμούς σε μια σειρά επαγ-γελμάτων αποτρέποντας την εκεί ενσωμάτωση νέουδυναμικού. Πρόκειται για μία λογική κληρονομικο-ποίησης του υλικού κεφαλαίου ορισμένων μεσοαστώνκαι τη συνειδητή τοποθέτηση εμποδίων στην είσοδονέων επαγγελματιών που διαθέτουν τη δυνατότητα κιέχουν τα τυπικά προσόντα.

Ουσιαστικά, το κράτος μετατρέπεται έτσι σε υπε-ρασπιστή των τότε μεσοαστών προετοιμάζοντας το έδα-φος για την προλεταριοποίηση των νεώτερων γενεών -που μορφώνονται όλο και περισσότερο. Ωστόσο, το"κλείσιμο" ορισμένων επαγγελμάτων οδηγεί υποχρεω-τικά το νέο δυναμικό προς το δημόσιο τομέα. Καθώς ηαποβιομηχάνιση συνεχίζεται κι ο λαϊκισμός -διά τωνδιορισμών- κυριαρχεί στο πολιτικό παρασκήνιο, το δη-μόσιο είναι ο μόνος δρόμος για μεγάλα τμήματα τωνΕλλήνων.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

18

Page 19: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Βέβαια, το θέμα δεν είναι τόσο νέο. Είχε ήδη εντο-πιστεί από την εποχή που η Ελλάδα κατέθεσε αίτησηένταξης στην Ε.Ε., δηλαδή εδώ και πέντε δεκαετίες.Στη βιβλιοθήκη του ΙΟΒΕ υπάρχει μια έκθεση της 1ηςΓενικής Διεύθυνσης Επεξεργασίας Προγράμματος τουυπουργείου Συντονισμού, η οποία πραγματεύεταιαυτό το ζήτημα τον Απρίλιο του 1968 (Advanced Busi-ness Consulting Services, 2005).

Στο μεσοπόλεμο και τη μετεμφυλιακή εποχή ωςτην πτώση της χούντας, οι διάφορες άδειες που χορη-γούνται υπηρετούν κυρίως πελατειακές σκοπιμότητεςκαι μέσα σε όλα στόχο έχουν τον έλεγχο της κοινωνικήςκαι πολιτικής μάζας, αφού βασικό χαρακτηριστικόκατά τη χορήγηση -αδειών ήταν ο αποκλεισμός κομ-μουνιστών και “φακελωμένων” πολιτών. Στη μετα-πολίτευση τα κλειστά επαγγέλματα2 αποτέλεσαν βα-σικό στοιχείο ανέλιξης κι ενίσχυσης της μεσοαστικήςτάξης και έθεσαν ορισμένους θεμελιώδεις κανόνες αν-ταγωνισμού και προστασίας από ανεξέλεγκτο αντα-γωνισμό.

Ουσιαστικά, ήταν κι αυτό ένα από τα τόσα μέτραπου υιοθετήθηκαν για την ανάπτυξη των μεσοαστών,ώστε και να στηριχθεί η κοινωνική συνοχή και η κοι-νωνική κι οικονομική ανάπτυξη. Και το φαινόμενοδεν είναι ελληνικό, αλλά απαντάται στον ένα ή άλλοβαθμό σε όλη την Ευρώπη.

η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ

19

2 Ως κλειστό επάγγελμα χαρακτηρίζουμε εκείνη την ιδιωτική επιχειρηματικήδράση που έχει περιορισμούς στην ελευθερία άσκησής της (πληθυσμιακά κρι-τήρια, οικονομικά ή τοπικά κριτήρια κλπ). Σαφώς και στο “κλείσιμο ενός επαγ-γέλματος” δε συμβάλλει ο περιορισμός της μόρφωσης (ακαδημαϊκά προσόντα)ή η προεργασία σε συναφή κλάδο (προϋπηρεσία). Τα κλειστά επαγγέλματαπάντως δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα δημοκρατικών υποστηρικτικών απο-φάσεων, αλλά ορισμένα προέρχονται παραδοσιακά από την εξέλιξη ιστορικάμεσαιωνικών συντεχνιών.

Page 20: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Με την ανάπτυξη της οικονομίας, της τεχνολογίαςκαι την απαίτηση για εξαφάνιση των πελατειακώνσχέσεων, πολλά κλειστά επαγγέλματα βρέθηκαν στομάτι του κυκλώνα από πολίτες. Αναλόγως και ηανάγκη πολλών να εργαστούν (με δεδομένο ότι ορι-σμένα ήταν κληρονομικά μεταβιβαζόμενα) πίεσε κοι-νωνικά κυβερνήσεις. Έτσι, με τον καιρό η κοινωνικήπίεση για εργασία βρέθηκε στο ίδιο στρατόπεδο με τιςελίτ που έβλεπαν ορισμένα επαγγέλματα ως τροχοπέδηστα έσοδά τους. Στην "ελεύθερη αγορά" το κλειστόεπάγγελμα αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα ανάπτυ-ξης. Δεν επιτρέπει την επέκταση των ελίτ ή την ίδρυσηεπιχειρησιακών κολοσσών σε ορισμένα επαγγέλματα(πχ δικηγορικές ή συμβολαιογραφικές εταιρείες, με-γάλες μεταφορικές εταιρείες κλπ).

Ουσιαστικά, η ύπαρξή τους εξασφάλιζε στουςεπαγγελματίες ότι θα απέφευγαν χάρη στο υλικό ήάυλό τους κεφάλαιο (μόρφωση, όχημα κλπ) την προ-λεταριοποίηση και θα λειτουργούσαν εκ τους ασφα-λούς ως ελεύθεροι επαγγελματίες (με περιορισμένοαριθμητικά ίσως βοηθητικό προσωπικό) εξασφαλίζον-τας ένα σταθερό μίνιμουμ εισόδημα. Ξεκινώντας απότην Ελλάδα και τον ευρωμεσογειακό χώρο, ή άρσητων επαγγελματικών περιορισμών και το άνοιγμα τωνκλειστών επαγγελμάτων τείνει να επεκταθεί σε όλητην ΕΕ (στο πρότυπο των ΗΠΑ και ιδίως της Βραζι-λίας). Ανάλογες διεργασίες γίνονται εδώ και καιρόκαι στη Γερμανία, και τη Γαλλία και αλλού.

Οφείλουμε όμως να σημειώσουμε πως δίπλα στουςαμπαρωμένους πια μεσοαστούς επαγγελματίες, δραταυτόχρονα και μία ισχυρή ανώτερη μεσοαστική καιαστική ομάδα επιχειρηματιών που προσκολλώνταιόλο και περισσότερο στο κράτος. Ουσιαστικά, το κρά-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

20

Page 21: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τος όπως ενισχύει τη μεσαία τάξη, αναλόγως στηρίζεικαι ανώτερα κρατικοδίαιτα στρώματα.

Ωστόσο, η κρατική παρέμβαση για την ενίσχυσητης μεσαίας τάξης δε περιορίζεται μόνο στα συνδικα-λιστικά κελεύσματα, τα επαγγελματικά προτάγματακαι τη γραφειοκρατία. Ο λαϊκισμός επεκτείνεται απότον πολιτικό λόγο στα υπόγεια των πολιτικών και βου-λευτικών γραφείων με την εκούσια υπόσχεση διορι-σμών, ως τη φοροδιαφυγή. Πράγματι, το κράτος επίτρεις δεκαετίες μοιάζει να αδιαφορεί παντελώς για τηφοροδιαφυγή. Η κρατική μηχανή υπό το πρίσμα τηςγραφειοκρατίας και μιας ασυνείδητης υπαλληλικήςκοινωνικής αλληλεγγύης, δεν κινείται σε ρυθμούς νο-μιμότητας και είσπραξης οφειλών. Οι πολιτικές ηγεσίεςμένουν μόνο απλοί παρατηρητές, ακόμα και στηνεποχή ανάπτυξης των νέων τεχνολογιών.

Βέβαια, το φαινόμενο δεν είναι μόνο ελληνικό,αλλά όλων σχεδόν των υπό ανάπτυξη κοινωνιών (εξούκαι η ενσωμάτωση του ΦΠΑ ως έμμεσου φόρου στηναρχική τιμή του προϊόντος). Η κρατική αρωγή προςτη φοροδιαφυγή και μη υλοποίηση των σχετικών δια-τάξεων, ουσιαστικά στόχευε στη στήριξη των μεσαίωνστρωμάτων. Η μετανεωτερική Ελληνική Πολιτεία ακο-λουθώντας την παραδοσιακή λογική απέφευγε την εί-σπραξη χρεών από μεσοαστούς -όπως βέβαια και απόαστούς.

Στην ουσία η κρατική μηχανή στηρίζονταν -εκτόςαπό τον εξωτερικό δανεισμό- στην κατανάλωση τηςμεσαίας τάξης μέσω του ΦΠΑ και των άλλων έμμεσωνφόρων και στην προείσπραξη των φόρων που αναλο-γεί στους υπαλλήλους της (το αντίτιμο του υπόγειαςδιαδρομής διορισμού). Και φυσικά η τακτική αυτή δεν

η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ

21

Page 22: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αποτελεί παρά ένα άλλο πρόσωπο του σύγχρονου πο-λιτικού λαϊκισμού.

Και τούτο το φαινόμενο διακρίνεται στο σύνολοσχεδόν της οικονομικής ζωής της ελληνικής κοινωνίας.Τα ίδια τα μέσα επικοινωνίας παρά τη σκανδαλοθη-ρική τακτική τους, αντιλαμβάνονται τη σημασία τηςφοροδιαφυγής για τους μεσοαστούς. Αυτοί στηρίζουντην αγορά μέσω των διαφημίσεων.

Βέβαια, η Κεντρική Εξουσία δεν έμεινε μόνο στηφοροδιαφυγή. Σε πολλές περιπτώσεις έφτασε στηνπλήρη νομιμοποίηση της φοροδιαφυγής και του μαύ-ρου χρήματος. Οι περιορισμένοι έλεγχοι, ο λαϊκισμόςκαι η δυσκολία/αποφυγή να αντιταχθεί η πολιτικήηγεσία σε μια παράδοση δεκαετιών, έδωσε θεσμικό χα-ρακτήρα στην επένδυση του μαύρου χρήματος, σε μίαστρεβλή λογική στήριξης της ανάπτυξης. Στην ίδιαακριβώς λογική εντάσσονται και οι αβλεψίες του κρά-τους στην κατασπατάληση των κοινοτικών επιδοτή-σεων και τη διασπάθιση των ευρωπαϊκών προγραμ-μάτων στήριξης. Αυτό έδινε βέβαια και την άδεια ναενεργήσει αναλόγως και το τραπεζικό κεφάλαιο3.

Περισσότερο θα το παρομοιάζαμε με θεσμοθετη-μένη διαφθορά. Όχι μόνο οι εφορίες δεν αναζητούσαντην προέλευση τέτοιων περιουσιακών στοιχείων, αλλάκαι οι τράπεζες δανειοδοτούσαν ελεύθερα, γνωρίζον-τας την παρανομία που υποστήριζαν. Έτσι, σε πολλέςπεριπτώσεις εμφανίζεται ο τραγέλαφος δύο διαφορε-τικών τιμών, της αντικειμενικής (sic) και της εμπορι-κής, με τεράστιες αποκλίσεις μεταξύ τους. Οι δε τρά-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

22

3 Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα απόκτησης άδειας ταξί ή φορτηγούκαι αγοράς κατοικίας. Οι άδειες τούτες τυπικά ήταν πολύ κατώτερες της πραγ-ματικής εμπορικής τους αξίας, αλλά το κράτος εθελοτυφλούσε μπροστά στηδιακίνηση τεράστιων ποσοτήτων μαύρου χρήματος.

Page 23: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πεζες συνείσφεραν στη νομιμοποίηση της διαφθοράςκαι της επένδυσης του φοροδιαφεύγοντος εισοδήμα-τος. Φυσικά, στόχος ήταν η στήριξη της κατανάλωσηςκαι η κίνηση της αγοράς, η πολυπόθητη ανάπτυξη. Τοτραπεζικό κεφάλαιο ενισχύθηκε, η μεσαία τάξη έζησετο αμερικάνικο όνειρο και ξεπέρασε τις αλυσίδες τουπρολεταριάτου, η εθνική κι ευρωπαϊκή βιομηχανίαείχε έτοιμες αγορές.

η μεσοαστική τάξη ως "επένδυση" της ελίτ

23

Page 24: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

24

Page 25: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

H ανάπτυξη της μεσαίας τάξηςκαι η σημασία της για τη δημοκρατία

Ιστορικά,η μεσαία τάξη -όπως τούτη διαμορφώνεται σε κάθε

ιστορική περίοδο- αποτελούσε πάντοτε τη ραχοκοκαλιάμιας δεδομένης κοινωνίας. Σύμφωνα με τον Αριστο-τέλη για να λειτουργήσει το πολίτευμα είναι απαραί-τητη «η ύπαρξη μιας πλατιάς μεσαίας τάξης καθώς ανυπάρχουν λίγοι που είναι πολύ πλούσιοι και πάραπολλοί που είναι πολύ φτωχοί αυτό θα οδηγούσε αναμ-φίβολα είτε στην ολιγαρχία είτε στην οχλοκρατία».Έτσι σταδιακά οι ιστορικές συγκυρίες, οι οικονομικέςανησυχίες και η κοινωνική εξέλιξη οδήγησε στη δια-μόρφωση μιας μεσαίας τάξης, που με την παρουσίατης απορροφούσε τους κραδασμούς των ταξικών ανι-σορροπιών.

Μεσαία τάξη παρατηρείται σε όλους τους λαούςπου έφτασαν σε κάποιο προχωρημένο οικονομικό επί-πεδο. Ωστόσο, ενώ στις αυτοκρατορίες ουσιαστικά όλοτο κέρδος ανήκε στο βασιλιά, μόνο στην Ελλάδα κα-τάφερε να ισχυροποιηθεί τόσο ώστε να ανατρέψει τααριστοκρατικά και τυραννικά καθεστώτα και να φέρειτη δημοκρατία.

Η ανάδυση της μεσαίας τάξης επέφερε τον αστικόανασχηματισμό ως πολιτική πλέον κοινότητα, την εγ-καθίδρυση της κοινωνίας των πολιτών και τη δημιουρ-

25

όσο σου κλέβουν το παρόν,τόσο σου πουλάνε ένδοξο παρελθόν

Page 26: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

γία του πολιτικού στοχασμού (ρητορική και σοφιστές).Δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε, ότι ο Κλασικός Ελ-ληνικός Πολιτισμός είναι δημιούργημα της μεσαίας τά-ξης των αρχαίων Ελληνικών πολιτειών. Σε αυτόν τονπολιτισμό η ανώτερη τάξη προσέφερε ελάχιστα (αν δεντον υπονόμευσε κιόλας) ενώ η κατώτερη επωφελήθηκε.

Πολλούς αιώνες αργότερα, το Μεσαίωνα, μία νέαμεσαία τάξη στηριζόμενη και πάλι στο εμπόριο και τηβιοτεχνία, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα είχε αρχίσεινα αναδύεται. Συγκέντρωσε τόσο πλούτο που πλέον ηπαλιά πολιτική τάξη αποτελούσε ανάσχεση τόσο στηναύξηση κερδών όσο και στον πολιτικό έλεγχο.

Όταν τον ΙΘ΄ αιώνα ο Μαρξ όριζε το υποκείμενοτης κοινωνικής εξέλιξης, το προλεταριάτο, οι εργάτεςαποτελούσαν το μαζικότερο και πολυπληθέστερο με-σαίο αστικό και κοινωνικό στρώμα. Αυτό ίσχυε στηνΑμερική και την Ευρώπη μέχρι τα τέλη του Β΄ Παγκό-σμιου Πολέμου. Σήμερα όμως, εκείνοι που παράγουνυλικά αγαθά αντιπροσωπεύουν μόλις το ένα τρίτο τουενεργού πληθυσμού μισθωτών, ενώ παρατηρείται έναςάλλος αυξανόμενος όγκος μισθωτών εργάζεται στιςυπηρεσίες. Οι κοινωνικές σχέσεις των υπηρεσιών συ-νίστανται στην παροχή υπηρεσιών σε άλλους ανθρώ-πους (Λοζκίν).

Ουσιαστικά επήλθαν τέτοιες κοινωνικές ανατρο-πές, που εισήγαγαν βαθύτατες μεταβολές στα ταξικάσχήματα. Το μαρξιστικό προλεταριάτο σήμερα όχιμόνο περιορίζεται αριθμητικά και ανάλογα μεταφέ-ρεται στο λεγόμενο Τρίτο Κόσμο, αλλά αντίθετα βλέ-πουμε ότι στο δυτικό κόσμο με τον εκδημοκρατισμόκαι το πλατύτερο άνοιγμα σε κοινωνικές ομάδες τηςμόρφωσης και το δημοκρατικό οικονομικό μετασχημα-τισμό αυξήθηκαν τα μεσαία στρώματα που βέβαια οι-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

26

Page 27: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κονομικά και κοινωνικά έχασαν την παλιά τους δύ-ναμη και σταδιακά (Χλωπτσιούδης, 2009). Το μαρξι-στικό μοντέλο στηρίζεται πια όχι τόσο στον ταξικόδιαχωρισμό της κοινωνίας, όσο στην ταξική πάλη ωςμοχλό κίνησης και κοινωνικού μετασχηματισμού.

Σχηματική απεικόνιση της μεσαίας τάξηςΣε μία απλή σχηματική κοινωνική καταγραφή, θα

μπορούσαμε να πούμε ότι η μεσαία τάξη βρίσκεται ανά-μεσα στις κατώτερες και τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις.Ο ορισμός, βέβαια, της μεσαίας τάξης είναι εξαιρετικάδύσκολος και αρκετά επικίνδυνος εξαιτίας των διαφο-ρετικών ιδεολογικών προσεγγίσεων για την παραγωγικήδιαδικασία.

Έτσι, αν το προλεταριάτο διακρίνεται από τη μι-σθωτή σχέση στην παραγωγή, που πουλάει την εργα-τική του δύναμη, οι αγρότες από τη σχέση τους με τηγη στον πρωτογενή τομέα, τότε ουσιαστικά οφείλουμενα προσεγγίσουμε τη μεσαία τάξη από το ρόλο τηςστο δευτερογενή και τριτογενή τομέα.

Ωστόσο, κι εδώ έχουμε να αντιμετωπίσουμε όλεςτις σύγχρονες διαφοροποιημένες προσεγγίσεις μαρξι-στών και δημοκρατικών. Οι πρώτοι βλέπουν ως εργα-ζόμενους-προλεταριάτο όσους έχουν σχέσεις υποταγ-μένης εργασίας και τοποθετούν στη μεσαία τάξη μόνοτα κοινωνικά εκείνα στρώματα με υψηλότερα εισοδή-ματα και ελεύθερη σχέση παραγωγής. Οι δεύτεροι ωςμεσαία τάξη βλέπουν μόνο τους ελεύθερους επαγγελ-ματίες θεωρώντας ως ξεχωριστή τάξη το σύνολο τωνδημοσίων υπαλλήλων -με την ευρεία έννοια. Μη έχον-τας πολυδύναμο προλεταριάτο η χώρα, οι εγχώριοιμαρξιστές από νωρίς συμπεριέλαβαν σε αυτό και τουςκρατικούς υπαλλήλους. Μία ανάλογη εισήγηση δια-

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

27

Page 28: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κρίνει τα μεσοαστικά στρώματα με βάση το ρόλο τουςστο νεωτερικό κράτος, ως εκείνους δηλαδή τους επαγ-γελματίες σε θέσεις που διαμορφώθηκαν με την επι-κράτηση της δημοκρατίας. Μία τέτοια προσέγγιση όμωςτοποθετεί στα μεσαία στρώματα ακόμα και τραπεζίτες(sic) και υψηλόβαθμα στελέχη επιχειρήσεων που ταυ-τίζουν την τύχη τους με τις ελίτ.

Οι προσεγγίσεις όμως τούτες χαρακτηρίζονται απόμία εμμονή στην οικονομική δύναμη και τις απολαβέςτων εργαζομένων ή μεσοαστών ή από τη σχέση τουςπρος το δημοκρατικό κράτος. Ομοίως και ο ενδιάμεσοςπροσδιορισμός της ως το σύνολο εκείνων που είναιοικονομικώς ανεξάρτητοι, χωρίς όμως να έχουν ση-μαντικό μερίδιο κοινωνικής επιρροής ή εξουσίας (Δού-μας, 2009). Ωστόσο, όλες οι προηγούμενες θεωρήσειςπαραβλέπουν το ρόλο των στρωμάτων αυτών στην οι-κονομική διαδικασία.

Βασικό κριτήριο για τη διαφοροποίηση μιας τάξηςείναι το είδος και το μέγεθος του κεφαλαίου που χρη-σιμοποιεί στην παραγωγή και όχι η καταναλωτικήικανότητα ή ο τομέας εργασίας (δευτερογενής ή τρι-τογενής), αν και αυτά δεν είναι εντελώς άσχετα, αλλάμόνο συμπληρωματικά.

Στη μεσαία τάξη, λοιπόν, οφείλουμε να συμπερι-λάβουμε όχι μόνο τους ελεύθερους επαγγελματίες καιαυτοαπασχολούμενους, διευθυντές κλπ, αλλά όλοεκείνο το μορφωμένο προσωπικό, που δυνητικά μπορείνα αυτονομηθεί εργασιακά και -θεωρητικά τουλάχι-στον- να επιβιώσει σε ελευθέρια επαγγέλματα4. Η

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

28

4 Βέβαια, ο καπιταλισμός επιτρέπει θεωρητικά την κινητικότητα και τη δημιουρ-γία μικροαστικών και μεσοαστικών επιχειρήσεων ή την ενσωμάτωση στις κρατι-κές υπηρεσίες σε όλο το εύρος του πληθυσμού. Άλλωστε αυτή η κινητικότηταγιγάντωσε τη σημερινή μεσαία τάξη που κατάγεται από κατώτερα στρώματα.

Page 29: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μόρφωση -ως αποτέλεσμα αναγκών της δημοκρατίας-αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της μεσαίας τάξηςκαι των ελίτ. Εξάλλου, όπως έχει αποδειχθεί από τηνΚοινωνιολογία της Εκπαίδευσης τα χαμηλότερα στρώ-ματα (αγρότες, βιομηχανικοί εργάτες κλπ) είναι σχε-δόν αποκλεισμένα από την ανώτατη εκπαίδευση. Μετέτοιο σκεπτικό είμαστε υποχρεωμένοι να εντάξουμεστα μεσοαστικά στρώματα όλο το δυναμικό με ακα-δημαϊκή παιδεία5.

Η μόρφωση όμως έτσι ουσιαστικά μάς απομακρύ-νει από κάθε προσέγγιση απολαβών και αποκτά έναεγγενές χαρακτηριστικό κεφαλαίου. Αποτελεί ένα ιδιό-τυπο χαρακτηριστικό που διαμορφώνει δυνητικά τηνοικονομική θέση, την καταναλωτική δύναμη και τησυνείδηση του ατόμου. Καταντά ένα χαρακτηριστικόπου υπερπηδά τις γραμμικές αγκυλώσεις για το ρόλοτου μορφωμένου στην παραγωγική διαδικασία. Δη-λαδή, ένας πτυχιούχος ακόμα και ως χαμηλόμισθοςυπάλληλος, αποτελεί μέρος της μεσαίας τάξης κι όχιτου προλεταριάτου.

Παράλληλα, σημασία για τον ορισμό των μεσοα-στικών στρωμάτων πρέπει να δώσουμε και στον τομέαδραστηριοποίησης. Η μεσαία τάξη σε απόλυτο βαθμό

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

29

5 Ο ελληνικός πολιτικός λαϊκισμός και η επιμονή των Ελλήνων γονέων να σπου-δάσουν τα παιδιά τους ως μέσο κοινωνικής ανέλιξης, έχουν δημιουργήσει το πρω-τοφανές παγκόσμιο φαινόμενο εισόδου τόσων πολλών μαθητών στα ΑΕΙ και ΤΕΙτης χώρας. Ωστόσο, κι εδώ μια προσεκτικότερη εξέταση θα αποκαλύψει πως ταελληνικά ΤΕΙ ουσιαστικά καλύπτουν ανάγκες που στις λεγόμενες ανεπτυγμένεςκοινωνίες ικανοποιούν οι Τεχνικές Σχολές για την παραγωγή εξειδικευμένωντεχνιτών. Ακόμα, καθώς η σχολική επίδοση συνδέεται άμεσα με την κοινωνικήπροέλευση (την οικονομική δύναμη και τη μόρφωση των γονέων), διαφαίνεταιπως στα ΤΕΙ και τις “κατώτερες” πανεπιστημιακές σχολές εισάγονται παιδιά τωνκατώτερων στρωμάτων, ενώ για τα ανώτερα μεσαία στρώματα μένουν οι σχολέςελίτ κι εκείνες που προσφέρουν ευκολότερα θέσεις εργασίας.

Page 30: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δραστηριοποιείται στο δευτερογενή (βιοτεχνία, εμπό-ριο) και στον τριτογενή (υπηρεσίες) τομέα. Και τούτοδε συνδέεται καθόλου με τις αποδοχές και την κοινω-νική αίγλη της εργασίας, αλλά από το ρόλο μέσα στηνπαραγωγή. Ένας ρόλος που συνδέεται άρρηκτα με τημόρφωση. Άλλωστε, το μορφωμένο δυναμικό εργάζε-ται στο δευτερογενή και τον τριτογενή τομέα ως ειδι-κευμένο προσωπικό.

Φυσικά, οι ανειδίκευτοι ή υποχρεωτικής και δευ-τεροβάθμιας εκπαίδευσης εργαζόμενοι που απασχο-λούνται στους ανωτέρω τομείς δεν μπορούν να ενταχ-θούν στα μεσαία στρώματα. Αφενός μεν δεν μπορούν-ούτε θεωρητικά- να αυτονομηθούν, αφετέρου δεεπειδή κατά κύριο εργάζονται χειρωνακτικά. Εξάλλου,βασικό κριτήριο της δημοκρατικής κοινωνικής διαστρω-μάτωσης και διαχωρισμού αποτελεί το αντιθετικόσχήμα χειρωνακτικής/πνευματικής εργασίας και όχιεκείνη της μισθωτής/εργοδοτικής εργασίας.

Με βάση τα παραπάνω ουσιαστικά κάθε πνευμα-τική εργασία εντάσσει τον πολίτη στα μεσαία στρώ-ματα, αλλά όχι αναγκαία η μισθωτή εργασία. Είναιδυνατόν πρακτικά ένας -ειδικευμένος- μισθωτός κιένας εργοδότης να ανήκουν κι οι δυο στη μεσοαστικήτάξη. Γίνεται, λοιπόν, φανερό ότι η πλειοψηφία τωνκρατικών κι αυτοδιοικητικών υπαλλήλων ανήκουν εξορισμού στα μεσαία στρώματα. Δίπλα τους θα προ-στεθούν τόσο οι ελεύθεροι επαγγελματίες όσο και τομορφωμένο υπαλληλικό προσωπικό τους που προσφέ-ρει υπηρεσίες ή διευθύνει επιχειρήσεις.

Διαστρωμάτωση της μεσαίας τάξηςΌπως ήδη τονίστηκε μία σημαντική ιδιομορφία

της μεσοαστικής τάξης είναι η πλούσια εσωτερική της

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

30

Page 31: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

διαστρωμάτωση. Πρόκειται για μία σημαντική ιδιαι-τερότητα που τη διακρίνει τόσο από τα χαμηλότεραστρώματα (εργατική κι αγροτική τάξη) όσο και απότις ελίτ6. Τούτο, ωστόσο, δεν αναιρεί την κοινή ταξικήτους χαρτογράφηση. Συχνά βέβαια αποτελούν ανα-σχετικό παράγοντα στην ταξική συνείδηση και ωςαπόρροια συχνά το ένα στρώμα στρέφεται κατά τουάλλου -με τη βοήθεια, βέβαια, του μαζικού μιντιακούαποπροσανατολισμού, αλλά και της ταξικής φιλαυτίαςορισμένων επαγγελματικών ομάδων.

Στην πράξη εμμένοντας σε μία σχηματική απει-κόνισή της είμαστε υποχρεωμένοι να λάβουμε υπόψηαρκετές διαφοροποιήσεις που τη χαρακτηρίζουν. Κρι-τήρια κατά καιρούς έχουν προταθεί αρκετά, αλλά σεκάθε περίπτωση τούτα αναδεικνύουν την ανόμοιαεσωτερική μορφολογία της. Ένα βασικό κριτήριο πουσυχνά/ασυνείδητα θέτουμε είναι οι οικονομικές απο-λαβές. Πρόκειται όμως για ένα επισφαλές κριτήριοτόσο λόγω του ευμετάβλητου χαρακτήρα του όσο καιεπειδή τέτοιες οικονομικές διαφοροποιήσεις έχουν όλεςοι τάξεις στο εσωτερικό τους.

Αντίθετα, οι διαφορές αυτές χρησιμοποιούνται ωςεπιχείρημα σε όσους στοχεύουν στην ιδεολογική διά-σπαση των μεσοαστών και τον αποπροσανατολισμότους. Η εισοδηματική ανισορροπία που παρατηρείταισυχνά αποτελεί επιχείρημα εκείνων που προβάλλουντην ιδέα πως μεγάλο μέρος μεσοαστών δεν έχει ίδιασυμφέροντα με την υπόλοιπη τάξη επειδή τάχα είναι

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

31

6 Βέβαια, και η ελίτ έχει δικές της επιμέρους διαφοροποιήσεις. Τούτες, ωστόσο,εμφανίζονται κυρίως στο επίπεδο εξάπλωσης της δραστηριότητάς τους (αν δη-λαδή είναι υπερεθνικές επιχειρήσεις ή εθνικοί κολοσσοί). Παρά τις οποίες ει-σοδηματικές διαφοροποιήσεις έχουν όμως ισχυρό συνδετικό παράγοντα τηνεξουσία και τον έλεγχο του παγκόσμιου κι εθνικού πλούτου.

Page 32: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πλούσιοι. Ακόμα και ο χώρος της αριστεράς επηρεα-σμένος από τη ρητορική μονοτονία για τα φτωχάστρώματα, ταυτίζει τα ανώτερα μεσοαστικά στρώματαμε την αστική τάξη.

Στην πραγματικότητα όμως το βασικό στοιχείοπου διαχωρίζει τα μεσοαστικά στρώματα είναι ημορφή του κεφαλαίου στο οποίο στηρίζουν τη δρα-στηριότητά τους κι όχι το κεφάλαιο που κερδίζουν.Έτσι, ουσιαστικά η μεσαία τάξη διακρίνεται σε δύοκύριες υποομάδες: εκείνες που διαθέτουν υλικό κεφά-λαιο ως μέσο παραγωγής και εκείνες που χρησιμοποι-ούν το άυλο κεφάλαιό τους στην παραγωγή.

Στην πρώτη ομάδα πρακτικά εντάσσονται οι έμ-ποροι και οι βιοτέχνες. Με βάση το υλικό κεφάλαιότους (κατάστημα, εμπόρευμα, μηχανές παραγωγής, δί-κτυο διανομής κλπ) εισέρχονται στην παραγωγικήδιαδικασία. Ωστόσο, και τούτη η ομάδα μπορεί να έχειμερικές εσωτερικές διαφοροποιήσεις κυρίως ως προςτον αριθμό των απασχολούμενων στις επιχειρήσεις.Με βάση αυτό το δεύτερο διαχωρισμό διακρίνουμε τιςμικρομεσαίες επιχειρήσεις που συνήθως ανήκουν σεαυτοαπασχολούμενους ή επαγγελματίες. Στην άλληυποομάδα θα εντάξουμε τις μεγαλύτερες επιχειρήσειςπου διαθέτουν μεγαλύτερο κεφάλαιο και απασχολούνπερισσότερους υπαλλήλους. Βέβαια, κι εδώ η δημοκρα-τική αντίληψη διαχωρίζει τις επιχειρήσεις βάσει τουαριθμού των υπαλλήλων, κάτι που εμείς προσπερνούμεως έναν ακόμα αποπροσανατολισμό του κοινού ταξι-κού συμφέροντος.

Στη δεύτερη ομάδα ανήκουν οι μεσοαστοί πουχρησιμοποιούν το άυλο κεφάλαιο. Η μόρφωση και ηεπιστημονική εξειδίκευση αποτελούν ένα διαφορετικήςμορφής κεφάλαιο. Εξάλλου, η παιδεία αποτελεί το λε-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

32

Page 33: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

γόμενο "ανθρώπινο κεφάλαιο" (Φραγκουδάκη, 1985).Οι μεσοαστοί τούτοι στην πραγματικότητα πουλούντη μόρφωση και την επιστημονική τους κατάρτιση σεεπιχειρήσεις -προσωπικές ή άλλων. Ακόμα, ωστόσο,και στην περίπτωση που εργάζονται ως υπάλληλοι,και πάλι η εργασία τους στηρίζεται στη μόρφωσή τους.Τέτοιοι είναι ένα μεγάλο μέρος των δημοσίων υπαλ-λήλων, διευθυντών επιχειρήσεων, εκπαιδευτικών κλπ.

Δίπλα σε αυτούς μπορούμε να διακρίνουμε καιεργαζόμενους που εργάζονται σε πνευματικές εργασίεςχωρίς ωστόσο να έχουν συγκεκριμένη μόρφωση πέρααπό εκείνη που απέκτησαν κατά τη διάρκεια της ερ-γασίας τους (βιωματική, εμπειρική γνώση κι όχι παί-δευση οργανωμένη). Πρόκειται για εργαζόμενους γρα-φείων σε επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών ή στοδημόσιο. Αν και αυτοί συχνότατα είναι πιο κοντά στηνκατεξοχήν εργατική τάξη αφού δεν έχουν κάποιο κε-φάλαιο, ωστόσο, η θέση τους στο δημόσιο τομέα ή σεθέσεις ευθύνης ιδιωτικών επιχειρήσεων, μας υποχρε-ώνει να τους εντάξουμε στα μεσοαστικά στρώματα.

Οφείλουμε όμως να προσέξουμε μία σημαντικήμερίδα μεσοαστών που βρίσκονται στο ενδιάμεσο αυ-τών των δύο κυρίαρχων στρωμάτων. Στην ουσία είναιάτομα που διαθέτουν και άυλο και υλικό κεφάλαιο.Αναφερόμαστε σε μορφωμένους πολίτες που προσφέ-ρουν υπηρεσίες χάρη στο κεφάλαιο που διαθέτουν σεκάθετη σύνδεση με τη μόρφωσή τους. Στην ομάδα αυτήμπορούμε να εντάξουμε μηχανικούς εργολάβους, ιδιο-κτήτες φροντιστηριακών και σχολικών συγκροτημά-των κ.ά.τ.

Ξεχωριστό ρόλο που επιτείνει τη δυσκολία διαχω-ρισμού των μεσοαστικών στρωμάτων διαδραματίζουνοι νέοι. Πρόκειται για μια ξεχωριστή κοινωνική οντό-

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

33

Page 34: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τητα -διαχωρισμένη αποκλειστικά με ηλικιακά κριτή-ρια- που συνδέεται με τη μεσαία τάξη είτε μέσω κατα-γωγής είτε μέσω της ακαδημαϊκής της μόρφωσης. Το-νίζουμε δε ιδιαίτερα τη νεολαία, επειδή τούτη φάνηκενα αποτελεί κινητήριο δύναμη της μεσαίας τάξης καθώςδιεκδικεί όλο και περισσότερο τις τελευταίες δεκαετίεςπολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα, καικαθώς παλεύει να διακριθεί στο ασφυκτικό μετανεω-τερικό σύστημα.

Και όσον αφορά τους νέους που προέρχονται απόμεσοαστικά στρώματα με υλικό κεφάλαιο, είναι εύκολονα κατανοηθεί η ταξική τους τοποθέτηση. Ωστόσο, ταπράγματα δεν είναι εύκολα για τους νέους που ως απο-τέλεσμα της αποκτηθείσας μόρφωσης γνώρισαν τηνκοινωνική κινητικότητα είτε για εκείνους που κατά-γονται από μεσοαστικά στρώματα με άυλο κεφάλαιο.Η πρώτη νεανική υποομάδα λόγω της ακαδημαϊκήςτης μόρφωσης εξ ορισμού εντάσσεται στα μεσαία στρώ-ματα, παρά την ταξική της προέλευση. Ωστόσο, είναισχεδόν μαθηματικά/στατιστικά βέβαιο ότι τα πρώταχρόνια μετά την είσοδό τους στην παραγωγική διαδι-κασία θα εργάζονται χειρωνακτικά ως προλετάριοι(πουλώντας τη σωματική τους δύναμη) ή σε εργασίεςπνευματικές, μα άσχετες από την ειδίκευσή τους.

Παρόμοια μοίρα με αυτούς έχουν και οι άνεργοιμορφωμένοι νέοι καθώς κι εκείνοι που καταγόμενοιαπό μεσοαστικά στρώματα, χωρίς όμως μόρφωση, δενέχουν κάποιο άυλο κεφάλαιο να στηριχτούν. Έτσι, οιτελευταίοι αναζητούν πλάγιους τρόπους εισόδου στοδημόσιο τομέα. Ουσιαστικά είτε ξεπέφτουν σε κατώ-τερα στρώματα είτε -το συχνότερο- παραμένουν στακατώτερα μεσοαστικά στρώματα, με μικρότερα εισο-δήματα.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

34

Page 35: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Γίνεται, λοιπόν, φανερό πως οι διακρίσεις της με-σαίας τάξης είναι μεγάλες. Μάλιστα δεν είναι λίγες οιφορές που ακούμε δημοκράτες απολογητές να κάνουνλόγο για "τάξεις". Έτσι, άλλοτε διαβάζουμε για "εμπο-ροβιοτεχνική τάξη", άλλοτε για "δημοσιοϋπαλληλικήτάξη" κ.ο.κ. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι πρό-κειται για τεχνητές διακρίσεις που στόχο έχουν ναστρέψουν το ένα στρώμα κατά του άλλου, διασπάζον-τας την ταξική ενότητα και ακόμη πιο στοχευμένα τησυνειδητοποίηση της κοινής τους ταξικής ρίζας. Καιαυτό επειδή ακριβώς μόνο το άυλο και το υλικό κεφά-λαιο αποτελούν σταθμισμένα κριτήρια και άμεσα με-τρήσιμα.

Και εδώ είναι, βέβαια, που κάποιοι δημοκράτες θαρωτούσαν πώς είναι δυνατόν να εντάσσονται στηνίδια τάξη άτομα που διαθέτουν υλικό και άυλο κεφά-λαιο συλλήβδην (για να μην αναφερθούμε στις εσω-τερικές υποομάδες που πλαστά προβάλλουν ως κυ-ρίαρχες διαφορές). Το ερώτημα όμως είναι σοφιστικόγιατί αποσιωπάται το γεγονός ότι όλοι τούτοι ανήκουνσε μία ενιαία ευρύτερη ομάδα καθώς αποτελούν άμεσοστήριγμα και αναγκαιότητα της δημοκρατίας.

Το υλικό και το άυλο κεφάλαιο επί της ουσίας δεναποτελούν ταξικές διαφορές, αλλά σχετικές διαφορο-ποιήσεις που όμως είναι αναγκαίες για τη δημοκρατία.Μία υλιστική προσέγγιση αναζητά τα αίτια ύπαρξηςκαι λειτουργίας τους μέσα στο σύστημα. Με ένα τέτοιοσκεπτικό όμως παρατηρούμε ότι η δημοκρατία έχειανάγκη για την ύπαρξή της και τη μία ομάδα και τηνάλλη. Τις έχει ανάγκη όχι ως αυτοτελείς τάξεις, αλλάως αλληλοσυμπλήρωμα προκειμένου να διατηρείταιτο πολιτικό status quo και ο κοινωνικός έλεγχος. Στηνπερίπτωση που τα δύο στρώματα αποτελούσαν ξεχω-

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

35

Page 36: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ριστές ταξικές οντότητες θα απειλούσαν το ίδιο το σύ-στημα είτε με την προς τα πάνω κινητικότητά τους είτεμε την ένταξή τους στην εξουσιαστική διαμάχη.

Οι ελίτ φρόντισαν τα δύο στρώματα να συμπλη-ρώνουν (ως παροχή υπηρεσιών, ως μορφωμένο εργα-τικό δυναμικό ή ως καταναλωτικό και κατασκευαστικόκοινό) το ένα το άλλο χωρίς να απειλούν -λόγω μικρούπληθυσμού ή αυτοτελούς οικονομικής δύναμης- τη δη-μοκρατία. Ας μην παραβλέπουμε και το γεγονός ότι ηίδια η δημοκρατία "επένδυσε" στη μεσαία τάξη ώστε ναενισχύσει τα δικά της κέρδη χωρίς να απειλείται. Ωςεκ τούτου το σύστημα χωρίς τη μία εκ των δύο ομάδωνή δε θα υπήρχε ή δε θα ήταν το ίδιο.

Ιδεολογική και πολιτική τοποθέτηση μεσοαστώνΑξίζει όμως να τονιστεί και ο γενικότερος μεσοα-

στικός ιδεολογικός αποπροσανατολισμός. Ο κοινωνι-κός κανιβαλισμός και η ανταγωνιστικότητα αποτελούντα κύρια ιδεολογικά κι οικονομικά χαρακτηριστικάτης μεσαίας τάξης η οποία ελπίζει να πλουτίσει με κάθετρόπο. Ταυτόχρονα, όμως, είναι εμποτισμένη με τηνεθνική ιδέα -συχνά δε εθνικιστική- και άλλα «υπερτα-ξικά» ιδεολογήματα (κοινωνία των ελευθεριών, ισότιμαστα δικαιώματα -αλλά όχι στις ευκαιρίες-, αξιοκρατία-που ποτέ δε γίνεται ταξική-, πολυφωνία και δημοκρα-τία κλπ) ώστε καταλήγει να αποτελεί το απόλυτο στή-ριγμα της δημοκρατίας. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο πουπολιτικά οι αποπροσανατολισμένοι μεσοαστοί στήρι-ξαν ιστορικά όχι μόνο συντηρητικά εθνικιστικά κινή-ματα, αλλά ανέδειξαν και το φασισμό/ναζισμό.

Ένα συνηθισμένο όπλο στη μαγεία της δημοκρατι-κής χειραγώγησης είναι το έθνος και τα παράγωγάτου. Στη δημοκρατική ρητορεία πολύ συχνά βλέπουμε

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

36

Page 37: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

να γίνονται επικλήσεις στο έθνος, την πατρίδα καιτους κινδύνους που αυτά διέρχονται. Αν και το έθνοςαποτελεί μία νεωτερική εφεύρεση της αστικής τάξης,στη μετανεωτερικότητα έχει πια ταυτιστεί πλήρως μετα ατομικά συμφέροντα της μεσαίας τάξης. Την ώραδηλαδή που οι ελίτ έχουν ξεπεράσει τα εθνικά τουςσύνορα, υπήκοοι μένουν μόνο οι μεσοαστοί.

Μάλιστα μετά από τόσα έτη μαζοποίησης από σχο-λείο και μέσα επικοινωνίας, το έθνος στη μεσοαστικήσυνείδηση έχει ταυτιστεί πλήρως με την ατομική περι-ουσία. Έτσι, δεδομένου και του φόβου απώλειας τηςτελευταίας, αλλά και της αντίληψης ότι η περιουσίαείναι εκείνη που τους διατηρεί ακόμα μακριά από ταπρολεταριακά στρώματα, η επίκληση στο έθνος, μετα-τρέπεται σε ιδεολογικές χειροπέδες.

Εξαιτίας αυτού, άλλωστε, φοβούνται κάθε επανά-σταση, κάθε αλλαγή. Υπό το μόνιμο άγχος μιας πτώ-χευσης ως ραγδαία αλλαγή στον τρόπο ζωής τους (ποι-ότητα ζωής μέσα από την κατανάλωση αγαθών,αναψυχή και διασκέδαση, μόρφωση κλπ), εχθρεύονταικάθε αλλαγή. Ακόμα και οι σκηνές βίας που με τόσομεγάλη χαρά προβάλλονται στους τηλεοπτικούς δέκτεςστοχεύουν σχεδόν αποκλειστικά στα μεσαία στρώματα,εντείνοντας τούτες τις φοβίες. Έτσι, βέβαια συχνά οδη-γούνται στη συντήρηση και συντάσσονται στο πλευρόολοκληρωτικών καθεστώτων ή σκληρών κυβερνήσεωνπου εξασφαλίζουν "σταθερότητα".

Ας μη λησμονούμε όμως πως στα μεσοαστικάστρώματα εύκολα διακρίνουμε μία αντικαπιταλιστικήτάση η οποία στρέφεται κατά των μεγάλων επιχειρή-σεων (που τάχα καταδυναστεύουν τις μικρές). Απότην άλλη, όμως στρατευμένα υπέρ του status quo αν-τιτίθενται στην αναδιανομή φοβούμενα μήπως χάσουν

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

37

Page 38: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που τα διαφοροποιούναπό τα κατώτερα (Μηλιός & Οικονομάκης, 2007). Τηνίδια όμως στιγμή, αισθάνονται αδικημένα κάθε φοράπου μικροσυμφέροντα αλλοιώνουν την κοινωνικήισορροπία. Και αλλοίωση δε σημαίνει μόνο εντάσεις,αλλά και συνεχή φτωχοποίηση, κάτι που συμβαίνεικαι στην ΕΕ και τις ΗΠΑ. Αποτέλεσμα αυτής της φτω-χοποίησης είναι η αναζήτηση της ασφάλειας σε ακρο-δεξιές, κλειστοφοβικές ιδεολογικές λύσεις.

Ουσιαστικά, η μεσαία τάξη πέφτει θύμα της κυ-ρίαρχης φιλελεύθερης ιδεολογίας (η ιδεολογία τωνατομικών δικαιωμάτων και της ισοπολιτείας, της εθνι-κής ενότητας και του κοινού –εθνικού– συμφέροντοςκ.ο.κ.) με στόχο τη διαιώνιση και αναπαραγωγή τηςκαπιταλιστικής τάξης πραγμάτων. Η κυρίαρχη ιδεο-λογία αποτελεί έτσι μια διαδικασία εμπέδωσης τωνταξικών συμφερόντων, μέσω ακριβώς της υλικότητάςτης ως «βιωματικής πρακτικής», ως «τρόπου ζωής» όχιμόνο των κυρίαρχων αλλά, υπό παραλλαγμένη μορφή,και των κυριαρχούμενων τάξεων (Μηλιός, 2002).

Από την άλλη, η κομμουνιστική ρητορική μοιάζεινα έχει εγκαταλείψει προ πολλού τη μεσαία τάξη. Μοι-άζει σα να μην ενδιαφέρεται για την εξασθένησή τηςαφού δεν αποτελεί το κοινωνικό της υποκείμενο. Αφε-νός, η οικονομική αυτονομία των μελών της δε συμβά-διζε με τα εργατικά πρότυπα, επειδή ακριβώς ελπίζουνστον πλουτισμό και μένουν αγκυλωμένα στην ατομικήιδιοκτησία. Αφετέρου, το σαφώς υψηλότερο πνευματικόκαι μορφωτικό επίπεδο καθιστά τους μεσοαστούς λιγό-τερο ευάλωτους στην κομφορμιστική ιδεολογική ρητο-ρεία ώστε να χαρακτηρίζονται -και συχνότατα να είναι,όπως φάνηκε ιστορικά- βασικός πυλώνας του συντη-ρητισμού.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

38

Page 39: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Και σε τούτα όμως ας συμπληρώσουμε και ότι με-γάλο μέρος της μετανεωτερικής αριστεράς ασχολείταικατά προτεραιότητα με τις κοινωνικές μειοψηφίες εγ-καταλείποντας τα μεσαία στρώματα που δε θέλγουνιδεολογικά.

Επιπλέον, οι ίδιοι μεσοαστοί φαίνεται να μη στη-ρίζουν εκλογικά την παραδοσιακή αριστερά και ναστέκουν απέναντί της, καθώς εκείνη δεν κατάφερε νατους προσεγγίσει εμφατικά με ολοκληρωμένο πολιτικόπρόγραμμα. Φοβούμενη εκείνη την εξουσία και προ-τιμώντας τη διαφωνία/αντιπολίτευση δεν έχει κατα-θέσει ένα πρόγραμμα που να ικανοποιεί και αυτούς,ένα πρόγραμμα συμβατό με τις δικές τους ανάγκες.Μένει σε γενικόλογες θέσεις κατά της πλουτοκρατίαςκαι ξεχνά ουσιαστικά ότι όνειρο κάθε μεσοαστού είναινα γίνει καπιταλιστής (sic). Το όνειρο όμως τούτο δεναποκαλύπτεται ως μία απάτη, αλλά το προσπερνάτόσο εύκολα, τόσο αδιάφορα, η κομμουνιστική αρι-στερά. Μία τέτοια όμως μονοδιάστατη κι αγκυλωμένηδογματική ρητορική φέρνει τη μεσοαστική τάξη σεαμυντική θέση, καθώς φοβάται τη δυνητική αλλαγήκαι κυρίως την κρατικοποίηση της ατομικής περιου-σίας. Θεωρείται από τους μεσοαστούς ότι οι αριστεροίαγωνίζονται μόνο για τα εργατικά κοινωνικά στρώ-ματα και αναμένουν ένα δικό τους πολιτικό εκφραστή.

Και, βέβαια, ο κομμουνιστικός λόγος ενίοτε ανα-φέρεται στα κατώτερα στρώματα και το λαό, αλλά μετρόπο που δεν αγγίζει τους μεσοαστούς. Αντί να προ-σπαθήσει να αναπτύξει την ταξική συνείδηση των με-σοαστών, αδιαφορεί και απλά προσπαθεί να ταυτίσειτα μεσοαστικά συμφέροντα με τα προλεταριακά. Ου-σιαστικά, μάλλον ακολουθείται η κομφορμιστική τα-κτική ισοπέδωσης των ταξικών συμφερόντων των

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

39

Page 40: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

στρωμάτων της πυραμίδας, παρά μία εξειδικευμένητακτική προσέγγισης του κάθε στρώματος. Αντί, δη-λαδή, να εξετάζονται τα διαφορετικά ταξικά συμφέ-ροντα ως τέτοια, ταυτίζονται συλλήβδην. Ωστόσο,τούτο ενοχλεί τη μεσαία τάξη, που επιμένει -κι έχει ενμέρει δίκιο- στην ταξική της διαφοροποίηση.

Ωστόσο, είναι αστείο αν σκεφτεί κανείς ότι ο Μαρξκατηγορώντας το Λουδοβίκο Βοναπάρτη έγραφε πωςαναγκάστηκε, δίπλα στις πραγματικές τάξεις, να δη-μιουργήσει μία τεχνητή κάστα δημοσίων υπαλλήλων,για την οποία η διατήρηση του καθεστώτος του, είναιζήτημα καθημερινού ψωμιού. Δημιούργησε καινούρ-γιες αργομισθίες, ένα φρικιαστικό παρασιτικό σώμα,που τυλίγεται σα δίχτυ στο σώμα της …κοινωνίας καιφράζει όλους τους πόρους της (Μαρξ, 2005). Στο ίδιοπνεύμα και ο Λένιν τους θεωρούσε μαζί με το στρατόπαράσιτα μέσα στα ζωντανά κύτταρα της κοινωνίας...

Ουσιαστικά, η κομμουνιστική αριστερά, όσο συμ-παθητικά και να την βλέπει κανείς, δεν προσφέρει στημεσαία τάξη ασφαλή επιλογή. Μπορεί εν μέρει να κα-λύπτει τις διεκδικήσεις των «αθλίων», αλλά όχι της με-σαίας τάξης. Διότι το μήνυμά της αντιστρατεύεται τονπυρήνα της τελευταίας: την ιδιοκτησία, την αμοιβήκαι την επιδίωξη κέρδους, κοινωνικής ανόδου και κα-ταξίωσης, τον ιδιωτισμό.

Ο μεγαλύτερος φόβος, εξάλλου, των μεσοαστών,όπως φάνηκε με την αποδοχή των μεσοπολεμικών αν-τικομμουνιστικών ιδεολογημάτων, είναι ο υποβιβα-σμός τους στην εργατική τάξη (κάτι που αποτελεί καιτο βασικό στοιχείο της ταξικής επίθεσης που δέχεταιστον ΚΑ΄ αιώνα). Εξάλλου, η μεσαία τάξη χαριεντίζε-ται με τις σοφιστείες που τη θέλουν ρυθμιστή των ισορ-ροπιών σε κάθε δυτική κοινωνία. Έτσι, πολύ εύκολα ο

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

40

Page 41: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

φόβος της γίνεται όπλο της προπαγάνδας, του λαϊκι-σμού και του ακραίων ρητορειών.

Οι έννοιες του έθνους και της πατρίδας χρησιμο-ποιούνται εύκολα στην πολιτική ρητορεία, επειδήακριβώς εκφράζουν αντίρροπες και δυσδιάκριτες έν-νοιες (ανάλογες των ιδεολογικών πεποιθήσεων τουακροατηρίου). Εκ τούτου ουσιαστικά οι πολιτικές αυ-τές σοφιστείες στοχεύουν στην πειθώ. Η επίκληση τουέθνους (είτε εθνιστικής είτε εθνικιστικής λογικής) ου-σιαστικά στοχεύει στο συναίσθημα του δέκτη είτε στηναυθεντία της -αόριστης έννοιας- ελληνικότητας. Είναιόμως σημαντικό να σημειωθεί ότι οι ρητορείες τούτεςαπευθύνονται στη μεσαία τάξη επειδή τούτη (ειδικάσε περιόδους -τεχνητής ή πραγματικής- κρίσης) πιέζε-ται ή απειλείται με προλεταριοποίηση και επειδή ταμεσοαστικά στρώματα είναι τόσο ποικιλόμορφα καισυχνά φέρονται μεταξύ τους με έναν ιδιότυπο κανι-βαλισμό.

η ανάπτυξη της μεσαίας τάξης και η σημασία της για τη δημοκρατία

41

Page 42: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

42

Page 43: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

Η κρίση και η αποδυνάμωση της μεσαίας τάξηςΤο τελευταίο όμως διάστημα έχει αρχίσει να φαί-

νεται μία διαφορετική πολιτική από εκείνη της «επέν-δυσης». Όλο και περισσότερα κράτη μοιάζουν να υιο-θετούν νεοφιλελεύθερες πολιτικές που οδηγούν μαθη-ματικά στη συρρίκνωση της μεσαίας τάξης. Το γεγονόςμάλιστα ότι σε ολόκληρο το δυτικό κόσμο μεσοαστοίξεσηκώνονται, αποδεικνύει την ανάγκη εκατομμυρίωνπολιτών να κινητοποιηθούν κατά του νεοφιλελευθε-ρισμού.

Η ίδια η εξέγερση, άλλωστε, της Αιγύπτου είναιάρρηκτα συνδεδεμένη με τη δράση του ΔΝΤ στη χώρα.Το πρόγραμμα δομικής αναπροσαρμογής που επέβαλετο Ταμείο στις αρχές της δεκαετίας του ’90, οδήγησεστην ιδιωτικοποίηση του μεγαλύτερου τμήματος τηςαιγυπτιακής κλωστοϋφαντουργίας, εξαφανίζοντας μίαστις δύο θέσεις εργασίας και δημιουργώντας 250.000ανέργους. Οι αραβικές επαναστάσεις δεν αμφισβήτη-σαν απλώς την εξουσία ορισμένων δικτατόρων, αλλάτο πρόγραμμα του παγκόσμιου νεοφιλελευθερισμούπου αυτοί προσπάθησαν να επιβάλλουν στη χώρα τους(Κιτίδη & Χατζηστεφάνου, 2011).

Ας μην παραβλέπουμε όμως και το γεγονός πως ημεσαία τάξη είχε αρχίσει να αντιδρά στην ακολουθού-

43

Και τοιούτοι, εμπρός σαςεγώ ‘να γονατίσω!

η γη ας σχισθή, εις το βαράθρονη βροντή τ’ ουρανού ας με τινάξη

Προτού σας ατιμήσω, ω γόνατά μου.

Page 44: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

44

7 Φυσικά και δε συμμετείχαν σε ανάλογα κινήματα προλεταριακά ή αγροτικάστρώματα (που δεν έχουν καν τη δυνατότητα να ταξιδέψουν), αλλά ανήσυχοικαι μορφωμένοι ως επί το πλείστον μεσοαστοί.

μενη παγκοσμιοποιημένη πολιτική. Η δημοκρατία τουςκαταπίεζε. Ειδικά με τη δυνατότητα των νέων τεχνο-λογιών, οι μεσοαστοί ευκολότερα από ποτέ είχαν αρ-χίσει να δημιουργούν πυρήνες ενός παγκόσμιου κι-νήματος. Τούτο φάνηκε στο Σιατλ και τη Γένοβα7 καιστις κινητοποιήσεις των λεγόμενων "αγανακτισμένων".Φάνηκε σα να ξεσηκώνονται τα μεσαία στρώματα σεόλο τον κόσμο κόντρα στη Νέα Οικονομία. Η οικονο-μική τους όμως αποδυνάμωση, ουσιαστικά θα οδηγή-σει και στην πολιτική τους αποδυνάμωση. Η ανεργία,η φτώχεια, η οικονομική καταπίεση δε θα επιτρέψουνπολιτικές φιλοδοξίες ούτε καν τη συμμετοχή σε μεσο-αστικές κινητοποιήσεις.

Τα πραγματικά στοιχεία για την «οικονομική ανά-πτυξη» φτάνουν στους πιο ευάλωτους τόσο στη Δύσηόσο και στην Ανατολή: τους νέους. Καταγγέλλοντας«τη διαφθορά στους κόλπους των πολιτικών, των επι-χειρηματιών και των τραπεζιτών, που μας αφήνει σεαπόγνωση, χωρίς φωνή», το μανιφέστο των Ισπανών«αγανακτισμένων» θα μπορούσε να έχει γραφτεί απόέναν Ινδό υποστηρικτή του Χαζάρε.

Ακόμα και ενόσω εξάγουν θέσεις εργασίας και κε-φάλαια στην Ασία, οι υπέρμαχοι της οικονομικής παγ-κοσμιοποίησης στη Δύση εξακολουθούν να διακηρύτ-τουν τη σημασία της αναβάθμισης της εκπαίδευσης καιτων επαγγελματικών δεξιοτήτων στην πατρίδα τους.Ωστόσο, το αδιέξοδο της παγκοσμιοποίησης είναι ολο-κάθαρο στα μάτια των νέων της Ευρώπης και της Αμε-ρικής: ελάχιστες ευκαιρίες για σταθερή απασχόληση,μείωση των δυνατοτήτων για προσιτή εκπαίδευση.

Page 45: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η βία στις ευρωπαϊκές πόλεις φέτος έρχεται στοτέλος ενός μεγάλου κύκλου σταθερής κοινωνικοοικο-νομικής ανάπτυξης. Στην μετααποικιακή Ινδία και τημετακομμουνιστική Κίνα, ο κύκλος αυτός είχε μόλιςξεκινήσει πριν αρχίσει να καταρρέει. Μια ασφαλήςκαι αξιοπρεπής ζωή φαίνεται ακόμα πιο απομακρυ-σμένη για τους περισσότερους. Ανησυχώντας για τιςπροοπτικές κοινωνικής αναταραχής, οι Κινέζοι ηγέτεςπεριγράφουν με ειλικρίνεια τη φαινομενικά ακμά-ζουσα οικονομία της χώρας τους ως «ασταθή, ασυντό-νιστη και, τελικά, μη βιώσιμη». Και κατά τον ΤζοςΜπίβενς τα τελευταία 35 χρόνια η "αποτυχία" πουχτύπησε κυρίως τα μεσαία στρώματα οφειλόταν σεσχέδιο (Josh Bivens, 2011).

Στο Ηνωμένο Βασίλειο υπολογίζεται πως εργαζό-μενοι κερδίζουν περίπου 5% λιγότερα από το 1978,εναρμονισμένα με τον πληθωρισμό, ενώ το μέσο πραγ-ματικό εισόδημα των ανδρών στις ΗΠΑ δεν έχει αυ-ξηθεί καθόλου από το 1975. Μάλιστα, σε κεντρικό άρ-θρο με τίτλο "Αντίο, μεσαία τάξη" η New York Postπαρουσίασε στους αναγνώστες της «25 στατιστικά στοι-χεία που αποδεικνύουν ότι η μεσαία τάξη εξαλείφεταισυστηματικά στην Αμερική», ενώ η Huffington Postπροειδοποιούσε σχεδόν αποκαλυπτικά ότι «η Αμερικήκινδυνεύει να γίνει τριτοκοσμική χώρα» (Schulz, 2010).Την ίδια στιγμή το μέσο πραγματικό εισόδημα του ια-πωνικού νοικοκυριού μειώθηκε στη δεκαετία έως το2005 και το γερμανικό εισόδημα μειώνεται τα τελευ-ταία 10 χρόνια, την ώρα που καταγράφονται 23 εκα-τομμύρια (περίπου 19%) Γερμανών ζουν κάτω αποότο όριο φτώχειας. Επιπρόσθετα, ο ΟΟΣΑ έχει καταλή-ξει ότι η ανισότητα αυξήθηκε από το 1985 έως τα τέλητης δεκαετίας του 2000 σε 17 από τις 22 ανεπτυγμένες

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

45

Page 46: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

46

8 Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ο ακραία νεοφιλελεύθερος Jeffrey Sachs(Sachs,2011).

οικονομίες για τις οποίες υπάρχουν επαρκή στοιχεία(Financial Times, 2011).

Στην Ινδία, στην Αίγυπτο και την Τυνησία, στηνΕλλάδα, στην Ιταλία και την Ισπανία, το Ισραήλ(Rankaj Mishra, 2011), στις ΗΠΑ και τη Βρετανία, μιασειρά εξεγέρσεων επαληθεύει του λόγου το αληθές8. Οιστόχοι των δράσεων τούτων αν και αποτυπώνονταιμε διαφορετικούς τρόπους, προέρχονται όμως από τηνίδια πηγή: τη δημόσια οργή για την ακραία νεοφιλε-λεύθερη πολιτική και τη φαινομενικά αξεπέραστη ανι-σότητα. Η μεσαία τάξη στις λεγόμενες ανεπτυγμένεςκοινωνίες μοιάζει να πιέζεται και να κινδυνεύει.

Τα αίτια μιας τέτοιας αλλαγήςδεν είναι εύκολο να εντοπιστούν. Μια απλοϊκή

ερμηνεία αποδίδει τούτη την αλλαγή πολιτικής στηνεπιθυμία των υπερεθνικών επιχειρήσεων να συγκεν-τρώσουν αυτές τον παγκόσμιο πλούτο στην κορυφήτης πυραμίδας μέσω του χρηματιστικού κεφαλαίου.Ωστόσο, η συγκέντρωση του χρήματος δεν αποτελείστην πραγματικότητα αιτία, αφού τούτο ίσχυε και ταπροηγούμενα χρόνια και μάλιστα επιτυγχάνονταν σεμεγαλύτερο βαθμό.

Η κρίση δεν οφείλεται σε κάποια εσφαλμένη ρύθ-μιση του μηχανισμού του καπιταλιστικού τρόπου πα-ραγωγής. Κάθε αιτιολόγηση φέρει μέσα της μια συγ-κεκριμένη ταξική οπτική και μεροληψία, κάθεπροσέγγιση στηρίζεται και σε διαφορετικές προτεραι-ότητες. Η συζήτηση περί «ενοχής» και η αναζήτηση«του ενόχου» για την κρίση μόνο σε λογικά παράδοξακαι σχηματικές ανορθογραφίες οδηγεί τελικά.

Page 47: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Όσο και να φαντάζει τετριμμένο και "ξύλινο", κατάτη γνώμη μας η ακολουθούμενη πολιτική, μετά την οι-κονομική κρίση του 2008, είναι αμιγώς ταξική και στο-χεύει στη διάλυση της μεσαίας τάξης. Οι προηγούμενεςοικονομικές κρίσεις (1929, 1973) και οι δύο ΠαγκόσμιοιΠόλεμοι (θεωρούμενοι ως αποτέλεσμα οικονομικώναιτίων και συγκρούσεων), ουσιαστικά ήταν συγκρού-σεις μεταξύ του ίδιου του κεφαλαίου στην πρώιμη παγ-κοσμιοποιημένη έκφανσή του.

Στον ΚΑ΄ όμως αιώνα πίσω από τη χρηματοπι-στωτική κρίση δε βλέπουμε κάποια ενδοκαπιταλιστικήσύγκρουση (σχεδόν καμία πολυεθνική εταιρεία δενεπηρεάστηκε), αλλά αποκλειστικά μία οργανωμένη οι-κονομική και πολιτική επίθεση κατά των πολιτών. Καικαθώς η πολυπληθέστερη μάζα, εκείνη που περισσό-τερο πλήττεται με τη φορολόγηση και την ανεργία εί-ναι η μεσαία τάξη, γίνεται φανερό ότι δεν πρόκειταιουσιαστικά για μία οικονομική κρίση, αλλά για ταξικόπόλεμο εναντίον της. Ο στόχος των νέων πολιτικώνείναι διττός: από τη μια να διαλυθεί η μεσαία τάξηκαι να ενισχυθεί πληθυσμιακά η βάση της κοινωνικήςπυραμίδας και από την άλλη να ενισχυθούν οι εθνικέςκαι υπερεθνικές ελίτ.

Ο Steven Shaviro υποστηρίζει ότι οι κύκλοι ανά-πτυξης και πτώσης, που είναι εγγενείς στον καπιταλι-σμό, είναι καθοριστικοί στο να ενσταλάζουν την αί-σθηση του μοιραίου στον κόσμο (Shaviro. 2010).Σχεδόν ολόκληρη η καπιταλιστική θεωρία υποθέτει«την ουδετερότητα του χρήματος», ενώ μάλλον πρέπεινα το δούμε σαν ένα μέσο που εξαφανίζεται και χρει-άζεται να το κατανοήσουμε, καθώς αυτή η κρίση έδειξε,ότι το χρήμα δεν είναι μια πιστή «απεικόνιση» υπάρ-χοντος πλούτου, αλλά περισσότερο κάτι που έχει τη

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

47

Page 48: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δική του ενύπαρκτη πυκνότητα και βάρος. Οι κύκλοιαπότομων ανόδων και πτωχεύσεων είναι εγγενείς στηνίδια της τη λειτουργία. Οι καπιταλιστικές οικονομίεςείναι έμφυτα βουλημικές, λειτουργώντας σύμφωνα μεμια λογική καταβροχθίσματος και εμετού. Με άλλαλόγια, η κρίση δεν είναι ένα μικρόβιο, αλλά ένα χα-ρακτηριστικό.

Ο νεοφιλελευθερισμός μοιάζει να εισήγαγε τα σπέρ-ματα τούτης της πολιτικής. Βέβαια, ο κλασσικός νεο-φιλελευθερισμός9 ευαγγελίζονταν ένα μικρό πλέγμαδημόσιων υπηρεσιών αρνούμενος κάθε φορολόγησηκαι κάθε λογική κοινωνικού κράτους και πρόνοιας.Στον ΚΑ΄ αιώνα και ειδικά στην Ευρώπη εκφράζεταιπια με υπεραύξηση αρχικά φόρων, λιτότητα, δημεύσειςπεριουσιών όσων αδυνατούν να καταβάλλουν φόρους.

Πρακτικά, δηλαδή, τα ίδια τα κράτη και η ΕΕ ανέ-λαβαν, υπό το αχνό φως του νεοφιλελευθερισμού, νακάνουν ό,τι δεν κατάφερε το τραπεζικό κεφάλαιο καιο ανταγωνισμός σε βάρος των μικρών και μεσαίωνεπιχειρήσεων. Η αύξηση της φορολόγησης φανερώνειακριβώς τούτη την οπτική της ταξικής επίθεσης κατάτης μεσαίας τάξης. Η φορολόγηση των τραπεζών, τωνκαταθέσεων και των πολυεθνικών επιχειρήσεων έπρεπενα είναι πρώτες στη λίστα. Αντ’ αυτού παρατηρούμεπως ουσιαστικά αυξάνονται οι φόροι κατανάλωσης,τα εθνικά τέλη μαζί με μειώσεις μισθών και εκχωρήσειςσε ιδιώτες δημοσίων υπηρεσιών με στόχο -στο όνομα

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

48

9 Στην ουσία θα έπρεπε να μιλάμε για πολλούς φιλελευθερισμούς. Η ευρωπαϊκήαριστερά χρησιμοποιεί τον όρο για να αποφύγει τη λέξη καπιταλισμός, η ευρω-παϊκή δεξιά τον μετατρέπει σε κοσμοείδωλο, η αμερικανική ευαγγελική δεξιάβλέπει το liberalism ως μία αριστερίστικη ιδεολογία που στρέφεται ενάντια στηζωή (αμβλώσεις) και την οικογένεια, τη θρησκεία και την κοινωνία. Άλλοι βλέ-πουν μία θεώρηση που συνδέεται με το Διαφωτισμό ενώ η άρνησή του συνδέ-εται συχνά με ολοκληρωτικά καθεστώτα και στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Page 49: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

της οικονομίας- το ίδιο το προσωπικό τους.Η δε εστίαση στο δημόσιο χρέος ως αιτία και όχι

ως αποτέλεσμα της νεοφιλελεύθερης ρύθμισης οδηγείτους θιασώτες αυτής της άποψης σε παραδοξολογίεςκαι καινοφανείς ασυμμετρίες. Η εύκολη λύση βρίσκεταιστη σύνδεση του χρέους με τη διαφθορά που αναμφι-σβήτητα υπάρχει. Όσο όμως και αν πρόκειται για υπαρ-κτές όψεις της κρατικής (κακο)διαχείρισης, μπορούννα αιτιολογήσουν μόνο ελάχιστο μέρος του χρέους καιαπενοχοποιούν ουσιαστικά τη βασική συνιστώσα τουπροβάλλοντας το βολικό σύνθημα φέρτε πίσω τα κλεμ-μένα ή το ψευτοϊδεολόγημα ότι για όλα φταίει το υπέ-ρογκο κράτος.

Προβληματική είναι όμως και μια περισσότεροπροσεκτική προσέγγιση που ανιχνεύει τη γενεαλογίατου χρέους και εντοπίζει ιστορικά την πορεία διόγκω-σής του. Η λογική αυτή τροφοδοτείται από την αντί-ληψη ότι γενικώς έχουμε την τάση να καταναλώνουμεπερισσότερα από όσα παράγουμε. Λες και η δημοκρατίαδε στηρίζεται στην ίδια την κατανάλωση, το δανεισμόκαι δεν επέτρεψε την ανάπτυξη του χρηματοπιστωτικούσυστήματος για αυτό ακριβώς το λόγο.

Η επίκληση της διαφθορά αιτιολογεί μόνο ένα μι-κρό ποσοστό του χρέους και καταδεικνύει ως ένοχη τηναλόγιστη κατανάλωση των «πληβείων» που μπήκανστο προσκήνιο τη δεκαετία του ’80. Αντιθέτως αποκα-λύπτει τη σκανδαλώδη φοροασυλία των δημοκρατών στηδεκαετία του ’90 και τις αρχές του ΚΑ΄ αιώνα, όπως γι-νόταν βέβαια και σε όλη την ΕΕ.

Η σημερινή προσαρμογή στηρίζεται κατά βάσηστην περικοπή των δαπανών, ενώ φυσιολογικά ταέσοδα συνεχίζουν να υπολείπονται συστηματικά τωνόλο και περισσότερο μειωμένων προβλέψεων μέσα στην

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

49

Page 50: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

50

κρίση. Λογικό, μιας και το διαθέσιμο έσοδο των εχόντωνπεριορίζεται επειδή δανείζουν το «πτωχευμένο» κρά-τος.

Το κυνήγι των ενόχων στο νεοφιλελεύθερο ελλη-νικό Σάλεμ εκτός από τη συγκάλυψη των πραγματι-κών αιτίων της σημερινής κρίσης έχει όμως και μιαπολύ σοβαρότερη συνέπεια. Η αναζήτηση ενόχων στηβάση της ιδεολογίας του δικαίου στηρίζεται στην απο-δοχή της ιδέας ότι η κοινωνία συντίθεται από μεμο-νωμένα άτομα, υποκείμενα δικαιοπραξιών, που μπο-ρούν να χαρακτηριστούν σύννομες ή παραβατικές στησυνέχεια. Η έμμεση όμως παραδοχή ενός υπερταξικούκοινού συμφέροντος αποτελεί το πρώτο βήμα για μιαατέρμονη πορεία που στο βάθος της βρίσκεται η συλ-λογική ενοχή (editorial Θέσεις, 2011).

Ακόμα και η ανάλυση που επιρρίπτει την ευθύνηδιάλυσης της μεσαίας τάξης στην τεχνολογική ανάπτυξημοιάζει να ξεχνά εκείνα τα στρώματα που δεν επηρεά-ζονται ιδιαίτερα. Μια τέτοια ερμηνεία μάλιστα απο-σιωπά με επιπολαιότητα και το γεγονός ότι αριθμητικάη πρόοδος της τεχνολογίας -αν και σε πρώτη ανάγνωσημοιάζει να μειώνει τις θέσεις εργασίας- επιτρέπει τηνενίσχυση της μεσαίας τάξης με νέες επαγγελματικέςομάδες. Επιπλέον, τούτη η αιτιολόγηση αποπροσανα-τολίζει, καθώς προτείνει πως η οικονομία χρειάζεταιστελέχη και επαγγελματίες σε νέες δραστηριότητες, εξω-στρεφείς και με αυξανόμενη παραγωγικότητα και πωςοι μεσοαστοί θα πρέπει να βρουν τον δρόμο προς ταεκεί (Δοξιάδης, 2011). Ουσιαστικά δηλαδή μία τέτοιαπρόταση προτρέπει στην προλεταριοποίηση ή στη με-γαλοαστική -ανέφικτη για ένα μεσοαστό- επιχειρημα-τική δραστηριότητα (ξεχνώντας τους δημόσιους υπαλ-λήλους ή τους κατέχοντες άυλο κεφάλαιο).

Page 51: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Έτσι, είναι αναγκαίο να βρούμε μία άλλη ερμη-νεία. Να βρούμε τις αιτίες στα ίδια τα εγγενή προβλή-ματα της μετανεωτερικής οικονομίας. Η οικονομικήανάπτυξη δικαιολογούσε για πολλά χρόνια κυβερνη-τικές παρεμβάσεις υπέρ μεγάλων εταιρειών και επεν-δυτών. Το γεγονός ότι ελάχιστοι άνθρωποι πλούτιζανενώ η μεγάλη πλειονότητα παρέμενε φτωχή, φαινόταννα μην έχει μεγάλη σημασία εφόσον οι αριθμοί τουΑΕΠ έδειχναν εντυπωσιακοί (Rankaj Mishra, 2011).Με τον καιρό όμως η "επένδυση" στην ενίσχυση τηςμεσαίας τάξης φάνηκε να λειτουργεί ως τροχοπέδηστην ανάπτυξη της δημοκρατικής οικονομίας.

Δεν ήταν πια σε θέση τούτη να καταναλώνει όσαπαράγονταν και άρα λειτουργούσε αντιοικονομικάμε βάση τα δημοκρατικά συμφέροντα. Άρα, όπως είπεκι ο John Gray, η μεσαία τάξη συνιστά μια πολυτέλεια,την οποία ο καπιταλισμός δεν είναι σε θέση να πλη-ρώνει (Ξυδάκης, 2011). Αφού λοιπόν δεν καλύπτει τιςκαταναλωτικές ανάγκες, οφείλει να ανασχηματιστεί ηκοινωνική πυραμίδα και ο χώρος της αγοράς. Έτσι, οιμικρές επιχειρήσεις θα υποχρεωθούν να κλείσουν καιοι μεσοαστοί θα ενσωματωθούν στα εργατικά στρώ-ματα, οδηγώντας παράλληλα στη μείωση της παρα-γωγής αγαθών.

Ούτως ή άλλως η μεγάλη παραγωγή (των πολυε-θνικών επιχειρήσεων και των εθνικών κολοσσών) είχεδεχθεί ισχυρό πλήγμα από τη μεσοαστική αδυναμίακατανάλωσης. Η μείωση, λοιπόν, της αγοραστικής δύ-ναμης δεν αποτελεί πλήγμα σε παγκόσμιο επίπεδοπαρά μόνο για τοπικές μεσοαστικές επιχειρήσεις. Αν-τιθέτως, η διάλυση της μεσαίας τάξης θα αυξήσει τακέρδη των μεγάλων επιχειρήσεων μέσω της μείωσηςτου λεγόμενου εργατικού κόστους και των επιχειρή-

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

51

Page 52: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σεων που ουσιαστικά θα απορροφήσουν.

Οικονομικοί ανταγωνισμοί και προτεσταντικός ηγε-μονισμός

Εξετάζοντας δε την ευρωπαϊκή κρίση παρατη-ρούμε ότι η χρηματοοικονομική κρίση που συντάραξετον κόσμο το 2007 και 2008, δε φάνηκε να κλόνισε τηνκυριαρχία ενός τρόπου σκέψης ο οποίος διέπει καιπροσανατολίζει την οικονομική πολιτική που ασκείταιτα τελευταία τριάντα χρόνια. Τα θεμέλια της χρημα-τοοικονομικής εξουσίας δεν αμφισβητήθηκαν. Αντι-θέτως, τα ευρωπαϊκά κράτη, υπό την πίεση διεθνώνοργανισμών και οίκων αξιολόγησης, εφαρμόζουν μεανανεωμένο ζήλο προγράμματα μεταρρυθμίσεων καιδομικών αναπροσαρμογών που, αποδεδειγμένα στοπαρελθόν, επέτειναν την αστάθεια και τις ανισότητες.Έτσι, η ευρωπαϊκή κρίση επιδεινώθηκε (Μανιφέστοτων ανήσυχων οικονομολόγων, 2011).

Οι γερμανικές οικονομικές ελίτ επιδίωξαν τη νο-μισματική ένωση του ευρώ επειδή αυτό τις βοηθούσεσε μια μεγαλύτερη είσοδο στις νοτιοευρωπαϊκές αγο-ρές. Αν και από την αρχή ακόμα ήταν σχεδόν βέβαιοότι η οικονομική πολιτική στήριξης του ενιαίου νομί-σματος θα οδηγούσε τις χώρες του νότου σε πολιτικέςλιτότητας, αύξησης της ανεργίας και σταδιακή μείωσητης ανάπτυξης και της καταναλωτικής δύναμης τωννοτιοευρωπαίων, όλοι χαιρέτησαν τη νομισματική ενο-ποίηση ως μία καινοτομία. Κι όμως η κρίση του 2008και η κανιβαλιστική επίθεση των τραπεζικών οργανι-σμών, απέδειξαν όχι απλά τα ξύλινα πόδια του, αλλάεπιτάχυνε τις προβλεφθείσες αδυναμίες του νότου καισυντέλεσε στη διάλυση των νοτιοευρωπαϊκών μεσαίωνστρωμάτων.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

52

Page 53: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Ήδη από τις αρχές του ΚΑ΄ αιώνα είχε αρχίζει ναδιαφαίνεται μία αλαζονεία στη γερμανική πολιτική,μία τάση να κυριαρχήσει πολιτικά στην ΕΕ χάρη στημεγάλη της οικονομική δύναμη. Ειδικά όμως μετά τηνκρίση στα τέλη της πρώτης δεκαετίας του νέου αιώνα,η αλαζονεία αυτή άρχισε να αποκαλύπτει ένα εθνικι-στικό πρόσωπο. Ο παλιός μεσοπολεμικός εθνικισμόςεμφανίστηκε ξανά στο προσκήνιο με την οικονομικήαίγλη των αθρόων εξαγωγών προς τον ευρωπαϊκό νότοκαι την ανατολή και με την επιβολή μίας χρηματοπι-στωτικής πολιτικής που τελικά μόνο το γερμανικόδόγμα εξυπηρετούσε ιδεολογικά και οικονομικά.

Στο χρόνο που πέρασε η Γερμανία προσπάθησεκαι προσπαθεί να ενισχύσει τη θέση της και εκμεταλ-λευόμενη τις περιπλοκές της κρίσης και την καλύτερηοικονομική της θέση να μετατραπεί σε ηγεμονική δύ-ναμη. Και σε αυτό βρήκε πρόθυμο σύμμαχο τη Γαλλία,σχηματίζοντας ένα γαλλογερμανικό σύνδεσμο συμ-φερόντων μέχρι τη στιγμή που αναφάνηκε το αδιέξοδοτης πολιτικής λιτότητας κι εσωτερικής υποτίμησης.

Η Γερμανία, ωστόσο, ήταν και παραμένει μία πε-ριφερειακή δύναμη με σοβαρά μειονεκτήματα πολι-τικής αντίληψης και κουλτούρας, εμφανιζόμενη στηνπαρούσα φάση ως αυστηρός παιδαγωγός επιβάλλον-τας τιμωρίες και ποινές στα άτακτα κράτη. Όπως επι-σημαίνεται -διαχρονικά ήδη από τη δεκαετία του 1990-για να γίνει η Γερμανία ηγεμονική δύναμη στην Ευ-ρώπη απαιτεί τη μεγάλη εμπειρία και τις πολιτικέςικανότητες που ανέπτυξαν τα μεγάλα ιμπεριαλιστικάέθνη της Δύσης, με επικεφαλής τη Μεγάλη Βρετανίακαι τη Γαλλία. Οι λεπτοί συνδυασμοί, τους οποίουςσυναποτελούν η επίδειξη ισχύος, δεν υπήρξαν τα συ-νήθη προϊόντα των γερμανικών πολιτικών εργαστη-

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

53

Page 54: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ρίων αυτού του αιώνα (Κονδύλης, 2000).Η πεισματική στροφή προς τον ηθικό και οικονο-

μικό παράγοντα έχει ως σκοπό την οριστική αποκοπήαπό την «πολιτική της ισχύος», ενώ η ευημερία τωντελευταίων σαράντα ετών φαίνεται να αποδεικνύειπρος γενική ικανοποίηση ότι η ηθική δεν ευνοεί μόνοτην ψυχή, αλλά και την κοιλιά. Οι Γερμανοί έχουν ναμάθουν πολλά από την πολιτικά υπέρτερη πολιτικήελίτ της Γαλλίας και διαπράττουν σφάλμα πρώτου με-γέθους όταν με υψωμένο δάχτυλο παίζουν το ρόλοτου ηθικού παιδαγωγού.

Σε ανάλογο πνεύμα υποστηρίζεται ότι η ευρωπαϊκήκρίση δεν ξεκίνησε λόγω του υπερβολικού ελληνικούελλείμματος. Αντίθετα, η ελληνική κρίση ήταν η οδόςπου επέλεξε το Βερολίνο για να τροποποιήσει τον κώ-δικα συμπεριφοράς σε βάρος της Γαλλίας και του ευ-ρωπαϊκού Νότου (Halevi, 2010). Η θέση για το μέγεθοςτης ελληνικής δημοσιονομικής ανεπάρκειας κι αδυνα-μίας ήταν υπερβολική. Θα μπορούσαν να το χειριστούνσε ευρωπαϊκό επίπεδο επινοώντας κοινές πολιτικές γιατη βελτίωση της ευρωπαϊκής, και ειδικότερα της ελλη-νικής ανάπτυξης, καθώς αυτή είναι η μόνη θεραπείαπου δε σκοτώνει τον ασθενή. Οι δραστικές περικοπέςστις δημόσιες δαπάνες, αποσυντονίζουν ολόκληρο τοσύστημα των υπηρεσιών και υποδομών στο οποίο στη-ρίζεται μια σύγχρονη κοινωνία, μειώνοντας το ποσοστότου χρέους οριακά ή και καθόλου.

Άλλοι σημειώνουν πως το πρόβλημα στην Ευρώπηδεν είναι ότι η Ελλάδα δεν είναι φρόνιμη ή ότι η οικο-νομία της Ισπανίας βρίσκεται σε μαύρα χάλια. Το πρό-βλημα είναι ότι η Γερμανία κάνει αυτό ακριβώς πουκατηγορούμε την Κίνα ότι πράττει. Διατηρεί, δηλαδή,πολύ μεγάλο εμπορικό πλεόνασμα. Επιτυγχάνει

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

54

Page 55: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

υψηλή παραγωγικότητα χωρίς να αυξάνει τους πραγ-ματικούς μισθούς κι έτσι κάνει την ΕΕ λιγότερο αντα-γωνιστική απέναντί της (Γκος, 2010).

Είναι χαρακτηριστικό ότι στη Γερμανία οι ονομα-στικές αυξήσεις ήταν 7% όταν στην ευρωζώνη έφταναντο 27%. Με αυτή τη διαφορά λογικό ήταν οι άλλες χώ-ρες να υστερούν σε ανταγωνιστικότητα μισθών και ηγερμανική οικονομία να γίνεται πιο ανταγωνιστική.Στην ουσία, δηλαδή, ο γερμανικός ηγεμονισμός ήρθεόχι μέσα από την παραγωγικότητα, αλλά μέσα από τημείωση των μισθών σε βάρος των Γερμανών πολιτών.

Υπό τη νεομερκαντιλιστική σκοπιά του Βερολίνου,μια συνεταιριστική επιλογή δεν αντιμετωπίζεται κα-θόλου επειδή η Γερμανία βλέπει την ευρωζώνη ως στα-θερό σύστημα ισοτιμίας συναλλάγματος που μόνοςστόχος του είναι να αποτρέπει ανταγωνιστικές υποτι-μήσεις. Η ρήτρα της μη μεταφοράς που έχει εγγραφείστις συνθήκες του Μάαστριχτ, του Δουβλίνου και τουΆμστερνταμ πρέπει να διατηρηθεί, καθώς ο βασικόςρόλος της Δυτικής Ευρώπης είναι να παρέχει καθαρήζήτηση για τις εξαγωγές της Γερμανίας.

Σε αυτή την ιδιαιτερότητα μπορούμε να προσθέ-σουμε τις πιέσεις που δέχονται χώρες της ευρωζώνηςπου δεν μπορούν να τυπώσουν δικό τους νόμισμα. Οιαπόπειρες να επιβληθεί δημοσιονομική εξυγίανση γιανα αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του ευρώ αναγκα-στικά θα είναι αντιπληθωριστικές και θα οδηγήσουνσε υψηλότερα επίπεδα ανεργίας. Καθώς υποχρεώνον-ται να ακολουθήσουν αντιπληθωριστικές πολιτικές,μειώνουν τα ελλείμματα του προϋπολογισμού με πε-ρικοπές των δημόσιων δαπανών και αυξήσεις στουςφόρους. Έτσι, όμως πλήττονται άμεσα τα έσοδα τωνδημοσίων υπαλλήλων, των οποίων η αγοραστική δύ-

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

55

Page 56: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

56

10 Η συμβατική υποχρέωση των κρατών-μελών της ευρωζώνης είναι να διατη-ρούν το χρέος τους κάτω από το 3% του ΑΕΠ τους.

ναμη ελαττώνεται με αλυσιδωτές αντιδράσεις στονιδιωτικό τομέα (Arestis & Sawyer, 2010) και έμμεσαστις δομές πρόνοιας επιβαρύνοντας τον υπόλοιπο πλη-θυσμό. Και καθώς το πρόγραμμα του ευρώ είχε σχε-διαστεί γύρω από μια νεοφιλελεύθερη ατζέντα, η ευ-ρωζώνη στερήθηκε μηχανισμών με τους οποίους οιχώρες θα μπορούσαν να επιλύσουν τα προβλήματατων ελλειμμάτων τους προς όφελος της μεσαίας τάξης.

Οι Ευρωπαίοι ηγέτες έδρασαν με τρόπο που νααποφεύγει μια μελλοντική κατάρρευση του τραπεζικούσυστήματος, αποφεύγοντας έτσι και την κατάρρευσητου συστήματος του ευρώ, αλλά από την άλλη πλευράδε γίνεται τίποτα για να δοθεί μια νέα ώθηση στηνΕλληνική οικονομία (Méaulle, 2010). «Κυριολεκτικάεγγυόταν πως η Ελλάδα, η Ισπανία, και άλλες χώρεςμε μεγάλα ιδιωτικά και δημόσια χρέη θα καταδικα-στούν σε χρόνια οικονομική ύφεση και υψηλά επίπεδαανεργίας» (Rodrik, 2010).

Η νέα real politik μετονομάστηκε σε εσωτερικήυποτίμηση, λιτότητα, 3%10. Την ίδια στιγμή, η πανί-σχυρη γερμανική ηγεμονία, επιβάλλεται όχι μόνο μετην οικονομική δύναμη της βιομηχανίας και των τρα-πεζών της, αλλά με τρόπο άκρως αντιδημοκρατικόμέσα από την παράκαμψη των ενωσιακών πολιτικώνθεσμών. Όλες οι σημαντικές αποφάσεις και η πολιτικήτης ΕΕ ορίζονταν στις αρχές της ευρωπαϊκής κρίσης σεδιμερείς συναντήσεις των επικεφαλής του γαλλογερ-μανικού άξονα παρακάμπτοντας κάθε αιρετό όργανο.

Αναλόγως, το Ευρωκοινοβούλιο λειτουργεί μόνοτυπικά, οι Επιτροπές υπολειτουργούν και δεν έχουνκαμία ουσιαστική παρέμβαση, ο Πρόεδρος υπάρχει

Page 57: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μόνο τύποις. Ακόμα και η πανίσχυρη τρόικα (που πιαελέγχει όλη των Ευρωμεσόγειο) και η ΕΚΤ δε δίνουνλόγο παρά μόνο στη γαλλογερμανική ηγεμονία. Καισε αυτά ας συμπληρώσουμε και τις διορισμένες κυβερ-νήσεις τεχνοκρατών χωρίς λαϊκή νομιμοποίηση. Όρ-γανα που δε δίνουν λόγο σε συλλογικούς αιρετούς θε-σμούς αλλά καθορίζουν με την τακτική οικονομικώνδολοφόνων την πολιτική όλου του ευρωμεσογειακούχώρου. Τα έθνη υποβιβάζονται σε δουλοπαροικιακήςλογικής αποικίες χάνοντας όχι μόνο την υπερηφάνειατους, αλλά κάθε μορφή οικονομικής ανεξαρτησίας.

Απέναντι στη γερμανική νεοφιλελεύθερη κι εθνι-κιστική ηγεμονία αντίπαλοι υπάρχουν. Δεν είναι τυ-χαίο ότι οι περισσότερες επιθέσεις απέναντι στη γερ-μανική πολιτική προέρχονται από αγγλοσαξονικάέντυπα. Στο δυτικό κόσμο οι οικονομικοί ανταγωνι-σμοί σε υφεσιακό περιβάλλον έχουν φέρει τους αγ-γλοσάξονες σε σχεδόν συγκρουσιακή πορεία προς τογερμανικό οικονομικό ολοκληρωτισμό.

Κατανόησαν ότι η ευρωζώνη δεν ήθελε να λύσειτο πρόβλημα, αλλά το χειρίστηκε ως αφορμή για ναεπιβληθεί η περικοπή του κράτους πρόνοιας και τουκράτους ως οικονομικού πυλώνα της εθνικής οικονο-μίας. Λειτούργησε ως ευκαιρία προκειμένου να περι-κοπεί η ακμάζουσα μεσοαστική τάξη -είτε δημόσιωνλειτουργών είτε επιχειρηματιών- που ολοένα θέλει καιισχυρότερη φωνή στα κέντρα λήψης αποφάσεων.

Τα πακέτα βοήθειας δεν έσωσαν καμία χώρα. Αν-τίθετα, επέτρεψαν να εξασφαλίσουν τις επενδύσειςτους οι δανειστές και λειτούργησαν πυροσβεστικά δί-νοντας απατηλές εικόνες σωτηρίας, με την ασφυκτικήεπιβολή λιτότητας και την υποβάθμιση των αδύναμωνοικονομικών τους.

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

57

Page 58: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η πολιτική της μονόπλευρης λιτότητας, που σαφώςδεν ευνοεί εκείνον που την εισπράττει, εξυπηρετεί τιςανάγκες των γερμανικών ελίτ και των δορυφόρωντους, εκείνων των αστικών οικονομικών που έχουν δε-θεί στο γερμανικό άρμα. Η Γερμανία δάνειζε κατά κό-ρον ώστε η περιφέρεια να καταναλώνει τα προϊόντατης. Έτσι, όχι μόνο ευημερούσαν οι βιομηχανίες καιοι εμπορικοί επιχειρηματικοί κολοσσοί, αλλά και οιτράπεζες μέσα από τα κέρδη του δανεισμού.

Με στόχο τη διάσωση ουσιαστικά των γερμανικώντραπεζών, η γερμανική κυβέρνηση στραγγαλίζει τη βιο-μηχανία της και το εξαγωγικό της ισοζύγιο και τα πλεο-νάσματα. Και η ευρωζώνη βρίσκεται πραγματικά σεαδιέξοδο. Η Γερμανία εξακολουθεί να αρνείται και νααπορρίπτει -όχι απαραιτήτως άδικα- όλες τις προτεινό-μενες λύσεις.

Έτσι, απέναντι στη γερμανική μεταμοντέρνα κιεθνικιστική ηγεμονία και στο πλαίσιο του παγκόσμιουοικονομικού ανταγωνισμού -μαζί με τον αγγλοσαξο-νικό αντίποδα σε σχεδόν συγκρουσιακή πορεία- καιστο εσωτερικό της γερμανικής αστικής τάξης κατα-γράφονται ρήξεις με την εμφάνιση ενός ισχυρού πόλουσε επίπεδο οικονομικών ελίτ.

Η Ομοσπονδία Γερμανικών Βιομηχανιών, πουαναζητά αγορές και καταναλωτές πρωτίστως στην ΕΕ,βλέπει να συρρικνώνεται η κατανάλωση και να παρα-μένει η παραγωγή αδιάθετη, ενώ αντίθετα η γερμανικήπολιτική εξασφαλίζει τα συμφέροντα των πιστωτικώνκολοσσών και προωθεί την ιδέα τραπεζικής ένωσης στοπλαίσιο της ΕΕ. Και η σύγκρουση αυτή ξεπερνά κατάπολύ το εσωτερικό της ευρωζώνης. Αγγίζει τη βρετα-νική και υπερατλαντική βιομηχανία και το εμπόριοπου έχασαν στις ευρωμεσογειακές αγορές εξαιτίας της

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

58

Page 59: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

γερμανικής εθνικιστικής και ηγεμονικής τάσης.Και ήδη βλέπουμε να συνάπτονται νέες συμμαχίες

πάνω ακριβώς σε τούτο τον ανταγωνισμό, έστω κι ανμένουν σε εμβρυακό επίπεδο ακόμα. Η νίκη του Ολάνφάνηκε να διαμορφώνει ένα νέο ισχυρό πόλο στη σύγ-κρουση μεταξύ ανάπτυξης (βλ. ενίσχυση της οικονομίαςκαι κατανάλωση βιομηχανικών αγαθών) και λιτότητας(βλ. πρωταρχική ανάγκη εξασφάλισης του τραπεζικούκεφαλαίου από μελλοντικές επενδύσεις σε βάρος τωνλαών και της κατανάλωσης/παραγωγής). Η Γαλλία μετην Ιταλία και την Ισπανία αρχικά εξέφρασαν σε συ-νεργασία με τις αγγλοσαξονικές οικονομίες ακριβώςαυτό το μοντέλο, αλλά αδυνατούσαν να το επιβάλλουνφοβούμενες τον πανικό των αγορών και μία πιθανήδιάλυση της ευρωζώνης.

Η γαλλική κι η ιταλική με την ισπανική βιομηχα-νία πρωτίστως στηρίζονται στις ευρωπαϊκές εθνικέςαγορές. Είναι άμεσα εξαρτημένες από τη βιωσιμότηταόχι του χρέους, αλλά των ίδιων των πολιτών ως κατα-ναλωτών. Στο ίδιο πνεύμα και οι γερμανικές βιομη-χανίες, οι οποίες όμως στο άνοιγμά τους προς ανατο-λάς εξαρτώνται όλο και περισσότερο από ισχυρέςτράπεζες ως μέσο χρηματοδότησής τους. Ωστόσο, δενμπορούν να παραβλέψουν στο κυνήγι των ανατολι-κών αγορών τις πλησιέστερες ευρωμεσογειακές.

Η πτώση της αγοραστικής δύναμης της ευρωμε-σογειακής μεσαίας τάξης, υποχρέωσε τη γερμανικήπολιτική ηγεσία σε ένα πνεύμα νεομερκαντιλισμού.Την ίδια στιγμή τα οικονομικά συμφέροντα στράφη-καν αντί για το νότο, που δεν κατανάλωνε, προς ανα-τολάς, σε νέες αγορές, νέες χώρες. Ταυτόχρονα, η γερ-μανική πολιτική για την κρίση μοιάζει να στοχεύειστη διάλυση της ευρωμεσογειακής μεσαίας τάξης, που

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

59

Page 60: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

είναι συγκριτικά πολυάριθμη με την κεντροευρω-παϊκή. Αν μειωθεί το "κράτος" κι απολυθούν οι δημό-σιοι υπάλληλοι, αφενός μεν θα ανοίξουν νέοι τομείςυπηρεσιών -πρώην κρατικών δομών- για ιδιώτες επεν-δυτές. Αφετέρου θα διαλυθούν έμμεσα οι μεσαίες επι-χειρήσεις κι έτσι θα αποτελέσουν εύκολη λεία για τιςευρωπαϊκές υπερεθνικές επιχειρήσεις. Η ατμομηχανήτης παγκόσμιας οικονομίας κινείται ταχύτατα προςανατολάς και το περίφημο κοινωνικό κράτος της Ευ-ρώπης αντιμετωπίζεται πλέον όχι ως ακρογωνιαίος λί-θος σταθερότητας αλλά ως ανεπιθύμητο βαρίδι.

Η αποσύνθεση της μεσοαστικής επιχειρηματικό-τητας θα επιτρέψει στις ελίτ να τις απορροφήσουν.Ταυτόχρονα, οι "επιζήσαντες" της κρίσης μεσοαστοί,σχηματίζοντας μια νέα ολιγάριθμη μεσαία τάξη με εγ-γύτερα ενδογενώς εισοδήματα ή ενσωματωμένοι στιςεγχώριες ελίτ θα υποχρεωθούν να συνδεθούν/εξαρ-τηθούν εκ νέου (μέσω δανεισμών κι εγγυήσεων) με τοπολυεθνικό τραπεζικό κεφάλαιο, καθώς πια θα στρα-φούν σε νέες αλλότριες αγορές. Παράλληλα, το λιγό-τερο κράτος ανοίγει νέους ορίζοντες στην ιδιωτικήεπιχειρηματικότητα, είτε αστική είτε μεσοαστική. Ου-σιαστικά η εκχώρηση τούτη δημόσιων υπηρεσιών σειδιώτες διαλύει τα δημοσιοϋπαλληλικά στρώματα καιτα μετατρέπει σε ιδιωτικούς υπαλλήλους, ενώ κάποιαμεσαία στρώματα θα βρουν διεξόδους δίπλα στις δη-μοκρατικές επενδύσεις, ενισχύοντας ουσιαστικά τις τε-λευταίες.

Και σε αυτό το ανταγωνιστικό πλαίσιο, εμφανίζε-ται ολοένα κι ισχυρότερος ο λαϊκός κινηματικός πα-ράγοντας και ιδιαίτερα θα λέγαμε οι μεσοαστοί πουσε όλη την Ένωση δέχονται τις ισχυρότερες πιέσεις,σύνθλιψη που στον ευρωπαϊκό νότο αποκτούν χαρα-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

60

Page 61: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κτήρα αγώνος για επιβίωση.Η παγκοσμιοπιοιημένη Νέα Οικονομία του ΚΑ΄

αιώνα όχι μόνο δεν είναι αποτέλεσμα της οικονομικήςκρίσης, αλλά ουσιαστικά αποτελεί μία σχεδιασμένηταξική επίθεση. Οι πολιτικές ανησυχίες της μεσαίαςτάξης όπως αναφάνηκαν στα τέλη του Κ΄ αιώνα καιτις αρχές του ΚΑ΄, αλλά και η "αντιοικονομική τηςύπαρξη" την κατέστησαν εχθρό της μετανεωτερικήςπολιτικής.

Προσεγγίσεις της ελληνικής κρίσηςΚαι στο σημείο αυτό είμαστε υποχρεωμένοι να

κρίνουμε το ίδιο το ευρωνομισματικό σύστημα. Άλ-λωστε, η νομισματική ένωση ήταν προβληματική απότην αρχή, επιτρέποντας στις τράπεζες της Φρανκφούρ-της και του Παρισιού να συσσωρεύσουν πλεονάσματακαι στις νοτιοευρωπαϊκές κυβερνήσεις να δανείζονταιφτηνά. Η ίδια η κρίση της ΕΕ κατά τον Ερίκ Τουσένείναι γέννημα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Η ευρωμεσογειακή περιφέρεια εξαρτημένη από τοασφυκτικό πλαίσιο του ενιαίου νομίσματος ήταν κα-ταδικασμένη να συσσωρεύσει ελλείμματα και χρέη στιςαποβιομηχανοποιημένες χώρες και πλεονάσματα στοισχυρό βιομηχανικό κέντρο. Και τα ελλείμματα ενί-σχυαν ακόμη περισσότερο τις εξαρτήσεις λόγω τουαδύναμου ενδογενούς χαρακτήρα των νοτιοερυωπαϊ-κών οικονομικών με χαρακτηριστικότερη περίπτωσητην ελληνική.

Χωρίς ισχυρή βιομηχανία, με αστική τάξη που στη-ρίζονταν κατά αποκλειστικότητα στις δημόσιες επεν-δύσεις ή σε υπηρεσίες και εμπορικές δραστηριότητες,η Ελλάδα βίωσε τη δική της ύφεση λόγω της οικονομι-κής κακοδιαχείρισης. Η χώρα μας έχει τα δικά της

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

61

Page 62: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

«προνόμια», συνέπειες της καθυστερημένης κι ανώ-μαλης καπιταλιστικής ανάπτυξης, αναπτύχθηκε μιανέα μεγαλοαστική τάξη από τους μαυραγορίτες τηςΚατοχής, τους ωφελημένους από τον εμφύλιο, τουςεκλεκτούς της χούντας, αλλά και από τους αετονύχηδεςτης Μεταπολίτευσης. Μια αστική και μεγαλοαστικήτάξη χυδαία, ματαιόδοξη, επιδειξιομανής, αδίστακτη,διαπλεκόμενη με κάθε εξουσία. Δημόσια έργα, εξοπλι-σμοί, χαριστικά δάνεια, φοροαπαλλαγές[…] Σήψη καικρίση (Μπιτσάκης, 2008).

Με διαλυμένη την αγροτική οικονομία και απο-κλειστική εισαγωγή ακόμη και ενδημικών παραδοσια-κών προϊόντων, με μία οικονομία κατά βάση μεσοα-στική και μικρής εμβέλειας, δεν ήταν δυνατό να βρεθείμε όρους νεοφιλελευθερισμού ένα ισχυρό αντίβαρο σταελλείμματα που πολλαπλασίαζε το ενιαίο νόμισμα.

Και αν η ελληνική οικονομία είχε τέτοια χαρα-κτηριστικά, οι θιασώτες του νομίσματος εθελοτυφλούνμπροστά στις δομικές του αδυναμίες. Γιατί την ίδιαστιγμή με την ελληνική κρίση ξέσπασαν κρίσεις σεόλες τις χώρες του νότου ενισχυμένων με τοπικές αδυ-ναμίες στις εθνικές οικονομίες. Το ευρωνόμισμα αντίνα απορροφήσει κραδασμούς ουσιαστικά τους μετέ-τρεψε σε τεκτονισμούς κλυδωνισμούς της ίδιας τηςΈνωσης. Βέβαια, το ίδιο το νομισματικό οικοδόμημαήταν γέννημα νεοφιλελεύθερων οδηγιών και σε καμίαπερίπτωση δεν αναδείχθηκε για στήριξη μεσοαστών,ακόμα κι αν αυτοί απολάμβαναν μερικά ψίχουλα ήψήγματα ευμάρειας.

Ωστόσο, στο συγκεκριμένο ερώτημα για τα αίτιατου ελληνικού χρέους, δίπλα στην παγκόσμια κρίσηκαι τη δομική λειτουργία του ενιαίου ευρωπαϊκού νο-μίσματος πρέπει να προσθέσουμε τη χαμηλή φορολό-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

62

Page 63: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

γηση του μεγάλου κεφαλαίου, τους υπέρογκους στρα-τιωτικούς εξοπλισμούς, τις άμεσες ενισχύσεις προς τηναστική τάξη (στήριξη προβληματικών εταιρειών,Ολυμπιάδα 2004, συνεχείς αγορές οπλικών συστημά-των, κατασκευές, προμήθειες υλικών κλπ) και τη δια-φθορά. Το ελλείμματα για χρόνια καλύπτονταν με τοφτηνό δανεισμό, κρύβοντας κάτω από τα χαλί τα προ-βλήματα. Οι ίδιες δε οι τράπεζες συμμετέχοντας στοπαιχνίδι του φτηνού δανεισμού και των χωρίς ρίσκωνδανεισμό πολιτών με υψηλό επιτόκιο, βρέθηκαν εκτε-θειμένες το 2008 (αν και προβλήματα εμφανίζονταιαρκετά νωρίτερα) με αποτέλεσμα το κράτος να τις ενι-σχύει και να βρίσκεται διπλά ελλειμματικό κι εκτεθει-μένο.

Σχετικά δε με την επιχειρηματολογία για το «υπέ-ρογκο δημόσιο», ας σημειώσουμε ότι με βάση πανευ-ρωπαϊκές συγκρίσεις η χώρα μας απασχολούσε προτων δανειακών συμβάσεων λιγότερους δημόσιουςυπαλλήλους με το μερίδιο των μισθών να κινείται στονευρωπαϊκό μέσο όρο, αλλά εξαιρετικά χαμηλότερο τομερίδιο των κοινωνικών δαπανών ανά ΑΕΠ. Συγκε-κριμένα, σε ό,τι αφορά τις κοινωνικές δαπάνες, οι δα-πάνες της εκπαίδευσης ως ποσοστό επί του ΑΕΠ είναι2,9% (αντί 2%), οι δαπάνες υγείας είναι 4,4% (αντί 6,4%στην ΕΕ) και οι δαπάνες κοινωνικής προστασίας 17,2%(έναντι 18,8%). Οι δε μισθοί των δημοσίων υπαλλήλωνκαταλαμβάνουν το 11% του ΑΕΠ, όταν στην ΕΕ είναιμέσος όρος 10,8%. Ακόμη κι ο ΟΟΣΑ έβρισκε το 2003ότι η Ελλάδα είχε ελαφρώς λιγότερο δημόσιο προσω-πικό από το ευρωπαϊκό μέσο όρο (15,9% προς 16,1%)(Κιτίδη & Χατζηστεφάνου, 2011).

Κι εδώ οφείλουμε να θυμίσουμε ότι ήδη από τη δε-καετία του ’60 είχαν επιστρατεύσει το έωλο επιχείρημα

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

63

Page 64: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

του crowing out. Δηλαδή το επιχείρημα ότι το δημόσιογια να καλύψει το εκάστοτε έλλειμμά του, προσφεύγειστην ελεύθερη αγορά χρήματος. Ωστόσο, οι αιτιάσειςτων επικριτών των δημόσιων επενδύσεων και της κοι-νωνικής πρόνοιας (που βέβαια στηρίζονται σε ένανεκτεταμένο κρατικό οργανισμό ως οικονομικό πυλώνα)δεν είναι ειλικρινείς. Διότι η ιδιωτική οικονομία γνω-ρίζει ότι το μεγαλύτερο μέρος του δημόσιου χρέουςοφείλεται στους τόκους που πληρώνει γι’ αυτό το χρέοςτο δημόσιο. Αν λοιπόν ήθελε να το μειώσει, θα μπο-ρούσε να δεχτεί λύσεις μείωσής του (Σταμάτης, 2007).

Έτσι, τα αίτια της κρίσης δεν μπορούν να αποδί-δονται στις "μεγάλες σπατάλες" του κράτους πρόνοιας,του ευρέος δημόσιου τομέα. Το δημόσιο χρέος ουσια-στικά έχει πολύ μικρή σύνδεση με την οικονομικήκρίση. Η θεωρία όμως διατείνεται ότι το κράτος υπερ-χρεώνεται για να συντηρήσει τις μεταπολεμικές προ-νοιακές κατακτήσεις των λαών, παραβλέποντας τηνεγγραφή των τραπεζικών ανοιγμάτων από τον υπερ-βολικό δανεισμό χωρίς εγγυήσεις στο κρατικό χρέος.

Και βέβαια, εδώ έρχεται να συμπληρωθεί το επι-χείρημα με το αναπόδεικτο αξίωμα ότι τα δημόσια ελ-λείμματα αυξάνοντας το δημόσιο χρέος το μετακυλούνστις επόμενες γενεές ως κληροδότημα. Και ως νοικο-κυραίοι άνθρωποι δεν επιτρέπεται να αφήνουμε χρέηστα παιδιά μας. Πέρα από το ότι το Δημόσιο δεν είναινοικοκυριό, ουσιαστικά στο δημόσιο δανεισμό δε δα-νείζεται η παρούσα γενιά για να πληρώσουν οι μελ-λούμενες, αλλά η ίδια. Άλλωστε, τα περισσότερα ομό-λογα είναι αισθητά μικρότερης διάρκειας από μία γε-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

64

11 Το επιχείρημα αυτό το υιοθέτησαν οι σύμβουλοι του Μπους του νεώτερουστις ΗΠΑ, αν κι εμφανίστηκε και στην ελληνική κρίση να κυριαρχεί για μήνεςστις τηλεοπτικές "αναλύσεις".

Page 65: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

νιά. Τα κρατικά δάνεια δεν αποπληρώνονται σε επό-μενες γενιές, αλλά στο παρόν.

Αξίζει, όμως να σημειώσουμε κι ένα άλλο σχετικόιδεολόγημα σύμφωνα με το οποίο για το έλλειμμα ευ-θύνεται η ανισορροπία του εμπορικού ισοζυγίου11.Ωστόσο, το δημόσιο έλλειμμα θα συνέβαλε στην αύ-ξηση του ελλείμματος του εμπορικού ισοζυγίου, μόνοεάν το Δημόσιο εκτελούσε με δάνεια χρηματοδοτού-μενες ανάγκες για την αγορά εισαγόμενων αγαθών.

Ωστόσο, η κρίση έδειξε ότι περισσότερο συνδέεταιμε τα σχέδια διάσωσης της χρηματοοικονομικής αγο-ράς που οδήγησε στην ύφεση και λιγότερο με το ίδιοτο χρέος. Και τούτο διότι το χρέος δεν προήλθε απόαύξηση δημόσιων δαπανών, αλλά από τη ραγδαίαμείωση των δημόσιων εσόδων, εξαιτίας της υποτονικήςανάπτυξης και της φορολογικής ελάφρυνσης των με-γάλων επιχειρήσεων12.

Με βάση τη θεωρία ότι τάχα η φοροελάφρυνσηενισχύει την ανάπτυξη και την αύξηση της κατανάλω-σης, τα ευρωπαϊκά έθνη μιμούμενα την αμερικανικήπολιτική ακολούθησαν συστηματικά πολιτικές μείωσηςφόρων. Οι μειώσεις φόρου και ασφαλιστικών εισφορώνπολλαπλασιάστηκαν, αλλά τελικά δεν οδήγησαν σεαύξηση παραγωγής παρά μόνο σε μεμονωμένες περι-πτώσεις, ως εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα.Τούτη όμως η πολιτική μειώνοντας τα έσοδα ανάγκασετα κράτη να προσφύγουν σε εξωτερικό δανεισμό γιανα καλύψουν τα ελλείμματά τους. Η αύξηση του δη-μόσιου χρέους στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ δεν είναι το

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

65

12 Στη Γαλλία μία πρόσφατη κοινοβουλευτική μελέτη υπολογίζει σε 100 διςευρώ το κόστος της μείωσης φόρων μεταξύ 2000 και 2010, χωρίς να μετρά τιςαπαλλαγές από την καταβολή εισφορών (άλλα 30 δις) και τις φορολογικές ελα-φρύνσεις.

Page 66: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αποτέλεσμα επεκτατικής κεϋνσιανής πολιτικής ήσπάταλης κοινωνικής πολιτικής, αλλά μάλλον μιας πο-λιτικής που ευνοεί τα προνομιούχα στρώματα.

Άλλωστε, ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας δενείναι ανεξάρτητος από τις δημόσιες δαπάνες. Βραχυ-πρόθεσμα οι σταθερές δημόσιες δαπάνες περιορίζουντο εύρος των υφέσεων ως αυτόματοι σταθεροποιητέςενώ μακροπρόθεσμα οι επενδύσεις και οι δημόσιες δα-πάνες (παιδεία υγεία, έρευνα, υποδομές) τονώνουν τηνανάπτυξη. Η δε προτεινόμενη μείωση του αριθμού τωνκρατικών λειτουργών από μόνη της όχι μόνο δε μειώνεικανένα έλλειμμα, αλλά αντίθετα γεννά μια στρατιάανέργων που εργαζόμενοι σε ιδιωτικές επιχειρήσεις θαπαράγουν κέρδος για τους ιδιώτες επιχειρηματίες. Τοπρόβλημα του δημόσιου δεν είναι η παραγωγικότητάτου, άλλωστε. Το πρόβλημα των νεοφιλελεύθερων επι-κριτών, είναι ότι ουσιαστικά το δημόσιο δεν παράγεικέρδος, όπως οι ιδιωτικές επιχειρήσεις.

Αν διαχωρίσουμε τα εμπορικά πλεονάσματα τηςΓερμανίας στις ζώνες των χωρών κατανάλωσης/αγο-ράς θα παρατηρήσουμε ότι αυτά προέρχονται απο-κλειστικά από τις χώρες των PIIGS και ότι αυτά με τηνκαθιέρωση του ευρώ συνεχώς αυξάνονταν ως τηνκρίση. Ο μηχανισμός είναι απλός.

Το ευρώ εκτόξευσε τα γερμανικά εμπορικά πλεο-νάσματα με το Νότο καθώς ανάμεσα στο 2000-2007 τοπλεόνασμα εκσφενδονίστηκε από τα 46,5 δις ευρώ στα126,5 δις (Matthijs & Blyth, 2011). Το πλεόνασμα σεσχέση με την Ελλάδα στο διάστημα αυτό μεγάλωσεαπό 3 δις στα 5,5 δις, με την Ιταλία από 9,6 δις στα 19,6δις, με την Ισπανία, σχεδόν τριπλασιάστηκε, από 11δις στα 27,2 δις, ενώ με την Πορτογαλία τετραπλασιά-στηκε, από το 1 δις στα 4,2 δις. Την ίδια βέβαια περίοδο

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

66

Page 67: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

στο εσωτερικό της Γερμανίας, από το 2001 ως το 2009 ηκατανάλωση έπεσε από το 78,5% του ΑΕΠ στο 74,5%του ΑΕΠ.

Ουσιαστικά, όμως έτσι αναδεικνύεται ότι η Γερμα-νία δεν αντέχει χωρίς την ευρωζώνη, όχι για πολιτικούςλόγους, αλλά για αμιγώς οικονομικούς (ανάπτυξη βιο-μηχανίας κι προώθηση αγαθών). Το δε ενδεχόμενο μιαςγερμανικής στροφής προς ανατολάς (Κίνα και Ρωσία)συναντά υπερβολικά εμπόδια αφού προς το παρόν οκινεζικός δράκος απορροφά μόνο 6% των γερμανικώνεξαγωγών, ενώ η ευρωζώνη ξεπερνά το 40% και συνο-λικά η ΕΕ το 65%.

η οικονομική κρίση του ΚΑ΄ αιώνα

67

Page 68: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

68

Page 69: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

69

Γυναίκα μη με περιμένεις.Έχουμε πόλεμο

Ο νεοφιλελευθερισμός του ΚΑ΄ αιώνα

Η οικονομική κρίση του 2008 έφερε τις κυβερνή-σεις αντιμέτωπες με τους τραπεζικούς κολοσσούς τουςοποίους και είχαν εκθρέψει. Σε αυτούς στηρίζονταν ηκοινωνική πολιτική, εκεί βασίζονταν τα κράτη προ-κειμένου να καλύπτουν τα ελλείμματά τους μέσω δα-νεισμού, εκεί στηρίζονταν η βιομηχανική ανάπτυξημέσω της υπερκατανάλωσης. Ωστόσο, οι τραπεζικέςεπιχειρήσεις είναι τόσο δυνατές ώστε ακόμα και ισχυ-ρές κυβερνήσεις -με ισχυρή βιομηχανική ανάπτυξη-αδυνατούν να συγκρουστούν ή να ελέγξουν το τρα-πεζικό κεφάλαιο άμεσα.

Στο οικουμενικό νεοφιλελεύθερο μοντέλο περικο-πής δαπανών και μονομερούς λιτότητας, παρατηρούμετην εμμονή σε μία πολιτική φόρμουλα που έχει θέσειως σκοπό της την εξάλειψη των κρατικών ελλειμμάτωνμε την ταυτόχρονη εξισορρόπηση εισαγωγών κι εξα-γωγών. Έτσι, επιλέχθηκε ο έλεγχος των ελλειμμάτωνκαι η σταδιακή αποχώρηση από τον τραπεζικό δανει-σμό (με τη σημερινή έννοια τουλάχιστον). Είναι φανερόπια ότι οι χώρες που δε θα μπορέσουν να ελέγξουν τοέλλειμμά τους, στο μέλλον θα αντιμετωπίσουν προβλή-ματα επιβίωσης όχι μόνο στο πλαίσιο των εθνικών ελίταλλά ακόμα και σε επίπεδο λαού, μέσω της πτώσης κα-τανάλωσης και παραγωγής.

Η μείωση των ελλειμμάτων, όμως, δε κοιτά τις λαϊ-

Page 70: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κές ανάγκες (είτε καταναλωτικές είτε υπερκαταναλω-τικές). Η εξισορρόπηση αυτή εξετάζει τα οικονομικάαποθέματα και τους δείκτες. Εξάλλου, ο νεοφιλελευ-θερισμός ουδέποτε προσπάθησε να πείσει για το φιλο-λαϊκό του πρόσωπο. Ο φιλελευθερισμός είναι η αυτο-κρατορία του μικρότερου κακού. Μια πολιτική πουβασίζεται στην απουσία εμπιστοσύνης στην πολιτική,μια αντίληψη οργάνωσης της εμπορικής συμφωνίαςμε τη βοήθεια του δικαίου και της οικονομίας (Michéa,2008).

Νεοφιλελεύθερη ιδεολογία ή νεοφιλελεύθερο σύ-στημα;

Ο νεοφιλελευθερισμός φαίνεται να επικράτησε τηντελευταία τριακονταετία όχι μόνο στο οικονομικό επί-πεδο, αλλά όπως ήταν φυσιολογικό και στο ιδεολογικό,με τρόπο ώστε να καταστεί στη συνείδηση των ανθρώ-πων ως το μοναδικό ορθό και αποτελεσματικό σύ-στημα διαχείρισης της οικονομίας και των κοινών.Παρ’ όλα αυτά, σαν ιδεολογία απεδείχθη παντοδύ-ναμη αλλά και επικίνδυνη γιατί ήταν σαγηνευτική μετη χρήση υψηλών ιδεών περί ελευθερίας, ατομικότηταςκαι αυτάρκειας, δυναμισμού, νεότητας και κατανα-λωτισμού. Ήταν παντοδύναμη ως ιδεολογία γιατί οιιδέες του παρουσιάζονταν σαν προφανείς και αναν-τίρρητες αλήθειες, σαν κοινοί και αυτονόητοι τόποι.Επιπλέον νομιμοποιήθηκε, περιβάλλοντας τις επιλογέςτης με το πέπλο του ορθολογικού και της κοινής λογι-κής, λοιδορώντας συνάμα με το στίγμα του ανορθο-λογικού κάθε διαφορετική άποψη.

Η υιοθέτησή του τις τελευταίες δεκαετίες, βέβαια,συμπίπτει χρονικά με τη διάλυση των σοσιαλιστικώνκαι κομμουνιστικών οραμάτων και την επικράτηση

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

70

Page 71: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

της μεταμοντέρνας φιλοσοφίας του εφήμερου (βρα-χυπρόθεσμο κέρδος), του μηδενισμού των ιδεολογιών(ατομισμός) και της κοινωνικής προβολής (εικόνα καικατανάλωση). Περιβλήθηκε με τους μύθους της απο-τελεσματικότητας στη χρήση των πόρων, της απρό-σκοπτης δημιουργίας πλούτου, της τελειότητας τωναγορών με την αυτορύθμιση των στρεβλώσεων. Η νε-οφιλελεύθερη οπτική βλέπει τον κόσμο φτιαγμένο απόάτομα διορατικά ορθολογικά, τα οποία δρουν αντα-γωνιστικά: η γενική απελευθέρωση των αγορών οδηγείστη μέγιστη ανάπτυξη κι στην άριστη δυνατή οικονο-μία. Τούτη η οπτική αποτελεί μια βολική μυθοπλασίαγια να δημιουργούνται μαθηματικά μοντέλα, αλλά εί-ναι εντελώς αναξιόπιστη ως εργαλείο που θα βοηθήσειτους εκλεγμένους αντιπροσώπους του λαού να λάβουντις αποφάσεις τους (Μανιφέστο των ανήσυχων οικο-νομολόγων, 2011).

Η ιδεολογική του επικράτηση έγινε με συστηματικήπροπαγάνδα σε συνδυασμό με τη μεταμοντέρνα κουλ-τούρα. Οτιδήποτε κρατικό ή δημόσιο εμφανίστηκε συν-δεδεμένο με αρνητικές έννοιες όπως περιορισμός, κλει-στό σύστημα, κλειστά επαγγέλματα, ακαμψία,ακινησία, απολίθωση, στάση, ομάδες συμφερόντων,ομοιομορφία, ολοκληρωτισμός, ενώ από την άλλη με-ριά οι αγορές δαφνοστεφανώθηκαν με τις έννοιες τηςελευθερίας, της ευελιξίας, του δυναμισμού, της καινο-τομίας, του μέλλοντος, της ανάπτυξης, του ατομισμού,της ποικιλομορφίας, της αυθεντικότητας και τέλος τηςδημοκρατίας. Βέβαια, καμιά μελέτη δεν μπόρεσε να απο-δείξει με οικονομικούς ή κοινωνικούς όρους την ανω-τερότητα και τη μεγαλύτερη παραγωγικότητα του ιδιω-τικού σε σχέση με τον δημόσιο τομέα.

Αντίθετα, καλλιεργήθηκε ο φετιχισμός της επιχει-

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

71

Page 72: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ρηματικότητας ως φορέα πλούτου και καινοτομίας,με την ταυτόχρονη απαξίωση επαγγελμάτων ή κοινω-νικών επενδύσεων που δεν προσανατολίζονταν στοβραχυπρόθεσμο κέρδος (παιδεία, πολιτισμός) μετα-τρέποντας σταδιακά το οποιοδήποτε λειτούργημα σεεπιχειρηματική δράση.

Ο νεοφιλελευθερισμός εμφανίζεται στο προσκήνιομε την πολιτική του Ronald Reagan στις ΗΠΑ και τηςMargaret Thatcher στη Βρετανία. Σε αντίθεση με τοφιλελευθερισμό, που ιστορικά αποτελεί την κύρια ιδε-ολογία της νεογέννητης αστικής τάξης κατά την εποχήτου Διαφωτισμού και προτάσσει την αποδέσμευση τηςεκκλησίας από το κράτος, το τέλος της μοναρχίας, τοαίτημα για δημοκρατία και ελευθερία του ατόμου, οΝεοφιλελευθερισμός σήμερα θέτει ως κεντρική του επι-δίωξη την οικονομική «ανάπτυξη» και «αποδοτικό-τητα», βάσει μιας «ορθολογικής» κυριαρχίας ορώμενηςόμως εντελώς εργαλειακά και μηχανιστικά.

Συγκαλύπτεται ως μία τάχα αντικειμενική οικο-νομική θεωρία, η οποία βασίζεται σε αμετάβλητουςνόμους και γεγονότα της σκληρής πραγματικότητας.Περιφέρεται ως φάντασμα με διάφορες μορφές σταμέσα ενημέρωσης και κυριαρχεί στις εξηγήσεις και ερ-μηνείες των κοινωνικών ελίτ.

Η μεταλλαγμένη σε ιδεολογία θεωρία βοηθάει τιςοικονομικά κυρίαρχες ελίτ να σταθεροποιήσουν καινα διευρύνουν τη θέση εξουσίας τους. Αγκυροβολημέ-νες στα μυαλά των ανθρώπων, οι ιδεολογίες παρέχουνμια στρεβλή ερμηνεία του κόσμου, μια ανάποδη κα-τασκευή της πραγματικότητας (Μαυροζαχαράκης,2011).

Ωστόσο, ο νεοφιλελευθερισμός δεν πρέπει να συγ-χέεται με τη νατουραλιστική εκδοχή του laissez-faire,

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

72

Page 73: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

με την επιστροφή δηλαδή στο μοντέλο της φυσικήςαυτορύθμισης των αγορών και την αντίστοιχη ιδεο-λογική πίστη στην ελαχιστοποίηση της δημόσιας πα-ρέμβασης. Δεν είναι πρωτίστως μια ιδεολογία αλλάμια ορθολογικότητα, μια μορφή κυβέρνησης του σύγ-χρονου κόσμου στη βάση της νόρμας του ανταγωνι-σμού και της αποτελεσματικότητας. Δεν έχουμε έτσινα κάνουμε με μια εφήμερη μόδα η οποία υποτίθεταιότι ξεβάφει με την επάνοδο στην κρατική ρύθμιση, μετη δημιουργία θεσμών επιτήρησης του χρηματοπιστω-τικού συστήματος ή με τη συντονισμένη επιχείρησηδιάσωσης των προβληματικών οικονομιών από πλευ-ράς των κυβερνήσεων.

Με άλλα λόγια, ο νεοφιλελευθερισμός συγκροτείταιμέσα από τη δημιουργία θεσμών, μέσα από το ίδιο τοσύγχρονο κράτος που πρέπει να είναι τόσο ισχυρό όσοαπαιτείται για την εγχάραξη στις κοινωνίες της κυρίαρ-χης ορθολογικότητας, ενός νέου Λόγου του κόσμου.

Αν όπως ορίζει ο Φουκώ η ορθολογικότητα τηςδιακυβέρνησης είναι μια κανονιστική λογική η οποίαπρυτανεύει στη δραστηριότητα του κυβερνάν, ο νεο-φιλελευθερισμός δε θα έπρεπε να ανάγεται μόνο στοντομέα της οικονομικής πολιτικής (οι ιδιωτικοποιήσεις,η απορρύθμιση), ούτε σε ένα καθορισμένο δόγμα(Friedman, Hayek) ούτε βεβαίως στους ηγέτες οι οποίοιπροσηλυτίστηκαν στο δόγμα προς τα τέλη της δεκαε-τίας του ’70 (Reagan, Thatcher). Και ας μην παραβλέ-πουμε πως η επικράτηση της Θάτσερ συμπίπτει χρο-νικά και οριοθετεί το εναγγαλισμό του ΕργατικούΚόμματος με το Φιλελευθερισμό (Μπλερ). Μετά την"πτώση του τείχους" και τα άλλα σοσιαλδημοκρατικάκόμματα θα υιοθετήσουν τη βρετανική σοσιαλιστικήμεταμόρφωση για να φτάσουμε στη σημερινή επίθεση,

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

73

Page 74: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

όπου πια σοσιαλιστές, φιλελεύθεροι και δεξιοί έχουνταυτιστεί πίσω από τα χαρακώματα του νεοφιλελευ-θερισμού.

Η νεοφιλελεύθερη ορθολογικότητα την οποία με-λετούμε έχει μια πολύ ευρύτερη εμβέλεια και μπόρεσενα τεθεί σε εφαρμογή από κυβερνήσεις που ισχυρί-ζονται ότι είναι αριστερές (Dardot, 2011). Άλλωστε, τοαπεριόριστο το οποίο υπόσχεται ο νεοφιλελευθερισμόςσε τίποτα δεν έχει να κάνει με την αυτονομία, το ίδιοόπως και η «νοητική διαχείριση των παθών» για τηνοποία μιλούν τα εγχειρίδια του μάνατζμεντ δεν συνι-στά έναν «αυτοέλεγχο». Δεν πρέπει να βλέπουμε στονεοφιλελεύθερο υποκείμενο ένα πλάσμα απελευθερω-μένο από όλες τις αλυσίδες του (Laval, 2011).

Πολλοί, από την άλλη, ταυτίζουν τον καπιταλισμόμε χώρες που διαθέτουν βαριά βιομηχανία και μεγάλοπρολεταριακό πληθυσμό. Ωστόσο, ο καπιταλισμός σεκάθε χώρα διαμορφώνεται βάσει των ειδικών τοπικώνσυνθηκών. Και φυσικά παραβλέπουν τις δημοκρατικέςσχέσεις παραγωγής και ότι το ελληνικό δημόσιο δενείναι ο μόνος κάτοχος μονάδων παραγωγής, αφού ηατομική πρωτοβουλία βασιλεύει στη χώρα μας -καιμάλιστα ανεξέλεγκτη.

Βέβαια, στον καπιταλισμό του ΚΑ΄ αιώνα, δεν υφί-στανται πια σχέσεις παραγωγής (ούτε καν παραγωγής)στις "αναπτυγμένες χώρες" όπως τις μάθαμε ιστορικά.Η παραγωγή και οι σχέσεις που δημιουργούνται καιοργανώνουν το πλέγμα τους, βρίσκονται σε "αναπτυσ-σόμενες" δημοκρατικές χώρες. Στις πρώτες το διαμεσο-λαβητικό μέσο, το χρήμα, είναι πια το ιδανικό εμπό-ρευμα. Άρα και στην Ελλάδα, αφού αφήσαμε πίσωμας την ιστορική πια, ισχνή παραγωγή μας, περάσαμεστο "ανώτατο στάδιο του καπιταλισμού" -απεμπολών-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

74

Page 75: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τας και τα τελευταία καταφύγια που θα μπορούσαννα μας στηρίξουν στις εγγενείς αδυναμίες της εγχώριαςδημοκρατίας.

Ο νεοφιλελευθερισμός ισχυρότερος εχθρός του φιλε-λευθερισμού

Βασικός στόχος του νεοφιλελευθερισμού είναι τοίδιο το κράτος. Ουσιαστικά προτείνει όχι μόνο ιδιωτι-κοποιήσεις/αποκρατικοποιήσεις, αλλά πλήρη αποδό-μηση του κοινωνικού κράτους. Η μη ικανοποίηση τωνκαταναλωτών, με την υποχρεωτική φύση πολλών δη-μόσιων υπηρεσιών και η επιθυμία για επιλογή χρησι-μοποιήθηκαν ως ένα επιχείρημα μαζί με την κακή ποι-ότητα συχνά και τις ελλιπείς υποδομές ως έναεπιχείρημα κατά της δημόσιας πρόνοιας και υπέρ τηςανάληψής της από την αγορά και τον ιδιωτικό τομέα(Hirst, 2008).

Και την ίδια στιγμή σε οικονομικό επίπεδο, προ-τείνει χαμηλότερη φορολογία ως κίνητρο για επενδύ-σεις και απελευθέρωση των επιτοκίων, άρση νομικώνπεριορισμών στη δράση των ιδιωτών (δηλαδή το κρά-τος να μην έχει ούτε ελεγκτικό ρόλο). Ένα από τα ση-μαντικά στοιχεία του νεοφιλελευθερισμού είναι η παν-τελής έλλειψη προστατευτισμού στις επιχειρηματικέςδραστηριότητες. Σε θεωρητικό επίπεδο με αυτό τοντρόπο επιτυγχάνεται ένα είδος αυτοκάθαρσης ώστε ναπαραμείνουν οι ισχυροί. Αυτό σημαίνει ότι οι τράπεζες,οι δανειστές γενικά, που εμπορεύονται το χρήμα θαπρέπει να γράφουν ζημιά όταν κάνουν λανθασμένεςεπιλογές. Αντ’ αυτού βλέπουμε να απαιτούν κρατικήσυνδρομή και βοήθεια για να μη καταστραφούν. Καιτο κράτος, δυστυχώς, επιτίθεται στη μεσαία τάξη καιστις κοινωνικές παροχές για να προσφέρει προστασία

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

75

Page 76: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

και ζωή στους δανειστές.Πιο συγκεκριμένα, προτείνει την αποσύνδεση από

το κράτος της παιδείας, της υγείας, των μεταφορώνκαι των δημόσιων έργων, των υποδομών και της ενέρ-γειας κλπ. Σύμφωνα με το Friedman, μόνο οι δυνάμειςκαταστολής πρέπει να παραμείνουν στην άμεσησφαίρα επιρροής του κράτους (sic). Και φυσικά ό,τιφεύγει από το κράτος πάει σε ιδιώτες. Για τον Fried-man, και φυσικά το Hayek, το κράτος είναι καλό ότανεπιβαρύνεται με το κόστος της ασφάλειας αλλά καιάλλων μη αποδοτικών -σε κέρδος γι' αυτούς- δραστη-ριοτήτων, με την προϋπόθεση ότι πάντα θα παίρνουνοι ιδιώτες το όφελος. Παραδείγματα αποτελούν η εκ-παίδευση που παραμένει μία δημόσια επένδυση σε ση-μαντικό βαθμό για να καταρτίσει επιστήμονες οιοποίοι μετά παράγουν για ιδιώτες και οι στρατιωτικέςδαπάνες που καρπώνεται η πολεμική βιομηχανία.

Βέβαια, υπάρχουν μάλιστα εκείνοι που ισχυρίζον-ται ότι η «ηγεμονία» του συστήματος δεν έχει πλέονσημασία, το σύστημα δεν νοιάζεται για το αν πι-στεύουμε ή δεν πιστεύουμε σ’ αυτό, δεν είναι ανάγκηνα του εξασφαλίσουμε την πνευματική μας συνυπαι-τιότητα, εφόσον λίγο πολύ κάνουμε ό,τι μας ζητάει.

Δε χρειάζεται πλέον να περάσει μέσα από την αν-θρώπινη συνείδηση για να αναπαραχθεί, αρκεί να δια-τηρεί αυτή τη συνείδηση μόνιμα αποπροσανατολι-σμένη και μπορεί να στηρίζεται για την αναπαραγωγήτου στους δικούς του αυτοματοποιημένους μηχανι-σμούς. Αλλά, μ’ αυτήν την έννοια, ο μεταμοντερνισμόςανήκει σε μια μεταβατική εποχή, μια εποχή κατά τηνοποία το μεταφυσικό, σαν κάποιο ανήσυχο πνεύμα,δεν μπορεί ούτε να ξαναζωντανέψει ούτε να πεθάνειμε αξιοπρέπεια. Αν υπήρχε τρόπος να φύγει αθόρυβα

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

76

Page 77: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

από τη ζωή, δεν χωρά αμφιβολία ότι τότε και ο μετα-μοντερνισμός θα πέθαινε μαζί του (Ήγκλετον, 2007).

Όλες οι θεωρίες του νεοφιλελευθερισμού για υγιήανταγωνισμό αποδεικνύονται υποκριτικές και τοπραγματικό πρόσωπο που βιώνουμε είναι η χρήσητου κράτους για την επιβίωση των ανίκανων κερδο-σκοπικών τραπεζών. Μα τα περισσότερα από αυτά ταγενικά τα γνωρίζουμε στην Ελλάδα και σε όλο τον ευ-ρωπαϊκό νότο. Διάλυση του κράτους, απολύσεις, μεί-ωση της δύναμης των μεσοαστών μέσω της υπέρμετρηςφορολόγησης και αργότερα μείωσή της προς όφελοςόποιων επιζήσουν…

Τα ίδια τα αστικά κόμματα, εξάλλου, προτείνουναναδιάρθρωση του ασφαλιστικού συστήματος (βλ. μει-ώσεις συντάξεων και αύξηση ετών εργασίας), κατάρ-γηση της όποιας προστασίας των εργαζομένων (βλ.δουλοπαροικιακή εργασία σε ιδιώτες), παραχώρησηδημοσίων έργων σε ιδιώτες (βλ. διόδια και διάφοραΣΔΥΤ) και εκποίηση κρατικής περιουσίας. Μα είναιβέβαιο τελικά πως αν πάψει να υφίσταται το κράτος,θα περιοριστεί και το δημοσιονομικό έλλειμμα (!)

Αυτό το κράτος λοιπόν το έχουν κάνει κύριο σύμ-μαχο για την επιβίωση των τραπεζών και το σύστημαπου βιώνουμε τραπεζοκρατία. Σήμερα στον ΚΑ΄ αιώναο νεοφιλελευθερισμός προσπαθεί να αντιμετωπίσει τηλαϊκή οργή με αντιδημοκρατικά μέσα. Επιστρατεύειτη λογική των τεχνοκρατών αντί αιρετών κυβερνήσεων,σε επίπεδο υπερεθνικό ενισχύει μη αιρετά ή ολιγομελήόργανα αντί των κυβερνήσεων και των νόμιμων εκ-προσώπων των λαών (βλ. διμερείς συμφωνίες των ισχυ-ρών αντί των Επιτροπών ή του Ευρωκοινοβουλίου ήτην τρόικα αντί κάποιας Επιτροπής που λογοδοτεί σελαούς κλπ).

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

77

Page 78: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Και η νεοφιλελεύθερη επίθεση δεν είναι απλά με-ρικοί νόμοι ενάντια στις κατακτήσεις του κινήματοςκαι την ίδρυση του κράτους πρόνοιας. Συνίσταται καισε όλο εκείνο το πλέγμα οικονομικών σχέσεων της λια-νικής αγοράς. Γιατί στην τελική η ακρίβεια είναι μίαάλλη εικόνα της νεοσυντηρητικής βίας που επιταχύνειτην πληβειοποίηση των πολιτών, οδηγεί στο κλείσιμοχιλιάδων μεσοαστικών επιχειρήσεων και καταπατάστοιχειώδη ανθρώπινα δικαιώματα.

Και μάλιστα η νεοφιλελεύθερη επιδρομή πληβει-οποιώντας γρήγορα τους μεσοαστούς, πλέον στρέφεταιμε κανιβαλιστική λογική ακόμα και κατά των κατα-θέσεων. Συνειδητά επιλέγεται ένα πλήγμα στην πιστω-τική αξιοπιστία των χωρών του νότου και προς τιςτράπεζες ώστε πλέον να μπορούν να δανείζουν μόνοστις επιχειρηματικές ελίτ κι όχι στις μεσοαστικές επι-χειρήσεις, από όπου δεν είναι βέβαιη η επιστροφή τωνδανειζομένων ποσών.

Τη στιγμή της ανατροπής των ελλειμμάτων καιπεριορισμού των κρατικών ελέγχων στο πλαίσιο τηςαυτορύθμισης της αγοράς (sic), οι τιμές ανεβαίνουνσε όλα τα αγαθά και μοιάζει να καταρρίπτεται ο νόμοςτης προσφοράς και ζήτησης. Οι μισθοί κατρακυλάνεσε όλο τον κόσμο, οι απολύσεις είναι καθημερινό φαι-νόμενο, αλλά οι τιμές ανεβαίνουν. Οι εξεγέρσεις τωνλαών (από ΗΠΑ μέχρι Ινδία και αραβικό κόσμο) απο-τελούν μόνιμη θεματολογία, ακόμα κι αν τα αίτια δενείναι τα ίδια. Ωστόσο, αξίζει να θυμόμαστε ότι ο καπι-ταλισμός είναι γνωστό ότι κάνει τακτικά κύκλους.Πάντα ζούμε με το φόβο της επόμενης κρίσης. Όσοόμως οι κυβερνήσεις επιλέγουν νεοφιλελεύθερες πολι-τικές τόσο, η κατάσταση δυσχεραίνει.

Πράγματι εκ πρώτης όψεως φαντάζει περίεργο κι

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

78

Page 79: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ανεξήγητο πώς γίνεται ενώ πέφτουν οι μισθοί, οι τιμέςτων προϊόντων να μένουν σταθερές ή να αυξάνονται13.Και φυσικά από τούτο υποτίθεται ότι οι έμποροι χά-νουν χρήματα. Υπάρχει όμως και μία άλλη προσέγ-γιση.

Ο νεοφιλελευθερισμός δεν αποτελεί μόνο απελευ-θέρωση των αγορών. Στην Ευρώπη η άφιξή του συνδέ-εται άμεσα με την αύξηση των φόρων σε βάρος της με-σαίας τάξης και φυσικά τη μείωση φόρων των μεγάλωνεπιχειρήσεων. Η μετανεωτερική ελεύθερη αγορά αδια-φορεί ή στοχεύει (μνημόνια δανεισμού) στη μεσοαστικήοικονομία. Ενώ οι μισθοί, λοιπόν, μειώνονται, οι τιμέςτων αγαθών μένουν σταθερές ή αυξάνονται σε άμεσησυνάρτηση με τον περιορισμένο ελεγκτικό και ρυθμι-στικό ρόλο του μεταμοντέρνου κράτους ως πολιτικήεπιλογή.

Η πολιτική τούτη επιλογή προέκυψε επειδή οι με-γαλοεπιχειρηματίες δεν ήταν διατεθειμένοι να περι-κόψουν τα κέρδη τους. Αν το δούμε λίγο βαθύτερα τοόλο ζήτημα θα αντιληφθούμε ότι ουσιαστικά εκείνοι

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

79

13 Ενδεικτικά σημειώνουμε ότι σύμφωνα με έρευνα της καταναλωτικής οργά-νωσης ΕΛΚΕΚΑ που αφορά όλους τους τύπους των οικογενειακών νοικοκυ-ριών, το 2011 προέκυψε αύξηση των οικογενειακών προϋπολογισμών κατά 3%σε σχέση με το 2010. Κατέγραψε αυξήσεις έως 39,58% σε προϊόντα και υπη-ρεσίες που συνθέτουν το “καλάθι της νοικοκυράς” (260 προϊόντα ευρείας κα-τανάλωσης και υπηρεσίες), όπως το πετρέλαιο θέρμανσης (39,58%), το φυσικόαέριο (33,91%), τα οινοπνευματώδη ποτά (33,21%), τα ταξί (24,2%), ο κα-πνός (19,5%), τα νωπά λαχανικά (16,02%) κ.ά.

Εξάλλου, η Ελλάδα διατήρησε την “πρωτιά” μεταξύ των κρατών της Ε.Ε. σεαυξημένο κόστος το 2010 σε σχέση με το 2009, στα καύσιμα με αύξηση 41,5%(μέσος όρος ΕΕ στα 11,6%), στις σιδηροδρομικές μεταφορές με αύξηση 36,6%(μέσος όρος ΕΕ στα 3,5%), στις οδικές μεταφορές με αύξηση 9,3% (μέσος όροςΕΕ στα 1%), στις καφετέριες και ξενοδοχεία με αύξηση 3,6% (μέσος όρος ΕΕστα 1,2%), στον καπνό με αύξηση 19,9% (μέσος όρος ΕΕ στα 5,4%) και στηζάχαρη, μέλι, ζαχαρώδη με αύξηση 2,4% όταν (μέσος όρος ΕΕ στα -0,3%).

Page 80: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

που χάνουν άμεσα είναι οι μικροί έμποροι λιανικήςπου πλέον συμπιέζονται οικονομικά ανάμεσα στηνανεργία και την ασφυξία των ακάλυπτων επιταγών.Οι μεγαλέμποροι, άλλωστε, έχουν τη δυνατότητα νααντεπεξέλθουν της κρίσης έστω και λαβωμένοι.

Η πολιτική τούτη επιλογή μπορεί να φανεί ακόμακι από την απουσία ελέγχων ή ακόμα και τη διατήρησηορισμένων εντελώς αναχρονιστικών μηχανισμών δια-νομής των αγαθών στο όνομα της ποιότητας του αγα-θού ή της μείωσης της φοροδιαφυγής. Έτσι, η ύπαρξηκαι η νόμιμη δράση των μεσαζόντων διατηρείται, ενώήταν τόσο εύκολο να χτυπηθεί και να γίνει κι εδώ μίαμεταρρύθμιση (η μόνη ίσως προς όφελος του λαού καιτων καταναλωτών). Ουσιαστικά η ακρίβεια διατηρεί-ται ως καθαρή πολιτική επιλογή προκειμένου να πιε-στούν ακόμη περισσότερα τα νοικοκυριά, ώστε στονέο εργασιακό περιβάλλον να δεχτούν κάθε λογής μι-σθοδοσία προκειμένου να πετύχουν τουλάχιστον τηνεπιβίωσή τους.

Ένας δαίμονας πλανάται πάνω από την ιδιωτικό-τητα, η δημόσια χρηματοδότηση

Πριν ακόμα από την επίσημη έναρξη της κρίσης,“ειδικοί” και φιλελεύθεροι δαιμονοποιούσαν και κα-τήγγειλαν κάθε τι δημόσιο και κοινό, προπαγανδίζον-τας υπέρ της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, του ιδιωτικούτομέα και του επιχειρείν. Η ανωτερότητα της ιδιωτι-κότητας παρουσιάζεται -διά των προβληματικών πο-λιτικών αποφάσεων και της κακής διαχείρισης τουκράτους από το πάλαι ποτέ κραταιό δικομματικό σύμ-πλεγμα- με λογική αξιώματος, διανθισμένη από χον-τροκοπιές, παραλογισμούς και κοινοτοπίες που ταυ-τίζονταν ή επιβάλλονταν ως κοινή λογική.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

80

Page 81: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η αγαπημένη αφήγηση των φιλελεύθερων και τωννεοδεξιών για τα αίτια της κρίσης είναι ο τρόπος λει-τουργίας του σπάταλου κράτους. Διαδίδουν -και μεεπιλεκτική χρήση αριθμών αποδεικνύουν- ότι για όλαφταίει το κράτος, το κακό και σπάταλο δημόσιο (βλ.γελοιότητες περί κορπορατισμού, σοβιετίας της Ελλά-δας κλπ)... Χωρίς να απορρίπτουμε τις πολιτικές ευ-θύνες για τη διανομή του χρήματος και τις υπερκο-στολογήσεις των δημοσίων συμβάσεων, πρέπει ναέχουμε κατά νου ότι ουσιαστικά τοξικός είναι ο ιδιω-τικός τομέας.

Η εθνική ελίτ στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικάστην προστασία του κράτους -κι όχι στο μεταξύ τουςανταγωνισμό- και το μοίρασμα του δημόσιου πλούτουμε τη μορφή εργολαβιών ή αναθέσεων. Άλλωστε, τοκράτος πάντα αποτελούσε στηλοβάτη της οικονομίας,χαρίζοντας ή νοικιάζοντας εργασίες σε ιδιώτες πουεκτελούσαν για εκείνο (κατασκευές, υπηρεσίες κλπ).Ιδιωτικός τομέας χωρίς κρατικό χρήμα δεν υπάρχει.Και είναι λογικό.

Ο κατασκευαστικός κλάδος εξ ολοκλήρου στηρί-χτηκε σε δημόσιο χρήμα. Οι τράπεζες χρεοκόπησανκαι μόνο χάρη στην παρέμβαση του κράτους σώθηκαν.Βέβαια το ίδιο έγινε και στις τοξικές τράπεζες τωνΗΠΑ και της ΕΕ. Όλος ο ιδιωτικός τραπεζικός τομέαςδιασώθηκε -για να παρουσιάζει κέρδη δισεκατομμυ-ρίων- από δικές του μαύρες τρύπες χάρη στην ανακε-φαλαιοποίηση και την αύξηση του δημόσιου χρέους.Ομοίως και το εφοπλιστικό κεφάλαιο, παρά το αφο-ρολόγητο που απολαμβάνουν από την εποχή της χούν-τας, επιδοτείται προκειμένου να διατηρεί όλες τιςγραμμές σε μια νησιωτική χώρα ζωντανές. Αναλόγωςκαι δεκάδες μεγάλες -και μεσαίες- επιχειρήσεις και βιο-

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

81

Page 82: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μηχανίες στηρίζονται πρωτίστως στις δημόσιες επεν-δύσεις ή αγορές και δευτερευόντως στην κατανάλωσηή τις ιδιωτικές επενδύσεις.

Μάλιστα σε τέτοια αντίθεση, ώστε η μικρομεσαίαεπιχειρηματικότητα να είναι εκείνη η οποία στηρίζεταιεξολοκλήρου στην ιδιωτική αγορά και κατανάλωση(αφού δεν έχει πρόσβαση στα κέντρα λήψης αποφάσεωνκαι αδυναμία συμμετοχής σε διαγωνισμούς του δημο-σίου, αναγκαστικά περιμένει μόνο από τους πολίτες).Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί, ότι η κρατούσα ερμηνείατης ελληνικής κρίσης, παρ' όλο που αμέσως μεταφέρ-θηκε στην υπόλοιπη Ευρώπη, ακόμη και στον αγγλο-σαξονικό κόσμο, δεν τεκμηριώθηκε πουθενά, ούτε κανστη χώρα μας. Παραμένει προϊόν ιδεολογικής ατζένταςτου ευρωπαϊκού νεοφιλελευθερισμού για την αποδό-μηση των κρατικών και κοινωνικών δαπανών με πρό-σχημα την υποθετική βελτίωση ανταγωνιστικότητος.

Αποκρύπτουν όχι μόνο την ιδιωτική τοξικότητακαι πως χωρίς κρατικό χρήμα δεν υπάρχει ισχυρόςιδιωτικός τομέας, αλλά και ότι ο δημόσιος τομέας είναιπιο ανοιχτός σε έλεγχο και πιο διαφανής από τον ιδιω-τικό και σαφώς λιγότερο εγκληματικός. Μάλιστα η το-ξικότητα του ιδιωτικού τομέα διακρίνεται ακόμα πιομελανά από την αδιαφανή δράση των αγορών (χρη-ματοπιστωτικό κεφάλαιο).

Την ίδια ακριβώς επίθεση δέχεται το δημόσιο σεόλη την ΕΕ. Σε κάθε χώρα ενορχηστρώνεται η συκο-φαντία κατά του κράτους βάσει των ιδιαίτερων συν-θηκών που επικρατούν. Αποκρύπτεται συστηματικάη ευθύνη του ακραία εκμεταλλευτικού χαρακτήρα τωνεθνικών ελίτ στη ρίζα του προβλήματος του δημόσιουχρέους. Και σήμερα εκμεταλλεύονται το πρόβλημαπου δημιούργησαν προκειμένου να ενισχύσουν την

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

82

Page 83: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κερδοφορία τους.Η πολιτική της ελεύθερης αγοράς και η ιδεολογία

της καθιστούν δαιμονικό -με θρησκευτική διάστασηκαι λογική αυθεντίας- κάθε τι δημόσιο  και μαζί μεαυτό και κάθε έννοια κοινωνικής σταθερότητας καιαπλώματος των δημοκρατικών δικαιωμάτων σε πε-ρισσότερους πολίτες. Θεοποιώντας την ιδιωτική πρω-τοβουλία, πολιτικοί και φιλελεύθεροι διανοούμενοικαι δημοσιογράφοι, προκρίνουν ένα αυτιστικό πολι-τικό τοπίο υπάκουων υπηκόων, ώστε ελεύθερο το κρά-τος να μοιράζει απλόχερα και χωρίς αντιδράσεις δη-μόσιο χρήμα σε μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις.

Ο απώτερος στόχος είναι το κράτος να μη δαπανάγια προνοιακές δομές και δημόσιες κοινωνικές επεν-δύσεις (σπατάλες/δαπάνες), αλλά εκείνα τα χρήματακαι οι υπηρεσίες να μεταφερθούν στην τοξική και διε-φθαρμένη μεγαλοαστική επιχειρηματικότητα. Βέβαια,έτσι επιβεβαιώνεται ακόμα μία φορά ότι ο μεγάλοςιδιωτικός τομέας μπορεί μόνο να στηρίζεται σε χρήματων φορολογουμένων, κρατικές παραγγελίες, δημόσιεςεπενδύσεις. Το σημερινό νεοφιλελεύθερο σύμπλεγμααπό διαπλεκόμενους δημοσιογράφους και πολιτικούςμέχρι ιδεολόγους της ελεύθερης αγοράς θέλει -χωρίςκανένα προηγούμενο παράδειγμα- να μετατραπεί τοκράτος σε απλό μεσάζοντα για τα επιχειρηματικάκέρδη και ελεγκτή του ανταγωνισμού των ελίτ. Θέλουντο δημόσιο απλά να αναλαμβάνει τη θεσμική κατοχύ-ρωση των κερδών τους -σε βάρος βεβαίως της κοινω-νίας- και τον έλεγχο των μαζών (διά της βασικής εκ-παίδευσης, της αστυνομίας και του στρατού).

Περιθωριοποιούν τον πολίτη που τυπικά τον απο-καλούν πρωταγωνιστή των αποφάσεων, στιγματίζουνόποιον συμμετέχει και κρίνει τον αδιαφανή ιδιωτικό

η εικόνα του νεοφιλελευθερισμού στον KA΄ αιώνα

83

Page 84: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τομέα. Ο πολίτης γίνεται ιδιώτης, ένα οικονομικό ονχωρίς πολιτικό ρόλο, διδάσκεται να απέχει από τηνπαρακολούθηση της διαπλοκής και της αδιαφάνειαςπου ορίζουν το δημόσιο και το κρατικό και εγκλωβί-ζεται μόνο στα δικά του βάσανα. Άλλωστε, οι πεινα-σμένοι και οι αγωνιούντες για την επόμενη μέρα, ποτέδεν επαναστάτησαν. Και η μεσαία τάξη είχε αρχίσεικαι να αποκτά πλούτο και να πιέζει για μεγαλύτερησυμμετοχή της στα κέντρα λήψης των αποφάσεων καιστον έλεγχο της πολιτικής σκηνής.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

84

Page 85: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάνσεις

Η ιστορική σημασία των ελληνικών εκλογώνΟι ελληνικές εκλογές αποτέλεσαν ένα πολιτικό γε-

γονός που φάνηκε να αντανακλάται σε όλη τηνΈνωση. Τα αποτελέσματα της 6ης Μάη σε μία χώραπου αποτέλεσε τον κεντρικό πυρήνα προεκλογικώνδεσμεύσεων σε πολλές χώρες και παρουσιάστηκε απόμέρος του τύπου ως το κακό παιδί, διαμόρφωσε έναάλλο κλίμα στη γηραιά ήπειρο με επιδράσεις σε όλοτον πλανήτη και τις αγορές, ειδικά το πρώτο διάστημα.

Εκείνοι που διατείνονταν ότι η πολιτική λιτότηταςδεν αλλάζει και συνιστά μονόδρομο, εμφανίστηκαντιμητές και πολέμιοι του μνημονίου. Την ίδια στιγμή,πληθαίνουν οι φωνές στην Ευρώπη που μιλούν γιαανάπτυξη, αλλά κι η αγωνία εκείνων που επένδυσανστις διαλυτικές πολιτικές λιτότητας, βλέποντας μέροςτου λαού να αντιδρά δυναμικά. Στην ουσία οι εκλογέςτης 6ης Μάη ήρθαν να απαντήσουν στην παραληρη-ματική σκιά του νεοφιλελευθερισμού, στον εκφυλισμότης νεοφιλελεύθερης Ευρώπης. Η αριστερή προοπτικήτων εκλογών δεν αποτέλεσε μια απλή συνισταμένη κι-νημάτων, αλλά πρότεινε μια στρατηγική χειραφέτη-σης. Με ξεκάθαρη πολιτική αντίσταση γνώριζε ότι ηκατάκτηση του κράτους αποτελεί στοιχείο αποφασι-στικής σημασίας για την εκκίνηση μιας διαδικασίαςμετασχηματισμού της κοινωνίας. Γνώριζε όμως και ότι

85

αλλάζουμε τη μοίρα μας,αλλάζουμε το μέλλον

που άλλοι σχεδίασαν για εμάς

Page 86: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αυτή η κατάκτηση θα ήταν ανίσχυρη αν δεν συνο-δεύεται από λαϊκές κινητοποιήσεις μεγάλης κλίμακας.

Όσο όμως και το αποτέλεσμα της 6ης Μαΐου ναταρακούνησε τα ήρεμα ευρωπαϊκά ύδατα, σίγουρα τοκαράβι της λιτότητας δε βούλιαξε. Ωστόσο, οι τόσο συ-χνές δηλώσεις των Ευρωπαίων πολιτικών και οι τα-κτικότατες παρεμβάσεις τους (που εκμεταλλεύοντανγια εσωτερική προεκλογική κατανάλωση τα δικά μαςμέσα χειραγώγησης) έδειχναν ακριβώς τον πανικότους. Γιατί ίσως μία Ελλάδα αντέχεται ως γεγονός ναβγει από τη μονόπλευρη πολιτική της λιτότητας ή νακάνει έλεγχο του δημόσιου χρέους της. Αντέχεται όμωςτο παράδειγμα που θα δημιουργήσει και το προηγού-μενο; Η Ευρώπη τρέμει, οι αγορές ακόμη μία φοράδείχνουν ότι δε νοιάζονται για τους λαούς, γιατί ακρι-βώς δε γνωρίζουν δημοκρατικές διαδικασίες και λαϊκέςαντιστάσεις.

Η Ευρώπη συγκλονίστηκε με το χαστούκι που έδω-σαν οι ¨Έλληνες πολίτες στους εκπροσώπους των πο-λυεθνικών και της λιτότητας. Βγήκε ένα ηχηρό μήνυμαενάντια στο μέλλον που επιχείρησαν να φτιάξουν, έναμέλλον κοινό για τους Ευρωπαίους πολίτες, σκιερόκάτω από το φάντασμα της εξαθλίωσης και της υπο-ταγής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και της ποιότηταςζωής στους αριθμούς και τα οικονομικά υπερκέρδη.

Το αποτέλεσμα των εκλογών δεν ήταν τυχαίο γέν-νημα, ούτε απλά θέμα αγανάκτησης όπως τόσο εύκολαπροπαγανδίζεται. Η αμφισβήτηση ανδρώθηκε μέσαστα κοινωνικά κινήματα, δυνάμωσε, μεταφέρθηκε γιαπρώτη φορά από τη σφαίρα της κοινωνικής επιρροήςτων κομμάτων της αριστεράς, σε εκλογική επιρροή. Ηαυτοπεποίθηση ρίζωσε μέσα από τα κινήματα και τουςαγώνες, μέσα από απεργίες, δράσεις κατά της λιτότη-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

86

Page 87: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τας. Η οργή έγινε κίνημα και το κίνημα έγινε ψήφοςμε κεντρικό σύνθημα το αλλάζουμε τη μοίρα μας, αλλά-ζουμε το μέλλον που άλλοι σχεδίασαν για εμάς.

Το πολιτικό ζήτημα των ελληνικών εκλογών του2012 ήταν η αποδοκιμασία της διάλυσης του κράτουςκαι της λιτότητας, η προστασία της υγείας, της αξιο-πρέπειας, της τροφής και την επιβίωσης. Το διακύβευμαξεπέρασε όμως τα στενά ελληνικά όρια και απέκτησεευρωπαϊκή προοπτική, μια διάσταση για όσους δεινο-παθούν από το νεοφιλελευθερισμό προβάλλοντας μιααντίσταση -με τρόπο ειρηνικό κι ανώδυνο- απέναντιστις επιθέσεις όσων επιμένουν να θησαυρίζουν σε βά-ρος δικό μας και των άλλων Ευρωπαίων πολιτών.

Το διακύβευμα ήταν να αναφανεί κατά πόσο οιμεσοαστοί τελικά φοβόντουσαν την τρομοκρατία πουεπέβαλαν μίντια και πολιτικοί εκπρόσωποι Νέας Οι-κονομίας, της λιτότητας και της κρατικής αποδιοργά-νωσης, εκείνοι που έφτιαξαν και υπερασπίζονται ακό-μα το γραφειοκρατικό τέρας και όψιμα το διαλύουνεκ θεμελίων. Οι Έλληνες αντιλήφθηκαν -άσχετα πουδεν εκφράστηκε με εκλογική πλειοψηφία- το επικίν-δυνο παιχνίδι της τρόικας όχι μόνο για την Ελλάδα,αλλά για ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένα παι-χνίδι που επιβράδυνε την οικονομία και την ανάπτυξηκι οδήγησε ολόκληρα έθνη στην οικονομική κατα-στροφή και την κατάθλιψη.

Κλήθηκαν να ψηφίσουν υπό καθεστώς οικονομι-κής και κοινωνικής σύνθλιψης, μαζικής ανεργίας, φτω-χοποίησης και επισφάλειας στην εργασία. Προσήλθανστις κάλπες έχοντας στο νου τους την καταστροφή τουκοινωνικού κράτους που ήδη βρίσκεται σε διαδικασίαμεταφοράς σε ιδιωτικά χέρια, παράλληλα, με την αν-τιστροφή των κοινωνικών κατακτήσεων. Ακόμα χει-

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

87

Page 88: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ρότερα βίωσαν την υποταγή των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων στο βωμό της μονομερούς λιτότητας και τις πε-ριστολές των δαπανών, δικαιώματα που όχι μόνο δενπροστατεύονται, αλλά έχουν καταρρακωθεί.

Το αποτέλεσμα τους εξέπληξε όλους. Ακόμα καιοι πιο μυημένοι ενώ αφουγκράζονταν τους κραδα-σμούς, δε φαντάζονταν τέτοια πτώση, τέτοιο μετασχη-ματισμό του πολιτικού συστήματος. Ήδη από την Κυ-ριακή το βράδυ παγωμένοι (αν και από καιρόπροετοιμασμένοι από τον αόρατο θίασο και τις κραυ-γές αγωνίες, τα αίμα των αυτοχείρων, τις ουρές τωνσυσσιτίων, τις λιποθυμίες μαθητών, τις ουρές στονΟΑΕΔ) πολιτικοί και δημοσιογράφοι, απολογητές καιστρατευμένοι κήνσορες, κατηγορούσαν τους πολίτεςγια την επιλογή τους, θλιμμένοι έκαναν λόγο για ψήφοοργής ή απλά διαμαρτυρίας.

Είναι πολύ εύκολο να δούμε ιστορικά την κατά75% πτώση του ΠΑΣΟΚ (30% περίπου επί του εκλογι-κού σώματος) και περίπου 50% εκείνη της ΝΔ. Επίσης,εύκολο, αλλά πολύ επιπόλαιο, θα ήταν να δούμε τιςμετακινήσεις προς οικείους χώρους ως συγκοινω-νούντα δοχεία. Βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι η με-σαία τάξη και οι πιο παραγωγικές ηλικίες (35-55) κι-νήθηκαν προς την αριστερώνυμη σοσιαλδημοκρατία(σε αντίθεση προς τη φιλελεύθερη σοσιαλδημοκρατίαή την κομμουνιστική αριστερά). Αυτή ακριβώς είναικαι η μεγάλη επιτυχία της Αριστεράς. Βέβαια, σε αν-τιδιαστολή η ύπαιθρος ακόμη μία φορά κινήθηκε στονπαραδοσιακό πατριωτικό χώρο.

Και η μεγάλη επιτυχία δεν ήταν η εκλογική. Ήτανότι κατάφερε να δείξει και να πείσει πολίτες για μίααλλαγή της οικονομικής πολιτικής. Εξέφρασε την ελ-πίδα των πολιτών και την άρνησή τους στη μονοδρό-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

88

Page 89: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μηση που επέβαλε ο δικομματισμός. Η επιτυχία ήτανότι κατορθώθηκε να έρθει η μεσοαστική αντίδραση στοπροσκήνιο. Οι Έλληνες πολίτες δεν αναγνώρισαν τησυνευθύνη που θέλησαν να τους επιβάλουν. Τα κέρδητων τραπεζών και των δανειστών ή των ελίτ ήταν πολ-λαπλάσια εκείνων των ψίχουλων που έκλεβαν οι πο-λίτες για να επενδύσουν αλλού. Και ήταν ψίχουλα,γιατί όσα χαρίστηκαν σε τράπεζες κι ελίτ στη συντη-ρητικότερη απογραφή ξεπερνούν τα 180 δις ευρώ.

Το χτύπημα στη μιντιακή προπαγάνδαΜαζί όμως με τα δύο μεγάλα κόμματα έχασαν τη

γη και οι επιχειρήσεις ενημέρωσης. Μοναδικό ήταν τοχτύπημα σε εκείνους που προσπαθούσαν και προσπα-θούν μέχρι σήμερα να στηρίξουν μία αδιέξοδη πολι-τική, εκείνους που ηρωοποιούσαν πρωθυπουργούς καιχειραγωγούσαν δημαγωγικά υπέρ του νεοφιλελευθε-ρισμού. Τα κυρίαρχα μέσα, άλλωστε, σε όλο τον κόσμοδεν εξυπηρετούν απλώς τα συμφέροντα των επιχειρη-ματικών ελίτ… είναι σάρκα από τη σάρκα των ελίτ.

Στήριξαν την παρέμβαση της τρόικας, αλλά δεντο έκαναν γιατί το επέβαλε το Μαξίμου. Το έκανανγιατί το επέβαλαν τα επιχειρηματικά συμφέροντα τωνιδιοκτητών τους. Σε αυτόν το συγκεκριμένο πόλεμοκατά της δημοκρατίας και κατά των μεσοαστών, ταεπίσημα και κυρίαρχα μίντια έλαβαν από νωρίς θέσειςμάχης, αλλάζοντας πρώτα από όλα τη μορφή και τησύνθεσή τους. Στελέχη τραπεζών βαφτίστηκαν «ανα-λυτές» όπως ακριβώς τα αμερικανικά μέσα σε περιό-δους πολέμου στελέχη του Πενταγώνου τα εμφάνιζανως στρατιωτικούς αναλυτές.

Η αστική ενημέρωση χτυπήθηκε ισχυρά. Το δια-δίκτυο άλλαξε το ρου της ενημέρωσης. Εκτός από τον

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

89

Page 90: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

απόλυτο πολίτη, προσφέρει διεξόδους σε κάθε πολίτηπου αναζητά, δίνει απαντήσεις σε όποιον διερωτάται.Και αυτό το μέσο ακόμα είναι ελεύθερο. Εξάλλου, τοδιαδίκτυο αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό όπλο σταχέρια πρωτίστως της μεσαίας τάξης. Τα μεσοαστικάστρώματα απέδειξαν ότι έχουν και το κατάλληλο μορ-φωτικό επίπεδο και την άνεση χειρισμού του κυβερ-νοχώρου για ελεύθερη/ανεξάρτητη ενημέρωση -έστωκαι συμπληρωματικά- και αλληλεπιδραστική επικοι-νωνία κι ανταλλαγή απόψεων. Η ιντερνετική παιδι-κότητα των ‘90s όπου οι χρήστες ήταν ολιγάριθμοι καιμόνο εξέθεταν απόψεις, έχει πια περάσει. Στη δεύτερηδεκαετία του νέου αιώνα η διαδικτυακή επικοινωνίαέχει πια αποκτήσει χαρακτηριστικά κινήματος.

Όσο κι αν τούτο το εικονικό κίνημα απέχει απότις μορφές που απαιτεί η παραδοσιακή αριστερά, έχεικαταφέρει να ριζοσπαστικοποιήσει σε σημαντικόβαθμό τους πολίτες, αυτού που έχει εύστοχα αποκληθείπόλωση των ομάδων, όπου τα μέλη μια ομάδας, ταοποία διαβουλεύονται μέσω διαδικτύου έχουν γενικάτην τάση να υιοθετούν μια πιο ακραία θέση –θέση ηοποία ανταποκρίνεται στις προγενέστερες προτιμήσειςτους (Πανταζόπουλος, 2006). Βέβαια, το ίντερνετ είναιένα μέσο που απλά μετασχηματίζει την ατομική οργήκι αγανάκτηση σε ριζοσπαστισμό ή/και αντίδραση.Και τούτο αποδείχθηκε μέσα από τις δεκάδες ομάδεςενάντια στη νεοφιλελεύθερη πολιτική των τελευταίωνετών και τις κινήσεις συμπαράστασης και κοινωνικήςαλληλεγγύης.

Ειδικά οι ελληνικές εκλογές του 2012 έδειξαν τηνιντερνετική δυναμική. Έχει τεράστια πολιτική σημασίαη διαπίστωση ότι το δυναμικότερο κομμάτι του ελλη-νικού πληθυσμού, στο οποίο ανήκει όχι μόνο το παρόν,

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

90

Page 91: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αλλά και το μέλλον, βρίσκεται σε ριζική αντίθεση μετην ασκούμενη πολιτική. Καταρρίφθηκε έτσι στηνπράξη η παραπλανητική εντύπωση ότι οι χρήστες τουδιαδικτύου διακρίνονται από υποδεέστερη πολιτικο-ποίηση.

Το διαδίκτυο πέρασε από τη φάση της βαλκανιο-ποίησης όπως το όρισε ο Putman14 στη φάση της εν-δυνάμωσης (Wellman & Norris)15 όπου πια το ίντερνετπαίζει σημαντικό ρόλο στη σύνδεση ατόμων που βρί-σκονται και κοντά και μακριά και η επίδρασή τουστην καθημερινή μας ζωή γίνεται ολοένα πιο θεμε-λιώδης, καθώς οι νέες τεχνολογίες πλέον ενυπάρχουνσε όλες τις καθημερινές μας λειτουργίες και ο χρόνοςπου αφιερώνεται στη χρήση τους αυξάνεται ακόμασημαντικά (B. Wellman, 2002). Άλλωστε, η βαθύτερηεπίδραση των τεχνολογιών επικοινωνίας είναι μακρο-πρόθεσμη με την έννοια ότι τείνουν να μεταβάλουντην φύση του τρόπου που επικοινωνούμε και δικτυω-νόμαστε. Οι χρήστες χρησιμοποιούν τις νέες τεχνολο-γίες με απρόβλεπτους τρόπους που δημιουργούν νέουςτρόπους συμπεριφοράς (Frissen, 2006).

Ενώ στις προηγούμενες εκλογικές αναμετρήσειςκαι την πρώτη διετία της κρίσης -πριν τις εκλογές-,δεν έμοιαζε να διαμορφώνει σκέψεις, αλλά κυρίως ναενισχύει υπάρχουσες αντιλήψεις για την ενίσχυση δε-δομένων απόψεων (παρά τους όποιους διαλόγους με-ταξύ διαφωνούντων), στην προεκλογική περίοδομπήκε δυναμικά στη μάχη. Δεν είναι τόσο η πληθώρατων άρθρων, καθώς αυτά προϋπήρχαν έστω και σε μι-

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

91

14 Κατά τον Putman το διαδίκτυο διακρίνεται για την επιρροή μονοθεματικώνομάδων που οδηγεί ταυτόχρονα σε κατακερματισμό του δημόσιου διαλόγου.15 Κατά τους μελετητές οι νέες τεχνολογίες αυξάνουν το κοινωνικό κεφάλαιοτης κοινωνίας των πολιτών.

Page 92: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κρότερη ένταση, όσο η συμβολή των μεγάλων κόμβωνδικτύωσης. Έτσι δεν είναι τυχαίο ότι μόνο το τελευταίοπροεκλογικό δίμηνο σχηματίστηκαν δεκάδες ομάδεςπολιτικού προβληματισμού. Διάλογοι μεταξύ συμφω-νούντων ή διαφωνούντων κυριάρχησαν στο facebook,ενώ παράλληλα σχηματίστηκαν και δεκάδες ομάδεςκομματικών φορέων, για την ανταλλαγή πληροφο-ριών κι επιχειρημάτων μεταξύ πολιτικών φίλων.

Ο κυβερνοχώρος έπαψε πια να είναι ένας εικονι-κός τόπος συζητήσεων, αλλά έχει άμεση επίδραση στηνπραγματική ζωή. Το ελληνόφωνο διαδίκτυο για πρώτηφορά στην εθνική πολιτική ζωή άδραξε όλες τις ευ-καιρίες και τις δυνατότητες της εποχής. Έτσι, εκτόςαπό την αλληλοενημέρωση των χρηστών του και τηντεράστια ελευθερία που αυτοί κατέκτησαν για το διά-λογο, είδαμε τη σημαντικότατη είσοδο μεγάλων δη-μοσιογραφικών κόμβων στην ενημέρωση και με τρόπομάλιστα ανταγωνιστικό προς τα επίσημα μέσα ενημέ-ρωσης. Ανταγωνιστικά τόσο ως προς το χρόνο πουαφιερώνεται όσο και ως προς την ελευθερία των πολι-τών να καταθέσουν δικές τους ερωτήσεις κι απόψεις.

Για πρώτη φορά υπήρχαν συνεντεύξεις αρχηγώνκομμάτων με πολύ χρόνο στην ευχέρειά τους για νααναπτύξουν αναλυτικά τις θέσεις τους, ενώ παράλληλαδίνονταν η ευκαιρία είτε σε παρόντες είτε μέσω διαδι-κτύου πολίτες να καταθέτουν τις δικές τους ερωτήσειςκαι να ασκούν κριτική στα κόμματα. Παράλληλα, δη-μοσιογραφικοί κόμβοι έδωσαν βήμα σε αρκετούς υπο-ψηφίους για να εκθέσουν τις απόψεις τους, συχνά μετη μορφή debates, ενώ και αρκετοί υποψήφιοι βρήκανχώρο και δυνατότητες να προβάλουν δικά τους σπο-τάκια ή βίντεο με θέσεις και βιογραφικά, αφού μάλλονδεν υπήρχε περίπτωση –ειδικά πρωτοεμφανιζόμενοι-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

92

Page 93: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

να παρουσιαστούν σε κάποιο τηλεοπτικό κανάλι.Το διαδίκτυο εισήλθε βαθιά στον επίσημο δημόσιο

διάλογο. Επέτρεψε σε πολίτες να σχηματίσουν άποψηγια τα κόμματα και τα προγράμματά τους, να δουντους κομματικούς επικεφαλής και να συζητήσουν πο-λιτικά. Ενώ κάποτε το ίντερνετ απλά τροφοδοτούσετην ενημέρωση και την ανταλλαγή επιχειρημάτων, μετον καιρό και υπό το βάρος της κοινωνικής κρίσης με-τεξελίχθηκε σε ένα πολυσχιδές μέσο επικοινωνίας -μετους δικούς του κανόνες και ιδιοτροπίες- που συνδια-μορφώνει συνειδήσεις, πολιτικές στάσεις κι απόψεις.Σταδιακά μετατρέπεται σε μία εικονική αγορά με τηνεπίσημη σκηνή να την κρατούν ειδησεογραφικοί κόμ-βοι και τις επιμέρους ανοιχτές συζητήσεις σε πιο κλει-στά σημεία (blogs και ομάδες του facebook). Ακόμαόμως και οι ειδησεογραφικοί κόμβοι είναι υποχρεω-μένοι να τηρούν τους κανόνες ελεύθερου διαλόγουκαι σχολιασμού που επέβαλαν με τα χρόνια οι ιστο-λόγοι (Χλωπτσιούδης, 2012).

Η ίδια η ταχύτατη διάδοση της Χρεοκρατίας τωνΧατζηστεφάνου και Κιτίδη δύο χρόνια πριν τις εκλογέςέδειξε τούτη τη δυναμική. Καθόλου ασήμαντο ρόλοστην απήχησή της έπαιξε και το γεγονός ότι οι δημι-ουργοί της αρνήθηκαν ήδη από την κυοφορία της τηθεμελιώδη σύνδεση με το σύστημα: τη χρηματοδότησητου ντοκιμαντέρ από κάποιο χορηγό ή από κάποιασχετική επιχείρηση ή από κάποιο κρατικό κονδύλιπροελεύσεως είτε εγχώριας είτε της ΕΕ. Οι δημιουργοίαπευθύνθηκαν μέσω διαδικτύου σε όποιον ήθελε ναβοηθήσει μαζεύοντας πενηντάρικα και κατοστάρικα(μερικές φορές, μάλιστα, και λιγότερα ευρώ) από κό-σμο που ήθελε να βοηθήσει με τον οβολό του να πα-ραχθεί κάτι αξιόλογο που θα ανήκε σε όλους. Αυτός ο

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

93

Page 94: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

εναλλακτικός τρόπος παραγωγής της Χρεοκρατίαςπροσέδωσε πρόσθετο κύρος «αντισυστημικού» δημι-ουργήματος, που δεν ήταν προϊόν προς διάθεση (Δε-λαστίκ, 2011).

Πολίτες εναντίον αγορώνΟι μεγάλοι χαμένοι όμως είναι οι αγορές. Έχασαν

οι αγορές; Όχι βέβαια. Οι αγορές φυσικά δε νικιούνταιμε εκλογές. Οι πολίτες ήθελαν να μειώσουν τη δύναμητων αγορών, την επιρροή τους στο εγχώριο πολιτικόσύστημα, να βγάλουν από τη μέση εκείνα τα κόμματαπου τις υπηρετούσαν. Στην ουσία ήταν μία εκλογικήνίκη της μεσαίας τάξης κατά του νεοφιλελευθερισμού,όχι κατά του φιλελευθερισμού (τον οποίο μάλλον επι-θυμούν). Οι μεσοαστοί και οι σύμμαχοί τους με τοόπλο των εκλογών προσπάθησαν να ορθώσουν ανά-στημα κατά της νεοφιλελεύθερης επίθεσης.

Έδειξαν ότι μπορούν να δώσουν πνοή σε αιτήματατου κινήματος και να αντισταθούν στον πόλεμο πουεξαπέλυσαν οι αγορές κατά των λαών. Αντιλήφθηκανότι η κρίση δεν είναι δημοσιονομική ή θολά οικονο-μική, αλλά ένας πόλεμος ταξικός κατά της μεσοαστικήςτάξης. Έτσι το εξέλαβαν και οι Έλληνες. Βέβαια, αυτόδε σημαίνει ότι μετακόμισαν αριστερά, μια βόλτα έκα-ναν να δουν τη θέα της ελπίδας μόνο. Ένα μήνυμαέστειλαν πως αν χρειαστεί θα πολεμήσουν που ακόμα,βέβαια, δεν το συνειδητοποίησαν συλλογικά.

Η ελπίδα αυτή φάνηκε μόνο στη στήριξη της αρι-στερής σοσιαλδημοκρατίας. Μόνο αυτή αντέτεινε μίαδιαφορετική προσέγγιση και μάλιστα τόλμησε κι έθιξετο άρρητο, συνεργασία αριστερών μεταξύ τους κι ίσωςκαι κάποιων δεξιών. Τόλμησε και απέναντι στην κομ-ματική παραδοσιακή χωροταξία αντέτεινε ρητορικά

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

94

Page 95: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

το συμφέρον του λαού. Η παταγώδης όμως αποτυχίατων κομμάτων που στήριξαν τη μονόπλευρη λιτότητακαι την απορρύθμιση του κράτους απέδειξαν στις αγο-ρές ότι οι πολιτικοί τους εκπρόσωποι υπέγραψαν κιαγωνίστηκαν για τα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα,αλλά ποτέ δεν είχαν τέτοια νομιμοποίηση, ούτε πολι-τική ούτε κοινωνική.

Εξάλλου, η σοσιαλδημοκρατία σήμερα είναι έναςσυνδυασμός δημοκρατίας, κυριαρχίας του νόμου καιτου κράτους πρόνοιας όπως υπογραμμίζει ο ΓιόσκαΦίσερ. Κατά δε τον Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ σοσιαλδη-μοκρατία σήμερα σημαίνει μια κοινωνία με περισσό-τερη αλληλεγγύη, προστασία του λαού, και μεγαλύ-τερη ισότητα. Κατά κάποιον τρόπο, ο σοσιαλισμόςορίζεται σήμερα περισσότερο μέσα από την αντίθεσήτου με το νεοφιλελευθερισμό -από τη μεγαλύτερη πίστηστο κράτος και τους υψηλότερους φόρους για τουςπλούσιους (Erlanger, 2012).

Και οι ελληνικές εκλογές είχαν το δικό τους ση-μαντικό ρόλο στο πλαίσιο των οικονομικών ανταγω-νισμών. Μέσα στις φλόγες τους αναδείχθηκαν οι ευ-ρωπαϊκές διαστάσεις του ελληνικού ζητήματος.Άλλωστε, μεγάλες μορφές της παγκόσμιας διανόησηςέχουν εκφραστεί για το ελληνικό ζήτημα.

Οι επιλογές των Ελλήνων είναι ιστορικής σημασίαςγια το σύνολο της Ευρώπης και ολόκληρο τον κόσμο(Τσόμσκυ, 2012). Η Ελλάδα είναι ο τόπος των αποφα-σιστικών επιλογών. Κατάφερε να αμφσβητήσεις το κυ-ρίαρχο μοντέλο της Ε.Ε. και να θέσει σε κίνηση και σεάλλες χώρες (Ιταλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία)μια διαδικασία που έθεσε σε ένα νέο ευρωπαϊκό πρό-ταγμα, ένα πραγματικό ευρωπαϊκό σύνταγμα (Αγκάμ-πεν, 2012). Στην Αθήνα εκφράστηκε η αγωνία για το

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

95

Page 96: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μέλλον της δημοκρατίας στην Ευρώπη και το μέλλοντης ίδιας της Ευρώπης. Κατά μια αξιοθαύμαστη ειρω-νεία της ιστορίας, οι πτωχευμένοι και στιγματισμένοιΈλληνες ξαναβρίσκονται στην πρώτη γραμμή της μά-χης που δίνουμε για το κοινό μας μέλλον. Ας τουςακούσουμε, ας τους στηρίξουμε, ας τους υπερασπι-στούμε! (Μπουρνάζος, 2012).

Φαίνεται σαν οι Έλληνες να είχαν ακούσει τονΦερνάντο Σολάνας (ΤΟ ΒΗΜΑ, 2010) όταν δήλωνεότι «το μόνο που μπορούσε να πει στον πολυαγαπη-μένο ελληνικό λαό είναι ότι, όταν οι λαοί αντιστέκον-ται σε μέτρα τα οποία τους επιβάλλουν μεγαλύτερηυποταγή, σκληρότερους οικονομικούς έλεγχους καιτους στερούν τα δικαιώματά τους, ε, τότε αρχίζει τοπραγματικό κύμα για την επανάκτηση του δημόσιουπλούτου. Σίγουρα δεν αρκεί μόνο η διαμαρτυρία. Πρέ-πει η διαμαρτυρία να γίνει πολιτική δύναμη ικανή νααλλάξει την Ιστορία, τον ρου των γεγονότων. Όταν ολαός αντιστέκεται μπορεί να σκοτωθούν 3 ή 23 άν-θρωποι -αλλά περισσότεροι δεν θα σκοτωθούν. Γιατίοι κυβερνήσεις πέφτουν! Η κυβέρνηση του Φερνάντοντε λα Ρούα, στα τέλη του 2001, αψήφησε τη λαϊκήδιαμαρτυρία, όπως κάνει σήμερα και η κυβέρνηση τηςΕλλάδας. Και κατέληξε να φύγει με το ελικόπτερο!Πώς αψηφάς έναν εξεγερμένο λαό που έχει καταλάβειόλες τις πλατείες της χώρας;»

Ο δρόμος της αριστεράς ποτέ δεν ήταν ο εύκολος.Η λογική της σύγκρουσης προκειμένου να εξασφαλι-στεί το μέλλον ήταν όμως πάντα ο βασικός άξονας.Ιστορικά γνωρίζουμε πολύ καλά πώς αντιδρούσαν απέ-ναντι στην επεκτατική πολιτική οι πολιτικοί σχηματι-σμοί της χώρας: δραπέτευαν στον εξωτερικό ή συμμα-χούσαν με τον εχθρό. Μόνο η αριστερά έχει στην

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

96

Page 97: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κουλτούρα της τη λογική της παραμονής στο εσωτερικόπεδίο και την ύψωση μίας επιθετικής ασπίδας. Η αρι-στερά ήταν πάντα μπροστά όταν όλοι οι άλλοι λάκιζαν.Όχι γιατί η αριστερά έχει κάποια θεϊκή εσωτερική εφόρ-μηση ή δύναμη. Πολύ απλά γιατί η αριστερά ποτέ δελειτουργούσε από τα πάνω (κι όποτε το έκανε έχασε ήαποξενώθηκε από το λαό της), αλλά πάντα μέσα απότο λαό, αφού η αριστερά είναι ο ίδιος ο λαός.

Οι εκλογές σε Γαλλία (2012) και Ιταλία (2013)Οι εκλογικές αναμετρήσεις στη Γαλλία το 2012

(παράλληλα με τις ελληνικές) και στην Ιταλία το χει-μώνα του 2013, ουσιαστικά ανέδειξαν ανάλογα ζητή-ματα. Οι λαοί καταδίκασαν ηχηρά τις πολιτικές λιτό-τητας με αποτελέσματα που σαφώς ξενίζουν τουςΈλληνες αριστερούς.

Η σοσιαλδημοκρατική νίκη στη Γαλλία ακόμα κιαν αποδείχθηκε σύντομα ότι δε θα άλλαζε άρδην τηνοικονομική πολιτική -και πώς θα μπορούσε άλλωστεσε μια ιμπεριαλιστική χώρα- στηρίχθηκε στην αντίθεσητου γαλλικού λαού κατά τις σαρκοζικής λιτότητας. Ηγαλλική υπερηφάνεια που έβλεπε τη Γαλλία, τον πυ-λώνα της δημοκρατίας και της κρατικής πρόνοιας νασέρνεται πίσω από τη γερμανική ηγεμονία, και οι κοι-νωνικές ανισότητες που άρχισαν να εμφανίζονται εν-τονότερα, έφεραν ένα αποτέλεσμα που αρχικά τρόμαξετις αγορές.

Μήνες αργότερα, οι ιταλικές εκλογές συγκλόνισαντο ευρωπαϊκό οικοδόμημα. Ο αδιαφιλονίκητος νικητήςτων εκλογών, ο Γκρίλο, εξέφραζε ακριβώς αυτή τηνπολιτική στάση των γειτόνων να έρθουν στο προσκή-νιο και να αναζητήσουν μία διαφορετική εκπροσώ-πηση μακριά από τα κομματικά συμπλέγματα του πα-

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

97

Page 98: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ρελθόντος. Εξέφρασε την αγωνία και την αντίθεση τωνΙταλών στην πολιτική λιτότητας, στα αδιέξοδα της νε-οφιλελεύθερης πολιτικής (σε συνδυασμό με τον κατα-ποντισμό του Μόντι) ειδικά σε μία χώρα με τόσοισχυρή βιομηχανία και τόσες εξαγωγές.

Οι Ιταλοί φοβήθηκαν ακριβώς μη γίνουν Ελλάδα,μη βιώσουν την ανθρωπιστική κρίση που αναταράσσειτην ελληνική κοινωνία. Ήδη οι αυτοκτονίες, η κατά-θλιψη και ο οικονομικός στραγγαλισμός έκαναν αι-σθητή την παρουσία τους στην ιταλική κοινωνία. Ταυ-τόχρονα, η υπερψήφιση ενός τέτοιου κόμματος (καιλιγότερο του Μπερλουσκόνι) αποτέλεσε και μία ηχηρήαπάντηση των Ιταλών προς τα κέντρα αποφάσεων καιτη γερμανική ηγεμονία. Απαιτούν, κατά το ελληνικόπροηγούμενο, να είναι εκείνοι που ορίζουν τη μοίρατους.

Οι Ιταλοί αντιλήφθηκαν ότι η λιτότητα δεν είναιπρόβλημα αντικειμενικό, αλλά τεχνητό. Και η υπερ-ψήφιση του Γκρίλο δεν μπορεί να εξεταστεί κάτω απότο πρίσμα του λαϊκιστή ή του κωμικού, ούτε από τηναγωνία των φιλελεύθερων Ελλήνων που κρίνουν μεόρους της ελληνικής πολιτικής σκηνής. Οι χαρακτη-ρισμοί σε ένα τέτοιο κόμμα είναι εύκολο να αποδο-θούν. Ειδικά όταν -ίσως το μεγάλο αρνητικό- δεν έχεισαφή ιδεολογικό ορίζοντα και ταυτότητα. Ωστόσο,αυτή ακριβώς η απουσία εκφράζει μάλλον και τηνανάγκη των Ιταλών για κάτι νέο. Και αν το ελληνικόεκλογικό αποτέλεσμα πέρασε εύκολα στις Βρυξέλλες,λόγω της μικρής οικονομικής εμβέλειας της χώρας, οιεκλογές στην τρίτη δύναμη της ευρωζώνης, σίγουραδεν μπορούν να αφήσουν ανεπηρέαστο το κλίμα. Κά-ποιοι φοβούνται ότι χάνεται ο μονόδρομος.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

98

Page 99: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η νότια Ευρώπη ενόψει των ευρωεκλογώνΤούτες οι ευρωεκλογές για τον ευρωνότο έχουν

και τη δική τους σημασία. Είναι μία ευκαιρία να ανα-δείξουν δυνάμεις που δε θα συντηρήσουν τεχνητά τηνκρίση και θα φέρουν τους πολίτες στο προσκήνιο. Γιατίτελικά αν κάτι αναδείχθηκε σε επίπεδο θεσμών τηνπροηγούμενη πενταετία είναι η περιθωριοποίηση τωνπολιτών και η λειτουργία των θεσμών μόνο σε τυπικόεπίπεδο, απέχοντας εμφανώς από τη δημοκρατία.

Η πολιτική της ΕΕ για τις χώρες με χρέος ορίστηκεαπό διμερείς συναντήσεις του γαλλογερμανικού άξοναχωρίς καν δικαίωμα λόγου σε Ευρωπαίους πολίτες ήτα θεσμικά όργανα εκπροσώπησής τους. Τα ΘεμελιώδηΔικαιώματα και οι Ατομικές Ελευθερίες βρέθηκαν στοστόχαστρο των νεοφιλελεύθερων δυνάμεων που θέ-λουν να μετασχηματίσουν τις κοινωνίες με πισωγύρι-σμα στο ΙΘ΄ αιώνα. Η ΕΕ δεν κατάφερε να φέρει ισορ-ροπία στην ήπειρο. Αντίθετα, έφερε συνθήκες πολέμουστις ευρωμεσογειακές χώρες και συνθήκες ένδειας σεεκατομμύρια πολιτών στις λεγόμενες ανεπτυγμένες ,βιομηχανικές, χώρες.

Στην ανάγκη υπεράσπισης των επιχειρηματικώνκαι χρηματοπιστωτικών ελίτ η ΕΕ δε σεβάστηκε βασι-κές κατακτήσεις της ευρωπαϊκής σκέψης και της ενω-σιακής νομοθεσίας. Θεσμοθέτησε την οικονομική ανι-σορροπία οξύνοντας τα ελλείμματα και τα αρνητικάισοζύγια προς όφελος συγκεκριμένων εθνικών βιομη-χανικών κι επιχειρηματικών κολοσσών. Θεσμοθέτησετον κοινωνικό δαρβινισμό και τη φτώχεια σε όλα τακράτη μέλη αποκλείοντας όλο και περισσότερα άτομααπό δομές πρόνοιας και την εργασία.

Η Ποιότητα Ζωής, η Υγεία και η Παιδεία βρέθη-καν από νωρίς στο στόχαστρο των πολιτικών λιτότη-

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

99

Page 100: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τας. Το δικαίωμα στην εργασία αμφισβητήθηκε ενώεπιλέχθηκαν δομές απασχόλησης μακριά -ή αντίθετα-από τα βασικά εργασιακά δικαιώματα. Παράλληλα,ο αυταρχισμός επιβλήθηκε ως αναγκαία λύση απέ-ναντι στις φωνές των πολιτών που καταπιέζονται. ΗΈνωση δε σεβάστηκε ούτε βασικά δικαιώματα στηνέκφραση, ενώ φάνηκε να κλείνει τα μάτια μπροστάστην καταστολή που απλώθηκε σαν επιδημία σε όλοτον Νότο.

Η ίδια η ΕΕ με την αδυναμία της να διαμορφώσειμία ολοκληρωμένη πολιτική απέναντι στην κρίση (λο-γικό μεν, αφού ήταν έρμαιο των ηπειρωτικών ελίτ),αναγέννησε τα νεοναζιστικά μορφώματα σε όλες τιςχώρες. Τροφοδότησε τον εθνικισμό σε όλες τις χώρες.Οι πιο αδύναμες κοινωνίες, εκείνες που χτυπήθηκανπερισσότερο από την κρίση, στηρίχτηκαν στο εθνικόφαντασιακό επιστρέφοντας στο ένδοξο παρελθόν, τηνκαθαρότητα του αίματος και το μίσος.

Η ανάδειξη ενός υποψηφίου από τις χώρες πουπλήττονται από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που επι-βλήθηκαν ερήμην των πολιτών, δημιουργεί πρωτοφα-νείς συνθήκες συνεργασίας μεταξύ των κινημάτων σεόλες τις εθνικές κοινότητες. Για πρώτη φορά στηνΈνωση δυναμώνει η ελπίδα για μία ένωση των αντι-νεοφιλελεύθερων κινημάτων, ξεπερνώντας τις τοπικέςσκοπέλους και τη φενάκη των συνόρων.

Άλλωστε, είναι αναγκαία η σύναψη συμμαχιώνμεταξύ των νοτιοευρωπαϊκών κινημάτων προκειμένουαπό κοινού να αντισταθούν στη νεοφιλελεύθερη λαί-λαπα. Χωρίς συμμαχίες και κινηματική συνεργασία,ο κίνδυνος μιας ήττας κατά το κυπριακό προηγούμενο(που η Κύπρος έμεινε απομονωμένη από συμμαχίεςκαι κινήματα, συν βέβαια ότι προσπάθησε να βρει

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

100

Page 101: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

απάντηση στην τραπεζική της κρίση με όρους νεοφι-λελεύθερους) είναι ορατός.

Οι ευρωεκλογές όμως δίνουν τη μοναδική ευκαι-ρία μιας ευρωμεσογειακής κινηματικής συμμαχίας αν-τίστασης. Η ηχηρή παρουσία των κινημάτων στο Ευ-ρωκοινοβούλιο και η εκπροσώπησή τους σε θεσμικάόργανα, χωρίς αποτελούν αυτοσκοπό, είναι ο δρόμοςτων πολιτών.

Σήμερα καθίσταται αναγκαίο παρά ποτέ η Ευ-ρώπη να ξαναβρεθεί δίπλα στους πολίτες και να θε-σμοθετήσει για το δικό τους ρόλο στις πολιτικές εξελί-ξεις στην Ένωση και τις χώρες τους. Και ακριβώς ένατέτοιο μήνυμα επανάκτησης της δύναμης των ανθρώ-πων πρέπει να κατευθυνθεί προς τις Βρυξέλλες απότους ψηφοφόρους. Άλλωστε, έχει αποδειχθεί ότι ούτεοι Έλληνες ούτε οι Ευρωπαίοι κάτοικοι της Μεσογείουμπορούν να υπολογίζουν στις συντηρητικές κυβερνή-σεις που τους οδηγούν στην κόλαση της απαξίας καιτης πληβειοποίησης.

Οι διδαχές της ΚύπρουΩστόσο, η κυπριακή εμπειρία έδειξε ότι οι εκλογές

και η έκφραση αντίδρασης μόνο σε εκλογές δεν αρ-κούν. Αποδείχθηκε και στον πιο δύσπιστο ότι τελικάη Ευρωπαϊκή Ένωση υπό τη γερμανική ηγεμονία δενεπιδιώκει απλά τη σταθεροποίηση της ευρωζώνης,αλλά τον απόλυτο έλεγχό της. Ακόμα και τα ελληνικάμίντια υποχρεώθηκαν να αποκαλύψουν την αλήθειαπου οι περισσότεροι γνώριζαν, αλλά απαγορεύονταννα εκστομισθεί.

Η συμφωνία για την Κύπρο είναι πολύ πιθανόννα καταγραφτεί ως η «ιστορική στιγμή» που η Ευρώπηξεπέρασε το σημείο μη επιστροφής στην ιδέα μιας ενω-

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

101

Page 102: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μένης ηπείρου η οποία σέβεται τις αρχές της λογικής,της δημοκρατίας και του αλληλοσεβασμού των λαώνπου την απαρτίζουν (Βαρουφάκης, 2013).

Το Κυπριακό “ΌΧΙ” στη Βουλή των Αντιπροσώπωνθα μείνει στην ιστορία ως μία απέλπιδα αντίσταση χω-ρίς συμμαχίες και προοπτικές. Η άρνηση της Κυπρια-κής Βουλής να δεχτεί μία πολιτική που θα διέλυε τηνοικονομική της βάση εκ θεμελίων δυστυχώς έμεινε μόνοεκεί. Απέδειξε όμως σε όλους ότι οι νέοι ηγεμόνες τηςΕυρώπης όταν θέλουν μπορούν να διαλύσουν ολό-κληρα έθνη, μόνο και μόνο επειδή το θέλουν, επειδήαυτό εξυπηρετούν τα δικά τους συμφέροντα.

Η άρνηση όμως δεν ήταν απλά αποτέλεσμα πιέ-σεων των μεγαλοκαταθετών (βλ. Ρωσία) και των κα-τοίκων της νήσου. Ήταν μία συνειδητή άρνηση μιαςπολιτικής που στόχο είχε να διαλύσει την ίδια την κυ-πριακή οικονομία. Ας έχουμε κατά νου ότι η Κύπροςστέκεται απέναντι στους γείτονές της λόγω ακριβώςτων διπλωματικών και οικονομικών σχέσεων που ανέ-πτυξε με τη Ρωσία, το Ισραήλ και την υπόλοιπη ΜέσηΑνατολή.

Η Ένωση από τη μια αδιαφόρησε πασιφανώς γιαλιγοστές συγκριτικά καταθέσεις στις κυπριακές τράπε-ζες Ευρωπαίων και από την άλλη στοχεύει στη μονο-διάσταση ανάπτυξη του τουρισμού και στο φυσικό αέ-ριο της Μεγαλονήσου. Ουσιαστικά, η Κύπρος καλείταινα πληρώσει την τρόπον τινά ανεξάρτητη οικονομικήτης ανάπτυξη και τις διπλωματικές της σχέσεις.

Το έδαφος, άλλωστε, είχε προετοιμαστεί κατάλ-ληλα εδώ και καιρό. Ολοένα και περισσότερες πληρο-φορίες έβγαιναν στην επιφάνεια που ήθελαν την Κυ-πριακή οικονομία να βρίσκεται σε κακή κατάστασηκαι την ανάγκη υιοθέτησης ενός μνημονίου από την

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

102

Page 103: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Κύπρο, ανάλογο με αυτού των χωρών της ευρωζωνικήςπεριφέρειας. Το κυπριακό πρόβλημα σαφώς και ήτανβιώσιμο όπως ακριβώς ήταν βιώσιμο το τραπεζικό σύ-στημα της Ισλανδίας και άλλων χωρών ή μεγάλωντραπεζικών ιδρυμάτων. Ωστόσο, ένα βιώσιμο ανεξάρ-τητο τραπεζικό σύστημα, αντικρούει τη νέα real politikστην Ευρωπαϊκή Ένωση και τον πλήρη έλεγχο του ευ-ρωπαϊκού νότου. Και φυσικά ή ολοκληρωτική άρνησητων Κυπρίων να υποταχθούν σε πρώτη φάση, σαφώςκαι ενόχλησε περισσότερο.

Το κυπριακό «ΟΧΙ» βέβαια, παρά το πισωγύρισμακαι την αρνητική τελική απόφαση, δεν έμεινε χωρίςθετικό αντίκρισμα. Από τη μια κατάφερε να προστα-τεύσει σε πρώτο χρόνο σημαντικά αποταμιευμένα κε-φάλαια κρατικών φορέων, μεσοαστών και λαϊκώνστρωμάτων της νήσου, ενώ από την άλλη εξαιρέθηκανκαταθέσεις κάτω των εγγυημένων 100.000 € και οι μι-κρές και συνεταιριστικές τράπεζες (σε πλήρη αντίθεσημε την Ελλάδα όπου το 2013 όλα τα δημόσια και συ-νεταιριστικά πιστωτικά ιδρύματα απορροφήθηκαναπό 4-5 τρπεζικούς κολοσσούς), καθώς η αρχική από-φαση προέκρινε την κατάσχεση ποσοστού σε όλες τιςκαταθέσεις, ανεξάρτητα από τράπεζα (προβληματικήή όχι) και ύψους καταθέσεων.

Η άρνηση όμως της Βουλής των Αντιπροσώπωνέμεινε μόνο εκεί, δε συνεχίστηκε, δε βρήκε την πρε-πούμενη συμπαράσταση. Ούτε η ελληνική αριστεράούτε η ευρωπαϊκή αριστερά συμπαραστάθηκαν στονκυπριακό λαό. Μία άρνηση απέναντι στις αποφάσειςγιγάντων, όταν εμφανίζεται χωρίς συμμαχίες και κι-νηματικές διακρατικές δράσεις είναι καταδικασμένηείτε σε πόλεμο μέχρις εσχάτων είτε σε πισωγύρισμα.Οι λίγες φωνές του ισχυρότατου ισπανικού κινήματος,

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

103

Page 104: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μάλλον εγκλωβίστηκαν στην ελληνική και ιταλική ήπορτογαλική αφωνία. Οι χαρές στο κίνημα σύντομαέγιναν παγωμένα χαμόγελα γιατί δεν υπήρχε κάποιοςσχεδιασμός συμπαράστασης.

Και το eurogroup βέβαια ξαφνιάστηκε. Αλλά ήταναναμενόμενο να είναι σκληρό κι επιθετικό απέναντιστη μικρή χώρα που τόλμησε να αρνηθεί. Η Κύπροςκατέστη παράδειγμα προς αποφυγή για τα κινήματακαι τους λαούς που τολμούν να διατρανώσουν τηνεπιθυμία τους για ελευθερία. Εξάλλου, ακόμα και μίακυπριακή οικονομία δε θα επηρέαζε τόσο πολύ τηνευρωζώνη, λόγω του μικρού της μεγέθους, παρά ταόσα πίστευαν οι ίδιοι οι Κύπριοι. Και αυτός ήταν έναςακόμα λόγος ώστε να φανούν σκληροί σε όποιον αν-τιδρά. Και οι αγορές δεν έδειξαν να ανησυχούν. Αν-τιθέτως, αντιλαμβάνομενοι οι διάφοροι “επενδυτές”την ανάγκη επίδειξης αυταρχισμού και σκληρότηταςμάλλον συμπαρατάχθηκαν με τις υπερεθνικές ευρω-παϊκές ελίτ.

Έτσι, η Κύπρος έμεινε μόνη απέναντι στις αδηφά-γες ορέξεις των βορειοευρωπαίων με μία οικονομίααμιγώς τραπεζική χωρίς δυναμική αντίστασης, χωρίςτην ύπαρξη ενός σχεδίου με ρίζες στο κίνημα και μεσυμμαχίες στους άλλους δοκιμαζόμενους λαούς. Καιφυσικά οι νοτιοερυωπαϊκές πολιτικές ελίτ δε θα συνέ-δραμαν. Ο Ραχόι, ο Σαμαράς, ο Μπερσάνι δε θα συ-νέδραμαν σε κάποια κινηματική αντιφιλελεύθερη πο-λιτική.

Και όταν αναζητήθηκαν αντιπροτάσεις, υπό τηνασφυκτική πίεση των Βρυξελλών και του Βερολίνου,η κυπριακή πολιτική αναζήτησε λύσεις στο νεοφιλε-λευθερισμό κι όχι στο κίνημα, όχι στο λαό. Το αδιέξοδολύθηκε όπως σχεδιάστηκε, με νεοφιλελεύθερο πνεύμα,

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

104

Page 105: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

στρεφόμενο σαφέστατα κατά της κυπριακής οικονο-μίας και κατά του ίδιου του κυπριακού λαού. Οι ίδιοιοι Κύπριοι, άλλωστε, δεν απέδειξαν ότι αποτελούν συ-στημικό κίνδυνο για την ευρωζώνη.

Αξίζει, όμως, να σημειώσουμε ότι η ίδια η παρα-γωγική διαδικασία της Μεγαλονήσου στηρίζονταν στουπεράκτιο τραπεζικό σύστημα. Οι Κύπριοι μεσοαστοίκαλόμαθαν στα εύκολα χρήματα του τραπεζικού συ-στήματος και δε φρόντισαν να θωρακίσουν την εθνικήοικονομία και να επεκτείνουν δράσεις πέρα από τοντουρισμό και τον χρηματοπιστωτικό τομέα.

Έτσι η ελληνική αριστερά στο βαθμό που θέλει νασυμμετάσχει στην εξουσία οφείλει να αντιληφθεί ότιδε χρειάζονται μόνο επαναστατικές διαθέσεις. Φυσικάο ελληνικός αντίχτυπος μιας χρεοκοπίας θα είναι υψη-λότερος, δεδομένων των προβλημάτων της Ισπανίαςκαι της Ιταλίας, αφού το ελληνικό πρόβλημα αποτελείσυστημικό ζήτημα για την ευρωζώνη. Ωστόσο, απόμόνο του αυτό δεν αρκεί.

Η μονόπλευρη πολιτική λιτότητας είναι ένας πό-λεμος. Τα θύματα τα βλέπουμε στα παγκάκια στις πλα-τείες, στα συσσίτια των σχολείων που θεσμοθέτησε ηΜΚΟ «Υπουργείο Παιδείας», τα βλέπουμε στην αύ-ξηση της αυτοκτονικότητας, στα λουκέτα που κρέμον-ται σε πόρτες καταστημάτων ή τις ταμπέλες «κλεί-νουμε». Δε χρειάζονται πάντα όπλα, ορισμένα μέτραείναι αποτελεσματικότερα.

Η ύφεση και η κρίση είναι παγκόσμιες. Διεθνείςχρηματοπιστωτικοί οίκοι και οικονομολόγοι διεθνούςεμβέλειας εκφράζουν την ανησυχία τους για τον κίν-δυνο παγκόσμιας ύφεσης, την αβεβαιότητα για τις με-σοπρόθεσμες προβλέψεις. Η κρίση προχωρά και η λι-τότητα απλά συγκρατεί τις τράπεζες. Οι τράπεζες έχουν

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

105

Page 106: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

όμως γίνει ο κεντρικός πόλος της δημοκρατίας. Και όμωςτολμούν να τρομοκρατούν λαούς με χρεοκοπία, θέτουναυτήν ως διακύβευμα. Έχουν το θράσος να θέτουν νέαδιλήμματα, οικονομικά και υπαρξιακά. Αλλά, ο θεόςαπολείπειν δημοκρατίαν.

Η Νότια Ευρώπη αντέδρασε και επαναστάτησεδημοκρατικά. Η Ισπανία σε αναβρασμό καθώς οι συ-νεχείς κινητοποιήσεις και διαμαρτυρίες μονοπωλούντο δημόσιο διάλογο δίπλα στην οικονομία. Την ίδιαστιγμή τα κοινωνικά κινήματα (για τα στεγαστικά ήαλληλεγγύης) απλώνονται επιθετικά έναντι των τρα-πεζών και των πολιτικών. Ομοίως και η Πορτογαλίασιγοβράζει κοινωνικά. Η δε Ιταλία και η Ελλάδα έδει-ξαν πώς μπορούν οι εκλογές να γίνουν μέσω έκφρασηςδυσαρέσκειας των πολιτών και πώς μπορούν οι πολίτεςνα κουνήσουν ολόκληρη ήπειρο.

Και κατά τον Τσόμσκυ (Τσόμσκυ, 2013) ...η πιθανήσυμπόρευση των χωρών της Νότιας Ευρώπης -Ισπανία,Πορτογαλία, Ιταλία και Ελλάδα-, η οποία μπορεί ναπεριλαμβάνει και κάποια περιφερειακή χώρα όπως ηΙρλανδία, είναι μια σοβαρή ελπίδα από την οποίαμπορεί να ωφεληθεί και η Ελλάδα. Μπορεί να υπάρ-χουν ιδιαιτερότητες στην κάθε χώρα, αλλά στην ουσίατα προβλήματα είναι κοινά.

Οι φωνές στη Νότια Ευρώπη ολοένα και γίνονταιδυνατότερες. Οι πρώτες κινητοποιήσεις, οι φωνές καιοι συγκρούσεις στους δρόμους με τις δυνάμεις κατα-στολής (καθολικό πια φαινόμενο στις νοτιοευρωπαϊκέςδιαμαρτυρίες) μετουσιώθηκαν σε κοινωνικά κινήματααλληλεγγύης ως αντίσταση στην κρίση και έφερανμέσω της χρήσης του εκλογικού δικαιώματος πολιτικέςαναταράξεις στη γηραιά ήπειρο. Μετά τις ελληνικέςεκλογές και την ανάδειξη νέων δυνάμεων έναντι του

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

106

Page 107: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σάπιου πολιτικού συστήματος, τη σκυτάλη πήραν οιΙταλοί που επέλεξαν κάποιον μακριά από την πολιτικήκάστα. Το πολιτικό σύστημα σε όλο το Νότο συντα-ράσσεται.

οι εκλογές και οι πολιτικές διακυμάσεις

107

Page 108: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

108

Page 109: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Πόσο δημοκρατική είναι η Νέα Οικονομία;

Η δημοκρατία της ελεημοσύνηςΗ δημοκρατία λειτουργεί πια μόνο σε επίπεδο θεσμών.

Από χρόνια ακυρώθηκαν οι ουσιαστικές δημοκρατικέςδιαδικασίες. Από χρόνια μιλάμε για έλλειμμα δημοκρα-τίας. Όταν το κράτος βιαιοπραγεί, δείχνει το παρά-δειγμα. Όταν η νομοθετική εξουσία εθελοτυφλεί για τηρατσιστική βία ή για βασανιστήρια σε κρατητήρια, τότεδίνει το παράδειγμα. Όταν η εκτελεστική εξουσία καιτα αστυνομικά όργανα συγκαλύπτουν τη ρατσιστικήβία, την επιθετική βία κατά πολιτών, τις υποβαθμίζουνή και συνεργάζονται με εγκληματίες, τότε όχι μόνο πα-ραδειγματίζουν, αλλά αποθρασύνουν τη φασιστική εγ-κληματικότητα.

Η δημοκρατία σύντομα έγινε ένα πολίτευμα της ελε-ημοσύνης. Την ώρα όμως που οι πολίτες αναρωτιούν-ται πώς να αντιδράσουν, έχουν να σκεφτούν κάτι ση-μαντικότερο: την απειλή της ζωής τους και της οικογέ-νειάς τους. Η δημοκρατία δεν έχει αδιέξοδα, αλλά τελικάκατάντησε ένας μονόδρομος χρεοκοπίας, φτώχειας,εξαθλίωσης και χαμένης αξιοπρέπειας. Αν κάποτε οπολίτης που πεινούσε αναζητούσε λύση στην ελεημο-σύνη της εκκλησίας ή του ευγενούς, σήμερα όλη η κοι-νωνία κλυδωνίζεται. Έτσι, και η ελεημοσύνη αποκτάπια κοινωνικές διαστάσεις.

Ήδη υπολογίζεται ότι οι νέοι άστεγοι και οι πένη-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

109

Αυτό που ζούμε δεν είναι χούντακαι δε λέγεται δημοκρατία, είναι τρομοκρατία!

Page 110: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τες ξεπερνούν το 20% του ελληνικού πληθυσμού καιοι ουρές στα συσσίτια μεγαλώνουν μέρα με την ημέρα.Ήδη 439.000 ή 23% ανήλικοι στην Ελλάδα ζουν κάτωαπό το όριο της φτώχειας (το 33,4% διαβιούν σε μονο-γονεϊκά νοικοκυριά), σύμφωνα με τη eurostat και άλλα100.000 παιδιά αναγκάζονται να βγουν στην αγοράεργασίας, προσεγγίζοντας καταστάσεις Βουλγαρίας.Σε αυτούς τους αριθμούς προστίθεται ένα 20,1% νοι-κοκυριών ως φτωχά, ενώ 28,7%, το 2010 βρίσκοντανσε φτώχεια ή κοινωνικό αποκλεισμό. Ιδιαίτερα στανοικοκυριά με παιδιά 12-17 ετών το ποσοστό εκτινάσ-σεται στο 34,7%.

Κανάλια, ναοί, δήμοι, Εκκλησία, κόμματα πουιδρύουν παντοπωλεία, όλα στην κυριαρχία της αγοράςελεημοσύνης. Συστήσαν μία ΜΚΟ και την ονομάσανκράτος. Πίσω από την ψευδότιτλη αλληλεγγύη έκρυ-ψαν το θεμέλιο του νεοφιλελευθερισμού: τη φτώχειαπου κρύβει η ελευθερία, εκείνη την έννοια για τηνοποία τόσοι έχυσαν το αίμα μας, τόσοι πάλεψαν.

Όταν η ελευθερία κατάντησε φτώχεια, όταν ο νε-οφιλελευθερισμός μετονομάστηκε σε μέτρα για τηνκρίση, η δημοκρατία της ελεημοσύνης έκανε την εμ-φάνισή της. Στην αρχή δειλά, αλλά μετά όλο και πιοδυναμικά. Έγινε διαφήμιση υπεραγορών τροφίμωνκαι βασικών ειδών από την Εκκλησία και μιντιακούςκολοσσούς, έγινε κίνημα κατά των μεσαζόντων στηνεξέλιξή του υπό το λαϊκίστικο πνεύμα τοπικών φορέωνκαι δήμων ενόψει εκλογών, μετονομάστηκε κατά τοθουκυδίδειο κείμενο σε φιλανθρωπία και αλληλεγγύη.

Η φτώχεια είναι το τέλειο άλλοθι. Δωρεάν διαφή-μιση με ισχυρό κοινωνικό αντίχτυπο, μεγάλη πολιτικήδιαφήμιση με άμεση εξωθεσμική παρέμβαση προς λαό.Υπάρχουν δύο ειδών ελεημοσύνες: εκείνη των φτωχών

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

110

Page 111: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

και μεσαίων στρωμάτων προς τους δικούς τους αν-θρώπους. Η φτώχεια δεν αποτελεί μόνο αποπροσανα-τολισμό για τον πένητα, αλλά και για τον ελεήμονα.Και ο ελεήμων προσδίδει μέσα στο φαντασιακό τουμία ταξική διάσταση στην πράξη του θεωρώντας τηναλληλεγγύη. Έχοντας κάτι να ασχοληθεί ο πένης κι οελεήμων, δεν προλαβαίνουν να αντικρίσουν την πο-λιτική αιτία της κατάντιας του (κι αν το προσπαθήσειθα ανταμώσει τα εμπόδια της προπαγάνδας της δια-φθοράς, του μαζί τα φάγαμε, της συνευθύνης).

Και με αυτή την κριτική δε θέλουμε να υποβιβά-σουμε την αναγκαιότητα της αλληλεγγύης. Γιατί τελικάάλλο αλληλεγγύη κι άλλο φιλανθρωπία. Ωστόσο, είναιαναγκαίο μέσα στις κινήσεις αλληλοβοήθειας να μηνπαραβλέπουμε τόσο εύκολα την ταξική συνειδητοποί-ηση και την κινηματική δυναμική που προσδίδουν τέ-τοιες ενέργειες. Γιατί τότε η κοινωνική αλληλοβοήθειακαι η κινηματική αλληλεγγύη θα μετεξελιχθούν σε ελε-ημοσύνες.

Υπάρχει βέβαια και η διαφημιστική ελεημοσύνητης Εκκλησίας, των καναλιών, των καλλιτεχνών, τωνπολιτικών, των επιχειρηματιών. Οι τελευταίοι εμφα-νίζονται σωτήρες περιορίζοντας τις αντιστάσεις εναν-τίον τους από μέρος του λαού. Όλοι όμως αυτοί επιτε-λούν τέλεια το ρόλο τους κρύβοντας της ευθύνες τηςδημοκρατίας για τη φτώχεια.

Και η ελεημοσύνη ανάγεται αυτομάτως στο μέγι-στο ιδανικό της δημοκρατίας. Ντύνεται με τα ωραίαστολίδια της ανθρωπιστικής βοήθειας, της ανθρωπι-στικής τραγωδίας κρύβοντας τη ντροπιαστική εικόναεκείνων που τη γεννούν με τις αποφάσεις τους, τουςπολέμους τους, τη φτώχεια που επιβάλλουν σε λαούςκαι έθνη.

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

111

Page 112: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η βία της χρεοκοπίαςΑπό την άλλη, όμως όλο κι εντονότερη είναι η εμ-

φάνιση της πολιτικής βίας. Οι κήνσορες των λαϊκώναντιδράσεων, βέβαια, κατηγορούν τους πολίτες πουαυθόρμητα αντιδρούν με φωνές ή γιαούρτια για βίαιεςαντιδράσεις. Πόσες φορές κατηγορήθηκε η αριστεράότι ταυτίστηκε με τη φασιστική βία ή τα άκρα… Όψειςόλα μιας δημοκρατίας που στο όνομα των ταυτίσεων καιτων συγκυριακών κι επιφανειακών σημείων έκρυβετην ουσία της πολιτικής βίας. Κάποιοι επιτίθενταν στηναριστερά, στο όνομα της δημοκρατίας και της ελευθε-ρίας, και την ταύτιζαν με τα φασιστικά μορφώματα.

Και φυσικά δεν τασσόμαστε υπέρ της βίας. Αντί-θετα. Ωστόσο, δεν μπορούμε να αδιαφορούμε για ταελατήρια αυτής. Αν όμως η γενίκευση της ιδιότηταςτου πολίτη στη δημοκρατία αποτελεί χαρακτηριστικόγνώρισμα της Δύσης, η βία των πολιτών αντιμετωπί-ζεται ως επεισοδιακή προϋπόθεση για την ανάπτυξήτης και όχι ως χαρακτηριστικό της.

Μάλιστα, η δημοκρατική θεωρία στη Δύση εξελίσ-σεται σαν το πρόβλημα της εσωτερικής βίας να έχειήδη λυθεί. Εικάζει ότι η ειρήνευση της κοινωνικής βίαςγίνεται μέσα από την ανάπτυξη μιας εκπολιτιστικήςδιαδικασίας, κατά τον Norbert Elias, μέσα από τα σύγ-χρονα γνωστικά αντικείμενα, κατά τον Φουκώ ήακόμη, κατά τον Max Weber, με το σύγχρονο έθνος-κράτος που συνδυάζει την κυριαρχία του νόμου με τημονοπώληση των μέσων εξαναγκασμού και χρησιμο-ποιεί και τα δυο για να ελέγξει τη βία. Η δημοκρατικήθεωρία συμπεραίνει λοιπόν ότι το πρόβλημα της εσω-τερικής βίας εναντίον των πολιτών έχει λυθεί (Holston,2010).

Καθώς η δημοκρατία ρίζωσε στις πλέον διαφορετικές

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

112

Page 113: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κοινωνίες και πολιτισμούς, νέα είδη βίας, αδικίας, δια-φθοράς και ατιμωρησίας αυξήθηκαν δραματικά. Ησύμπτωση αποτελεί το παράδοξο του παγκόσμιου εκ-δημοκρατισμού. Εμφανές αλλά και φαινομενικά δύ-σκολο να γίνει αντιληπτό από άλλα γνωστικά αντι-κείμενα, η ανθρωπολογία -με τις μπερδεμένεςμεθοδολογίες της ερευνά τη διαφορά ανάμεσα σε αυτόπου οι άνθρωποι λένε και σε αυτό που κάνουν, τηνεθνογραφική αποστασιοποίηση από βιωμένες πρακτι-κές, τη χρήση της ιστορίας ως επιχειρήματος για τοπαρόν- έδειξε την εγγενή σχέση ανάμεσα στη δημοκρα-τική αλλαγή και τη βία: ότι σε μεγάλο μέρος του κό-σμου όπου υπάρχει εκτεταμένη νομιμοποίηση της δη-μοκρατίας και της ιδιότητας του πολίτη, η δημοκρατίααποσταθεροποιείται σε βάθος και γεννά το δικό τηςείδος βίας.

Τα σώματα των πολιτών τους, δημοκρατικά από πο-λιτική άποψη, δεν προστατεύονται από το σύστημα δι-καιοσύνης του κράτους. Ακόμη περισσότερο είναι ευά-λωτα στη βία, παγιδευμένα στην αναπαραγωγή τηςβίας που η ιδιωτικοποιημένη δικαιοσύνη προωθεί, καιταπεινωμένα από την ατιμωρησία. Πολιτισμοί φόβου,αδιαφορίας, παρανομίας και κατάχρησης εξουσίαςπολλαπλασιάζονται χαρακτηριστικά μέσα στο δημόσιοσώμα των πολιτικών δημοκρατιών, συνυπάρχοντας μεδημοκρατικές αξίες για τη δημόσια ζωή. Κατά παρά-δοξο τρόπο, η κυριαρχία του νόμου γίνεται βίαιη καιαναποτελεσματική στην καταπολέμηση της βίας.

Από την άλλη, όμως, το πρόβλημα όσων τάχα αγω-νιούν για την κοινωνική συνοχή είναι η ολοένα αυξα-νόμενη χρήση βίας ως μέθοδος αποδοκιμασίας. Ο φό-βος για την ολοένα αυξανόμενη χρήση βίας αποτελείβασικό τους χαρακτηριστικό. Και ας έχουμε στο νου

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

113

Page 114: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μας πως οι επίσημοι διαμορφωτές της πολιτικής καικοινωνικής συνείδησης των πολιτών μεταφράζουν τηνκοινωνική συνοχή κατά το δοκούν. Η κοινωνική συ-νοχή κατά τη γνώμη τους συνδέεται μόνο με τη βίατων πολιτών. Δε βλέπουν ότι η κρατική βία από μόνητης διέρρηξε την κοινωνική συνοχή. Αποκρύπτουνπως η κοινωνία έσπασε κάθε συνεκτικό της δεσμό. Ηαγορά δεν κινείται, οι μεσοαστοί πληβειοποιούνταικαι οι πολίτες χρεοκοπούν.

Αν η χρεοκοπία δεν είναι διάρρηξη της κοινωνικήςσυνοχής, γιατί να είναι η βία; Αν η χρεοκοπία εκα-τομμυρίων Ελλήνων δεν είναι βία, γιατί να μιλάμεγια κοινωνική συνοχή; Αν το 30% ανεργίας, το -60%άνεργων νέων, το 50% των πολιτών χωρίς καταθέσειςδεν είναι βία, τότε τι μένει να πούμε για το ρόλο τηςμιντιακής προπαγάνδας απέναντι στα γιαουρτώματα;Αν, τέλος πάντων, η αύξηση των αστέγων και των συσ-σιτίων, οι αυτοχειρίες και η απότομη αύξησης της αυ-τοκτονικότητας δεν είναι βία, τι είναι;

Την ίδια στιγμή κατά τον αρμόδιο Ευρωπαίο Επί-τροπο για την απασχόληση και τις κοινωνικές υποθέ-σεις η κοινωνική κρίση στην Ευρώπη εξακολουθεί ναεπιδεινώνεται και σε ορισμένα κράτη μέλη δεν προ-βλέπεται αισθητή βελτίωση της κατάστασης. Οι φτω-χότεροι είναι πολύ συχνά αυτοί που πλήττονται πε-ρισσότερο. Οι κυβερνήσεις πρέπει να πραγματοποιή-σουν επενδύσεις για να επιτύχουν την ανάπτυξη χωρίςαποκλεισμούς και να δώσουν στα άτομα μια πραγμα-τική ευκαιρία ώστε να εξασφαλίσουν μια αξιοπρεπήδιαβίωση• η Επιτροπή, στο πλαίσιο της πρόσφατης δέ-σμης της για τις κοινωνικές επενδύσεις, υποδεικνύειτρόπους για τον σκοπό αυτό. Αλλά πάνω απ' όλα χρει-άζεται περισσότερη αλληλεγγύη: τόσο στο εσωτερικό

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

114

Page 115: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

των επιμέρους κρατών όσο και μεταξύ τους. Μόνον ανμείνουμε ενωμένοι θα μπορέσουμε να ξεπεράσουμεαυτή την κρίση.

Οι αλλαγές στα συστήματα φορολογίας και κοι-νωνικών παροχών και οι περικοπές στους μισθούς τουδημοσίου τομέα οδήγησαν σε σημαντική πτώση τουεπιπέδου των πραγματικών εισοδημάτων των νοικο-κυριών, με αποτέλεσμα σοβαρή μείωση του βιοτικούεπιπέδου των νοικοκυριών χαμηλού εισοδήματος.Έτσι, και επισημαίνεται -σε επίπεδο ευχολογίου καιπενιχρών προϋπολογισμών- η ανάγκη σχεδιασμού δη-μοσιονομικών μεταρρυθμίσεων.

Από την άλλη, η μείωση των κοινωνικών δαπανώνστο όνομα της κρίσης του ΚΑ΄ αιώνα σύμφωνα με τιςευρωπαϊκές επίσημες μελέτες είναι πολύ μεγαλύτερησε σχέση με προηγούμενες περιόδους οικονομικής ύφε-σης στην ΕΕ. Εξάλλου, έκθεση της Επιτροπής επιση-μαίνει ότι οι περικοπές στους κρατικούς προϋπολογι-σμούς έχουν επηρεάσει αρνητικά την απασχόλησητόσο άμεσα, μέσω της μείωσης της απασχόλησης στονδημόσιο τομέα, όσο και έμμεσα, μέσω της συνολικάχαμηλότερης μακροοικονομικής ζήτησης. Η δε -ιστο-ρικών επιπέδων- ανεργία αποτελεί λόγο μείζονος ανη-συχίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο16.

Η συστημική βία, η αυξανόμενη φτώχεια και η

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

115

16 Όπως σημειώνεται στην έκθεση, η ανεργία των νέων έφθασε ένα νέο ύψιστοσημείο σε όλη την ΕΕ (23,6% των νέων σε ηλικία εργασίας ήταν άνεργοι τονΙανουάριο του 2013). Παράλληλα, οι περίοδοι ανεργίας των νέων τείνουν ναδιαρκούν περισσότερο. Το 7,1% των νέων σε ηλικία εργασίας ήταν άνεργοι γιαδιάστημα μεγαλύτερο από ένα έτος το τρίτο τρίμηνο του 2012, έναντι 6,3% τονπροηγούμενο χρόνο. Επίσης, οι νέοι κάτω των 25 ετών οι οποίοι δεν έχουν απα-σχόληση ούτε παρακολουθούν κάποιο πρόγραμμα εκπαίδευσης ή κατάρτισης,ανέρχονται σήμερα περίπου σε 8 εκατομμύρια.

Τον Ιανουάριο του 2013 καταγράφονται 26,2 εκατομμύρια άνεργοι στην ΕΕ

Page 116: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ανεργία οπλίζουν τα χέρια των πολιτών και πλέονέχουμε φτάσει σε επικίνδυνο σημείο. Οι πολίτες βιώ-νουν ένα νέο συναίσθημα: το μίσος. Μίσος κυριολε-κτικό. Μίσος για το αφεντικό που απόλυσε τον υπάλ-ληλο, μίσος για τους πολιτικούς. Προ λίγων ετών απλάαισθανόταν άσχημα και κλείνονταν στον εαυτό τους.

Ο πολίτης ξεπέρασε πια τα θλιβερά ατομικά συναι-σθήματα και πέρασε το κατώφλι του μίσους. Η φτώχειακαι η χρεοκοπία δεν είναι πια ατομικά προβλήματα.Κατάντησαν τόσο βαθιά κοινωνικά, ώστε κάθε ένας ταεξωτερικεύει εύκολα. Και η ατομική οργή γρήγορα γί-νεται μίσος συλλογικό. Το μίσος αυτό που γεννούν ηένδεια, η ανασφάλεια και η χαμένη αξιοπρέπεια οπλίζειχέρια. Τα οπλίζει με αντικείμενα ή και κυριολεκτικά,Ουσιαστικά δηλαδή η ίδια η νεοσυντηρητική πολιτικήστροφή οπλίζει τα χέρια των αντιδρώντων, η βίαιη επι-στροφή της οικονομίας και της κοινωνίας δεκαετίεςπίσω. Η βία πια δεν είναι κομμάτι περιθωριακών ομά-δων, κουκουλοφόρων ή αντιεξουσιαστών. Αποκτά νέαπατήματα που απειλούν την επίσημη πολιτική ζωή, γί-νεται μέρος της αυθόρμητης πολιτικής στάσης των πο-λιτών που τείνει να γίνει γνήσια αντίσταση.

Αντί όμως να προσπαθήσουν να βρουν τρόπο θε-ραπείας, αντί να στηρίξουν το δοκιμαζόμενο λαό πα-νικόβλητοι κρύβονται και απέχουν. Έπαψαν προ και-ρού να εκφράζουν τα λαϊκά συμφέροντα και τις

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

116

(19 εκατομμύρια στη ζώνη του ευρώ) ή 10,8% του οικονομικά ενεργού πληθυ-σμού (11,9% στη ζώνη του ευρώ). Παράλληλα, στην ευρωζώνη, το χάσμα ανά-μεσα στο ποσοστό ανεργίας στις χώρες του νότου και στις χώρες του βορά,ανήλθε στο άνευ προηγουμένου μέγεθος των 10 εκατοστιαίων μονάδων το2012. Το ΑΕΠ της ΕΕ συρρικνώθηκε κατά 0,5% κατά το τέταρτο τρίμηνο του2012, σημειώνοντας τη μεγαλύτερη μείωση από τις αρχές του 2009. Η συνο-λική απασχόληση στην ΕΕ μειώθηκε κατά 0,4% το 2012, ενώ κατά το τέταρτοτρίμηνο του 2012, μειώθηκε κατά 0,2% σε σχέση με το προηγούμενο τρίμηνο.

Page 117: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πολιτικές αναζητήσεις κι ανησυχίες της εποχής και τογνωρίζουν πολύ καλά. Ωστόσο, ας σημειώσουμε ότι ηβία είναι το λυπηρό αποτέλεσμα της απελπισίας καιτης αγανάκτησης. Μπορούμε να πούμε ότι είναι εκ-δήλωση οργής κι απόγνωσης και η απόγνωση είναιαρνητικός όρος: μας χρειάζεται γνώση, όχι απόγνωση,ελπίδα όχι απελπισία (Hessel, 2011).

Ωστόσο, ακόμα κι αν διαφωνεί κανείς με τη βία,πρέπει να εξετάσει τα ελατήριά της, τα αίτιά της. ΟΣαρτρ αναγνώριζε τη βία με όποια μορφή κι αν εκδη-λώνεται ως αποτυχία. Είναι όμως αναπόφευκτη εφό-σον βρισκόμαστε σε περιβάλλον βίας. Πράγματι, μετο να καταφεύγει κανείς στη βία για να αντιμετωπίσειτη βία τη διαιωνίζει• όμως είναι επίσης αλήθεια ότιτο μοναδικό μέσο για να σταματήσει η βία είναι η βία(Sartre, 1948).

Η αύξηση της αυτοκτονικότητας μέρος της συστημι-κής βίας

Και η βία της χρεοκοπίας δεν περιορίζεται μόνοστη συστημική βία. Απειλεί πια την ίδια τη ζωή τωνπολιτών. Και ενώ η κρίση στην αρχή παρουσιάστηκεως δημοσιονομική, σύντομα εξελίχθηκε σε βαθιά κοι-νωνική. Οι αριθμοί -ψυχροί και κομφορμιστικοί- απο-καλύπτουν την άλλη διάσταση, μία διάσταση τηνοποία οι οικονομολόγοι και "αναλυτές" αποφεύγουννα συζητήσουν: τον ανθρώπινο πόνο (αν μπορεί τού-τος να φανερωθεί από έναν αριθμό).

Η θορυβώδης αυτοκτονία στο Σύνταγμα τηνάνοιξη του 2012 έφερε στο φως μία άλλη εικόνα τηςκρίσης, εκείνη της ραγδαίας αύξησης των αυτοκτονιών.Μόνο στα τρία πρώτα χρόνια της κρίσης (2009-2012)σε περιστατικά αυτοκτονίας καταγράφηκαν ως πρω-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

117

Page 118: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ταγωνιστές χιλιάδες συμπολίτες μας. Και το χειρότεροείναι ότι οι δείκτες εμφανίζουν σαφή αυξητική τάση.Οι δείκτες εγκληματικότητας κι αυτοκτονιών, που συν-δέονται άρρηκτα με την κοινωνική κρίση και την ατο-μική χρεοκοπία, καθιστούν αναμφισβήτητη την απειλήτης κοινωνικής συνοχής.

Και δεν είναι συμπτωματική η προτροπή/απαγό-ρευση του Εθνικού Ραδιοτηλεοπτικού Συμβουλίουπρος τα τηλεοπτικά μίντια να αποφεύγουν τις ανα-φορές σε αυτοκτονίες ή την παρουσίαση αστέγων προςτο τηλεοπτικό κοινό. Ουσιαστικά, θεσμοθετήθηκε η λο-γοκρισία και η απόκρυψη της ανθρωπιστικής κρίσηςπου έγινε στην Ελλάδα.

Σε αναλογικά ανοδική πορεία είναι οι δείκτες θνη-σιμότητας που συνδέονται έμμεσα με την περιστολήτου κράτους και την ακολουθούμενη πολιτική. Θάνα-τοι από ατυχήματα που συνδέονται με αδυναμία αγο-ράς πετρελαίου θέρμανσης, θάνατοι που συνδέονταιμε την ακρίβεια φαρμάκων λόγω του διαλυμένου καιπτωχευμένου συστήματος υγείας, θάνατοι από αδυ-ναμία νοσοκομείων να παράσχουν ορθή περίθαλψησε ασθενείς ή προληπτικές εξετάσεις.

Και βέβαια, δεν είναι λίγοι εκείνοι που προσπα-θούν να αποδώσουν σε ψυχικές νόσους την αύξησητης αυτοκτονίας, περιορίζοντας -αν όχι εξαλείφοντας-τον παράγοντα της κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Δεθέλουν να φανεί πως η κρατική βία από μόνη της διέρ-ρηξε την κοινωνική συνοχή. Αποκρύπτουν πως η κοι-νωνία έσπασε κάθε συνεκτικό της δεσμό εξαιτίας τηςανασφάλειας που γέννησε η κρίση. Η συστημική βία,η αυξανόμενη φτώχεια και η ανεργία οπλίζουν τα χέ-ρια των πολιτών. Η αξιοπρέπεια και η αίσθηση αυτο-σεβασμού διαλύουν κάθε τρόμο μπροστά στην ιδέα

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

118

Page 119: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

του θανάτου και της χρήσης βίας. Κι όμως ειδικά αυτοίπου φέρουν το βάρος της λειτουργίας του συστήματοςγνωρίζουν καλά ότι έργο των ιδεολογιών είναι να νο-μιμοποιούν αυτό που κάνει κάποιος κι όχι απλά νατο εκφράζουν. Δεν μπορούν να καταργήσουν έτσιαπλά τις πομπώδεις αιτιολογίες, μεταξύ άλλων, γιατίπάρα πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να τις πι-στεύουν, και μάλιστα, όσο νιώθουν το έδαφος να υπο-χωρεί κάτω από τα πόδια τους, τόσο πιο επίμονα προ-σκολλώνται σ’ αυτές.

Κι ας μην παραβλέπουμε πως η ψυχολογία ενόςανθρώπου διαμορφώνεται σχεδόν αποκλειστικά απότις κοινωνικές συνθήκες που τον περιβάλλουν. Εξάλ-λου, αυτό που ονομάζουμε συχνά ψυχική νόσο είναιουσιαστικά η κοινωνική αντίληψη των τρίτων επιστη-μονικά προσεγγισμένη. Η ψυχική νόσος, δηλαδή, είναιη επιστημονικά ελεγμένη αντίληψη της κοινωνίας γιαεκείνον που διαφέρει.

Έτσι, η αύξηση της εγκληματικότητας και της αυ-τοκτονικότητας συνδέονται άμεσα με την ψυχολογίαπου διαμορφώνει η κρίση και την υπάρχουσα φτώχειαή την επαπειλούμενη πληβειοποίηση. Σχηματίζει μίαψυχολογία που συνδέεται με το ατομικό φαντασιακόγια το ρόλο και την εικόνα του ατόμου στον κοινωνικότου περίγυρο.

Με τις αυτοκτονίες και τις μεταδοτικές ασθένειεςνα αυξάνονται,η κρίση χρέους στην Ευρώπη κοστίζειζωές, ωστόσο οι πολιτικές ελίτ στην εγγενή ανάγκητους να απελευθερώσουν πλήρως τις αγορές αδιαφο-ρούν για το πρόβλημα. Η μία μετά την άλλη έγκυρεςμελέτες αποδεικνύουν τη νέα κοινωνική κατάσταση.

Οι μεγάλες περικοπές δαπανών και η άνοδος στοποσοστό της ανεργίας ωθούν περισσότερους ανθρώ-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

119

Page 120: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πους στην κατάθλιψη, ενώ η μείωση του εισοδήματοςσημαίνει ότι λιγότεροι άνθρωποι μπορούν να απευ-θυνθούν σε γιατρό ή να αγοράσουν φάρμακα, επιση-μαίνει το Reuters (Jon Hemming, Reuters, 2013). Τοαποτέλεσμα είναι η αντιστροφή της τάσης που υπήρχεως το 2007, με τη σταθερή μείωση στα ποσοστά τωναυτοκτονιών, σε συνδυασμό με το ανησυχητικό ξέσπα-σμα ασθενειών (περιλαμβανομένων του AIDS και τηςφυματίωσης με την ελονοσία) στην Ελλάδα, τονίζουνοι ερευνητές που συνέταξαν ευρείας κλίμακας μελέτηγια την Υγεία στην Ευρώπη και δημοσιεύτηκε στηνιατρική επιθεώρηση Lancet.

Ο Martin McKee, του Ευρωπαϊκού Παρατηρητη-ρίου για τις Πολιτικές και τα Συστήματα Υγείας, επι-σημαίνει ότι η αποτυχία των ευρωπαϊκών κυβερνήσεωνκαι της Κομισιόν να αντεπεξέλθουν στις επιπτώσειςπου έχει η πολιτική της στην υγεία θυμίζει την τακτικήπου ακολούθησαν οι καπνοβιομηχανίες σε σχέση μετους περιορισμούς στο κάπνισμα. Και τονίζει ότι τασυστήματα υγειονομικής περίθαλψης ήταν υπό πίεσησε πολλές ευρωπαϊκές χώρες και ιδιαίτερα στον ευρω-παϊκό νότο, κυρίως σε Ισπανία, Πορτογαλία και Ελ-λάδα, με μια σειρά από αρνητικές συνέπειες. Ειδικότεραυπογραμμίζει πως υπάρχει μια αυξανόμενη τάση γιατους ασθενείς να αναζητήσουν περίθαλψη σε μεταγε-νέστερο στάδιο, ακόμη και αν αυτό θα σημαίνει χειρό-τερα αποτελέσματα για τα άτομα και υψηλότερο κό-στος για το σύστημα υγείας σε μακροπρόθεσμη βάση.Ενώ στην Ελλάδα τα νοσοκομεία αγωνίζονται για τηδιατήρηση των βασικών κανόνων, με αποτέλεσμα τηναύξηση των ανθεκτικών στα αντιβιοτικά λοιμώξεων,οι ασθενείς έχουν υποστεί ελλείψεις ορισμένων φαρ-μάκων, συμπεριλαμβανομένων θεραπειών επιληψίας.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

120

Page 121: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Τη στιγμή που η κοινωνική κρίση βαθαίνει και ηανασφάλεια μπαίνει βιαίως στα σπίτια, το άτομο γί-νεται πιο ευάλωτο ψυχολογικά, πιο αδύναμο να αντι-σταθεί στις κακές συνθήκες και τις αγωνίες. Η οικονο-μική κρίση και η έλλειψη προοπτικής και ελπίδας γιατο μέλλον, ενεργοποιούν το έλλειμμα ανθεκτικότηταςκαι κινητοποιούν και αυτοκαταστροφικούς μηχανι-σμούς σαν μοιραίο μέσο επίλυσης της αντίφασης ανά-μεσα στο όνειρο, τις ανάγκες και την πραγματικότηταή απαισιόδοξο μέλλον.

Φαντάζει, λοιπόν, αστείο να προσπαθούμε να επι-λύσουμε με απλές ψυχολογικές προσεγγίσεις το πρό-βλημα. Οι νέου τύπου -για τα ελληνικά δεδομένα- αυ-τοκτονίες όπως και η εγκληματικότητα, δεν προσεγ-γίζονται με ψυχιατρική λογική, αφού έχουν βαθύταταπολιτικές ρίζες. Έχει παρατηρεί πως μία αύξηση κατά1% στην ανεργία, επιφέρει αύξηση 0,8% στις αυτοκτο-νίες (ηλικίας κάτω των 65 ετών) και αύξηση 0,8% στιςανθρωποκτονίες (Stuckeret et al, 2009). Τη στιγμή πουπερίπου 2 άνθρωποι αποπειρώνται να τερματίσουν τηζωή τους κάθε μέρα, ένας άλλος άνθρωπος χάνει τηδική του σε δολοφονία, ενώ καταγράφεται περίπουμία ληστεία κάθε ώρα και 11 κλοπές και διαρρήξεις.Μπροστά σε μία τέτοια εικόνα που αν συνδυαστεί μετον αριθμό των αυτοκτονιών και των κρουσμάτων πα-ραβατικότητας, δείχνουν μία εικόνα που απέχει απότην πατρίδα που "έσωσαν" και τα success story.

Φάνηκε ξεκάθαρα πως τόσο για τους αυτόχειρεςόσο και για εκατοντάδες συμπατριωτών μας που επι-χείρησαν να τερματίσουν τη ζωή τους η αξιοπρέπειαδεν αντιλαμβάνεται λογιστικούς υπολογισμούς. Η με-τανεωτερική αντίληψη που χαρακτηρίζει τις οικονο-μικές επιλογές, δε συνάδει με την αίσθηση της αυτοε-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

121

Page 122: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κτίμησης και της υπερηφάνειας. Αντίθετα, οι απόπει-ρες αυτοχειρίας αποδεικνύουν ότι η αξιοπρέπεια είναιισχυρότερη από τον ίδιο το φόβο του θανάτου, είναιδυνατότερη από τη συστημική βία. Και ίσως είναι λά-θος, τελικά, να προσανατολιζόμαστε μόνο στην αξιο-πρέπεια. Η επιλογή του τρόπου που θα φύγει κάποιοςαπό τη ζωή είναι τελικά η ύστατη πράξη ελευθερίαςαπέναντι στην απειλητική χειραγώγηση της ατομικήςχρεοκοπίας.

Κατά το Στ. Στυλιανίδη η συναισθηματική κατά-σταση η οποία μπορεί να ωθήσει ακόμη και στην αυ-τοκτονία δεν συνιστά απαραίτητα φαινόμενο κλινικήςκατάθλιψης. Η επιστημονική κοινότητα παρατηρείένα εκτεταμένο φαινόμενο κοινωνικής οδύνης, τοοποίο αποτελεί ένα μείγμα χαμηλής αυτοεκτίμησης,ναρκισσιστικής ευαλωτότητας, μείωσης της ανθεκτι-κότητας και ουσιαστικά πολύ μεγάλης αδυναμίας τουατόμου να επεξεργαστεί ψυχικά νέους μηχανισμούςάμυνας για να επιβιώσει απέναντι σε αυτή την ακραίακρίση (Στυλιανίδης, 2012).

Πολίτης, αυτός ο "εξαφανισμένος" πρωταγωνιστήςΑξίζει όμως να υπογραμμίσουμε ότι σε πολιτικό

επίπεδο η δημοκρατία μένει στην επιφάνεια. Αδιαφό-ρησε για την καλλιέργεια πολιτών με σθένος συζήτησηςκι έκφρασης επιχειρημάτων. Δεν προσπάθησε να δια-μορφώσει κριτικά σκεπτόμενους πολίτες, αλλά υπο-χείρια. Κρύφτηκε πίσω από την υιοθέτηση -άλλοτε κιεπιβολή νόμων- και ως άλλη Αντουανέτα καμώνοντανότι δεν ξέρει τι συμβαίνει γύρω της. Είναι μία δημο-κρατία που δεν τόλμησε να ξεφύγει από τα ακροδεξιάπαραληρήματα που καλλιεργούνταν στο σχολεία, τιςεκκλησίες, τα κανάλια. Η ίδια η δημοκρατία, εξάλλου,

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

122

Page 123: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

στο όνομα του εκλογικού ανταγωνισμού επέτρεψε τονπολιτικό διχασμό με ακροδεξιές εντάσεις θυμίζονταςτο εμφυλιακό παρελθόν της χώρας.

Την τελευταία δεκαετία όμως δεν ήταν λίγες οι πε-ριπτώσεις έγκριτων δημοσιογράφων και επιστημόνωνπου αρθρογραφούσαν ή μιλούσαν για τις τεκτονικέςπολιτικές μεταβολές της Ελληνικής Δημοκρατίας. Γρά-φτηκαν κείμενα για τα κόμματα, το δικομματισμό, τολαϊκισμό, τη Μεταπολίτευση, αλλά ποτέ δε διαβάσαμεένα κείμενο για τους πολίτες. Από την πλειονότητατων άρθρων, απουσιάζει παντελώς ο Πολίτης ως κεν-τρικό πρόσωπο των εξελίξεων.

Πολίτης, αυτός ο άγνωστος. Πρωταγωνιστής τυ-πικά της δημοκρατίας, αλλά τόσο μακριά από το λόγοτων βαρύγδουπων και διχαστικών αναλύσεων. Απου-σιάζει τόσο ως ατομική έκφραση πολιτικής κρίσης όσοκαι ως συλλογική έκφραση. Παραβλέπεται ότι αυτόςαπαρτίζει έκφραση των ταξικών υποκειμένων μιας δο-μημένης κοινωνίας που ενεργεί πρωτίστως με το ατο-μικό του συμφέρον κοιτώντας τη συλλογική διάδραση.Αποσιωπάται ουσιαστικά ότι ο Πολίτης είναι ο ίδιοςο Άνθρωπος.

Ο Πολίτης δεν εμφανίζεται να έχει δική του βού-ληση, αλλά ως έρμαιο ψυχαναγκαστικών διαταραχώνπου αποφασίζει για το μέλλον των άλλων. Παύει ναλειτουργεί ως υποκείμενο της αστικής δημοκρατίας,παύει να είναι ένα ον με αξιοπρέπεια, αλλά κάποιοςπου απλά αποζητά να μεταφέρει την ευθύνη των πρά-ξεών του ως ένα νήπιο που ξέρει ότι έφταιξε.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ερμηνεία τηςψήφου οργής και διαμαρτυρίας. Ουσιαστικά, η ερμη-νεία αυτή όχι μόνο ψαλιδίζει το πολιτικό σκεπτικό απόμέρους του Πολίτη, αλλά τον υποβιβάζει σε ένα εξωαν-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

123

Page 124: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

θρώπινο ον που απλά θυμώνει, αγανακτεί και τιμωρείεκδικητικά τους… σωτήρες του. Ακυρώνει ακόμα καιτην τυπική κυριαρχία του στο πολίτευμα. Ματαιώνειτην πολιτικοκοινωνική αλληλεπίδραση απέναντι στιςπολεμικές ιαχές των απολογητών των νεοφιλελεύθερωνπολιτικών, ροκανίζει κάθε έννοια συλλογικότητας.

Δεν είναι τυχαίο ότι όλοι οι αναλυτές πριονίζουνπρωτίστως αυτή τη συλλογικότητα. Κυριαρχεί στο λόγοτους μία -όχι και τόσο καινοφανής- ρητορεία κατά τωνσυλλογικών διεκδικήσεων, εναντίον του συνδικαλι-σμού συλλήβδην και συνολικά κάθε πολιτικής οργα-νωμένης πρότασης. Τονίζεται η ατομική ιδιοτέλεια καιο κοινωνικός ανταγωνισμός, ενώ η κοινωνία εξετάζεταιστο πλαίσιο όχι ταξικών συγκρούσεων, αλλά μόνο ωςσυγκρουσιακή οργάνωση κοινωνικών στρωμάτων.

Εχθρός της δημοκρατίας, εξάλλου, είναι η συλλογικήέκφραση. Σύμμαχος του μεταμοντέρνου είναι ο ατομι-σμός. Κι ο Πολίτης εξετάζεται ως άτομο αποκομμένοαπό κάθε κοινωνική υπερατομική έκφραση, απομονω-μένος από τις κοινωνικές διαδράσεις. Έτσι, μετατρέπε-ται σε ιδιώτη μακριά από την επίδραση των κοινωνι-κοπολιτικών συνθηκών που τον πλαισιώνουν.

Στόχος αυτής της -όχι και τόσο- νέας θέσης για τορόλο του είναι να εμφανιστεί ως υπήκοος κι όχι ως εν-τολέας. Ο πολίτης με τη νέα προπαγάνδα, οφείλει ναυπακούει στους ηγέτες, στους κυβερνώντες (αιρετούςή διορισμένους δεν έχει σημασία) γιατί εκείνοι γνωρί-ζουν το καλό του. Αυτός όχι απλά δε γνωρίζει το καλότου, αλλά έχει ανάγκη τους ηγέτες για να τον καθοδη-γούν και να φροντίζουν για το μέλλον του, να τονπροστατεύουν, όπως ο γονέας το παιδί σε μία άκρωςμακιαβελική αντίληψη.

Μάλιστα, η θέση τούτη προχωρά ακόμα περισσό-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

124

Page 125: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τερο. Αφού ο πολίτης δε γνωρίζει το καλό του, δενξέρει να ψηφίζει για το καλό του, άρα πρέπει να τουεπιβληθεί μια κυβέρνηση που να φροντίζει για αυτόν,ακόμα κι αυτός δεν τη θέλει ή δεν την ψήφισε• κυβερ-νήσεις, δηλαδή, τεχνοκρατών, μη αιρετών οργάνων,σχεδόν ελέω θεού.

Ο Dufour θεωρεί πως η εποχή κατασκευής του νε-οφιλελεύθερου υποκειμένου συνεχίζει και παροξύνειτη μια διάσταση της κλασικής φιλελεύθερης ανθρω-πολογίας: την έμφαση στο νατουραλισμό των συμφε-ρόντων και στην εγωιστική επιδίωξη για απεριόριστηαπόλαυση, την ταύτιση της ελευθερίας με την απουσίασυμβολικών περιορισμών στο εγώ θέλω, την μετά-φραση των ηθικών κατηγοριών σε οικονομικές κατη-γορίες (Dufour, 2007). Ο φιλελευθερισμός μετατρέπεταισε ένα είδος διαφημιστικής ιδεολογίας συντονισμένηςμε το νηπιακό ναρκισσισμό των μεταμοντέρνων κα-ταναλωτών με τον ενισχυμένο νομικό κι ποινικό κομ-φορμισμό των κρατών.

Άλλωστε, εάν ο κλασσικός φιλελευθερισμός απαι-τούσε ένα κράτος από το οποίο οι πολίτες προστα-τεύονται μέσω ενός εκτεταμένου και γραφειοκρατικούπλαισίου κανόνων και δικαιωμάτων, ο νεοφιλελευθε-ρισμός επιχειρεί να δημιουργήσει και να εγκαταστήσειένα κανιβαλιστικό κοινωνικοδαρβινιστικό πλέγμα επι-βολής του κυρίαρχου στο όνομα της ελευθερίας. Στηνουσία διαθέτει ένα οπλοστάσιο αναγκαστικών μέτρωνμέσω του οποίου ο μηχανισμός συλλαμβάνει, ελέγχεικαι κατευθύνει τη συμπεριφορά των πολιτών μετατο-πίζοντας την έννοια του πολίτη και διαβρώνοντάς την.

Για τους υπέρμαχους, όμως, ενός εισοδήματοςενεργού πολίτη, βασισμένου σε έναν ευρύτερο ορισμότης εργασίας που περιλαμβάνει την ανεπίσημη εργα-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

125

Page 126: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σία, επιδίωξη είναι η προώθηση ενός εναλλακτικούπρότυπου ασφάλειας, υπόληψης και ταυτότητας. Απόαυτή την άποψη, ο εργαζόμενος πολίτης δεν ενσωμα-τώνεται μόνο μέσω της επίσημης αλλά και μέσω τηςανεπίσημης εργασίας (Williams & Nadin, 2010). Ου-σιαστικά προτείνεται η επέκταση του εθελοντικού καικοινοτικού τομέα ως ένα άλλο New Deal, που υιοθε-τήθηκε από πολλά δυτικά έθνη για την προώθηση τηςολοκλήρωσης μέσω της ενεργής υπηκοότητας ή επι-διώκεται η εισαγωγή φοροαπαλλαγών για ενεργούςπολίτες, όπως εφαρμόζεται ευρέως στον δυτικό κόσμο.

Ωστόσο, οφείλουμε να αποφύγουμε να δώσουμεμία ιδεαλιστική διάσταση στην έννοια του πολίτη, όπωςπροσέδιδε ο Rousseau και ο John Stuart Mill, ή όπωςπασχίζουν οι οπαδοί του «κοινοτισμού» στις ΗΠΑ ναπροσδώσουν στον ιδεαλισμό του Rousseau μία ιστο-ρική αναφορά απρόθυμοι να εκτιμήσουν τα κατακερ-ματισμένα κοινωνικά μέρη. Εάν η πολιτική είναι ηανώτατη αποστολή μας, τότε καλούμαστε να εγκατα-λείψουμε οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα. Παρότιη ισχύς του δημοκρατικού κράτους έχει αυξηθεί ιδιαίτερα,εν μέρει (και ορθώς) σε ανταπόκριση στις απαιτήσειςτων εμπλεκόμενων πολιτών, δεν μπορούμε να πούμεότι το κράτος βρίσκεται πλήρως στα χέρια των πολιτώντου. Έχουν πάμπολλα άλλα πράγματα που τους απα-σχολούν, πάνω απ’ όλα, πρέπει να κερδίσουν τη ζωήτους. Εμπλέκονται περισσότερο στην οικονομία παράστην πολιτική κοινότητα (Walzer, 2005).

Οι μετανεωτερικές αξίες και η Νέα Οικονομία έχουνπια κυριαρχήσει στη μεγάλη ιδεολογική μάχη των και-ρών μας. Τις βλέπουμε να προβάλλονται στις κοινωνίεςτης τηλεόρασης, τον καταναλωτισμό, τον ατομισμό, τηνπροσωποποιημένη ελεύθερη αγορά, την απαξίωση του

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

126

Page 127: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δημόσιου τομέα, την ανάπτυξη. Η δημοκρατία δεν μπο-ρεί να αποστρέφει το βλέμμα της από τον πολίτη. Τοπολιτικό δικαίωμα είναι το αναγκαίο κατηγόρημα πουπρέπει να αποδοθεί στον πολίτη.

Μία δημοκρατική κυβέρνηση, όχι μόνο δε βλέπειτον Πολίτη ως εχθρό της, αλλά τον ενσωματώνει στιςδιαδικασίες της ως κεντρικό υποκείμενο. Η δημοκρα-τία δεν μπορεί παρά να έχει σχέση άμιλλας με τα κοι-νωνικά κινήματα. Τροφοδοτείται ιδέες από αυτά, εν-σωματώνει τις ανάγκες των πολιτών στην κεντρικήτης ατζέντα και συνεργάζεται για την από κοινού αν-τιμετώπιση των προβλημάτων.

Η αντιδημοκρατικότητα του σύγχρονου νεοφιλελευ-θερισμού

Παρά την οικτρή αποτυχία των νεοφιλελεύθερωνστο πεδίο της αποτελεσματικότητας, η αντίθεση στοφιλελευθερισμό μοιάζει κάθε άλλο παρά αυτονόητη.Όσο κραυγαλέα ασυμβίβαστη και αν αποδεικνύεταιη επαγγελία της ελευθερίας και των δικαιωμάτων μετην πρωτοφανή συσσώρευση μέσων καταναγκασμού,την ενίσχυση των συνόρων απέναντι σε ξένους και τηχρήση βίας κατά μεταναστών, όσο σταθερά κι αν προ-σχωρούν τα δημοκρατικά κράτη στο δόγμα “ελευθερίαείναι ακριβώς το να παραβιάζεις”, τέτοιες και άλλεςεκτροπές ουδόλως ανησυχούν τους φιλελεύθερους δια-νοούμενους που πρόθυμα στοιχίζονται στην εκάστοτεκρατική στρατηγική.

Καθώς η αποτυχία του νεοφιλελευθερισμού δε ση-ματοδοτεί την κατάρρευσή του, αντίθετα απειλεί μεεξαφάνιση το κράτος δικαίου και ό,τι δημοκρατικόσήμανε μέχρι τώρα η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ηυπόθεση αυτή μοιάζει στις μέρες μας επείγουσα. Σή-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

127

Page 128: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μερα γίνεται ολοένα και λιγότερο πειστικός ο λόγοςγια να συνθηκολογήσει κανείς μαζί του (Παπαδάτος& Αναγνωστόπουλος, 2011). Για να απαντήσουμε σεαυτή την πρόσκληση δεν αρκεί να ασκούμε καθημε-ρινά την κλασική κριτική στη φιλελεύθερη υποκρισίαή στις συνέπειες και στις αντιφάσεις του φιλελευθερι-σμού. Η κλασική κριτική στρέφεται κυρίως στην εικόνατου φιλελευθερισμού ως κουλτούρας των εύπορων τά-ξεων, ως ταξικού ιδιώματος το οποίο αποκρύβεταιπίσω από την αξιοπιστία (Σεβαστάκης, 2011).

Αντιμέτωπες με μια βαθιά κρίση υπερσυσσώρευ-σης, οι οικονομικές ελίτ γνωρίζουν πολύ καλά ότι ομοναδικός τρόπος για τη διατήρηση της κερδοφορίαςτους είναι η συμπίεση των μισθών και η ραγδαία επι-δείνωση των συνθηκών εργασίας για τους εργαζόμε-νους. Για να επιτευχθεί, όμως, αυτός ο στόχος, απαι-τούνταν μια ολομέτωπη επίθεση όχι μόνο στη δύναμητων συνδικάτων, αλλά στην ίδια την έννοια της δη-μοκρατίας. Στόχος ρητός είναι ο περιορισμός δημο-κρατικών κατακτήσεων και η αύξηση της εξουσίας τωνεταιρειών (Επίκαιρα, 2011).

Και σήμερα, βέβαια, οι μεσοαστοί χάνουν και ταλίγα χαρακτηριστικά μαζί με το υλικό κεφάλαιο πουτους διαχωρίζουν από άλλα λαϊκά στρώματα. Χάνουντις ευκαιρίες μόρφωσης με πολιτικές διαχειριστικών με-ταρρυθμίσεων. Άλλοτε υποχρεώνονται να εγκαταλεί-ψουν τα όνειρα για ανώτατες σπουδές, αφού το οικο-γενειακό εισόδημα δεν αρκεί για σπουδές σε άλλη πόληή για προεξεταστική προετοιμασία. Οι ταξικοί φραγμοίστην εκπαίδευση ολοένα κι εντείνονται περιορίζονταςτην ακαδημαϊκή μόρφωση σε όλο και λιγότερους.

Την ίδια στιγμή, φραγμούς προσπαθούν να ανε-βάσουν όλο και περισσότερες κυβερνήσεις στην ιντερ-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

128

Page 129: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

νετική πρόσβαση. Στο όνομα των πνευματικών δι-καιωμάτων ή και απευθείας παρεμβάσεις για πολιτι-κού περιεχομένου άρθρα, δείχνουν το αντιδημοκρα-τικό πνεύμα της Νέας Οικονομίας και της κοινωνίαςτων αγορών.

Και ας μην παραβλέπουμε την ένταση της αστυ-νομοκρατίας. Για τη διασφάλιση της πάση θυσία πά-ταξης των ασχημονούντων, ο κουκουλονόμος προβλέ-πει ότι πρέπει να υπάρχουν ειδικής μορφής δικαστήριαπου να δικάζουν τους "κουκουλοφόρους" –επιστροφή,μ’ άλλα λόγια σε μια μορφή έκτακτων στρατοδικείων.Η όλη φιλολογία περί κουκουλοφόρων στην πραγμα-τικότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από μία αφαι-ρετική -και σε μεγάλο βαθμό αυθαίρετη- ιδεολογικήκατασκευή, με την οποία διάφοροι παράγοντες τηςδημόσιας ζωής (ΜΜΕ και πολιτικοί) επιχειρούν να οι-κοδομήσουν την εικόνα (και να ποινικοποιήσουν τιςπρακτικές) του αναδυόμενου "εσωτερικού εχθρού" (Ιόςτης Κυριακής, 2009).

Την ίδια στιγμή, έκθεση καταδικάζει πλήρως τιςαναίτιες συλλήψεις και έρευνες πολιτών στο δρόμο υπότο πρόσχημα της ασφάλειας και της αντιμετώπισης τηςτρομοκρατίας. «Τα στάνταρ των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων έχουν δοκιμασθεί και παραβιασθεί κατά τηδιάρκεια αυτών των ακινητοποιήσεων και ερευνών πο-λιτών στο δρόμο». Είναι η δεύτερη, μετά την απόφασητου Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιω-μάτων, αποδοκιμασία των πρακτικών δημοκρατικών κυ-βερνήσεων που ζηλεύουν τη δόξα των παρακρατικώνμηχανισμών του αντιδημοκρατικού πολιτεύματος. «Τακράτη διευρύνουν διαρκώς τις εξουσίες τους στη σύλ-ληψη, ανάκριση και έρευνα των ατόμων και περιορί-ζουν τους ελέγχους για πρόληψη των καταχρήσεων.

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

129

Page 130: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Εγείρονται έτσι σοβαρά ερωτήματα, κατά πόσο οι κα-θολικές, μαζικές συλλήψεις και έρευνες σε διακηρυγ-μένες ζώνες ασφάλειας, είναι απαραίτητες σε μια δη-μοκρατική κοινωνία» (Ζέρβας, 2010).

Ήδη η Monde Diplomatique προειδοποιούσε απόδεκαετίες ότι οι αστυνομικές δυνάμεις των ανεπτυγ-μένων χωρών της Δύσης στρατιωτικοποιούνται, προ-κειμένου να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές εξεγέρσειςτου μέλλοντος. Οι ελληνικές δυνάμεις καταστολής θαδιαβούν το Ρουβίκωνα το 2004, όταν το ελληνικό κρά-τος δαπανά το μεγαλύτερο ποσό στην ιστορία τωνΟλυμπιακών Αγώνων για την "ασφάλεια" της διορ-γάνωσης (Κιτίδη & Χατζηστεφάνου, 2011).

Παλαιότερα σημειώναμε ότι πρόκειται για ένα νέομοτίβο του Δυτικού Κόσμου που ολοένα εντείνεται. Ηβία του κρατικού φορέα σε πολλά κράτη μετά την 11ηΣεπτέμβρη και τα τρομοκρατικά χτυπήματα στις ΗΠΑέχει ενισχυθεί και ουσιαστικά άρχισε να περιορίζει τηνελευθερία τόσο της έκφρασης όσο και της διαμαρτυρίας.Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο πατριωτικόςνόμος στις ΗΠΑ, ο αντιτρομοκρατικός νόμος στο Ηνω-μένο Βασίλειο, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη ολο-ένα και πιο έντονα περιστέλλονται οι ελευθερίες τωνπολιτών στο όνομα της ασφάλειάς τους από ενδεχόμενατρομοκρατικά χτυπήματα (Χλωπτσιούδης, 2009).

Η ενίσχυση των δυνάμεων καταστολής αποτελείαναγκαιότητα της δημοκρατίας. Στη φάση που ζούμεείναι υποχρεωτικό -με όρους νεοφιλελευθερισμού- ναενισχυθούν οι μονάδες διατάραξης και διάσπασης τωναντιδράσεων. Όταν το κράτος πρόνοιας διαστέλλεταικαι οι εταιρίες -θέση- πιέζουν ολοένα και εντονότεραγια «ελευθερίες ανάπτυξης», οι πολίτες -αντίθεση- αν-τιδρούν. Οι τελευταίοι μη έχοντας ισχυρή πολιτική

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

130

Page 131: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

υποστήριξη έρχονται σε ευθεία σύγκρουση με τις κυ-βερνήσεις τους. Και αυτονόητα η βία φέρνει αντιβία.Η σχέση κράτους και πολιτών είναι καθαρά διαλεκτικήκαι οι όποιες αντιδράσεις του πρώτου επενεργούν αν-τιστρόφως ανάλογα στους τελευταίους. Δεν είναι διό-λου τυχαίο ότι στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μαςοι αριστερές δυνάμεις έχουν πια εξοβελιστεί σε μονο-ψήφιο εκλογικό ποσοστό (Χλωπτσιούδης, 2009).

Και η νεοφιλελεύθερη αντιδημοκρατικότητα έρ-χεται να ισχυροποιηθεί με τα σύγχρονα παρασυντάγ-ματα17. Τα μνημόνια, όπως συνεχώς αναθεωρούνται,με την «εκτελεστική» τους μεταγενέστερη νομοθεσία,ουσιαστικά αποτελούν ένα νέο «παρασύνταγμα», γιατίη εφαρμογή τους προϋποθέτει αναγκαστικά τον πα-ραμερισμό πολλών θεμελιωδών ρυθμίσεων του οικο-νομικού – και όχι μόνον – συντάγματος, ενόψει μιαςνέας εκδοχής κατάστασης ανάγκης: της αποφυγής τηςχρεοκοπίας. Μάλιστα, η έκταση και η ένταση των επεμ-βάσεων που επιφέρει η βίαιη αυτή αναπροσαρμογήτου ελληνικού οικονομικού συστήματος, σε συνδυασμόμε την έξωθεν επιβολή της, δικαιολογεί απολύτως τονισχυρισμό του Κουκιάδη ότι επιχειρείται να επιβληθεί«δίκαιο κατεχόμενης χώρας». Πράγματι, η ασφυκτικήδέσμευση της κυβερνητικής πολιτικής από τις προ-βλέψεις των μνημονίων, συνιστά περιορισμό της εθνι-κής κυριαρχίας πολύ χειρότερο από αυτόν του διε-θνούς οικονομικού ελέγχου που είχε επιβληθεί στηχώρα μετά την πτώχευση της το 1893 (για την ακρίβεια,

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

131

17 Παρασυντάγματα στην Ιστορία των Ελληνικών Συνταγμάτων ονομάζονταιοι μετεμφυλιακές νομοθεσίες και κανονιστικές διατάξεις που εκτός Συντάγμα-τος, αλλά με ισχύ τέτοιου, επέβαλαν μέτρα κατά των ατομικών και πολιτικώνδικαιωμάτων ακόμα κι αν αυτές οι διατάξεις ήταν αντίθετες προς τα ισχύονταΣυντάγματα (πχ του 1952) στο όνομα του κομμονιστικού κινδύνου.

Page 132: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μάλιστα, ο τότε διεθνής οικονομικός έλεγχος δεν επι-βλήθηκε το 1893, αλλά το 1897, μετά τον ατυχή ελλη-νοτουρκικό πόλεμο. Μόνον τότε έγινε αναγκαστικάδεκτή η επιβολή του ελέγχου, ως αναπόδραστη δηλαδήαποδοχή συντριπτικής στρατιωτικής ήττας, σε συν-δυασμό με τις πολεμικές αποζημιώσεις) (Κατρούγκα-λου, 2011).

Για «αντισυνταγματικές-πραξικοπηματικές» απο-φάσεις έκανε λόγο και ο καθηγητής Γ. Κασιμάτης, ενώαντίστοιχα για «δίκαιο κατεχόμενης χώρας» έκανελόγο ο Ι. Κουκιάδης, καθώς ο Κατρούγκαλος τόνιζεπως ανάλογες ρυθμίσεις θα επιβάλλονταν μόνο σεχώρα που είχε υποστεί «συντριπτική στρατιωτικήήττα». Σε ανάλογο ύφος ο Χρυσόγονος έκανε λόγο για«δημοκρατία μόνο των θεσμών», που λειτουργεί δη-λαδή μόνο τυπικά μέσα σε θεσμούς κλειστούς μακριάόμως από τη λαϊκή βούληση και συναίσθημα. Ανάλο-γης δημοκρατικότητας είναι και οι Πράξεις ΝομοθετικούΠεριεχομένου που επιβάλλονται ως νομοθετικές απο-φάσεις εκτελεστικού χαρακτήρα μακριά από το ίδιοτο Νομοθετικό Σώμα.

ο κρατικός αυταρχισμός αναγκαίος για το νεοφιλε-λευθερισμό

Η μετεξέλιξη της νεοδεξιάς σε ακροδεξιά εμφανί-ζεται πια ως αυταρχισμός και κρατική τρομοκρατία.Απλώνεται και στον τρόπο λήψης των αποφάσεων τουκράτους. Το “κλείσιμο” της ΕΡΤ με Πράξη Νομοθετι-κού Περιεχομένου (την 9η) αποκαλύπτει τον τρόποπου βλέπει ο νεοφιλελευθερισμός και οι σύμμαχοί τουτη δημοκρατία. Χωρίς καμία συζήτηση στο Κοινοβού-λιο, χωρίς κανέναν κοινωνικό διάλογο οι υποστηρικτέςτου νόμου των αγορών σταμάτησαν την εκπομπή σή-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

132

Page 133: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ματος από τη δημόσια ραδιοτηλεόραση.Για να περάσει τα μέτρα του ο νεοφιλελευθερισμός,

δε φοβάται να μεταχειριστεί πρακτικές χειρότερες απόεκείνες απολυταρχικών καθεστώτων. Άλλωστε, δεν έχειάλλο τρόπο να επιβληθεί παρά μόνο με αντιδημοκρα-τικές επιλογές θατσερικού, σαρκοζικού ή χιλιανού τύ-που. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι το πρώτοπράγμα στο οποίο έγινε επίθεση ήταν ο τομέας ενημέ-ρωσης και τα δελτία ειδήσεων της δημόσιας ραδιοτη-λεόρασης. Στην ουσία με το πρόσχημα των απολύσεων(όταν εκείνο το διάστημα η ανεργία ξεπερνούσε το27%), ο φιλελευθερισμός χτύπησε την ίδια την ενημέ-ρωση, αφήνοντας τη μεσαία τάξη που αγωνιούσε γιατα χτυπήματα στη διαπλεκόμενη με οικονομικά/επι-χειρηματικά και πολιτικά συμφέροντα ιδιωτική ενη-μέρωση. Οι συνεργάτες της νεοδεξιάς πρωθυπουργικήςσυμμαχίας προσπαθούσαν επί μήνες να πείσουν τονελληνικό λαό για τα άκρα. Τελικά κατάφεραν να απο-δείξουν ότι κινούνται στο περιθώριο της ακροδεξιάςκαι μοναδικοί τους σύμμαχοι μένουν οι φιλελεύθεροικαι οι νεοφασίστες.

Η Νέα Δημοκρατία κατάφερε να αποκαλύψει τονεοδεξιό της γενετικό υλικό. Μακριά από τις μάζες,μακριά από τη λογική των κινητοποιήσεων, ξαφνιά-στηκε από την ταχύτητα του κύματος συμπαράστασηςπρος την ΕΡΤ την οποία δημοσκοπήσεις κατηγορού-σαν νωρίτερα. Ωστόσο, η δεξιά λογική δεν τους επέ-τρεψε καν να δουν ότι άλλο η δημοσκόπηση κι άλλοη πραγματικότητα, δεν τους επέτρεψε να σκεφτούνότι οι χουντικού τύπου αποφάσεις ενοχλούν περισσό-τερο και συσπειρώνουν ακόμα κι εκείνους που έκριναναρνητικά την ΕΡΤ.

Η κυβέρνηση πιστή ιστορικά στην ακροδεξιά της

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

133

Page 134: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ατζέντα δεν μπόρεσε ποτέ να υπολογίσει το ρόλο τωνπολιτών και τις απρόβλεπτες αντιδράσεις τους. Έκανετο λάθος να θεωρήσει ότι θα έχει να αντιμετωπίσει επι-κοινωνιακά κομματικούς εκπροσώπους σε τηλεοπτικάπάνελ. Παρέβλεψε ότι τη δυναμική των πολιτών κι-νείται σε αυτόνομο πλαίσιο και σχεδόν αυθόρμητα.Και οι πολίτες τελικά ήταν εκείνοι που προστάτευσαντη δημόσια τηλεόραση που απαξιώνονταν συνειδητάκαι σταμάτησε να εκπέμπει σήμα. Ταυτόχρονα απο-δείχθηκε ότι φοβούνται την κυβερνητική αυθαιρεσία.Γνωρίζουν ότι μετά την ΕΡΤ το ίδιο παράνομο κι αν-τισυνταγματικό μοντέλο θα υιοθετηθεί σε άλλους το-μείς, σε άλλες ΔΕΚΟ.

Πιστή η κυβέρνηση στην ακροδεξιά θέση της δενείδε ποτέ ότι οι πολίτες έχουν δική της συνείδηση καιδεν υποτάσσονται όπως άλλοτε σε κομματικές γραμμέςκι εντολές. Πιστή στο ιστορικό της παρελθόν, δεν κα-τάφερε να δει πέρα από το δάχτυλό της και να εκτιμή-σει τη δυναμική της φτώχειας και της μεσοαστικήςαγανάκτησης. Πίστεψε ότι οι πολίτες στο σύνολό τουςθα χαρούν με τις κυβερνητικές καταγγελίες περί αδια-φάνειας.

Με τον ίδιο όμως αυταρχισμό στο όνομα της κρί-σης οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις επιτέθηκαν και στιςκαταθέσεις των πολιτών με το πρόσχημα της πάταξηςτης φοροδιαφυγής εφόσον κάποιοι είναι οφειλέτες τουδημοσίου. Η σχετική διάταξη του Υπουργείου Οικο-νομικών αποτελεί μία άλλη εκδοχή του “αποφασίζομενκαι διατάσσομεν” στο όνομα της φοροδιαφυγής. Στηνουσία πρόκειται για άρση κρατικών εγγυήσεων σε κα-ταθέσεις. Με πρωτοφανή τρόπο η ελληνική κυβέρνησηαποφάσισε ώστε η εφορία να παίρνει μέρος των κατα-θέσεων εφόσον ο πολίτης χρωστά χρήματα, χωρίς καν

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

134

Page 135: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δικαστική απόφαση. Το ρόλο του εκτελεστή και τουδικαστή τον αναλαμβάνει η δημοκρατική γραφειοκρα-τία.

Και φυσικά το μέτρο αφορά πρωτίστως τα μεσαίακαι χαμηλά στρώματα που μέσα στην κρίση αδυνα-τούν να καλύψουν τις φορολογικές τους υποχρεώσεις.Και ενώ δεν έγινε καμία ενέργεια είσπραξης φόρωναξιοποιώντας με τις διάφορες λίστες ευρωπαϊκών φο-ρολογικών παραδείσων, ο δημοκρατικός αυταρχισμόςστοχοποιεί τις καταθέσεις των μικρών και μεσαίων ει-σοδημάτων. Το ζήτημα αποδεικνύει ότι η απόφασηγια το τάχα κυνήγι της φοροδιαφυγής είναι μία γνήσιαταξική επίθεση (όσο κι αν ακούγεται ξύλινο)...

Στοχοποιούνται οι καταθέσεις των μεσοαστών καιτις επιχειρήσεις τους, αλλά δεν αλλάζει το φορολογικόσύστημα και οι αδικίες του ώστε να φορολογηθούνκαι τα μεγάλα εισοδήματα.

Η ακροδεξιά λογική αγγίζει τον τρόπο λήψης απο-φάσεων με μοναδικό στόχο τα μεσαία και χαμηλάστρώματα. Ακόμη μία φορά ως κεντρικός στόχος τουνεοφιλελευθερισμού επιλέχθηκαν η μεσαία τάξη καιτα λαϊκά στρώματα. Με το επιχείρημα των διαθρωτι-κών αλλαγών, αντί να αλλάξει το φορολογικό σύστημακαι να μοιραστούν τα όποια βάρη σε όλον τον πληθυ-σμό με αναλογικότητα, ακόμα μία φορά επιβαρύνον-ται ληστρικά οι λαϊκές τάξεις.

Ο Μάριο Ντράγκι, πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεν-τρικής Τράπεζας, εξέφρασε με τον πλέον κυνικό τρόποτην ανάγκη επικράτησης του νέου οικονομικού μον-τέλου επί των δημοκρατικών διαδικασιών: Το ευρω-παϊκό κοινωνικό μοντέλο έχει τελειώσει και όποιοςοπισθοχωρήσει σε θέματα κοινωνικού προϋπολογι-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

135

Page 136: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σμού, θα δεχθεί αμέσως την τιμωρία των αγορών…Όσο για το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο Σταθερότητας, πρό-κειται στην πραγματικότητα για ένα μείζον πολιτικόβήμα, γιατί χάρη σ’ αυτό, τα κράτη χάνουν ένα μέροςτης κυριαρχίας τους. Δε γίνεται να είναι κάποιος πιοξεκάθαρος. Η δημοκρατία πια κατά το πολιτικό μον-τέλο του Ντράγκι δεν καθορίζεται από την ψήφο ή τηδυνατότητα επιλογής. Σύμφωνα με τη θέση του οι λαοίείναι ουσιαστικά καταδικασμένοι να εκλέγουν κυβερ-νήσεις των οποίων η αποστολή περιορίζεται στηνεφαρμογή των προκαθορισμένων οδηγιών και τωνσυνθηκών. Καλούνται να μένουν αμέτοχοι και υπο-τακτικοί σε αποφάσεις που αφορούν τη ζωή τους, απο-φάσεις εν τέλει με καθαρά ταξικό πρόσημο.

Η απώλεια της θέσης των κοινοβουλίων, η διά-βρωση των καθηκόντων τους, παραπέμπει σε μια κα-τάσταση κατάρρευσης του όποιου δημοκρατικού χα-ρακτήρα του κράτους σε όλη την Ευρώπη. Στο πλαίσιοτου κράτους οι θεσμοί συμμετοχής μειώνονται όλο καιπερισσότερο. Χαρακτηριστική ήταν η εκκωφαντικήοργή των Μερκοζί και άλλων θεσμικών παραγόντωντης Ένωσης όταν ο Γιώργος Παπανδρέου τόλμησε ναβάλει στο στόμα του τη λέξη δημοψήφισμα. Ανάλογεςήταν και οι δεκάδες παρεμβάσεις θεσμικών κι εξωθε-σμικών Ευρωπαίων παραγόντων υπέρ της στήριξηςτης μνημονιακής πολιτικής. Οι τόσο συχνές δηλώσειςτων Ευρωπαίων πολιτικών και οι τακτικότατες παρεμ-βάσεις τους στις ελληνικές και ιταλικές εκλογές (2012-2013) δείχνουν ακριβώς τον αντιδημοκρατικό πανικότους και την ανάγκη να κατευθύνουν τους ψηφοφό-ρους προς τη λύση που εκείνοι επέλεξαν.

Ο φιλελευθερισμός έχει πλέον πάψει να υπάρχει,επειδή οι εται-ρείες εξελίχθηκαν σε πολυεθνικά μονο-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

136

Page 137: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πώλια, για τα οποία ισχύει το «too big to fail – too bigto jail», τη στιγμή μάλιστα που η δημοκρατία μετασχη-ματίζεται σε απολυταρχία κινεζικού τύπου.

Ο νεοφιλελευθερισμός στην προσπάθειά του ναπεριορίσει τις ζημιές, επιτίθεται με σφοδρότητα στιςκατακτήσεις εργαζομένων και μεσοαστών. Οι κυβερ-νήσεις με μειωμένες εξουσίες έναντι του παγκοσμιο-ποιημένου κεφαλαίου, ακολουθούν πιστά τις συνταγέςπου τους επιβάλλει η ελίτ. Την ίδια στιγμή, η Αριστεράαδυνατεί να προσφέρει πειστική και ρεαλιστική εναλ-λακτική λύση. Με την αντιπροσωπευτική δημοκρατίασε υποχώρηση, τους θεσμούς σε προφανή αναντιστοι-χία με τις απαιτήσεις των πολιτών, και τις δυνάμειςτης αριστεράς σε διαρκή εμφύλιο, δημιουργούνται οιπροϋποθέσεις για να κερδίσουν έδαφος ο λαϊκισμός,ο μεσσιανισμός κι η ιδεολογία της βίας (Παππάς, 2011).

τοκογλυφική εξόντωση της μεσαίας τάξηςΚαι σε ένα περιβάλλον θηριώδους φορολόγησης

και τρομακτικής ύφεσης που πλήττει ιδιαιτέρως τη με-σαία τάξη, οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις ενδυνάμωσαντα φορολογικά χτυπήματα στο όνομα της πάταξης τηςφοροδιαφυγής.

Η νεοφιλελεύθερη αντιδημοκρατικότητα ολοένακαι περισσότερο ισχυροποιείται με νόμους που αντι-μετωπίζουν εξαρχής τον πολίτη ως δυνητικό εγκλη-ματία και τρομοκράτης. Αντί να λαμβάνεται πρόνοιαώστε να μη φοροδιαφεύγει κανείς, το κράτος λειτουρ-γεί απέναντι στους πολίτες ως εγκληματίες και θεσπίζειαντισυνταγματικές διατάξεις και νόμους εναντίον αν-θρωπίνων και αστικών δικαιωμάτων. Ήδη το μιντιακόκατεστημένο μας έχει συνηθίσει στην αποδοχή της πα-ραβίασης των δικαιωμάτων. Έτσι κι ο κάθε πολίτης

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

137

Page 138: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δυνητικά αντιμετωπίζεται με την ιδιότητα του φορο-λογικού τρομοκράτη. Άλλωστε, για να περάσει τα μέ-τρα του ο νεοφιλελευθερισμός, δε φοβάται να μετα-χειριστεί πρακτικές χειρότερες από εκείνεςαπολυταρχικών καθεστώτων, καθώς δεν έχει άλλοτρόπο να επιβληθεί παρά μόνο με αντιδημοκρατικέςαυταρχικές πρακτικές θατσερικού, σαρκοζικού ή χι-λιανού τύπου.

Αδιαφορώντας για τα αίτια που κάνουν τους πο-λίτες να αφήνουν οφειλές στο κράτος, τους βαφτίζειόλους μπαταχτσήδες και τους εξοντώνει οικονομικά.Με το πρόσχημα να πιεστούν οι φοροφυγάδες να πλη-ρώσουν ληξιπρόθεσμα χρέη, υπό το φόβο αυξήσεων,ουσιαστικά το Ελληνικό Δημόσιο -αποποιούμενο οποι-αδήποτε ευθύνη ή κάθε ανάλογη δική του πρακτική-εξοντώνει οικονομικά τους οφειλέτες με τοκογλυφικάπρόστιμα επί του χρέους.

Στην ουσία οι πολίτες –και κυρίως οι μεσοαστοί-καθίστανται όμηροι του κράτους. Εκείνοι που δενέχουν την οικονομική δυνατότητα να καλύψουν τιςυποχρεώσεις τους προς το Δημόσιο, θα τα βλέπουν νααυξάνονται μη μπορώντας να τα αποπληρώσουν. Έτσι,το ελληνικό κράτος θα δημιουργήσει μία νέα γενιάοφειλετών. Θα είναι οι ίδιοι μεσοαστοί που πλήττονταιβαρύτητα από την υπερφορολόγηση, οι πτωχευμένοιμικροί και μεσαίοι επιχειρηματίες.

Με μία αξιωματική -μεταφυσικής προέλευσης- πα-ραδοχή ότι οι πολίτες είναι απατεώνες κι ότι διακινούνμαύρο χρήμα, πρακτικά ποινικοποιούνται τα θύματατης κρίσης. Εκείνοι που αδυνατούν να καλύψουν τιςοφειλές τους λόγω της ύφεσης και των δικών τους πο-λιτικών, καθίστανται πλέον εγκληματίες και άτιμοι.Τιμωρούνται επειδή επλήγησαν από τα μέτρα των τε-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

138

Page 139: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

λευταίων κυβερνήσεων, καταδικάζονται οικονομικάεπειδή φτώχυναν.

Η κυβέρνηση αδιαφορεί για το μέλλον. Προσβλέ-πει μόνο στην επιβίωση των αριθμών υπό το επικοι-νωνιακό πρόσχημα των χρονιζόντων οφειλετών πουσπάνια μαθαίνουμε πόσοι είναι και πόσο πλούτο δια-θέτουν σήμερα. Μιλάνε όλοι για φέσια αποκρύπτονταςόμως τη δυνατότητα των πολιτών που οφείλουν στοΔημόσιο να αποπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους.

Η νεοδεξιά και η κυριαρχία της ακροδεξιάς επί τηςδεξιάς

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον και τρομακτικό όμως γεγο-νός είναι ότι οι νεοδεξιές δυνάμεις λειτουργούν όλοκαι πιο αντιδημοκρατικά. Καταλύοντας κεντρικούςδημοκρατικούς θεσμούς ή επιστρατεύοντας νεοφασι-στικές ομάδες και νεοναζιστικά ρατσιστικά κομματικάμορφώματα. Ο πολιτικός λόγος των νεοφιλελεύθερωνδυνάμεων έγινε βαθιά δεξιός με τάσεις ακροδεξιές.

Η δεξιά έχει πια μετασχηματιστεί σε ένα φοβικόακροδεξιό νεοφιλελεύθερο σχηματισμό. Η παραδο-σιακή φιλελεύθερη δεξιά βρίσκεται σε ένα στάδιο με-ταμόρφωσης, είναι στο κουκούλι. Μόνο που τελικά δεβγαίνει μία πεταλούδα, αλλά ένα πολύποδο κι αδη-φάγο τέρας με πλοκάμια προς το νεοφιλελευθερισμό,την ακρότητα του μίσους κατά του κινήματος και τηςαριστεράς στηρίζοντας το νεοφασισμό με το ρατσισμό.Η νεοδεξιά πια αυτή ιδεολογική κατεύθυνση είναιανάλογη της ακραίας φιλελευθεροποίησης της σοσιαλ-δημοκρατίας. Μόνο που η νεοδεξιά γίνεται πιο συν-τηρητική, πιο φοβική, πιο μισαλλόδοξη κι επιθετική,ενώ συχνά συνδέεται άμεσα με τη βία (συστημική,αστυνομική και νεοφασιστική).

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

139

Page 140: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Αν και στην αρχή φάνηκε πως ήταν μόνο μία προ-σέγγιση ακροδεξιών ψηφοφόρων, μια προσεκτικότερηανάλυση δείχνει τις ακραίες ρίζες των δημηγοριών τηςνέας δεξιάς. Από τη μια, είναι η επίθεση στην αριστερά,που εμφανίζεται ως κυρίαρχη ιδεολογικά και συνδικα-λιστικά• και τούτο παρά το γεγονός ότι οι ιδεολογικοίφορείς μαζοποίησης είναι όλοι σχεδόν φιλελεύθεροι(ΜΜΕ, Εκκλησία κλπ), αλλά και τα σωματεία ελεγχό-μενα μόνο από φιλελεύθερες ουσιαστικά πλειοψηφίες.Η ακροδεξιά αυτή ρητορεία ουσιαστικά έρχεται σεπλήρη ρήξη με τις κατακτήσεις εργαζομένων και με ευ-θείες απειλές κατά των κοινωνικών και τοπικών κινη-μάτων και των διεκδικήσεών τους.

Η μεταφορά της πολιτικής ατζέντας δεξιότερα απότις παραδοσιακές θέσεις με έντονο το νεοφιλελεύθεροστίγμα, αποτελεί την ειδοποιό διαφορά της παλιάς φι-λελεύθερης δεξιάς, μία εμφανή μετατόπιση σε συντη-ρητικότερη γωνία. Και βέβαια τούτο επηρεάζει σε ση-μαντικό βαθμό την πολιτική ζωή. Δείχνει το πιοεπαίσχυντο πρόσωπο της μεταπολιτευτικής, νέας δε-ξιάς με τον ακραίο συντηρητισμό και τη βίαιη επιθε-τικότητα στα κοινωνικά κινήματα, με θανατηφόραδόση νεοφιλελευθερισμού και ακροδεξιές εμμονές σεεθνικά ζητήματα με ενισχυμένο το παραδοσιακό ρα-τσιστικό προφίλ.

Ο μεγαλύτερος φόβος των μεταμοντέρνων δεξιώνείναι η κινηματική ρίζα της αριστεράς. Φοβούνταιτους θιγόμενους μεσοαστούς και τις αριστερές δυνά-μεις που δημιουργούν νέα κοινωνικά μαζικά κινήματατα οποία τους ριζοσπαστικοποιούν όλο και περισσό-τερο, τα κινήματα πολιτικής στόχευσης ή/και αλλη-λεγγύης που τελικά θα είναι όλα τους επικίνδυνα γιατα σχέδια των ελίτ. Φοβούνται τα τοπικά και τα κοι-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

140

Page 141: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

νωνικά κινήματα.Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα των δημη-

γοριών και του πολιτικού λόγου των Σαρκοζύ και Σα-μαρά (χωρίς να υστερεί σε τίποτα η Μέρκελ και άλλαμορφώματα του Ευρωπαϊκού Λαϊκού Κόμματος). Επι-λέγεται ο επικίνδυνος δρόμος της ακροδεξιάς δημαγω-γίας με ρητορικά ρατσιστικά, φοβικά και τρομοκρατικάπυροτεχνήματα για την αριστερά, την εγκληματικό-τητα, τη μετανάστευση κλπ.

Η αριστερά εμφανίζεται ως τρομοκρατική πολι-τική δύναμη18, ενώ απειλούνται το δικαίωμα της απερ-γίας και της διαμαρτυρίας. Και αυτά τη στιγμή που οιδυνάμεις ασφαλείας λειτουργούν εναντίον εργαζομέ-νων19. Το ίδιο, άλλωστε, ακροδεξιό μοτίβο στρέφεταικαι κατά μεταναστών20, παραβλέποντας βέβαια, όπωςπάντα, τα αίτια των μεταναστευτικών ροών. Οποιοσ-δήποτε στρέφεται κατά της νεοσυντηρητικής πολιτικής

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

141

18 βλ. τη ρητορεία Σαμαρά ενόψει των εκλογικών αναμετρήσεων του 2012 όπουμιλούσε για τέρμα στην ιδεολογική κυριαρχία της Αριστεράς (sic) και θριαμ-βολόγησε επειδή εκείνος άλλαξε τις νοοτροπίες της Αριστεράς και έσπασε τηνιδεολογική της τρομοκρατία (sic). Αναφερόμενος δε στο νεοδεξιό μοντέλο πουυιοθέτησε για τη Νέα Δημοκρατία με βάση τον Κοινωνικό Φιλελευθερισμό(sic), τόνισε την ανάγκη «να τελειώσει η ηγεμονία των Αριστερών ιδεών στηνΕλλάδα, ώστε να βρει ξανά η χώρα και ο λαός τις ιδέες που του ταιριάζουν καλύτερα.Τις ιδέες και τις αξίες που μπορούν να απελευθερώσουν τις αστείρευτες δυνάμειςπου κρύβει ο Έλληνας μέσα του. Οι Αριστερές ιδέες δοκιμάστηκαν διεθνώς. Παντούκατέρρευσαν! Στην Ελλάδα επικράτησαν και οδήγησαν στο σημείο μηδέν». Στοίδιο πνεύμα η κοινοβουλευτική αριστερά ταυτίζεται με την τρομοκρατία, επειδήμέλη της υπερασπίστηκαν τα ανθρώπινα δικαιώματα καταδικασμένων για τρο-μοκρατία.19 βλ. προγραμματική θέση της Νέας Δημοκρατίας για χρήση καμερών (γιασυλλογή επιπλέον καταδικαστικού υλικού) και υδροφόρων σε λαϊκές ή συνδι-καλιστικές κινητοποιήσεις ώστε οι αστυνομικοί να είναι πιο αποτελεσματικοί.Στο ίδιο μοτίβο βέβαια και ο Υπουργός Προστασίας του Πολίτη Δένδιας εισή-γαγε τον “Ξένιο Δία”, ένα θεσμοθετημένο πογκρόμ, κατά μεταναστών ενώ οιπαράνομες επαναπροωθήσεις στην Τουρκία είχαν πλήρη πολιτική κάλυψη.

Page 142: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ουσιαστικά έχει να αντιμετωπίσει τις ενισχυμένες δυ-νάμεις καταστολής και την κλιμάκωση της αστυνομικήςβίας. Η ρητορεία άκρως δεξιά και κεφαλαιοκρατικώνσυμφερόντων είχε τον αναγκαίο χώρο στα δεξιά της.

Η επιβολή της ακροδεξιάς ρητορείας επί της φιλε-λεύθερης λογικής προβάλλει την επιστροφή σε σκοτει-νές κι αυταρχικές, βίαιες εποχές κατά των λαϊκώνστρωμάτων, όπου η κατάργηση δικαιωμάτων κατα-κτημένων με αίμα βρίσκονταν στο στόχαστρο. Η ρη-τορεία τούτη δεν είναι απλό χάδι σε ψηφοφόρους τουακροδεξιού γραμμικού άξονα, αλλά ολική επικράτησητης ακροδεξιάς φιλοσοφίας ως σύμμαχου στο νεοφι-λελεύθερο οικονομικό πλέγμα. Στόχος, άλλωστε, είναιη επικράτηση του φόβου ειδικά στη μεσαία τάξη γιαόποιον σκεφτεί να στραφεί κατά της Νέας Οικονομίας.Οι μεσοαστοί πρέπει να τρομοκρατηθούν και να δια-μορφώσουν μια υποτακτική συνείδηση απέναντι στηβέβαια αστυνομική βία ενάντια στις μελλοντικές τουςδιαμαρτυρίες.

Μία καλύτερη εικόνα για τον τρόπο που βλέπει ηνεοδεξιά τη δημοκρατία είναι η στάση της απέναντιστα τοπικά κινήματα (περιβαλλοντικά ή άλλα). Η αν-τιδημοκρατική ρητορεία, με το ακροδεξιό πρόσημοτου νεοφιλελευθερισμού, κατηγορεί συλλήβδην τις το-πικές κοινωνίες21 ότι δε θέλουν "επενδύσεις" και ότι εί-ναι πέραν του δέοντος οικολόγοι...

Ωστόσο, μέσα στην ανάγκη επιβολής αποφάσεων

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

142

20 Αξίζει να θυμηθούμε και πάλι την εμμονή του Α. Σαμαρά για την εισβολή με-ταναστών που πρέπει να σταματήσει και να αντιστραφεί και την ανάγκη να ανα-καταλάβουν οι Έλληνες τις πόλεις τους. Στο ίδιο σκεπτικό εντάσσονταν και οι φοβικές εκδηλώσεις και η ρατσιστική κι απάνθρωπη μεταχείριση οροθετικώνιερόδουλων (Ελληνίδων κι αλλοδαπών) από φιλελεύθερους σοσιαλδημοκράτεςυπουργούς και συνολικά η ακροδεξιά μιντιακή στάση.21 πχ Κερατέα, Ευκαρπία Θεσσαλονίκης, Ιερισσός Χαλκιδικής κλπ.

Page 143: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

-πελατειακού και αστικοοικονομικού χαρακτήρα- τηςΚεντρικής Εξουσίας παραβλέπεται ότι σε μία δημο-κρατική χώρα, η τοπική κοινωνία, η οποία θα δεχτείτις συνέπειες, έχει τον πρώτο και τον τελευταίο λόγο.Ο δικός της λόγος επικυριαρχεί επί της αιτίασης του"συλλογικού καλού" (της πλειοψηφίας) όταν πρόκειταινα γίνουν μόνιμες εργασίες που ενδέχεται να επιφέ-ρουν ανεπανόρθωτες βλάβες στην τοπική αυτή μειο-ψηφία.

Η επιβολή του "εθνικού καλού" και της εθνικήςπλειοψηφίας σε βάρος μιας τοπικής κοινότητας πουθα δεχτεί τη φθορά και την αλλοίωση, αποτελεί πασι-φανώς "φασισμό της πλειοψηφίας" και "αριθμοποίησητης δημοκρατίας".

Η δημοκρατία στηρίζεται στο σεβασμό. Ακόμα καιως ενδεχόμενος ο μόνιμος κίνδυνος δεν μπορεί ναυπόκειται σε αποφάσεις κεντρικές ή εθνικές όταν πε-ριορίζεται τοπικά. Αυτό δεν είναι δημοκρατία, είναιο αυταρχισμός του υποτιθέμενου "συλλογικού καλού".Ο τελικός λόγος οφείλει να είναι της τοπικής κοινω-νίας. Η Κεντρική Εξουσία δεν επιτρέπεται να επιβάλλειδικές της θέσεις ως από μηχανής θεός ούτε ως ελέω ψή-φου παντογνώστης. Αν η τοπική κοινότητα δε θέλειμία "επένδυση" θα το δείξει είτε μέσα από το κίνημαείτε μέσα από θεσμούς (δημοψήφισμα τοπικό).

Ο εκφασισμός γεννήθηκε στο “κέντρο”Η κοινωνική ακροδεξιά σήμερα είναι πανταχού

παρούσα και ελκύει όλο και περισσότερους οπαδούς.Η επιρροή της διακρίνεται και από το μέγεθος ακόματης διαδικτυακής της δυναμικής έχοντας απενοχοποι-ήσει τη δημόσια έκφρασή της. Και το φαινόμενο είναιιδιαίτερα έντονο στα κοινωνικά δίκτυα όπου η διάχυση

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

143

Page 144: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

του ακροδεξιού λόγου βρίσκει πρόσφορο έδαφοςακόμα και σε ομάδες που χαρακτηρίζονται απολίτικες.Βασικό όμως ερώτημα που τίθεται αναπόδραστα είναιπόσο απότομα γεννήθηκε αυτός ο ακροδεξιός λόγος.

Η επικοινωνιακή τακτική των αντιαριστερών πο-λιτικών δυνάμεων έχει φέρει στην επιφάνεια μία φρα-σεολογία που όλο και περισσότερο θυμίζει μετεμφυ-λιακές ρητορείες και αποκαλύπτει μία προσπάθειαδικαιολόγησης των εγκληματικών διώξεων και τιμω-ριών εναντίον όσων είχαν διαφορετική αντίληψη γιατην πολιτική και τη δημοκρατία.

Η σύγχρονη ακροδεξιά όμως δεν περιορίζεται στιςγνωστές θέσεις φιλοναζιστικών ή άλλων εξωκοινοβου-λευτικών περιθωριακών εθνικιστικών μορφωμάτων,αλλά διατηρώντας ακέραιες τις δυνάμεις τους επί δε-καετίες μεταλλάσσεται κομματικά ανάλογα με τις συγ-κυρίες. Και αυτό εντοπίζεται κατά το ίδιο περίπου διά-στημα που προβάλλονταν ως αποκορύφωμα τηςδημοκρατίας το πολυσυλλεκτικό “κέντρο”, όταν ανα-δεικνύονταν ως κορυφαία πολιτική πράξη ο εφησυ-χασμός και η απομάκρυνση από τα κόμματα, αποκό-πτοντας το δήμο από τις μνήμες του παρελθόντος καιτην πολιτική συνειδητοποίηση κι εγρήγορση.

Άλλωστε, τα δύο κεντρώα κόμματα από συστάσεώςτους συντηρούσαν στο εσωτερικό τους τον ακροδεξιόεξτρεμισμό. Η πολυσυλλεκτικότητα που διατράνωνανως μεγάλο πολιτικό κέρδος, ουσιαστικά επέτρεπε ναμεγαλώνουν κάτω από το φως της επίσημης πολιτικήςσκηνής τα εθνικιστικά παραληρήματα. Και μεν στηνπερίπτωση του ΠΑΣΟΚ αυτά σταδιακά περιορίζοντανόταν είχε αρχίσει να χάνει την εκλογική του επιρροή,στην περίπτωση όμως της ΝΔ, ουσιαστικά η ακροδεξιάτη μετασχημάτισε.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

144

Page 145: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η ΝΔ δεν τόλμησε να αποκοπεί από τον εθνικι-στικό πόλο και να τον ξεριζώσει, στο σημείο που αυτόςανελκύθηκε στην προεδρία της. Η φιλελεύθερη τάσημε στόχο την εξουσία είχε άμεση ανάγκη την ακροδε-ξιά. Λόγω της ιδεολογικής της ένδειας να αντιπαρα-τεθεί και εξαιτίας του φόβου να κάνει άλματα σε εσω-τερικές ιδεολογικές ζυμώσεις με κόστος εκλογικό, δεντόλμησε ποτέ να την αποκηρύξει με αποτέλεσμα νατην αγκαλιάζει όλο και πιο σφιχτά σε βάρος ακόμακαι των μετριοπαθών κεντρώων στελεχών της. Έτσι,αγκάλιαζε το Δίκτυο 21, προσλάμβανε υμνητές τουεπιθετικού εθνικισμού και συνεργάζεται με ακροδεξι-ούς ακτιβιστές και την κάθε Ομάδα Αλήθειας στηρί-ζοντας τον ιδεολογικό της -μαζικό/επικοινωνιακό-προσανατολισμό πάνω σε αυτά.

Ποτέ η φιλελεύθερη δεξιά δεν εκπαίδευσε τον ελ-ληνικό λαό για το φόβο του φασισμού, επειδή τούτοθα αναγνώριζε τον αριστερό πόλο σε πρωταγωνιστή.Ακόμα και οι μεταπολιτευτικές γενιές ουδέποτε άγγι-ξαν κατά το δέον το φασισμό και το σωβινισμό/εθνι-κισμό. Αντίθετα, επισήμως διδάσκονταν η μισαλλο-δοξία (θρησκευτικά) και ο κεντρικός ρόλος του Έθνους(ιστορία, φιλολογικά αντικείμενα) σε βάρος συνολικώνκαι συγκριτικών προσεγγίσεων (κοινωνιολογία, νο-μική/πολιτική αγωγή και Κοινωνική Ιστορία). Έτσι,ουσιαστικά η ακροδεξιά κατέκτησε το πολιτισμικό καιτο θυμικό σε βάρος του κριτικού και του δημοκρατι-κού. Ο φιλελευθερισμός υποτάχθηκε στον πατριωτικόλαϊκισμό, αγκάλιασε τον εθνικιστικό λόγο και τιςακροδεξιές στάσεις.

Δεδομένων των συναισθημάτων ιδεολογικής ήτταςκαι λόγω των μετεμφυλιακών και χουντικών ακροτή-των, υποτάχθηκε το φιλελεύθερο και το μετριοπαθές

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

145

Page 146: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

στοιχείο στο λαϊκίστικο και το ακροδεξιό. Και αυτή ηενσωμάτωση δεν έγινε απλά σε επίπεδο κορυφής. Εκ-φράζει όλο το ακραίο τμήμα της κοινωνίας που βρίσκειεκφραστές σε συγκεκριμένα πρόσωπα τα οποία επα-νατροφοδοτούν τις ακροδεξιές αντιλήψεις. Και φυσικάαυτό ακριβώς το ακραίο τμήμα της κοινωνίας και τηςπολιτικής ζωής που αναρριχάται στο "κέντρο" βρίσκειτρόπους έκφρασης είτε μέσω της βίαιης επιβολής τηςκυβερνητικής πολιτικής επιλογής είτε στην αποδοχήτης βίας και του περιορισμού των πολιτικών κι ατομι-κών δικαιωμάτων.

Ένας ενδιαφέρων παράγοντας που δικαιολογείγιατί ανδρώθηκε ο ακροδεξιός λόγος είναι ο τρόπος μετον οποίο η δεξιά υποδέχτηκε τα λάθη/επιλογές τουπαρελθόντος. Ενώ λοιπόν, η γερμανική δεξιά αμέσωςαποδέχτηκε τα σφάλματά της και αναγνώρισε το ναζι-στικό εγκληματικό παρελθόν της (σε σημείο που ναπρωτοστατεί στις αντιναζιστικές μνήμες κι επετείους),η ελληνική δεξιά αγκάλιασε το ακροδεξιό στοιχείο σεμία (υπερ)πατριωτική μετάσταση. Φοβήθηκε κάτω απότο ιδεολογικοπολιτικό πρίσμα του κομμουνιστικού κιν-δύνου να δει ένα ισόρροπο πολιτικό μέλλον.

Αξίζει όμως να σημειώσουμε ότι βασικό συστατικότης ελληνικής δεξιάς (συντηρητική δεξιά και ακροδε-ξιά) είναι η απουσία πίστης στην πρόοδο (βασική αρχήτου Διαφωτισμού) και η απουσία πίστης στο ρουσσικόΚοινωνικό Συμβόλαιο ως κεντρική ιδέα. Και τα δύοσυνδέονται με τη μετατροπή του πολίτη σε υπήκοο(βλ. νόμο του ενός άρθρου, αποφάσεις χωρίς διαβού-λευση κι ενάντια στην επιθυμία του λαού, εκφοβισμοίκαι πολιτική τρομοκρατία, αυταρχική πολιτική κλπ).

Η έλλειψη όμως πίστης στο κατά Ρουσσώ Κοινω-νικό Συμβόλαιο δεν είναι αδικαιολόγητη. Το Κοινωνικό

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

146

Page 147: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Συμβόλαιο που τάζει επί δεκαετίες το "κέντρο" δεν υλο-ποιείται από τις πολιτικές ελίτ. Όταν ο λαός βλέπει ότιτο Κοινωνικό Συμβόλαιο, που του υποσχέθηκαν προ-εκλογικά, σχίζεται την επομένη των εκλογών, τότε ωςμόνο δρόμο βλέπει τη σύγκρουση με τιμωρητική διά-θεση άσκησης βίας εναντίον όποιου εκτιμά ως εχθρό.Αυτό σε συνδυασμό με τη λαϊκίστικη θεώρηση περί κα-τακτητών, προτεκτοράτου, εναντίον της πολιτικής συλ-λήβδην, απλά διαμορφώνει τη βάση για την καλλιέρ-γεια του εκφασισμού και της ακροδεξιάς. Όταν ο λαόςβλέπει να τιμωρείται ο ίδιος για τις επιλογές των πολι-τικών ελίτ, αλλά όχι εκείνοι που κερδίζουν ακόμα καισε περίοδο κρίσης, τότε η σύγκρουση και η διάσπασητης κοινωνικής ειρήνης είναι δεδομένη.

Η επίθεση στην αριστερά και η "θεωρία των άκρων"Η αριστερά βρίσκεται μονίμως πια στο κέντρο της

κριτικής των δημοκρατικών πολιτικών δυνάμεων, σο-σιαλδημοκρατικής και νεοδεξιάς έμπνευσης και μάλι-στα συχνά εμφανίζεται ως η κύρια υπεύθυνη για τηνκατάντια της οικονομίας. Δίπλα, λοιπόν, στα επιχει-ρήματα για την αριστερή ιδεολογική κυριαρχία ή τηνιδεολογική τρομοκρατία της αριστεράς, οι απολογητέςτου ακραίου νεοσυντηρητισμού επανέφεραν τη “θεω-ρία των άκρων”, όπου σε ένα γραμμικό πολιτικόάξονα, εντόπισαν δύο άκρα, την (άκρα) αριστερά καιτην (άκρα) δεξιά.

Η “θεωρία των άκρων” όμως υποβαθμίζει τον κίν-δυνο ανόδου της ριζοσπαστικής ακροδεξιάς και πολύσυχνά τον εγγράφει τεχνηέντως σε τέτοιο πλαίσιο πουνα τακτοποιεί την Αριστερά με αρνητικές κοινωνικέςκαταστάσεις (πχ. ανομία, βία κλπ). Την ίδια όμωςστιγμή, αυθαίρετα ως κέντρο των άκρων ορίζονται

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

147

Page 148: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σιωπηλά όλα όσα δεν ανήκουν στην αριστερά ή τηνάκρα δεξιά. Υπάρχει υποτίθεται κάποιο ιδεατό “κέν-τρο” ανάμεσα σε δύο, υποτίθεται, άκρα. Ακόμα καιμετά τη δολοφονία του αντιφασίστα Παύλου Φύσσασημαντικό τμήμα των μέσων ενημέρωσης με τρόποαξιοσημείωτο επέμενε στον καταλογισμό ευθυνών στηναριστερά.

Και ας μην παραβλέψουμε ότι το ρητορικό σχήματων άκρων που τάχα υπονομεύουν τη δημοκρατία,θέλει να αποκρύψει ότι η δημοκρατία κινδυνεύει απότα ισχυρά πλήγματα της επικράτησης του εξτρεμισμούστο “κέντρο”. Θέλει να αποκρύψει την επικράτησηενός διπλού εξτρεμισμού, που φαίνεται ότι δεν αντι-μετωπίζει ζητήματα συγκατοίκησης: ενός εξτρεμισμούαναρχοφιλελεύθερου που διαλύει τους κοινωνικούςθεσμούς, και ενός εξτρεμισμού άκρας καταστολής καιπαραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Παράλληλα, η κοινή αναφορά σε ένα σχήμα λόγουτων δύο άκρων συνειρμικά οδηγεί σε ταύτιση και προ-βολή ως κοινή απειλή. Επειδή, όμως ο λαός έχει ήδηδεινοπαθήσει τόσο από τη δεξιά στη χώρα μας, φτά-νουμε στην πλήρη διαστρέβλωση και την αόριστη προ-παγάνδα ότι και η αριστερά απειλεί με τον ίδιο τρόπο.Η ρητορεία από τα συναινετικά κεντρώα κόμματα καιτους υμνητές ή τους υποστηρικτές των πολυεθνικώνκι εγχώριων ελίτ και του μικρότερου κράτους, μέσααπό την ταύτιση των άκρων, διαστρεβλώνει την ουσίατης ίδιας της δημοκρατίας.

Γιατί, τελικά, το σχήμα που προβλέπει δύο άκρα,κατορθώνει να σβήσει από τη συλλογική μνήμη τιςκατακτήσεις της αριστεράς και την ταυτίζει με τις μά-στιγες του φασισμού και της χούντας. Επιχειρεί να συ-σκοτίσει όλες τις κατακτήσεις του λαϊκού κινήματος,

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

148

Page 149: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ακόμα και την ελευθερία έκφρασης και τα δικαιώματααξιοπρεπούς ζωής, υγείας και πρόνοιας, εκπαίδευσηςαπλωμένη σε όλα τα στρώματα και εκλογικής ακόμαεπιλογής. Όταν μιλούν για άκρα αποκρύπτουν όσαδε χάρισε ο φιλελευθερισμός, αλλά κατακτήθηκαν μεαγώνες και θυσίες.

Σήμερα πια η Νέα Δημοκρατία έχοντας ξεχάσειεν τη νυκτί της εκλογικής αποτυχίας τη ρητορεία τουμεσαίου χώρου, ως υμνητής του σαρκοζικού αυταρχι-σμού επέλεξε τον επικίνδυνο δρόμο της ακροδεξιάςδημαγωγίας, προσπαθώντας να συλλέξει ό,τι έχασε μετη φιλομνημονιακή πολιτική στην οποία σύρθηκε καιτην οποία τελικά απέφευγε με ρητορικά πυροτεχνή-ματα.

Κι αν κατηγορεί -με το νέο δόγμα που προσπαθείνα εισαγάγει- την αριστερά για ιδεολογική κυριαρχίαπου κατέστρεψε τη χώρα, τώρα πλέον φαίνεται πωςάρχισε πια να κυριαρχεί η ακροδεξιά. Αξίζει να θυμη-θούμε ότι κεντρικός ιδεολογικός άξονας του κυβερ-νώντος κόμματος ήταν να θέσει τέρμα στην ιδεολογικήκυριαρχία της Αριστεράς (sic) και τη σύνδεσή της μετην τρομοκρατία και θριαμβολογώντας μετεκλογικάότι άλλαξε τις νοοτροπίες της Αριστεράς και έσπασετην ιδεολογική της τρομοκρατία (sic). Και αν η εμμονήκατά της αριστεράς είναι μία ανάγκη ρητορική, πώςνα κρίνουμε την απειλή κατά των απεργιών και τηςδιαμαρτυρίας;

Ουσιαστικά, η νέα δεξιά επιβάλλοντας την ακροδε-ξιά ρητορεία επί της παλιάς δεξιάς και φιλελεύθερης λο-γικής του κόμματος, δείχνει το δρόμο για επιστροφή σεσκοτεινές κι αυταρχικές, βίαιες εποχές κατά των λαϊκώνκαι μεσαίων στρωμάτων, όπου η κατάργηση δικαιωμά-των κατακτημένων με αίμα βρίσκονται στο στόχαστρο.

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

149

Page 150: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Και η ρητορεία αυτή δεν είναι απλά ένα ψηφοθηρικόχάδι σε ακροδεξιούς ψηφοφόρους, αλλά αποτελεί τηνολική επικράτηση της ακροδεξιάς φιλοσοφίας ως σύμ-μαχο στο νεοφιλελεύθερο οικονομικό πλέγμα.

Ας μην λησμονούμε ακόμη ότι συνθηματολογικάη σχηματοποίηση του πολιτικού χώρου γίνεται τόσοεπιπόλαια ώστε να παρουσιάζεται ως ένα ευθύγραμμοτμήμα (αν ήταν ευθεία δε θα είχε άκρα) ή άξονας. Κιόμως η πολιτική θέτει πολλά διλήμματα και οι ταυτό-τητες είναι τόσο ρευστές μέσα στη ρητορική τους ώστεένας γραμμικός άξονας δεν μπορεί να ικανοποιήσειτην ανάγκη απεικόνισης της πολιτικής ζωής του τόπου.Στην πιο σύγχρονη εκδοχή τους έχουν προταθεί σταυ-ροειδή σχήματα ή κυκλικά/ελλειψοειδή22.

Η στοχοποίηση ενός πολιτικού χώρου πέρα απότις ανεκδοτολογικές του εκδοχές, σίγουρα δεν είναιπρωτοφανής στη χώρα μας, ούτε και η επίθεση σε συγ-κεκριμένο κοινωνικό ή επαγγελματικό κίνημα είναικαινοφανής. Μία νέα δεξιά εκκολάπτεται μέσα στοστόχαστρο της κυβέρνησης εναντίον των κοινωνικώναγώνων. Για τη “διασφάλιση της εθνικής σωτηρίας” ηδεξιά -έχοντας ξεπεράσει τις ενοχές του παρελθόντος-οδηγεί στο δρόμο που γέννησε την ίδια την ενοχή τηςκαι εξαπολύει δριμεία επίθεση σε τοπικά και κοινωνικά

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

150

22 Στο πρώτο σχήμα τα κόμματα τοποθετούνται γύρω από δύο τεμνόμενουςάξονες (ένα σταυρό) που ορίζει δύο κεντρικά ζητήματα (πχ θέση για την ΕΕκαι οικονομική πολιτική). Στους τετραγωνισμένους χώρους που δημιουργούν-ται από τους άξονες και με τη λογική δεξιού-αριστερού και ταυτόχρονα τουρόλου του κράτους ή τη θέαση των ελευθεριών τοποθετούνται τα κόμματα. Σταπιο περίπλοκα κυκλικά ή ελλειψοειδή σχήματα τα κόμματα τοποθετούνται σεπερισσότερα ζητήματα (πχ ο φιλελευθερισμός στο πάνω μέρος, το κράτος πιοκάτω ή ο αυταρχισμός και η δημοκρατικότητα, ο σεβασμός στο περιβάλλον ή οανθρωποκεντρισμός, το δίπολο δεξιάς-αριστεράς και όποια διακυβεύματα προ-κύψουν τη χρονική στιγμή που εξετάζουμε κάτι).

Page 151: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κινήματα. Στο όνομα των επενδύσεων κάθε ενέργειαγια την προστασία των σπιτιών, του τόπου και της πό-λης, κρίνεται ανεπιθύμητη και κάθε δημόσια δήλωσηχαρακτηρίζεται ηθική αυτουργία.

Η θεωρία, λοιπόν, των άκρων δεν είναι μόνο έναπροεκλογικό πυροτέχνημα ή μια απλή ρητορεία. Είναιμία ιδεολογική βάση για την αποϊδεολογικοποίησητων αγώνων, την απομόνωση της αριστεράς ενόψειτων επερχόμενων διαμαρτυριών για τα μέτρα που θαεπιβάλουν. Βέβαια, την ίδια στιγμή, η χρεοκοπία τωνπολιτών, η αύξηση της αυτοκτονικότητας και της εγ-κληματικότητας, της κοσμοσυρροής στα συσσίτια τωνεκκλησιών και των δημοτικών κοινωνικών παντοπω-λείων, δεν ονομάζεται άκρο...

Στην ουσία όμως στόχος είναι οι μεσοαστοί, πουφοβούνται τη διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής ή τηνκαταστροφή της περιούσιας τους, όχι μόνο φιλελεύθε-ροι, αλλά και προοδευτικοί πολίτες που συνδέονται μετην αριστερά ή τα κοινωνικά κινήματα. Πρόκειται γιατο πολυφορεμένο επιχείρημα -φιλελεύθερων σοσιαλ-δημοκρατών και δεξιών- πως για τα κακά της μεταπο-λιτευτικής περιόδου ευθύνεται η αριστερά. Στην ουσίαείναι μια πολιτική απάτη, ένα συνειδητό σοφιστικόψεύδος με μοναδικό σκοπό να αναπαραγάγει το εγ-χώριο δικομματικό πολιτικό σύστημα ώστε αυτό νανομιμοποιείται στα μάτια της κοινωνίας παρά τις αν-τιλαϊκές και αποτυχημένες επιλογές του.

Βέβαια, στην Ελλάδα δεν τολμά κανείς να θέσει τοζήτημα της πνευματικής ένδειας και ανικανότητας τωνεγχώριων φιλελεύθερων να δημιουργήσουν ιδεολογικόρεύμα. Μάλιστα, αντί να προσπαθήσουν να γεννήσουνμία ιδεολογία ή να κυριαρχήσει η δική τους, μεταχει-ρίζονται το μετανεωτερικό μηδενισμό του παρελθόντος

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

151

Page 152: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ως μόνο μέσο να χτυπήσουν την αριστερά.Αν δούμε όμως ποια είναι αυτή η αριστερή κυ-

ριαρχία, θα παρατηρήσουμε ότι γίνεται λόγος απο-κλειστικά για τις συνδικαλιστικές κατακτήσεις (και τοενοχικό δεξιό παρελθόν). Πρόκειται για μία διχαστικήρητορεία που επιτίθεται ευθέως στο συνδικαλιστικόκίνημα, ταυτίζοντας τις διεκδικήσεις των μισθωτώνκαι δημοσίων υπαλλήλων με την αριστερά.

Ουσιαστικά, η ρητορεία τούτη έρχεται σε μία άλληνότα να ενισχύσει το διχαστικό στίγμα. Και δεν είναιμόνο το διλημματικό πρόβλημα μιας τέτοιας διχαστι-κής ρητορείας. Το κυριότερο ζήτημα που πρέπει ναλάβουμε υπόψη είναι ο επιχειρούμενος αποπροσανα-τολισμός. Η μετάθεση των ευθυνών στην αριστερά,απαλλάσσει τις νεοφιλελεύθερες δυνάμεις από την ευ-θύνη για την ασκούμενη οικονομική πολιτική (τουαπώτερου και πρόσφατου παρελθόντος).

Ένας άλλος στόχος αυτής της νεοδεξιάς δημαγω-γίας είναι η διάλυση από τα κάτω των κοινωνικών κι-νημάτων. Στόχος δηλαδή είναι η άρση εμποδίων -ιδε-ολογικού φαινομενικά τύπου- για το σχηματισμό ενόςευρέος μετώπου κόντρα στα οικονομικά συμφέροντατης εγχώριας κι ευρωπαϊκής ελίτ. Και όποιος θέλει ναπεριορίσει τη δύναμη της αριστεράς, πρέπει πρωτίστωςνα διαλύσει το κίνημα στο οποίο αυτή στηρίζεται. Δενπρέπει να λησμονούμε ότι η αριστερά γεννάται και γι-γαντώνεται μέσα από το κίνημα. Όσο οι επιθέσεις στο-χεύουν στην αριστερά, απώτερος στόχος είναι η διά-λυση του κοινωνικού μετώπου που υπερασπίζεται τονκοινωνικό χαρακτήρα του κράτους και την οικονομικήεπιβίωση των πολιτών. Άλλωστε η επίθεση ειδικά στοδημοσιοϋπαλληλικό συνδικαλιστικό κίνημα και η διά-λυση του κράτους στοχεύει στην ταξική διάσπαση της

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

152

Page 153: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μεσαίας τάξης φέρνοντας τους επαγγελματίες σε πορείασύγκρουσης με τους δημόσιους υπαλλήλους.

Μέσα από την ανιστόρητη θεωρία «των δύο άκρων»που υιοθέτησαν νεοφιλελεύθεροι και ακροδεξιοί συμ-μέτοχοι της κυβέρνησης έδιναν άλλοθι στην ακροδεξιάκαι το νεοφασισμό, στις πρακτικές και τις θέσεις τους.Ταύτιζαν -και αμετανόητοι ταυτίζουν- την αγωνιστι-κότητα της αριστεράς υπέρ της δημοκρατίας, με το φα-σισμό συσκοτίζοντας τη μαύρη αλήθεια και προστα-τεύοντας ουσιαστικά τους φασίστες. Επί χρόνια πιαπαίζουν με τα δεκανίκια της δημοκρατίας, προκειμένουνα τρομάξουν τους πολίτες και ελέω φόβου να μαζέ-ψουν ψήφους στα κομματικά κουφάρια της λιτότητας.

Η “θεωρία των άκρων” δεν ήταν τίποτε περισσό-τερο από το εσωτερικό νεοδημοκρατικό σχήμα (μετριο-παθείς δεξιοί, φιλελεύθεροι και φασιστοειδή/ακροδεξιάστοιχεία). Ουσιαστικά σήμερα η δεξιά παραδομένηστην ακροδεξιά, ερμηνεύει και μεταχειρίζεται το παρόνμε όρους παρελθόντος λόγω ιδεολογικής ένδειας, ενώαπομονώνει τα ακραία στοιχεία ώστε να χρησιμοποι-ηθούν ως ανάχωμα σε ενδεχόμενη αλλαγή πολιτικήςαπό την αριστερά.

Η πολιτική διάλυσης του πολυσυλλεκτικού “κέν-τρου” (λόγω της ευθύνης του για τον δημοσιονομικόεκτροχιασμό και το πελατειακό κράτος και της ακό-λουθης πολιτικής μονόπλευρης λιτότητας ως αντίδοτοστην κρίση) έφερε στην επιφάνεια είτε σχηματισμούςείτε ρητορικές μίσους. Είναι τόση η ανάγκη του συ-στήματος να διατηρηθεί η πολιτική μονόπλευρης λι-τότητας, ώστε δε φοβούνται να μεταχειρίζονται είτεεμφυλιοπολεμικές ανακοινώσεις είτε ωμή σωματικήβία ή να αφήνουν ατιμώρητη τη ρατσιστική βία κιεκείνη των αστυνομικών οργάνων.

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

153

Page 154: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Συχνά βέβαια, η αριστερά φοβούμενη το χαρα-κτηρισμό του άκρου αποφεύγει την άμεση σύγκρουσημε το νεοφασισμό. Και σε τούτο η στενόμυαλη επικοι-νωνιακή πολιτική του αστικού “κέντρου”, αντί να τηνστηρίζει στη σύγκρουση με το φασισμό, υιοθετεί ρητο-ρείες περί άκρων ελπίζοντας σε διατήρηση της εκλο-γικής της δύναμης και στην αριστερή αποδυνάμωση,ενισχύοντας όμως τελικά την κοινωνική ακροδεξιάκαι τα κομματικά μορφώματά της. Στην ουσία προ-καλούν άμεσα τον εκφασισμό της κοινωνικής ζωής καιτης καθημερινότητας.

Η ίδια η θεωρία των άκρων, εξάλλου, νομιμοποίησετης ακροδεξιά και την έβγαλε από το περιθώριο, έπλασετο μύθο ότι υπάρχει μία δεξιά ριζοσπαστική (θετικόςόρος για μια κοινωνία που μαστίζεται από τη φτώχεια)πλευρά που στηρίζει το Έθνος και τη θρησκεία (έναντιτου αριστερού κοινοτιστικού ριζοσπαστισμού).

Πρόκειται βέβαια για μία ριζοσπαστική δεξιά πουστηρίζεται στα βασικά -επιθετικά- ένστικτα αυτοσυν-τήρησης και στα στερεότυπα για τον Άλλο, τον Ξένο,τον Διαφορετικό που επί δεκαετίες καλλιεργούν το πο-λυσυλλεκτικό “κέντρο” και τα μίντια. Άλλωστε, καιαυτά τα σύνδρομα επιθετικότητας στο διαφορετικό,πηγάζουν από τα βασικά φιλελεύθερα ιδεολογήματατου ανταγωνισμού, του ατομισμού και του ελιτισμού.

Και ας μη λησμονούμε ότι η ακροδεξιά σε πρώτηφάση νομιμοποιήθηκε διά της συμμετοχής της σε μίασυνεργατική κυβέρνηση. Ο Καραντζαφέρης είχε κα-ταφέρει από νωρίς να κατευθύνει το διάλογο εναντίοντων κινηματικών πρακτικών της αριστεράς και εναν-τίον κάθε διεκδίκησης. Δίπλα, λοιπόν, στα επιχειρή-ματα για την αριστερή ιδεολογική κυριαρχία ή τηνιδεολογική τρομοκρατία της αριστεράς, οι απολογητές

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

154

Page 155: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

της δημοκρατίας/αστικού κόσμου, εφηύραν τον κίνδυνοτων δύο άκρων. Δηλαδή, σε ένα γραμμικό κομμα-τικό/πολιτικό άξονα, εντόπισαν δύο άκρα, την (άκρα)αριστερά και την (άκρα) δεξιά.

Η “θεωρία των άκρων” όμως υποβαθμίζει τον κίν-δυνο εκφασισμού της ίδιας της κοινωνίας και πολύσυχνά τον εγγράφει τεχνηέντως σε τέτοιο πλαίσιο πουνα ταχτοποιεί την Αριστερά με αρνητικές κοινωνικέςκαταστάσεις (πχ. ανομία, βία κλπ). Την ίδια όμωςστιγμή, αυθαίρετα ως κέντρο των άκρων ορίζονταισιωπηλά όλα όσα δεν ανήκουν στην αριστερά ή τηνάκρα δεξιά, κάποιο ιδεατό κέντρο ανάμεσα σε δύο,υποτίθεται, άκρα. Και ας μην παραβλέψουμε ότι τορητορικό αυτό σχήμα θέλει να αποκρύψει ότι η δημο-κρατία κινδυνεύει από τα ισχυρά πλήγματα της επι-κράτησης του εξτρεμισμού στο κέντρο. Θέλει να απο-κρύψει την επικράτηση ενός διπλού εξτρεμισμού, πουφαίνεται ότι δεν αντιμετωπίζει ζητήματα συγκατοίκη-σης: ενός ακραίου φιλελεύθερου εξτρεμισμού που δια-λύει τους κοινωνικούς θεσμούς, και του εξτρεμισμούτης άκρας καταστολής και παραβίασης των ανθρωπί-νων δικαιωμάτων.

Ο νεοφασισμός και η νεοφιλελεύθερη τρομοκρατίατων μαζών

Μα η Νέα Οικονομία και η μετανεωτερική δημο-κρατία δε στηρίζονται μόνο στα νεοδεξιά ρητορικά κε-λεύσματα. Στηρίζεται πλέον και σε ακραία υπερεθνι-κιστικά και νεοναζιστικά μορφώματα, τάγματα ασφα-λείας και ομάδες πολιτοφυλακής που τάχα προστα-τεύουν τους πολίτες από την εγκληματικότητα ή απότον κίνδυνο της αριστεράς. Οι ομάδες αυτές όμως ιδε-ολογικά όχι μόνο τρομοκρατούν, αλλά λειτουργούν

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

155

Page 156: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

και ως ανάχωμα στα ριζοσπαστικά ή απογοητευμέναμέλη της παραδοσιακής δεξιάς που την εγκαταλείπουνκατά το νεοφιλελεύθερο μετασχηματισμό της.

Δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλές χώρες η ακροδεξιάνομιμοποιήθηκε με τη συμμετοχή της σε κυβερνητικάσχήματα ώστε να δίνεται η απατηλή εντύπωση μιαςευρύτερης συναίνεσης και να κατακτάται η μεγαλύ-τερη δυνατή κοινωνική νομιμοποίηση. Σοσιαλδημο-κρατικά και φιλελεύθερα ή λαϊκά κόμματα στηρίζουνσυγκυβερνήσεις από κοινού με ακροδεξιά μορφώματα.Τέτοια παραδείγματα είδαμε στην Αυστρία, την Ολ-λανδία, την Ελλάδα, την Ιταλία και αλλού. Άλλοτε,δε, ακροδεξιά στελέχη ενσωματώνονται στον κομμα-τικό πυρήνα της δεξιάς ενισχύοντας το νεοδεξιό τηςπροφίλ (βλ. Ελλάδα, Ιταλία, Νορβηγία, Πολωνία).

Για την ενίσχυση της βίαιης ακροδεξιάς βασικόρόλο -όπως και στο μεσοπόλεμο- παίζει η οικονομικήκατάσταση, η ένδεια και ο φόβος πληβειοποίησης τωνμικροαστών. Έχει φανεί ότι όσο πιο φτωχές είναι ορι-σμένες αστικές περιοχές και όσο χαμηλότερος ο δείκτηςμόρφωσης τόσο μεγαλύτερα τα ποσοστά των νεοναζι-στών και των ακροδεξιών μορφωμάτων.

Η οικονομική κρίση σε κάθε κοινωνία αποτελείτον τροφοδότη των λαϊκίστικων και ακροδεξιών αντι-λήψεων. Οι μετανάστες και κάθε διαφορετικός αποτε-λεί τον εύκολο στόχο μπροστά στην ενδεχομένη ή βιω-μένη δυσχέρεια. Το φαινόμενο της ξενοφοβίας ωςαντίδραση αποκαλύπτει τις αντιφάσεις μιας όλο καιπιο κατακερματισμένης και ανασφαλούς κοινωνίας.Η διαφορετικότητα του άλλου είναι απλά ένα πρό-σχημα για να μπορούμε να προβάλλουμε πάνω τουτις δικές μας αγωνίες. Το ίδιο, εξάλλου, το ακροδεξιόκλίμα που καλλιεργείται και από σοσιαλδημοκράτες

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

156

Page 157: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

και από τη νεοδεξιά και τελικά κυριαρχεί στην κοινω-νία θεριεύει το νεοφασισμό.

Μία κοινωνία σε κρίση είναι λογικό να αποζητάεχθρούς και ταυτότητα. Η κοινωνική κρίση γεννά καιπροβλήματα ταυτότητας, φέρνει άγχος, αναζητά διε-ξόδους. Ειδικά σε μία χώρα όπου οι δανειστές φροντί-ζουν σε συνεργασία με τις εθνικές ελίτ να την ισοπε-δώσουν ηθικά και ψυχολογικά, τότε η αναζήτησηταυτότητας στρέφεται όλο και δεξιότερα. Ο δημόσιοςδιάλογος πια «παίζει» με ακροδεξιές θέσεις. Ο ακρο-δεξιός εκβαρβαρισμός της πολιτικής γλώσσας έχειεπέλθει και η ακροδεξιά στροφή είναι συνειδητή πο-λιτική επιλογή, μία μετάσταση της εκλογικής και κοι-νωνικής επιλογής. Και δυστυχώς δεν εμφανίζεται μίαδύναμη ομοιόστασης.

Στην τελική όμως είναι λάθος να εξετάζεται ως εκ-φασισμός μόνο η άσκηση σωματικής βίας απέναντιστον Άλλο. Ο εκφασισμός ενυπάρχει και καλλιεργείταιμε τον περιορισμό της δημοκρατίας, με νόμους πουυιοθετούνται και υπερψηφίζονται ενάντια στην εκφρα-σμένη θέληση των πολιτών, με διατάξεις που κινούνταιστα όρια ή και εκτός των ορίων του Συντάγματος. Οεκφασισμός συνδέεται άμεσα με τη σαρκοζική διάθεσητης κυβέρνησης υπό την ανοχή των συναιτίων της.

Η συνειδητή διάλυση της μεσαίας τάξης και η με-ταφορά της οικονομικής της δραστηριότητας στα χέριατων αναζητουμένων μεγαλοαστικών επενδύσεων αλ-λοιώνει την ίδια τη φυσιογνωμία της ελληνικής κοι-νωνίας. Τα μορφωμένα μεσαία στρώματα που είχαναρχίσει να διεκδικούν μεγαλύτερη συμμετοχή στηνεξουσία και στις αποφάσεις που χτυπούν το μέλλοντους, τώρα πλέον βιώνουν την αντίδραση του αστικούαυταρχισμού. Συλλαμβάνονται, προπηλακίζονται, συ-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

157

Page 158: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κοφαντούνται, φτωχαίνουν. Μπροστά στις διώξεις καιτην ένδεια δεν έχουν πλέον τη δυνατότητα να αντι-δράσουν.

Και όλα αυτά τη στιγμή που η φτώχεια, η ανεργίακαι η μαύρη λίστα αυτοκτονιών είναι οι μόνοι δείκτεςπου συνεχώς αυξάνονται συναγωνιζόμενοι της εγκλη-ματικότητας, της φοροδιαφυγής και της μαύρης εργα-σίας. Και φυσικά η κυβέρνηση αντιδρά επικοινωνιακάμε ένα ανέκδοτο. Αντί να αποζητά τη δημιουργία ενόςΚοινωνικού Συμβολαίου, αντί να οδεύει στα χνάριαμιας κεντρώας πολυσυλλεκτικής κυβέρνησης, επιλέγειτην οδό της σύγκρουσης υπό το φόβο των κοινωνικώνκινημάτων και στοχοποίησης ενεργών πολιτών.

Η νέα δεξιά έχοντας αθωωθεί από το ένοχο παρελ-θόν της μέσα από την υιοθέτηση συνθημάτων τουΛΑΟΣ και της Χρυσής Αυγής (σοβιετία της Ελλάδας,κρατικισμός κλπ), με τον εναγκαλισμό θέσεων της Με-ταρρυθμιστής Αριστεράς εναντίον των κινημάτων, επι-στρέφει στη γνώριμη ιδεολογικά οδό της βίας και τηςσύγκρουσης. Και η αθώωση του δεξιού αυταρχικού πα-ρελθόντος ενισχύεται ακόμη παραπάνω με τη συκο-φάντηση του ελληνικού λαού, της κοινωνίας των τεμ-πέληδων, των κλεφτών κι απατεώνων, τη συκοφάντησητου ελληνικού αριστερού αγωνιστικού παρελθόντοςπου κατόρθωσε να ανεβάσει το προσδόκιμο ζωής τωνΕλλήνων μέσα σε μόλις 20 χρόνια.

διασωληνωμένη δημοκρατίαΤούτο αποδείχθηκε πασιφανώς με τη δολοφονία

του Παύλου Φύσσα στο Κερατσίνι (Σεππτέμβρής 2013).Η είδηση της δολοφονίας του καλλιτέχνη, ενός νέουπαιδιού που τόλμησε να αρθρώσει αντιφασιστικό λόγοκαι να αναπτύξει κοινωνική δράση κατά της μαυρον-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

158

Page 159: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τυμένης κοινοβουλευτικής συμμορίας, ήταν συγκλο-νιστική.

Την δημοκρατίαν απολείπει σαν έτοιμος απόκαιρό ο τόπος τούτος. Η φασιστική δολοφονία δενξάφνιασε. Το έδαφος προετοιμάζονταν από καιρό.Ήδη από καιρό φωνές -κοινοβουλευτικές και δημο-σιογραφικές- έδιναν έδαφος στη Χρυσή Αυγή νααπλωθεί, επισημοποιούσαν την κοινοβουλευτική πα-ρουσία του φασισμού ως κάτι φυσιολογικό ακόμα καιγια να αναλάβει την εξουσία σε συνεργασία με τη ΝέαΔημοκρατία ως δύο μαλωμένα ξαδέλφια που συναν-τήθηκαν στην εντατική πάνω από την ασθενή ελληνικήδημοκρατία κι ετοιμάζονται να δώσουν την εντολήαποσύνδεσης. Ήμασταν έτοιμοι από καιρό να χάσουμετην δημοκρατίαν. Ο θίασος δεν πέρασε απαρατήρητος.Η συμμορία, άλλωστε, πάντα έκανε αισθητή την πα-ρουσία της, με φωνές, με μηχανές, με δεκάδες μέλη…

Η κυβέρνηση με τα λόγια δίχαζε τον ελληνικό λαότην ώρα που οι νεοναζί ετοίμαζαν τη σύγκρουση, σί-γουροι ότι κανείς δε θα τους συλλάβει, ελεύθεροι εδώκαι χρόνια πια να βιαιοπραγούν μπροστά σε κάμερες,μπροστά σε πλήθος κόσμου. Καμία σύλληψη για τουςαπροστάτευτους μετανάστες ή τους Έλληνες αριστε-ρούς. Από τους μετανάστες (για τους οποίους οι πολί-τες έκλειναν τα μάτια επειδή ήταν φτωχοί και είχανάλλο αίμα) μέχρι τους κομμουνιστές (δεν ήταν κομ-μουνιστές για να πονέσουν ή να συμπάσχουν) σε έναναντιφασίστα καλλιτέχνη.

Την ίδια στιγμή, σε μία ακροδεξιά πλειοδοσία ηκυβέρνηση και η Νέα Δημοκρατία, με παρατηρητή τοΠΑΣΟΚ, προσεγγίζει εμφανώς τους ψηφοφόρους τηςΧρυσής Αυγής εντείνοντας τα φασιστικά ένστικτα. Τιάλλο ήταν ο καβγάς για τους γερμανοτσολιάδες προ-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

159

Page 160: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δότες του Μελιγαλά που αποκαλούσαν «ήρωες» ταδύο κόμματα;

Εξάλλου, πρώτο το Υπουργείο Προστασίας τουΠολίτη είχε επιδείξει ρατσιστική συμπεριφορά και τηνέκανε σχεδόν νόμο του κράτους. Η κυβέρνηση ήτανπολιτικά υπεύθυνη που τα όργανα της τάξης επιτρέπανβίαιες ενέργειες κατά αιρετών και πολιτών από τουςφασίστες. Και ο υπουργός Δικαιοσύνης σε ίδια πλεύσηεπέτρεπε στην ανεξάρτητη Δικαιοσύνη -όταν δε δέχεταιεντολές από το Γραφείο Τύπου του Πρωθυπουργού-να αναζητά πολίτες και αριστερούς επειδή «προτρέ-πουν σε πράξεις βίας», αλλά ουδέποτε κυνηγήθηκε ηίδια η φασιστική βία. Και εντελώς τυχαία, η κυβέρνησηκαθυστέρησε εγκηληματικάτον αντιρατσιστικό νόμο,ένα νόμο που θα τιμωρεί αυτεπάγγελτα από το φασι-στικό χαιρετισμό μέχρι μισαλλόδοξη και ρατσιστικώνκινήτρων προτροπή κι ανάλυση...

Άλλωστε, η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτωνδεν έχει καμία σημασία για την νεοδεξιά κυβέρνηση.Αμετανόητη πορεύεται στην ακροδεξιά οδό του αυ-ταρχισμού και της παραβίασης των Θεμελιωδών Δι-καιωμάτων του Ανθρώπου που ορίζει ο ΟΗΕ και ηΧάρτα της ΕΕ. Εξάλλου, ποτέ δε μας άφησε περιθώριονα πιστέψουμε ότι σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα.Κι όμως αυτά αποκαλούνται έτσι επειδή αναφέρονταισε κάθε άνθρωπο απλά και μόνο επειδή είναι Άνθρω-πος. Ο ακροδεξιός λόγο ξεκινά με την αποανθρωποί-ηση του ατόμου μέσα από χαρακτηρισμούς (δίκαιουςή άδικους) με στόχο να υπονομεύσουν την ανθρώπινηιδιότητά του.

Η συγκάλυψη των βασανιστηρίων από αστυνομι-κούς, η συγκάλυψη της παρακρατικής δράσης των“αγανακτισμένων κατοίκων” της Χρυσής Αυγής και

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

160

Page 161: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

των αστυνομικών συνοδοιπόρων της, ο εγκλεισμός σεστρατόπεδα συγκέντρωσης προσφύγων και οι επανει-λημμένες παράνομες επαναπροωθήσεις στις τουρκικέςακτές άμοιρων λαθραία μεταφερομένων μεταναστώνκαι προσφύγων υπάρχουν εδώ και πολύ καιρό. Ο χα-μός γυναικών και παιδιών στο Φαρμακονήσι κατά τηνεπαναπροώθηση των Αφγανών και Σύρων προσφύ-γων, δεν αποτέλεσε κεραυνό εν αιθρία. Και η συγκά-λυψη με την πολιτική προστασία των αρμόδιωνυπουργών μέσα από έναν ρατσιστικό λόγο σίγουραδεν εκπλήσσει.

Ο πιο ακραίος δεξιός κυβερνητικός σχηματισμόςτης χώρας δε θα ήταν δυνατό να αρνηθεί τις πολιτικέςτου ρίζες και την εξάρτησή του (ειδικά σε συνθήκεςκρίσης και πολιτικής περιθωριοποίησης της κυβέρνη-σης με τόσο ισχυρή κοινωνική αντιπολίτευση) από ταΣώματα Ασφαλείας και τις Ένοπλες Δυνάμεις, πουήδη λοξοκοιτάζουν δεξιότερα. Και δεν πρέπει να πα-ραβλέπουμε ότι είναι το ίδιο κόμμα που πριν από λίγαακόμα χρόνια κατηγορούσε τους μετανάστες ως εγ-κληματίες συλλήβδην, που γαλούχησε με ρατσιστικέςιδέες τους οπαδούς του εναντίον της διαφορετικότητας,που ταυτίστηκε με την Εκκλησία όσο κανένα άλλοσυντηρητικό κόμμα στην ΕΕ, ένα μόρφωμα που ανε-χόταν ακροδεξιά στοιχεία σε βάρος των φιλελεύθερωναξιών (πλην του οικονομικού φιλελευθερισμού όπουσυμφωνούσαν). Άλλωστε, η ΝΔ συμπεριφέρεται ως οκαθαρότερος γενετικά απόγονος εκείνων που έβριζανΜικρασιάτες, Πόντιους και Ρωσοπόντιους πρόσφυ-γες.Ας μην ξεχνάμε ότι οι ψηφοφόροι -καθόλου αθώοιαναφορικά με την πραγματική ταυτότητα της ΧρυσήςΑυγής- αποτελούν την ίδια εκλογική δεξαμενή τηςΝέας Δημοκρατίας. Επί δεκαετίες η ΝΔ αγκάλιαζε τους

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

161

Page 162: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πάσης φύσης ακροδεξιούς (βασιλικούς, χουντικούς,φασίστες, ακραίους εθνικιστικές). Βολεύονταν στα έγ-κυρα ψηφοδέλτια και επέτρεπε να παίζουν επί δεκαε-τίες τις ακροδεξιές θέσεις τους. Ποτέ το φιλελεύθεροκαι το μετριοπαθές δεν κατάφερε να κυριαρχήσει στιςνεοδημοκράτικες τάσεις. Ποτέ δεν επιχείρησε να ανα-λάβει τα ηνία ενός κόμματος -συνασπισμού όπως απο-δείχθηκε. Άλλωστε η ήττα του φιλελευθερισμού στιςτάξεις της ΝΔ φάνηκε με την ήττα της Μπακογιάννηαπό τον "λαϊκοπατριώτη" Σαμαρά. Ακόμα και σήμεραοι μετριοπαθείς στη ΝΔ δεν τοποθετούνται για τηνακροδεξιά ατζέντα του κόμματος. 

Μέσα από τη “θεωρία των δύο άκρων” έδιναν άλ-λοθι στη Χρυσή Αυγή. Ταύτιζαν την αριστερή υπερά-σπιση της δημοκρατίας και την ειρηνική ανατροπήτης πολιτικής με λόγο εμφυλιοπολεμικό με την εγκλη-ματική δράση του νεοφασισμού προστατεύοντας τουςφασίστες και συσκοτίζοντας ιδεολογικά τις διαφορές.Επί χρόνια πια παίζουν με τα δεκανίκια της δημοκρα-τίας, προκειμένου να τρομάξουν τους πολίτες και ελέωφόβου να μαζέψουν ψήφους στα κομματικά κουφάριατης λιτότητας. Η “θεωρία των δύο άκρων” αποτέλεσεαπό την αρχή την εμφυλιοπολεμική   νομιμοποίησητου φασισμού, με την υποστήριξη και του ΠΑΣΟΚπου σε κάθε ανακοίνωσή του χωρά και η αριστερά.

Η τακτική της ένταξης και η δημιουργία του πα-ρακράτους δουλεύει καλά. Η ακροδεξιά κυβέρνησηκαι ο φασισμός αγκαλιάζονται και χωρίζουν χορεύον-τας στην πίστα της εξουσίας με τον λαϊκό παράγοντασε ρόλο θεατή... Το μόνο δίλημμα της ΝΔ για συνερ-γασία με τη Χρυσή Αυγή ήταν το επικοινωνιακό και ηψηφοθηρία. Από καιρό έδειξαν ότι δεν ενοχλούνται.

Το σύστημα θα κάνει ό,τι μπορεί προκειμένου να

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

162

Page 163: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αποφύγει μία αναδιάταξη της ακραίας λιτότητας καιμεταφορά του χρέους στις πλάτες εχόντων (αστών) καιτην επανεμφάνιση στο προσκήνιο (έστω και πατρο-ναρισμένων αρχικά) μεσοαστικών δυνάμεων συνεπι-κουρούμενων από αριστερές πολιτικές δυνάμεις καιλαϊκά στρώματα.

Ωστόσο, οι αποκαλύψεις που είδαν το φως της δη-μοσιότητας (όταν ξαφνικά τα κατεστημένα μίντια απο-φάσισαν να δουν την αλήθεια εν μέσω ισχυρών κινη-ματικών δράσεων ενάντια στη διάλυση του δημόσιουτομέα) έθεσαν το ζήτημα της παρανομίας του ναζιστι-κού κόμματος. Σε μια χώρα όμως με τόσες πολιτειακέςμεταβολές και τόσο συχνά δικτατορικά καθεστώτα καιπαραστρατιωτικές οργανώσεις, η ιδέα της παρανομίαςενός κόμματος, σίγουρα προκαλεί περίεργα συναισθή-ματα.

Ακόμα και η δημοκρατία απαιτεί σεβασμό σε κομ-ματικούς φορείς των οποίων οι ιδέες φέρονται εναν-τίον της. Άλλωστε, η υγιής δημοκρατία δεν είναι παράμία διαρκής αμφισβήτηση θεσμών και ηθών. Επιπλέον,ας μην ξεχνάμε ότι η δημοκρατία αποτελεί μία πολύαγαπητή λέξη σε όλους και μεταφράζεται κατά το δο-κούν. Η ίδια η λέξη από μόνη της ουσιαστικά δε δη-λώνει τίποτα πέρα από τη φαντασιακή διάσταση τουπομπού που συχνά δεν είναι ίδια με την αντίληψητου δέκτη. Και οι αριστεροί γνωρίζουν πολύ καλά τηνταξική μορφή της.

Πέραν όμως τούτων, υπάρχει διάχυτος ο φόβοςότι μία απαγόρευση της φασιστικής συμμορίας θα δη-μιουργήσει ένα υποστηρικτικό κύμα με απρόβλεπτεςδιαστάσεις. Σε αυτό συνηγορούν και μια σειρά νομι-κών ζητημάτων, όπως το αν κηρυχθεί από τον ΆρειοΠάγο (γιατί δεν έχουμε Συνταγματικό Δικαστήριο)

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

163

Page 164: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αντισυνταγματική η Χρυσή Αυγή, τότε μπορεί πολύεύκολα να σχηματιστεί ένας άλλος κομματικός φορέαςπου να συσπειρώσει τους ψηφοφόρους με παρόμοιααποτελέσματα (ίσως κι ενισχυμένα λόγω της αντισυ-στημικής εικόνας που κυριαρχήσει) ή ακόμα πιο εύ-κολα να μεταφερθούν οι ψηφοφόροι σε ένα από τοακροδεξιά κόμματα εφεδρείας. Εξάλλου, η ΧρυσήΑυγή αποτέλεσε την εφεδρεία του ΛΑΟΣ και υπάρ-χουν ακόμα πολλά κόμματα που με την κατάλληλημιντιακή υποστήριξη μπορούν να ενισχυθούν.

Από την άλλη, η εμπειρία από τη Δυτική Ευρώπη,δείχνει ότι όσα κόμματα και οργανώσεις και να τεθούνστο περιθώριο της παράνομης δράσης, ο φασιστικόςκίνδυνος και η εγκληματική τους δράση δεν περιορίζε-ται, όταν δεν ενεργούν οι διωκτικές αρχές. Άλλωστε, ηακροδεξιά παραμένει μία ισχυρότατη δύναμη στην Ευ-ρώπη των ιστορικών εθνικισμών και της κρίσης. Παράτην βιωματική αποδοχή της πολυπολιτισμικότητας, οακροδεξιός κίνδυνος σε συνθήκες κρίσης γιγαντώνεται.

Άλλωστε, η ακροδεξιά αποτελεί μία δεξαμενή ψη-φοφόρων για τα λαϊκά -δεξιά- κόμματα και οι ιδέεςτης αποτελούν συστατικό στοιχείο τους. Ας μην πα-ραβλέπουμε την εθνικιστική ρητορεία της Μέρκελ καιτην ανάλογη ρητορική του Σαρκοζί για την αντιμε-τώπιση της κρίσης, μία ρητορεία που προσομοιάζει μεεκείνη της ΝΔ που επί δεκαετίες κατηγορούσε τους με-τανάστες.

Ο φασιστικός κίνδυνος τούτη τη στιγμή μπορείκαι πρέπει να αντιμετωπιστεί σε επίπεδο εγκληματικήςδράσης. Εδώ όμως απαιτείται η γρήγορη λειτουργίατων αρμόδιων αρχών και η συνεχής επίβλεψη του κόμ-ματος. Βασικός όμως στόχος της έρευνας για την εγ-κληματική δράση της ακροδεξιάς είναι να προχωρήσει

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

164

Page 165: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μέχρι τέλους και να μη μείνει στην επιφανειακή κιεπικοινωνιακή τιμωρία του δολοφόνου (κάτι που βιώ-σαμε με τη δολοφονία Γρηγορόπουλου, καθώς τίποταδεν άλλαξε στο εσωτερικό της ΕΛΑΣ και αρχίσαμε ήδηνα μετράμε αντίστροφα για το επόμενο θύμα αστυνο-μικής αυθαιρεσίας, χωρίς να ξεχνάμε την προ της δο-λοφονίας του Αλέξη "υπόθεση της ζαρντινιέρας"). Μετο ίδιο σκεπτικό πρέπει να τεθούν υπό έλεγχο για πι-θανές εγκληματικές δράσεις και όλες οι εθνικιστικέςοργανώσεις κι οι –αυτοαποκαλούμενες- ομάδες πολι-τοφυλακής που όλες έχουν κοινό τόπο αναφοράς τηνακροδεξιά και το νεοφασισμό.

Βέβαια, τούτο έρχεται σε αντίθεση με τις επιλογέςπολλών αστυνομικών. Και αυτό οφείλει να το αντιμε-τωπίσει το ίδιο το Υπουργείο. Οι παραιτήσεις και οιμετακινήσεις (κι όχι η απόταξη και η τιμωρία) αστυ-νομικών διευθυντών και οργάνων που υποστήριζαντην εγκληματική στάση των νεοφασιστών ή συνεργά-ζονταν μαζί τους μάλλον δεν ωφελούν.

Και βέβαια το ερώτημα είναι αν πράγματι θέλει ηκυβέρνηση να προχωρήσει σε τέτοιο βάθος. Ειδικά ηελληνική κυβέρνηση είναι αιχμάλωτη των ακροδεξιώνπαραγόντων που επέλεξε ως στενούς συνεργάτες οΠρωθυπουργός. Μία κυβέρνηση που μόνο με τη βοή-θεια του αυταρχισμού και των οργάνων της τάξης μπο-ρεί να περάσει τα αντικοινωνικά και δολοφονικά τηςμέτρα σε βάρος εκατομμυρίων Ελλήνων.

Και φυσικά τούτα τα αστυνομικά μέτρα δε μηδε-νίζουν τον κίνδυνο. Ο κίνδυνος πάντα υπάρχει όσο ηπαιδεία επιμένει στο στείρο εθνικισμό ως φυτώριοακροδεξιών αντιλήψεων χωρίς να καλλιεργεί κριτικήπολιτική στάση και όσο οι πολίτες επιμένουν να από-σχουν από συλλογικές διεργασίες και παθητικά ενστερ-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

165

Page 166: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

νίζονται λαϊκίστικα συνθήματα. Άλλωστε, δημοκρατίαείναι η διαρκής πολιτική κίνηση και ποτέ ο κίνδυνοςδεν εξαλείφεται. Μόνο η ενεργοποίηση του πολίτη μεπρωταγωνιστικό ρόλο και το άπλωμα δημοκρατικώνδιαδικασιών με αποφασιστικό χαρακτήρα, μπορεί νααποτελέσει την απάντηση στο νεοφασισμό.

Θέλουν όμως τελικά οι πολιτικές και οικονομικέςελίτ -εγχώριες κι ευρωπαϊκές- μια τέτοια δημοκρατία;Θέλουν πράγματι την εξάλειψη της ακροδεξιάς ή μόνοτον περιορισμό της εγκληματικής δράσης;

Η τρομοκρατία στην υπηρεσία της κυβέρνησηςΜέσα σε μια κοινωνία που βράζει και κινδυνεύει

ανά πάσα στιγμή να εκραγεί με απρόβλεπτες εξελίξειςσε πολιτικό επίπεδο, το δικομματικό σύστημα βρέθηκενα ανασαίνει προσωρινά (με τη βοήθεια των μίντια)χάρη στην τρομοκρατία. Η αρχή έγινε με τη δολοφο-νία νεαρών νεοναζί και συνεχίστηκε με την επίθεσηστο σπίτι του Γερμανού πρέσβη και αργότερα με τασενάρια μετά την απόδραση του Χριστόδουλου Ξηρούγύρω από την επικείμενη δράση του.

Η περίεργη προκήρυξη λίγο μετά τη δολοφονίατων δύο νεοναζί φάνηκε προς στιγμή να επιβεβαιώνειτη "θεωρία των άκρων”. Ωστόσο, από την αρχή φάνηκεότι λειτούργησε προβοκατόρικα απέναντι στο κίνημα.Η δολοφονία, τη στιγμή που έγινε, ήρθε απλά να υπο-στηρίξει την κυβερνητική ρητορεία για τον κίνδυνοτης κοινωνίας. Λειτούργησε ενάντια σε κάθε προσπά-θεια ανασύνταξης του αντιμνημονιακού κινήματος,εναντίον της μαζικοποίησης του αντιφασιστικού κι-νήματος και ενάντια στη συμπόρευση των πολιτώνυπέρ μιας άλλης πολιτικής, ενισχύοντας ουσιαστικάτην οικονομική πολιτική της κυβέρνησης.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

166

Page 167: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Άλλωστε, ποτέ ένα κείμενο δεν μπορεί να δικαιώ-σει μια δολοφονία, πέραν των κανόνων που επιβάλλειη αριστερή ηθική, εφόσον υποτίθεται πως μιλάμε γιααριστερούς. Ποτέ ένα κείμενο δεν μπορεί να δικαιο-λογήσει την προβοκάτσια ενάντια στο αντιφασιστικόκαι αντινεοφιλελεύθερο κίνημα. Στην πραγματικότηταη ίδια η προκήρυξη είναι κομμένη και ραμμένη προςεπιβεβαίωση της “θεωρίας των δύο άκρων”.

Μικρή ανάταση έδωσαν τα μίντια στην κυβέρνησηκαι μετά την τρομοκρατική επίθεση στο σπίτι του Γερ-μανού πρέσβη, καθώς γρήγορα εμφανίστηκαν οι διά-φορες ερμηνείες για τις «σφαίρες που απειλούν τη στα-θερότητα των χώρας» και έβλεπαν «επίθεση ενάντιαστα συμφέροντα της πατρίδας μας» ή άφηναν διάχυτοτο φόβο «και πάλι η Ελλάδα να τεθεί στον χάρτη τηςδιεθνούς τρομοκρατίας» (sic) ανησυχώντας «για τιςεπιπτώσεις που μπορεί να έχει για το προφίλ της χώραςκαι ειδικά σε μια περίοδο που η κυβέρνηση επιζητείτην έλευση πολλών επενδυτών».

Η νεοδεξιά αναβαφτισμένη από τις ανάγκες τουμεταμοντέρνου καπιταλισμού, μεταχειρίζεται κάθεμέσο προκειμένου να παραμείνει ζωντανή. Ο κυβερ-νητικός ασθμαίνων δικομματισμός βρίσκεται πιεσμέ-νος κοινωνικά και πολιτικά εκτεθειμένος σέρνονταςαμετανόητα την κοινωνία στην καταστροφική πορείαπου ορίζει η προτεσταντική ηθική και τα συμφέροντατου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Έτσι, οι χρονικές στιγμές που κάθε φορά έλαβανχώρα τα τρομοκρατικά χτυπήματα δεν αφήνουν κα-νένα περιθώριο παρερμηνείας για το τελικό αποτέλε-σμα, αν όχι το σκοπό.

Το Ελληνικό Κράτος βολεύεται από τις τρομοκρα-τικές επιθέσεις ως έναν σύγχρονο μηχανισμό παρα-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

167

Page 168: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κρατικής δράσης. Η τρομοκρατία που λειτουργεί προςόφελος της κυβέρνησης -κατά της οποίας υποτίθεταιότι επιτίθεται και από τη στιγμή που λειτουργεί ωςαποκούμπι για τη διάσωσή τη - μόνο ως παρακρατικόςμηχανισμός μπορεί να οράται.

Και τούτο διότι, όλες οι επιθέσεις πραγματοποι-ήθηκαν σε στιγμές που η κυβέρνηση βρισκόταν στηδυσκολότερη θέση. Στην ουσία η τρομοκρατία μεαφορμή ή πρόσχημα τη συστημική βία, λειτουργείενάντια στα κινήματα και προσφέρει ιδανικά επιχει-ρήματα σε όποιον θέλει να μειώσει την παρέμβασητων πολιτών, σε όποιον θέλει να ενισχύσει το δικομ-ματικό κυβερνητικό προφίλ.

Όταν ο κυβερνητικός συνασπισμός συμπιέζεταιυπό το βάρος των αποκαλύψεων για το υπερδεκαετέςδιεφθαρμένο σύστημα που οργάνωσαν προσθέτονταςβάρη στον ελληνικό λαό, η εγκληματική επίθεση έρχε-ται να συσκοτίσει τις αποκαλύψεις. Τη στιγμή που ηκυβέρνηση πιέζεται δημοσκοπικά μετά τα απανωτάδυστυχήματα εξαιτίας της ακραίας φτώχειας και γε-λοιοποιήθηκε επανειλημμένα στα μάτια των πολιτώνμε τα "μέτρα" για την αιθαλομίχλη, η τρομοκρατία έρ-χεται να της προσφέρει άλλοθι. Ενώ οι πολίτες αφαι-μάζονται οικονομικά, η τρομοκρατία επιχειρεί να με-ταφέρει την ατζέντα του δημόσιου διαλόγου.

Οι νεοφιλελεύθερες δυνάμεις βολεύτηκαν. Βρήκανένα επικοινωνιακό αποκούμπι προκειμένου να κερδί-σουν ακόμα λίγο χρόνο ενώ την ίδια στιγμή τρομά-ζουν οι αγανακτισμένοι πολίτες. Η ακραία φτώχειακαι οι απάνθρωπες κρατικές παρεμβάσεις που δυσχε-ραίνουν την επιβίωση των πολιτών, περνούν σε δεύ-τερη μοίρα. Η ανθρωπιστική κρίση, η πολιτική φτω-χοποίησης των πολιτών και πληβειοποίησης της

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

168

Page 169: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μεσαίας τάξης, η απομυθοποίηση της διεφθαρμένηςανάπτυξης και η αναξιοκρατία, ξεχνιούνται προκει-μένου τα μίντια να στρέψουν την προσοχή τους στοφοίνικα της τρομοκρατίας.

Στήνεται λοιπόν ένα αδιέξοδο όπου προσπαθούννα εγκλωβίσουν το κίνημα και να αφιονίσουν τηνοργή των πολιτών. Η τρομοκρατική βία τούτη τη χρο-νική συγκυρία είναι παρακρατικής φύσης, ακριβώςεπειδή δε χτυπά τα αίτια της κρίσης, δεν πολεμά μαζίμε το κίνημα και δεν το αφυπνίζει. Εκτονώνει εκδικη-τικά ορισμένους οπαδούς της -κάθε μορφής- βίας καιαποπροσανατολίζει.

Η λύση στην πολιτική κρίση δεν είναι η βία, αλλάη ευρύτερη θεσμική συμμετοχή των πολιτών στις απο-φάσεις. Η επέκταση των δημοκρατικών θεσμών είναιη απάντηση στη βία και την τρομοκρατία, η διέξοδοςπου οφείλει να βρει η Δημοκρατία (ακόμα κι η υπάρ-χουσα). Και η τρομοκρατία έρχεται ακόμη μία φοράνα συσκοτίσει τις διεξόδους και να επιβάλλει διά τουαίματος και του τρόμου τη μοναδική σωτηρία πουυπόσχεται η κυβέρνηση.

Ο νεοφιλελευθερισμός συναντά τη φασίζουσα δεξιάΗ αθώωση της νεοδεξιάς και η επιστροφή του δε-

ξιού αυταρχισμού δεν είναι άσχετη από το τσουνάμιτου νεοφιλελευθερισμού. Ακριβώς για τον ίδιο λόγοδεν είναι τυχαία η στήριξη της κυβέρνησης από με-ταρρυθμιστές και κήνσορες των αριστερών διεκδική-σεων ή τιμητές των κοινωνικών κινημάτων. Πρόκειταιγια ένα σχέδιο για την αντιμετώπιση της νέας κοινω-νικής και πολιτικής κατάστασης ως σημείο διασταύ-ρωσης νεοφιλελεύθερων πολιτικών με κρατικές παρεμ-βάσεις και ισχυρές δόσεις αυταρχισμού με αποτέλεσμα

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

169

Page 170: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τελικά την όξυνση των ανισοτήτων.Το πολιτικό σύστημα δεν αντέχει να αντιμετωπίσει

την καταβαράθρωση της κοινωνικής δικαιοσύνης κιέτσι φτάνει στο γνώριμο δρόμο της τρομοκρατίας μενέο δόγμα. Η δημοκρατία δέχεται μία νέα επίθεση,δέχεται τα πυρά του ίδιου του πολιτικού συστήματοςπου την υπηρετούσε. Ο λαός πλέον δεν έχει δικαίωμαούτε να αντιδράσει ούτε να συμμετάσχει στις αποφά-σεις. Είναι ένας μωρός λαός που του αξίζει μία πατερ-ναλιστική κυβέρνηση γιατί ο ηγέτης είναι ο πατέραςπου δέρνει και καθοδηγεί το λαό του. Αυτό είναι τονέο δόγμα. Ένα δόγμα βαθιά αντιδημοκρατικό πουμέσα από τη μεταμοντέρνα συκοφάντηση της αριστε-ράς, φτάνει στο σημείο να νομιμοποιεί την επιβολήκαι τη νεοδεξιά.

Η ακροδεξιά λογική είναι συνώνυμη πολιτικά τουμετανεωτερικού αυταρχισμού. Είναι η ίδια λογική πουυποβιβάζει τον πολίτη σε υπήκοο. Και ο ίδιος ο πολίτηςτείνει να αποτελέσει είδος προς εξαφάνιση καθώς έχειμετατραπεί σε υπάκουο και πρόθυμο χειραγωγούμενοον, σε υποτακτικό μιας αντιδημοκρατικής κυβέρνησηςπου σέρνει έναν ολόκληρο λαό στον πόνο, την κατα-ναγκαστική απληρωτί εργασία σε ιδιώτες με στρατιω-τικού τύπου επεμβάσεις με το ψευδές επιχείρημα τουεθνικού κινδύνου (βλ. επιστράτευση των εργαζομένωνστα μέσα μαζικής μεταφοράς στην Αθήνα και επιστρά-τευση των απλήρωτων ναυτεργατών) και επιβάλλον-τας αντισυνταγματικά την αναγκαστική εργασία παράτο θεμελιωμένο δικαίωμα της απεργίας (βλ. επιστρά-τευση εκπαιδευτικών μόνο με την απειλή απεργίας).

Ο πολίτης μαθαίνει πως όταν αντιδρά θα βασανί-ζεται, πως όταν προσπαθεί να βοηθήσει κάποιον πουβασανίζεται θα κατηγορηθεί για συμμετοχή σε έγκλημα

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

170

Page 171: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

και αντίσταση κατά της αρχής, βλέπει τον ΥπουργόΠροστασίας του Πολίτη να συγκαλύπτει πολλάκις βα-σανιστήρια κρατουμένων (Ελλήνων και μεταναστών)και μάλιστα να προδιαθέτει τις δικαστικές αρχές γιατη θέση που οφείλουν να κρατήσουν, μαθαίνει ο πολί-της από θεσμικά χείλη ότι ο τρομοκράτης καταδικά-στηκε ως τέτοιος από τη Εκτελεστική Εξουσία πρινακόμα αποφανθεί η -τύποις ανεξάρτητη- Δικαιοσύνη.

Κάθε μορφή αντίστασης θα τιμωρείται είτε με επι-στράτευση (ποιος άραγε αγωνιά αν καταπατούν τοΣύνταγμα) είτε με παράνομες και σωματικές τιμωρίεςπου αντιβαίνουν ακόμα και τα θεμελιώδη ανθρώπιναδικαιώματα. Αυτό που ζούμε δεν είναι χούντα και δελέγεται δημοκρατία, είναι τρομοκρατία! Ένα καθεστώςεκτάκτων μέτρων, στρατιωτικών διατάξεων, αντισυν-ταγματικών ρυθμίσεων που δε σέβεται ούτε ΚοινωνικόΣυμβόλαιο ούτε την ασφάλεια των πολιτών.

Ο σύγχρονος πολίτης-υπήκοος εξανδραποδίστηκεμε το αφιόνι και βουλιάζει σε μία κουβέρτα κι ένανκαναπέ μήπως και γλιτώσει. Οι φιλελεύθεροι δίδασκανότι η πολιτική αλλαγή γίνεται μόνο με εκλογές. Μααν ο νικητής δε σέβεται το Συμβόλαιο που υπέγραψεμε το λαό προεκλογικά; Όταν ο πολίτης βλέπει ναασκείται συστηματικά βία, πώς να μην αντιδράσει;Και φυσικά όταν αντιμετωπίζεται ως ύποπτος, τρομο-κράτης, επικίνδυνος.

Το φιλελεύθερο δόγμα για την ιερότητα του νόμουέχει χαθεί. Ο νόμος δεν μπορεί να υπόκειται σε ηθο-λογικές προσεγγίσεις. Οφείλουμε να εξετάσουμε τααποτελέσματά του, την επιρροή του στην κοινωνία. Ηυπέρτατη αξία της κοινωνικής συμβίωσης έχει σπάσει.Οι νόμοι πλέον δεν ανταποκρίνονται ούτε στις ανάγ-κες επιβίωσης των πολιτών. Δεν είναι απλά αντιδημο-

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

171

Page 172: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κρατικοί, υποταγμένοι στη Βία και το Κράτος, υπηρε-τούν την ίδια την ανθρωπιστική κρίση, τη φτώχεια καιτο θάνατο της κοινωνίας. Γιατί τελικά, δε σέβονταικανένα Κοινωνικό Συμβόλαιο.

Και η ακροδεξιά ρητορεία -εκ του κέντρου πηγα-ζομένη ή εκ των άκρων- ταυτίζεται με τους στόχουςτου νεοφιλελευθερισμού (μονόπλευρη λιτότητα, διά-λυση της μεσαίας τάξης και διαμελισμό του κράτουςως κεντρικού κοινωνικού κι οικονομικού πυλώνα σετιμάρια προς επένδυση). Η βία του αυταρχισμού πιακυριαρχεί παντού, σε όλες τις οθόνες, σε όλο τον κοι-νωνικό στίβο υπό την ανοχή και την ιδεολογική κά-λυψη των φιλελεύθερων δυνάμεων.

Οι ίδιοι οι φιλελεύθεροι κατάντησαν υποτακτικοίτου ακροδεξιού μίσους κατά των διεκδικήσεων και τηςαριστεράς και ξεπουλούν τις δικές τους κατακτήσεις(ακόμα και τη Χάρτα των Δικαιωμάτων του Ανθρώπουκαι την Ισότητα). Απεμπολούν τις παλαιότερες θέσειςτους για άπλωμα της δημοκρατίας και την υιοθέτησηνέων θεσμών που δίνει δικαιώματα στη συμμετοχή τουπολίτη και την έκφραση της διαφωνίας ή της συμφω-νίας του. Σε ένα πλέγμα ναρκισσισμού κι ελιτισμούκαι συρόμενοι από την ακροδεξιά θέλουν τον πολίτηάβουλο και υποταγμένο χωρίς δικαιώματα, γιατί ακρι-βώς φοβούνται τη διαφωνία του.

Ο νεοφιλελευθερισμός συναντά τη φασίζουσα δεξιάμπροστά στην αγωνία του να επιβάλει αντιλαϊκά μέ-τρα. Η πολιτική της λιτότητας τέμνεται με την ακροδε-ξιά πρακτική του αυταρχισμού και της τρομοκράτησηςτων πολιτών. Οι φιλελεύθεροι -μετριοπαθείς άλλοτεστο ζήτημα των κοινωνικών διεκδικήσεων- στρέφονταικατά των κοινωνικών κατακτήσεων με ρητορείες ακρο-δεξιάς κοπής, λοιδορούν το κοινωνικό κράτος, δρουν

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

172

Page 173: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ως τιμητές του ίδιου του φιλελευθερισμού πατώνταςπάνω στο μοτίβο που χαράσσει ο αυταρχισμός της εξου-σίας.

Η αντιαριστερή και αντιδιεκδικητική μισαλλοδο-ξία τους -το μελανό κοινό σημείο της τομής με τηνακροδεξιά ρητορεία κι ιδεολογία- δεν τους επιτρέπεινα δουν ότι η ακολουθούμενη πολιτική ξεπερνά ταστενά όρια της δημοσιονομικής προσαρμογής και τηςλιτότητας, δε βλέπουν πως δεν είναι ένα απλό πρό-γραμμα νεοφιλελεύθερης μεταρρύθμισης, αλλά τελικάοδηγεί στην κατάρρευση την ίδια τη δημοκρατία και ταδικαιώματα που ευαγγελίζονται. Αδυνατούν να δουνμπροστά στην ανάγκη υπεράσπισης του συστήματοςότι τούτη η πολιτική λειτουργεί ως τρομοκρατική επί-δειξη αποτελώντας τη συνειδητή επιλογή άσκησης αυ-ταρχισμού και δεσποτισμού ανατολίτικου τύπου (μετην επικοινωνιακή κάλυψη πεφωτισμένης δεσποτείαςδίπλα στο σουλτάνο) που ξεπερνά ακόμα και τον ίδιοτο θατσερισμό και το σαρκοζισμό.

ποσό δημοκρατική είναι η νέα οικονομία;

173

Page 174: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

174

Page 175: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Τι να κάνουμε;

Δυσκολίες ταξικής ενότηταςΚάποιοι έλπιζαν σε μια κοινωνική δικαιοσύνη υπό

την εργατική τάξη και ευαγγελίζονταν την ανατροπήτου καπιταλισμού από το προλεταριάτο. Κι όμως αυτοίπου αντιδρούν πιο δυναμικά -επειδή κινδυνεύουν πολύπερισσότερο κι επειδή έχουν την "πολυτέλεια" να απο-λύονται δυσκολότερα- είναι οι μεσοαστοί. Καιρός είναιπια να συνειδητοποιήσουν τη δύναμή τους και να ορ-γανώσουν ένα δικό τους πολιτικοϊδεολογικό πρό-γραμμα. Σαφώς και μπροστά σε ένα τέτοιο κίνημα ηδημοκρατία και οι απολογητές της φοβούνται. Καιρόςνα ξεχάσουμε την αυταπάτη του αμερικανικού ονείρου,τη φενάκη της κατανάλωσης και να εκμεταλλευτούμετις δυνάμεις και τα ταξικά συγκριτικά πλεονεκτήματάμας: φυσικοί μας σύμμαχοι είναι τα χαμηλότερα κοι-νωνικά στρώματα, είμαστε μορφωμένοι με πρόσβασηστην πληροφορία και την επικοινωνία και φυσικοίδιεκδικητές της ανατροπής.

Για να απαντήσει όμως κανείς στο λενινιστικό ερώ-τημα, πρέπει a priori να έχει υπόψη πως η μεσαία τάξηαπεχθάνεται τις επαναστατικές αλλαγές. Το δέσιμο μετην ιδιωτική περιουσία των μεσοαστικών στρωμάτωνπου διαθέτουν υλικό κεφάλαιο τα κάνει να φοβούνταικάθε επανάσταση ή να τρέμουν τη βία. Την ίδια βέβαιααντίδραση έχουν και οι κατέχοντες άυλο κεφάλαιο,

τι να κάνουμε;

175

αυτή η πολιτική δολοφονεί,η δημοκρατία τους οπλίζει

ας οικοδομήσουμε μια αληθινή δημοκρατία

Page 176: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μόρφωση (δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι). Οι τε-λευταίοι αν και δεν έχουν να χάσουν τίποτα υλικό, εί-ναι τόσο δεμένοι στο αστικό ιδεολογικό άρμα και τοκράτος ή τις επιχειρήσεις που εργάζονται, ώστε τελικάαλλοτριώνονται από την υπόλοιπη κοινωνική πυρα-μίδα και εναντιώνονται σε κάθε μορφή βίαιης αλλα-γής. Έτσι, βέβαια συχνά οδηγούνται στη συντήρησηκαι συντάσσονται στο πλευρό ολοκληρωτικών καθε-στώτων που τους εξασφαλίζουν "σταθερότητα", ενώαντιτάσσονται στα αριστερά κι αναρχικά κελεύσματα.

Τόσο ισχυρό είναι το μεσοαστικό δέσιμο με τηνιδιωτική περιουσία ώστε ακόμα κι ο Λένιν υποχρεώ-θηκε μετά την επιτυχία της Οκτωβριανής Επανάστασηςνα συνεργαστεί με τους Ρώσους μεσοαστούς (Νέα Οι-κονομική Πολιτική) μέχρι να εγκαθιδρυθεί το νέο κρά-τος. Είναι εκείνοι που για τους ξεριζώσει ο Στάλιν ακο-λούθησε το μονοπάτι της βίας και της διαρκούςεπανάστασης.

Κι όμως οι μεσοαστοί παγκοσμίως αντιδρούν. Τοφαινόμενο δεν είναι ελληνικό. Αντιδρούν, βέβαια όχιστη λογική ανάληψης της εξουσίας, αλλά στην προ-οπτική να τους κοπούν οι καταναλωτικές δυνατότητεςπου φενάκη τους διαχώριζαν από τα κατώτερα λαϊκάστρώματα. Αντιδρούν μπροστά στο φόβο της πληβει-οποίησης συνιστώντας ένα μείζονα ιστορικό κοινωνικόανασχηματισμό. Εξεγείρονται μπροστά στον τρόπο ναμετατραπούν κι εκείνοι σε νεόπτωχους, σε μια κατη-γορία ανθρώπων που ούτε στην πιο τρελή τους φαν-τασία δε σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν να είναι άστε-γοι και να συσσωρεύονται στα συσσίτια (Schulz, 2010).

Και όπως είναι φυσικό η μεσαία τάξη απέχει πολύακόμα από τη συνειδητοποίηση της δύναμής της. Ηκοινωνία μας, εκείνη της παγκοσμιοποιημένης οικονο-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

176

Page 177: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μίας και του θριαμβεύοντος ατομισμού, διέρρηξε κάθεδεσμό με το παλαιό μοντέλο ενσωμάτωσης της εποχήςτης βιομηχανικής επανάστασης. Δε βλέπουμε πλέοντους εαυτούς μας ως τα δρώντα υποκείμενα ενός οικο-νομικού συστήματος γύρω από το οποίο οργανώνεταιη κοινωνική ζωή, αλλά κυρίως ως υποκείμενα που έχουνδικαιώματα, μέσα σε έναν κόσμο που κυριαρχείται απότο πολιτισμικό στοιχείο (Touraine, 2011).

Μπορεί ο ερμαφροδιτισμός και η κοινωνική πο-λυπλοκότητά της να την κάνουν έρμαιο αυταπατώνκαι ο κίνδυνος προλεταριοποίησης να την κάνει νααντιδρά αλλά κάποιοι άλλοι τη φοβούνται. Δεν είναιένα απλό κυνήγι αύξησης κερδών (που χάθηκαν μετραπεζικές απάτες και χρηματιστηριακά τρικ), αλλάκι ένας φόβος για τη ριζοσπαστικοποίηση των μεσοα-στών. Οι ελίτ αναζητούν αύξηση κερδών και οι πολι-τικοί επιδιώκουν να μειώσουν τη δύναμή της: κάποιοιθα προλεταριοποιηθούν και όσοι γλιτώσουν θα ταυτί-σουν τις τύχες τους με την αστική τάξη.

Οι μεσοαστοί αντιδρούνΑς μη λησμονούμε όμως πως η μεσαία τάξη εξε-

γείρεται σε όλες τις λεγόμενες ανεπτυγμένες κοινωνίες.Τούτη τη φορά, φαίνεται να ξεκινά ένα άλλο κίνημαμακριά από την αριστερή κηδεμονία. Μάλιστα, η πα-ραδοσιακή αριστερά φαίνεται να απέχει, μια και δενμπορεί να ελέγξει τις νέες δυνάμεις που αναπτύσσον-ται. Βέβαια, ακόμα απέχουμε πολύ από τις υποκειμε-νικές εκείνες συνθήκες που θα αυξήσουν ποσοτικά τονεοφανές παγκόσμιο κίνημα. Όπως προφητικά σημεί-ωνε κι ο Φουκώ, δε θα πρέπει κανείς να αποδεχθείούτε τα υπολείμματα του πολέμου, ούτε την παράτασημίας συγκεκριμένης γεωπολιτικής κατάστασης στην

τι να κάνουμε;

177

Page 178: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Ευρώπη, ούτε το γεγονός ότι η μισή Ευρώπη είναι υπο-ταγμένη (Φουκώ, 1984).

Η δύναμη των μεσοαστών βρίσκεται στη μόρφωσηκαι την πληροφόρηση. Χρησιμοποιεί ακριβώς τα ίδιαόπλα που δημιούργησε η μετανεωτερική δημοκρατία.Μέσα σε ένα παγκόσμιο δίκτυο -ελεύθερο ακόμα- επι-κοινωνεί και συνδιαμορφώνει θέσεις και αντιδράσεις,μιμείται δημιουργικά κινητοποιήσεις άλλων πιέζονταςόλο και περισσότερο τις πολιτικές ελίτ. Ωστόσο, δενπρόκειται ακόμα για μία ευθεία επικοινωνία, αλλάγια μία έμμεση σύνθεση θέσεων, αιτημάτων και δρά-σεων αναμεμειγμένες με τοπικά/εθνικά ζητήματα.

Η έρευνα έχει δείξει ότι το διαδίκτυο προσφέρειστις οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών ένα νέο τρόπονα διευρύνουν γεωγραφικά τις δράσεις τους, να ορ-γανωθούν διεθνώς, να χτίσουν παγκόσμιες συμμαχίεςμε οργανώσεις συγγενών απόψεων, να κινητοποι-ήσουν υποστηρικτές έξω από στα στενά γεωγραφικάτους όρια, να διανείμουν πληροφορίες σε διεθνές επί-πεδο υποστηρίζοντας παγκόσμιες δημόσιες σφαίρες ήμία παγκόσμια ηλεκτρονική αγορά (Frissen, 2006).

Έχει γίνει όμως ήδη αντιληπτό σε ευρέα τμήματατων μεσαίων στρωμάτων ότι δε χρειάζεται να ανησυ-χούν για εκλογές και δημοψηφίσματα. Έχει αναδυθείπολλάκις στο παρελθόν η φενάκη των δημοκρατικώνεκλογών. Και ναι μεν η ψήφιση μιας κυβέρνησης απο-τελεί βασικό δημοκρατικό γνώρισμα, αλλά στην τελικήανάλυση, σημασία δεν έχει η ίδια η διαδικασία, αλλάτα πρόσωπα και οι συνδυασμοί που καλούνται ναυπερψηφίσουν οι πολίτες. Όταν οι υποψήφιοι εκφρά-ζουν τα συμφέροντα των ελίτ κι όχι εκείνα της μεσαίαςτάξης και των φυσικών της συμμάχων, τότε οι εκλογέςσυντελούν στην εξαπάτηση. Λειτουργούν ως μία

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

178

Page 179: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ακόμα αυταπάτη που κλειδώνει τις μεσοαστικές συ-νειδήσεις, ένα φαντασιακό ότι μπορούν να αλλάξουντη μοίρα και την κρατική πολιτική.

Μόνο όταν οι εκλογές αναδείξουν ένα κόμμα μεαναφορές στο κίνημα μπορεί κάτι να αλλάξει. Οι εκλο-γές του 2012 ανέδειξαν ακριβώς τη μεσοαστική κινη-ματική στάση ενάντια στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές.Ήταν μία μεγάλη μάχη που συνοδεύτηκε από την πύρ-ρειο νίκη της ανάδειξης ισχυρών αντινεοφιλελεύθερωνδυνάμεων, αλλά με νίκη της νεοδεξιάς και την κοινο-βουλευτική παρουσία για πρώτη φορά του νεοναζι-σμού. Οι εκλογές όμως αυτές ανέδειξαν τη δυναμικήτων μεσοαστών να στηριχτούν στη λοιδορούμενη ρι-ζοσπαστική αριστερά για να αντισταθούν στην ταξικήεπίθεση των αγορών.

Φάνηκε ότι μέσα από θεσμικές διαδικασίες και μετον ανέξοδο δρόμο των εκλογών προσπάθησαν να μει-ώσουν την επιρροή των αγορών στο εγχώριο πολιτικόσύστημα. Ήταν μία σημαντική δυναμική εμφάνισητης μεσαίας τάξης ορθώνοντας ανάστημα κατά τηςΝέας Οικονομίας. Αναφάνηκε ότι μπορούν να εμ-πνεύσουν και να στηριχτούν στα κοινωνικά κινήματακαι να αντισταθούν στον πόλεμο. Ίσως σημαντικότεροαπό όλα είναι η συνειδητοποίηση σε μεγάλο τμήματων μεσοαστών ότι η κρίση δεν ήταν είναι απλά δη-μοσιονομική ή θολά οικονομική, αλλά μία αφορμήγια τον ταξικό πόλεμο εναντίον της.

Γίνεται ορατό σε όλο και περισσότερους πολίτεςότι η νίκη μπορεί να έρθει μόνο μέσα από ένα ισχυρόκίνημα. Με τη χρήση ακριβώς των νέων τεχνολογιώνκαι άμεσο στόχο την υπεράσπιση της ταξικής τους υπό-στασης αρχίζουν να καλλιεργούν την αντίληψη ότι ηταξική πάλη δεν σταμάτησε. Η belle époque (’90 και

τι να κάνουμε;

179

Page 180: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

’00) τελικά πέρασε, αλλά δεν έφερε ούτε τη δημοκρα-τία, ούτε την ισότητα. Χάθηκαν κάπου ανάμεσα στιςπιστώσεις και τις αγορές.

Αλλάζουν κάτι οι εκλογές;Βέβαια, ένα ερώτημα που προκύπτει είναι αν οι

εκλογές μπορούν να αλλάξουν κάτι ή τι αλλαγές περι-μένουν οι αριστεροί από τις εκλογές. Σίγουρα, οι εκλο-γές δεν οδηγούν στον τερματισμό της καπιταλιστικήςκρίσης ούτε το παγκόσμιο και το ευρωπαϊκό κεφάλαιοεξαιτίας εκλογών παραδίδουν τα κέρδη τους. Και φυ-σικά δεν παύει ούτε η υπεραξία κι ούτε οι ελίτ γίνονταικαλύτερες λόγω εκλογικής πίεσης.

Η Νότια Ευρώπη αντέδρασε και επαναστάτησεδημοκρατικά. Η Ισπανία είναι σε συνεχή αναβρασμόκαι οι κινητοποιήσεις και οι διαμαρτυρίες μονοπωλούντο δημόσιο διάλογο δίπλα στην οικονομία. Την ίδιαστιγμή τα κοινωνικά κινήματα (για τα στεγαστικά ήαλληλεγγύης) απλώνονται επιθετικά έναντι των τρα-πεζών και των πολιτικών. Ομοίως και η Πορτογαλίασιγοβράζει κοινωνικά. Η δε Ιταλία και η Ελλάδα έδει-ξαν πώς μπορούν οι εκλογές να γίνουν μέσω έκφρασηςδυσαρέσκειας των πολιτών και πώς μπορούν οι πολίτεςνα κουνήσουν ολόκληρη ήπειρο.

Οι φωνές στη Νότια Ευρώπη ολοένα και γίνονταιδυνατότερες. Οι πρώτες κινητοποιήσεις, οι φωνές καιοι συγκρούσεις στους δρόμους με τις δυνάμεις κατα-στολής (καθολικό πια φαινόμενο στις ευρωμεσογειακέςδιαμαρτυρίες) μετουσιώθηκαν σε κοινωνικά κινήματααλληλεγγύης ως αντίσταση στην κρίση και έφερανμέσω της χρήσης του εκλογικού δικαιώματος πολιτικέςαναταράξεις στη γηραιά ήπειρο. Μετά τις ελληνικέςεκλογές και την ανάδειξη νέων δυνάμεων έναντι του

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

180

Page 181: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σάπιου πολιτικού συστήματος, τη σκυτάλη πήραν οιΙταλοί που επέλεξαν κάποιον μακριά από την πολιτικήκάστα. Το παγιωμένο πολιτικό σύστημα σε όλο τοΝότο συνταράσσεται και απειλείται.

Για κάποια κόμματα η συμμετοχή στις εκλογές εί-ναι μία μάχη προκειμένου να διατηρούν θεσμικό ρόλοστον πολιτικό διάλογο, αλλά κανένα ρόλο στις πολιτι-κές εξελίξεις. Εξάλλου, διακρίνει κάποιος εύκολα ότι ηελληνική αριστερά πολύ λίγο κατάφερε να αλλάξει ταπράγματα στη χώρα. Και όταν γίνονταν αλλαγές, τού-τες έρχονταν ως αποτέλεσμα συνδικαλιστικών πιέσεων(με τη βοήθεια της αριστεράς), αλλά στο πλαίσιο τηςδιαιώνισης του αστικού κράτους.

Οι εκλογές αποτελούν ένα πεδίο πάλης. Φυσικάδε χαρίστηκαν κι ούτε ανατρέπουν έτσι απλά πολιτι-κές. Αν άλλαζαν έτσι εύκολα πολιτικές, θα ήταν πα-ράνομες. Οι αστοί, εξάλλου, υποχρεώθηκαν να τις πα-ραχωρήσουν στο λαό ως αυταπάτη συμμετοχής στονεωτερικό κράτος κι ελέγχου της εξουσίας. Ωστόσο, τογεγονός ότι έχει στηθεί σε όλο το δυτικό κόσμο έναςολόκληρος μηχανισμός πολιτικής χειραγώγησης τωνμαζών, από νωρίς, αποδεικνύει ότι οι εκλογές μπορούννα επιφέρουν τρομακτικές αλλαγές στο status quo καινα επηρεάσουν ή να επιταχύνουν εξελίξεις που χάραξετο κίνημα. Στο κάτω κάτω οι εκλογές δεν μπορούν ναεξετάζονται μακριά από το κίνημα, αλλά σα μία δικήτου μάχη.

Οι εκλογές είναι μια μάχη, μία σύγκρουση (εύκοληκι ανέξοδη για τον πολίτη) που ενίοτε μπορεί να απο-κτήσει ταξικά χαρακτηριστικά με τη δική της σημει-ολογία. Φυσικά και δεν ανατρέπουν οικονομικές καικοινωνικές δομές. Ωστόσο, έχει αποδειχθεί ιστορικάπως κάποιες φορές έφεραν στο προσκήνιο άτομα και

τι να κάνουμε;

181

Page 182: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

πολιτικούς φορείς που έπαιξαν σημαντικό ρόλο γιατα μεσαία και χαμηλά στρώματα.

Αξίζει όμως να θυμόμαστε ότι σημαντικό ρόλο στοάμεσα μετεκλογικό τοπίο είναι η διατήρηση ή όχι τουΚοινωνικού Συμβολαίου που πρότεινε ο νικητής τωνεκλογών και συνήψε με το λαό. Ας σημειώσουμε δεότι προσπαθούμε με πολύ προσοχή να αποφύγουμετην προσωποκεντρική λογική γενικών πολιτικών ανα-λύσεων. Ωστόσο, τα πρόσωπα παίζουν κεντρικό ρόλοστην ιστορία, εφόσον σε εκείνα συμπυκνώνονται οιπολιτικές αρχές που καθορίζουν τους φορείς που εκ-προσωπούν.

Οι εκλογές όμως διατηρούν τη δική τους κεντρικήσημασία στην πολιτική ιστορία των λαών τόσο γιατον αφιονισμό των εθνικών κινημάτων με την εναλ-λαγή των κομμάτων όσο και με την επιτάχυνση τωνεξελίξεων. Στο μεταξύ, όμως, όταν επικρατούσαν προ-οδευτικές πολιτικές δυνάμεις με επαφή με το κίνημα ήξεπηδούσαν από αυτό, είχαμε μία τρομακτική βελ-τίωση των συνθηκών διαβίωσης, ανάταση της ποιότη-τας ζωής, βελτίωση των μισθολογικών απολαβών κλπ.

Ουσιαστικά, όμως τα κοινωνικά κινήματα ήτανεκείνα που επέφεραν τις αλλαγές μέσα από την εκλο-γική επικράτηση προοδευτικών πολιτικών που συν-δέονταν με αυτά και τους λαούς. Οι εκλογές μπορούννα αναδείξουν νέες δυνάμεις, άφθαρτες, μακριά απότις εξαρτήσεις με τις εγχώριες και τις ευρωπαϊκές ελίτκαι άμεσα συνδεδεμένες με το κίνημα, αν όχι ελεγχό-μενες από αυτό.

Αναγκαιότητα το άπλωμα δημοκρατικών θεσμώνκαι ανάπτυξης συμμετοχικών θεσμών

Ήδη ως απάντηση στον ανταγωνιστικό ελιτισμό

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

182

Page 183: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

του νεοφιλελευθερισμού προτάθηκαν διάφορα συμ-μετοχικά μοντέλα δημοκρατίας όπως τη θεωρία τηςσυμμετοχικής δημοκρατίας, την επεκτατική δημοκρα-τία, την ολοκληρωτική δημοκρατία, την ενωτική δη-μοκρατία, τη διαλογική δημοκρατία, τη διαβουλευτικήδημοκρατία (Λιότζης, 2005) ή την κινητική δημοκρα-τία (Χλωπτσιούδης 2009 και 2011).

Η δημοκρατία όμως δεν μπορεί παρά να έχει τα-ξικό πρόσημο. Θα πρέπει να βρίσκει ισορροπίες ανά-μεσα στο προγραμματικό-οραματικό της πρόταγμακαι στα άμεσα μέτρα, να τα ιεραρχεί μεσοπρόθεσμα ήμακροπρόθεσμα. Έχουμε ανάγκη από ένα σύστημαπου συνδυάζει την πολιτική με αρχές με τον ανελέητοπραγματισμό (Ζίζεκ).

Και για ένα μεσοαστό η υπεράσπιση της δημοκρα-τίας αποτελεί μονόδρομο. Ειδικά όταν φτάνουμε στοσημείο ο δημόσιος διάλογος δημοσκοπικά να θέτει δυα-δικού τύπου ερωτήματα μεταξύ νόμου και τάξης ή προ-στασίας δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών.Υπερασπιζόμαστε τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώ-ματα, χωρίς εκπτώσεις και πέραν της κυρίαρχης ιδεο-λογίας περί ρεαλιστικών διεκδικήσεων. Υπερασπιζό-μαστε κυρίως το Σύνταγμα και τις συνταγματικέςεπιταγές, γιατί ακριβώς παγιώνουν κανονιστικά ένανσυσχετισμό δημοκρατίας (συσχετισμό δημοκρατικής κοι-νωνίας πρωτίστως και λιγότερο διακυβέρνησης). Υπε-ρασπιζόμαστε μια δημοκρατία ανοιχτή στη ριζική τηςδιεύρυνση και την υπερασπιζόμαστε ενάντια στο αυ-ταρχικό περιεχόμενο που της επιβάλλεται. Την υπερα-σπιζόμαστε όμως και ως πρόπλασμα μιας άλλης δυνα-τής κοινωνίας, ως όρο διεύρυνσης και υπέρβασής της,όταν οι συνθήκες και ο συσχετισμός των δυνάμεων θατο επιτρέπουν. Υπερασπιζόμαστε λοιπόν κάθε χροιά

τι να κάνουμε;

183

Page 184: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

της αστικής δημοκρατίας που μπορεί να ανασημασιο-δοτηθεί υπέρ των δυνάμεων της εργασίας και των λαϊ-κών τάξεων, κάθε πτυχή της που μπορεί να χωρέσεικαι να εκπροσωπήσει αιτήματα ουσιαστικής ισότηταςκαι κοινωνικής δικαιοσύνης (Κουζέλης, 2013).

Οι διλημματικές ερωτήσεις περί νόμου ή δικαιω-μάτων και τάξης ή ελευθεριών, προσπαθούν ακριβώςνα πατήσουν πάνω στα συντηρητικά μεσοαστικά σύν-δρομα, στη μεσοαστική εμμονή για κοινωνική ειρήνημε κάθε κόστος σε βάρος και της ίδιας της δημοκρατίας,θυμίζοντας τις μεσοπολεμικές πολιτικές στάσεις τωνμικροαστών. Το να αντιδιαστέλλουμε συλλήβδην καιαπροϋπόθετα τις ελευθερίες και τα δικαιώματα απόκάθε νόμο και κάθε τάξη οδηγεί σε κίβδηλες συγκρο-τήσεις εννοιολογικών κατηγοριών. Η αποδοχή της διά-ζευξης που θέτει η ερώτηση, συντείνει στη θεμελίωσημανιχαϊστικών στάσεων και απόψεων που εντάσσον-ται στη φιλελεύθερη αφήγηση για την κοινωνική πραγ-ματικότητα, η οποία διεκδικεί αποκλειστικά για λο-γαριασμό της και τον νόμο και την τάξη (με την έννοιατης ρύθμισης (Χαλκιά, 2013).

Σήμερα ίσως περισσότερο από ποτέ έχουμε ανάγκηαπό μία άλλη Μεγάλη Ιδέα, ένα εθνικό στρατηγικόστόχο, ένα εθνικό επιχειρησιακό πλάνο. Μία στόχευσηπου δε θα έρχεται όμως από τα πάνω, αλλά θα ανα-πτυχθεί μέσα από ανοιχτές διαδικασίες, με τη συμμε-τοχή των πολιτών και θα καλλιεργηθεί από/στα κοι-νωνικά κινήματα. Και αυτός ο στόχος δεν μπορεί ναστηρίζεται στις αξίες του νεοφιλελευθερισμού, που απο-στρέφονται την ίδια τη δημοκρατική διαδικασία μετην επιβολή νόμων μακριά από τη συμμετοχικότητα,τη λαϊκή νομιμοποίηση και τα κοινωνικά κινήματα.

Αυτό που έχουμε ανάγκη δεν είναι ο αφανισμός

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

184

Page 185: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

της Ευρώπης, αλλά η επανίδρυσή της. Έχουμε ανάγκηαπό μία Ευρώπη που λειτουργεί δημοκρατικά, απόμία εθνική κυβέρνηση που επιδιώκει την επέκταση τωνδημοκρατικών θεσμών στην Ένωση. Στην πραγματι-κότητα, αυτοί που όντως διασώζουν την ιδέα της Ευ-ρώπης είναι εκείνοι που προασπίζονται μια Ευρώπηανοιχτή, βασισμένη στην ενεργό συμμετοχή των πο-λιτών της, οι υπερασπιστές μιας Ευρώπης όπου η λαϊκήκυριαρχία δεν καταλύεται, αλλά επεκτείνεται και προ-σφέρεται στη συμμετοχική της άσκηση.

Ήδη έχουμε προτείνει μία πλειάδα δράσεων κινη-ματικού και συμμετοχικού χαρακτήρα παλαιότερα(Χλωπτσιούδης, 2011), προτάσεις που θα μπορούσανεύκολα να υιοθετηθούν και σε εθνικό επίπεδο. Δημο-ψηφίσματα σε τοπικό επίπεδο για σημαντικά ή δευτε-ρεύοντα ζητήματα, ηλεκτρονική διαβούλευση ή ανοι-χτές συναντήσεις εισηγητικού ή και αποφασιστικούχαρακτήρα είναι μερικές επί της βασικής αρχής ιδέεςπου προσομοιάζουν στην άμεση δημοκρατία. Η ενεργήσυμμετοχή, λοιπόν, γίνεται συνώνυμο της δημοκρα-τίας. Και για να υπάρξει σύμφωνα με την Pateman(Pateman, 1970) ένα δημοκρατικό πολιτικό σώμα είναιαναγκαίο οι απαραίτητες ιδιότητες των ατόμων νααναπτυχθούν μέσω του εκδημοκρατισμού των εξου-σιαστικών δομών σε όλα τα πολιτικά συστήματα.

Και σήμερα περισσότερο από ποτέ είναι ανάγκηνα αναπτυχθούν νέοι θεσμοί. Η μεγαλύτερη συμμε-τοχή των πολιτών δεν μπορεί να έχει παρά θετικά απο-τελέσματα, αφού όχι μόνο θα ενημερώνονται για ταβασικά προβλήματα ή κεντρικής επιλογής νομοσχέδια,αλλά θα έχουν την ευκαιρία να προτείνουν και ιδέες.Γιατί τελικά το πρόβλημα δεν είναι απλά η νεοφιλε-λεύθερη πολιτική, αλλά το δημοκρατικό έλλειμμα και

τι να κάνουμε;

185

Page 186: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ο περιορισμός του δημοκρατικού πολιτεύματος στηντυπική λειτουργία των θεσμών του.

Το άπλωμα των δημοκρατικών θεσμών είναι η με-γάλη επίθεση της δημοκρατίας στο νεοφιλελευθερισμό.Όταν όλο και συχνότερα βλέπουμε προσπάθειες επέμ-βασης στις επιλογές εθνών, όταν μειώνεται η αποφα-σιστική λειτουργία θεσμικών οργάνων προς όφελοςδιμερών ή τριμερών συναντήσεων, τότε η ενίσχυσητης δημοκρατίας είναι το μεγάλο όπλο. Η συμμετοχήτων πολιτών στη λήψη αποφάσεων είναι η ευθείααπάντηση στις διορισμένες κυβερνήσεις και τις απαι-τήσεις για συνταγματικές διατάξεις εξυπηρέτησης εξω-θεσμικών παραγόντων.

Εξάλλου, οι θέσεις του νεοφιλελευθερισμού προσ-δίδουν μια κοσμική διάσταση στην εμπορευματοποί-ηση, με την έννοια της γενικής εμπορείας κάθε δρα-στηριότητας και της υποταγής της στους κανόνες τηςαγοράς. Ο απολογισμός του νεοφιλελευθερισμού μέ-χρι σήμερα έχει να δείξει σωρεία ανατροπών στα πα-ραδοσιακά κοινωνικά συστήματα και τους δημοκρα-τικούς θεσμούς και ο απολογισμός αυτός πρέπει νακαταστεί προσωρινός. Δυστυχώς όμως αναμένονταινέα απορρυθμιστικά βήματα (Χλωπτσιούδης, 2011).

Και τελικά στόχος των προοδευτικών και των αρι-στερών πολιτών δεν μπορεί παρά να τεθεί το άπλωμααυτό ακριβώς της δημοκρατίας και η ενίσχυση τηςσυμμετοχής του Πολίτη. Αυτού που ολοένα τον μετα-φράζουν σε ιδιώτη, σε κάποιον δηλαδή που ενεργείατομικιστικά. Ο Πολίτης όμως είναι το αποφασιστικόυποκείμενο σε μία δημοκρατία.

Είναι ηλίου φαεινότερο ότι η σημερινή αντιπρο-σωπευτική δημοκρατία έχει διανύσει πολλά βήματα. Ολαός έχασε την εμπιστοσύνη του στις μεταπολιτευτικές

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

186

Page 187: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δυνάμεις. Αναζητάται, λοιπόν, μία ευρύτητα στα όρ-γανα λήψης αποφάσεων με τη συμμετοχή όλο και πε-ρισσότερων θεσμικών παραγόντων και Πολιτών. Οιπολίτες πρέπει να ενεργοποιηθούν, να αγαπήσουν τηγειτονιά τους, το συνάνθρωπο και να συνεργαστούνμαζί τους σε κοινούς στόχους. Πρέπει να συνευρεθούνκαι να καλλιεργήσουν την ιδέα μίας διαφορετικής πο-λιτικής, μιας πολιτικής που θα εξυπηρετεί τους λαούςκι όχι τις ελίτ. Γιατί σε μία δημοκρατική κοινωνία προ-έχει η ευημερία κι η ευμάρεια του Πολίτη κι όχι τωνταξικών και υπερεθνικών επιχειρήσεων ή η ευημερίατων αριθμών.

Όπως, εξάλλου, παρατηρεί κι ο Macpherson τακόμματα μοιάζουν με εταιρείες οι οποίες προκειμένουνα προσελκύσουν ετερόκλητους πολίτες-πελάτες, ομο-γενοποιούν κομφορμιστικά το πολιτικό τους προϊόν,αποκρύπτοντας τις αγεφύρωτες ταξικές διαφορές κιεντάσεις. Το κομματικό σύστημα συμβάλλει ακόμα πε-ρισσότερο στην πολιτική απάθειας, καθώς ο πολίτηςβλέπει ότι η ανάμειξή του στην πολιτική τον ζημιώνειή αποφέρει οφέλη μόνο σε τρίτους.

Η αντιπροσώπευση έχει αποδείξει ότι συντηρεί τοπελατειακό κράτος, το φανατισμό σε κόμματα ή τηνπροσκόλληση σε βουλευτές, ενώ δεν ευνοεί το διαχω-ρισμό των εξουσιών (ειδικά μεταξύ νομοθετικού καιεκτελεστικού σώματος). Ταυτόχρονα, όμως έχουμε πιατην εμπειρία των αντιδημοκρατικών επιλογών κυβερ-νήσεων και κομμάτων που αποφασίζουν για θέματαπέραν του Κοινωνικού Συμβολαίου που υποτίθεταιότι συνήψαν βάσει της προεκλογικής τους ατζέντας.Και, άλλωστε, πόσο δημοκρατικό είναι να ανατίθε-ται/εκχωρείται σε βουλευτές το δικαίωμα να αποφα-σίζουν οιονεί αυτοκράτορες23; Βέβαια, δεν μπορεί να ζη-

τι να κάνουμε;

187

Page 188: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τήσει κανείς από μία κυβέρνηση να πει την αλήθειακαι μόνη την αλήθεια. Μπορεί, ωστόσο, να ζητήσειμία κάποια αλήθεια σε ό,τι αφορά τους τελικούς στό-χους στις γενικές επιλογές της τακτικής της (Φουκώ,1984), σε σχέση με το πολιτικό τους πρόγραμμα. Ηαναγκαιότητα είναι πια πασιφανής.

Η πρόταση που κατατίθεται αναζητά μία εναλλα-κτική για την εγρήγορση των πολιτών και την ενί-σχυση της ίδιας της δημοκρατικής ιδέας. Εξάλλου, μίαευρύτερη συμμετοχή των πολιτών διασφαλίζει την κοι-νωνική συνοχή και μειώνει την κοινωνική αντιπολί-τευση που φέρνει εσωταξικές συγκρούσεις και διασπα-στικές κινήσεις. Ήδη η συμμετοχή σε κοινωνικέςομάδες φαίνεται να έχει αυξηθεί, ωστόσο, αυτή η συμ-μετοχή δε φαίνεται να έχει αντίκρισμα στο πεδίο τηςπολιτικής. Θα μπορούσε να είναι μια καλή αρχή, στηνπραγματικότητα όμως τέτοιου είδους ομάδες δράσης(θρησκευτικές πολιτιστικές, αθλητικές) περισσότεροφαίνονται να απομακρύνουν από την πολιτική συμ-μετοχή παρά να την ενθαρρύνουν (Μηλιός, 2005).

Αξίζει όμως να τονίσουμε ότι κοινωνική συνοχήως αίτημα αποτελεί ένα ριζοσπαστικό αίτημα που χρή-ζει βεβαίως ανασημασιοδότησης. Η πραγμάτωσή τηςαπαιτεί την ανάδειξη ιδεωδών άξιων να προσανατο-λίζουν τις κοινωνικές σχέσεις σε δρόμους κοινωνικήςδημιουργίας και ποιότητας ζωής. Το «ιδεώδες» δεν εί-ναι κάτι μεταφυσικό, αλλά συγκροτείται εντός του κό-σμου τούτου, από τα κοινωνικώς δρώντα υποκείμενα,που στη συνέχεια το αξιοποιούν, για να οικοδομήσουν

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

188

23 Στην κλασική Αρχαιότητα η εκκλησία του δήμου εξέλεγε αυτοκράτορες, δη-λαδή πρεσβευτές εν λευκώ εξουσιοδοτημένους, για βασικά ζητήματα. Αυτοί οιπρεσβευτές είχαν αποφασιστικό δικαίωμα για το μέλλον της πόλης (πχ σύναψηειρήνης).

Page 189: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τις πράξεις τους πάνω σε κοινώς παραδεκτά ηθικά θε-μέλια (Τσιβάκου, 2011).

Το κράτος δεν είναι μία επιχείρηση που ενεργείαπό τα πάνω. Το κράτος είναι σύνολο ατομικοτήτωνπου οφείλουν να συναποφασίζουν… Η δημοκρατία,που πηγάζει από τα κάτω περισσότερες φορές από μίαεκλογική αναμέτρηση ανά τετραετία, είναι το πολί-τευμα που μπορεί να βαθύνει τις σχέσεις του πολίτημε την πολιτική, να φέρει νέα πρόσωπα στην επιφάνειακαι κυρίως να αναπτύξει νέες ιδέες. Στο κάτω κάτω,δημοκρατία δεν είναι παρά η επικράτηση των θέσεωντου λαού. Ποιος όμως φοβάται το λαό και το άπλωματης δημοκρατίας;

Ο Aronowitz σημειώνει ότι επικράτησε η πεποί-θηση ότι η δημοκρατία είναι μόνιμη. Σύμφωνα με αυτότο ιδεολογικό δόγμα τα ζητήματα που αφορούν μίακαλύτερη ζωή θα επιλυθούν μέσω των εδραιωμένωνπολιτικών και οικονομικών δυνάμεων, μέσω των θε-σμών (Aronowitz, 2008). Εκτός του ότι η οικονομικήεπιστήμη πρέπει να θέσει υπό αμφισβήτηση τις υποθέ-σεις, τις παραδοχές κι τις μεθόδους της, πρέπει επι-πλέον να θυμηθεί ότι οι πολίτες -και όχι οι ειδήμονες-είναι αυτοί που θα καθορίσουν από κοινού και με δη-μοκρατικές διαδικασίες, τους στόχους της και οικονο-μικής δραστηριότητας, τα κριτήρια της αποτελεσμα-τικότητάς της καθώς και τα μέσα για να επιτευχθεί.

Στην πραγματικότητα, η δημοκρατία ήταν πάνταένα διακύβευμα. Δεν αποτελεί μία κατάκτηση, αλλάσυνιστά μία πρόκληση, ένα στοίχημα. Το πρόβλημα εί-ναι ότι σήμερα η δημοκρατία συχνά εκλαμβάνεται ωςμία κατάκτηση, ως κάτι το δεδομένο, ως υπαρκτό (Ψαρ-ρού, 2005). Ωστόσο, τούτη δε γνωρίζει δόγματα και μο-νιμότητα. Θέτει τα πάντα υπό αμφισβήτηση, απορρίπτει

τι να κάνουμε;

189

Page 190: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

με τη δράση τους θεσμούς εκείνους που δεν την εξυπη-ρετούν. Ιδεολογήματα περί μόνιμου συστήματος εκ-φράζουν την αγωνία των δημοκρατών για τα νέα ορά-ματα που θα αμφισβητήσουν την κυριαρχία τους(Χλωπτσιούδης, 2009).

Η ενίσχυση της δημοκρατίας με ένταξη περισσό-τερων πολιτών στις θεσμικές και πολιτειακές της δομέςμπορεί να πιέσει το συντηρητικό πολιτικό φάσμα αμ-φισβητώντας τις ίδιες τις αρχές τους. Μπορεί όχι μόνονα αναδείξει την αδικία της μετανεωτερικότητας, αλλάκαι να αντιπαραθέσει μικρές λύσεις για την καθημε-ρινή ζωή και στόχους εθνικούς. Ένας συνδυασμός αμε-σοδημοκρατικών θεσμών, αντιπροσωπευτικών καισυμμετοχικών ουσιαστικά ενισχύει τη δημοκρατία.Όποιος έχει εμπιστοσύνη στο λαό, δεν μπορεί παράνα συμφωνήσει. Εκτός αν ελιτίστικα εκτιμάται πως ηαντιπροσώπευση κατάντησε προβληματική μόνο λόγωπροσώπων ή κομμάτων, εκτός αν κάποιος φοβάται τησυμμετοχή του λαού.

Βέβαια, όπως σημειώνει και ο Φουκώ, στεκόμαστεμε επιφύλαξη στη λογική του κυρίαρχου υποκειμένου,αφού το υποκείμενο συγκροτείται από τεχνικές υπο-ταγής ή με πιο αυτόνομο τρόπο μέσα από πρακτικέςαπελευθέρωσης, ελευθερίας πάντα βέβαια σε σχέση μεένα πλαίσιο κανόνων ενός συγκεκριμένου πολιτιστι-κού περιβάλλοντος (Φουκώ, 1984).

Παράλληλα, όμως με το άπλωμα των δημοκρατι-κών θεσμών ίσως ήρθε και η ώρα σε επίπεδο κινημάτωννα προχωρήσουμε σε μία Ευρωμεσογειακή Ένωση ωςαντιστάθμισμα απέναντι στην επέκταση της γερμανι-κής ηγεμονίας και την πολιτική μονόπλευρης λιτότη-τας. Σαφώς και οι εθνικές και βορειοευρωπαϊκές ελίτδε θα το επιτρέψουν έτσι εύκολα ούτε και θα ήθελαν

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

190

Page 191: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

μία πιθανή διάσπαση της σημερινής ευρωζώνης. Ήρθεόμως η ώρα η αλληλεγγύη να περάσει τα σύνορα καινα απλωθεί σε όλη τη Βόρεια Μεσόγειο.

Μία οραματική Οικονομική Ένωση του Νότου μεδιακίνηση κεφαλαίων και πολιτική ένωση των βορει-ομεσογειακών χωρών σε συνθήκες κρίσης θα ήταν, βέ-βαια, μία ισχυρή απάντηση και στις αγορές και στουςνεοφιλελεύθερους, αλλά όχι αναίμακτη, αφού οι ελίτσυνδέονται με το υπάρχον νόμισμα. Και κάτι τέτοιοξεπερνά την απλή πολιτική συμμαχία. Απαιτεί πλήρημεταστροφή των οικονομικών προγραμμάτων της μο-νόπλευρης λιτότητας και περιστολής του κράτους. Καιφυσικά οι αγορές θα αντιδράσουν επιθετικά.

Είναι όμως η εποχή που αρχίζει κάτι νέο. Το ίδιοτο σύστημα αλλάζει, μετασχηματίζεται. Οι δρόμοι πιαείναι πολλοί και σίγουρα δεν υπάρχει ένας αλάνθαστοςδρόμος. Οι πολίτες διεκδικούν λόγο και συμμετοχή,διεκδικούν άπλωμα των δημοκρατικών θεσμών και στοΝότο δείχνουν ότι δε θέλουν τον παραγκωνισμό τους.Συμμετέχουν ενεργότερα από ποτέ και η φωνή τους γί-νεται όλο και πιο δυνατή.

Ωστόσο, όπως απέδειξε η κυπριακή εμπειρία του2013 είναι αναγκαίο να υπάρχει μία ισχυρή κινημα-τική Ένωση για την προάσπιση εκείνων των κοινωνιώνπου θα αποφασίσουν να απόσχουν και να αντιδρά-σουν αρνητικά απέναντι στο γερμανικό ηγεμονισμό.

Είναι αναγκαίο, λοιπόν, προκειμένου ως ελληνικήκοινωνία να αποφύγουμε το πισωγύρισμα της κυπρια-κής άρνησης και για να αντέξουμε στον πόλεμο, νααναπτυχθούν συμμαχίες σε κινηματικό επίπεδο με όλοτο νότο. Χωρίς τη συμπαράσταση των ευρωμεσογειακώνκινημάτων καμία άρνηση δε θα μπορέσει να σταθεί.Και αυτή η συμμαχία πρέπει να αρχίσει να καλλιεργεί-

τι να κάνουμε;

191

Page 192: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ται από νωρίς. Σύμμαχοι δε θα βρεθούν στη ΛατινικήΑμερική, αλλά στα γειτονικά κοινωνικά κινήματα.

Την ίδια στιγμή, είναι αναγκαίο να εκπονηθούνλεπτομερή οικονομικά σχέδια που θα συμπληρώνουντο κίνημα και θα λειτουργήσουν ως προτάσεις. Δια-πραγματεύσεις χωρίς αντιπρόταση δεν υφίσταται.Αλλά η αντιπρόταση δεν μπορεί να πατά πάνω στονεοφιλελεύθερο πλαίσιο των Βρυξελλών.

Η αντιπρόταση πρέπει να είναι στη βάση της Κοι-νωνικής Ανάπτυξης και της Πράσινης Οικονομίας. Ηαντιπρόταση δεν μπορεί να στηρίζεται στην έλευση“επενδυτών” ή τη λογική της φορολόγησης, αλλά στηνεκμετάλλευση των χρηματοδοτικών προγραμμάτωνγια την ανάπτυξη της μεσοαστικής παραγωγής και τημείωση της γραφειοκρατίας. Είναι αναγκαίο από τώρανα σχεδιαστούν προγράμματα χρηματοδότησης μεσο-αστικών επιχειρήσεων, χωρίς αγκυλώσεις γραφειοκρα-τικές, χωρίς πρόσθετα νομικά ή λογιστικά βάρη πουνα στηρίζονται σε εύκολα χαμηλότοκα δάνεια και με-γάλα ποσοστά χρηματοδότησης.

Και όσον αφορά την ελληνική αριστερά στο βαθμόπου θέλει να κατακτήσει στην εξουσία, οφείλει να αν-τιληφθεί ότι δε χρειάζονται μόνο συνθήματα, αλλά έναολοκληρωμένο σχέδιο πλεύσης, ακόμα και πλήρουςσύγκρουσης, με τη σύμφωνη γνώμη των πολιτών, εκ-φρασμένη ακόμα και δημοψηφισματικά. Ο ελληνικόςαντίτυπος μιας χρεοκοπίας θα είναι πιο δαπανηρόςγια την Ένωση, ωστόσο η απειλή απόσχισης και χρεο-κοπίας από μόνη της δεν φτάνει. Πρέπει να συνοδεύε-ται από τη λαϊκή υποστήριξη και την κινηματική διε-θνιστική αλληλεγγύη, πρωτίστως στον ευρωνότο.

Και φυσικά μία οικονομία δεν μπορεί να στηρίζε-ται αποκλειστικά σε έναν παραγωγικό τομέα, και δη

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

192

Page 193: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

σε νεοφιλελεύρης λογικής υπηρεσίες. Η κυπριακή εμ-πειρία δείχνει ότι όταν οι μεσοαστοί δεν επενδύουν σεδιάφορους παραγωγικούς τομείς, αλλά μόνο σιτίζον-ται από τις χρηματοπιστωτικές επενδύσεις και τραπε-ζικές καταθέσεις τότε, πολύ εύκολα χειραγωγούνταικαι πληβειοποιούνται σε μία κρίση.

Προς μια μεσοαστική καινοτόμα επιχειρηματικότηταΗ μεσαία τάξη οφείλει να διεκδικήσει έμπρακτα

τη βιοτεχνική και τη βιομηχανική ανάπτυξη. Δεν είναιδυνατόν να μένει στις ίδιες στείρες στάσεις ζωής σπα-τάλης κεφαλαίου στο όνομα της απόλαυσης. Και ηβιοτεχνική και βιομηχανική ανάπτυξη δεν μπορούννα προκύψουν ως θαύματα ενός κρατικού θεού, αλλάμόνο μέσα από μεσοπρόθεσμες και βραχυπρόθεσμεςεπενδύσεις. Ας απεμπολήσουν πια την αντίληψη γιατο ευκαιριακό και βραχυπρόθεσμο κέρδος. Εξάλλου,πρέπει να έχουμε υπόψη ότι η επιχειρηματικότητα σεμια παγκοσμιοποιημένη οικονομία δεν μπορεί να εί-ναι τυχάρπαστη, αλλά να στηρίζεται σε μελέτες μεαπτούς στόχους.

Από την άλλη, είναι αναγκαίο όσο ποτέ να συνει-δητοποιηθεί ότι οι επενδύσεις δεν μπορούν να είναιμόνο στην κατανάλωση αγαθών και κατοικιών. Η ίδιαη δομή της οικονομίας και η μεσοπρόθεσμη λογικήτης σύγχρονης επιχειρηματικότητας, απαιτούν επεν-δύσεις στην ίδια την επιχείρηση, είτε βελτίωσης τουπαραγόμενου προϊόντος είτε επέκτασής της. Ακόμακαι το άυλο κεφάλαιο απαιτεί επενδύσεις είτε θεσμικάως διά βίου μάθηση ή ως μεταπτυχιακή ειδίκευση είτεως αυτομόρφωση. Καλό είναι, βέβαια, να σημειώσουμεότι οι επενδύσεις στο ανθρώπινο κεφάλαιο είναι πιοεύκολη υπόθεση υπό την έννοια ότι μπορεί να γίνει

τι να κάνουμε;

193

Page 194: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

και με βραχυπρόθεσμο ορίζοντα.Αξίζει όμως να υπογραμμίσουμε τη σημασία της

καινοτομίας. Η μεσαία τάξη διακρίνεται ιδιαίτερα γιατη δημιουργικότητά της. Αυτό ήταν, εξάλλου, πάντοτετο στοιχείο που τη διέκρινε τόσο από την αστική όσοκαι από τη μικροαστική τάξη. Μία δημιουργικότηταπου μπορεί να οδηγήσει εύκολα στην καινοτομία σεσυνδυασμό με τη μόρφωση και τις νέες τεχνολογίες.Δεν είναι λίγες οι φορές που μεσοαστοί καινοτόμησανκαι διακρίθηκαν στον τομέα τους, ενώ μερικές φορέςκαταγράφηκε ακόμα και η είσοδός τους στις ελίτ, ανκαι πρόκειται για ολιγάριθμες περιπτώσεις σε παγκό-σμιο επίπεδο.

Η σύγχρονη επιχείρηση οφείλει να καλλιεργεί τηναλλαγή στον τρόπο της σκέψης, υιοθετώντας η ίδια έναδημιουργικό μάνατζμεντ διαδραστικού περιεχομένου,ικανού να στηρίξει καινοτομικές ιδέες που πηγάζουνόχι μόνο μέσα από την επιστημονική έρευνα, αλλά καιμέσα από αυτή καθεαυτή την αγορά που κατά τρόποσυνεχή στέλνει προς κάθε κατεύθυνση τα μηνύματάτης. Η καινοτομική διάθεση δεν μπορεί να έχει απλώςκαι μόνο εμπορικό και προϊοντικό χαρακτήρα, αλλάκαι χαρακτήρα οργανωτικό, τεχνολογικό και βέβαιακοινωνικό (Χατζηκωνσταντίνου & Γωνιάδης, 2009). Ηίδια η διαχείριση της επιχειρησιακής γνώσης και η οι-κονομία της γνώσης αποτελούν βασικούς παράγοντεςστην καινοτόμα διαχείριση των επιχειρήσεων. Άλλωστε,η πληροφορία καθίσταται γνώση μόνο στο μέτρο πουτελικά αφομοιώνεται από τον ανθρώπινο νου.

Η αστική τάξη επί της ουσίας διακρίνεται -εκτόςφυσικά από την κατοχή των μέσων παραγωγής- μόνογια την ικανότητα παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών.Αντίθετα, η μεσαία τάξη ήταν αυτή πάντα που δημι-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

194

Page 195: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ουργούσε. Οι δικές της καινοτομίες κατέκλυσαν τηναγορά και επέφεραν την κοινωνική ανάπτυξη αφούπρώτα βιομηχανοποιούνταν. Η δημιουργικότητα, λοι-πόν, των μεσοαστών ήταν τόσο η δική τους κινητήριοςδύναμη για την πολυπόθητη κοινωνική ανέλιξη όσοκαι η αναγκαία καύσιμη ύλη για τη βιομηχανική πα-ραγωγή.

Ως εκ τούτου, στο νέο αιώνα και υπό τη σκιά τηςεπίθεσης του νεοφιλελευθερισμού οφείλει να στραφείστην καινοτόμα ανάπτυξη. Μία ανάπτυξη που μπορείνα αναφέρεται τόσο στο δευτερογενή όσο και στοντριτογενή τομέα -τις υπηρεσίες. Στηριζόμενη στο συγ-κριτικό πλεονέκτημα της κατοχής άυλου κεφαλαίουσε τομείς παραγωγικούς, είναι δυνατόν να πετύχει τηδιαφορά.

Όσο νωρίτερα γίνει αντιληπτό ότι δεν μπορούννα στηρίζονται σε ένα κράτος που ανταλλάσσει τηστήριξή του σε μεσοαστούς με κέρδη στις ελίτ, τόσοκαλύτερα. Ειδικά σήμερα πια γίνεται φανερό ότι στή-ριξη από την πολιτική δεν μπορεί να περιμένει. Άραμόνη της οφείλει να βρει εκείνες τις οικονομικές καιπολιτικές διεξόδους ώστε να αλλάξει το κλίμα. Και φυ-σικά τούτο σημαίνει ότι πρέπει να απεξαρτηθεί το νω-ρίτερο δυνατό από το κράτος -με την εξαίρεση φυσικάπρομηθειών υλικού και των κρατικών υπαλλήλων. Ηχειραφέτηση από την παραδοσιακή κρατικοδίαιτησχέση θα επιτρέψει και την πολιτική και την κοινωνικήανάπτυξη των μεσοαστών.

Σημειώσαμε ήδη νωρίτερα ότι σε όλη την ΕΕ ακο-λουθείται μία πολιτική ανοίγματος των κλειστών επαγ-γελμάτων. Το άνοιγμα αυτό δεν είναι απαίτηση μόνοτων ελίτ, αλλά και της κοινωνίας, ειδικά εκείνης πουδιαθέτει άυλο κεφάλαιο. Ωστόσο, ενώ θα έπρεπε να απαι-

τι να κάνουμε;

195

Page 196: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τείται να είναι όλοι πτυχιούχοι ή ειδικά επιμορφωμένοι,παρατηρούμε ότι επιχειρείται ένα άνοιγμα χωρίς κανό-νες ή στήριξη των υφιστάμενων και νέων επιχειρήσεων.Κι αυτό δεν είναι μόνο άδικο, αλλά κι επικίνδυνο. Ενώθα έπρεπε να αρθούν όλες οι σχετικές περιοριστικές δια-τάξεις, θα έπρεπε να λειτουργήσουν και ελεγκτικοί μη-χανισμοί πέρα από το συντεχνιακό συμφέρον.

Οι όποιες ρυθμίσεις δεν μπορούν να ευνοούν τησυγκέντρωση κεφαλαίου και το μαρασμό ολόκληρωνκομματιών της μεσαίας τάξης. Ουσιαστικά, χωρίς ναχαϊδεύουμε τα αυτιά των συντεχνιών, οφείλουμε ναπροστατευτούμε από τις πολυεθνικές ελίτ που θέλουννα απλώσουν τα πλοκάμια τους στο μεσοαστικό επι-χειρηματικό χώρο. Σαφώς με την εθνική οικονομία νακινείται στο 80% από μεσοαστούς, πολλοί θέλουν νατην μεταλλάξουν.

Από την άλλη όμως, οφείλουν οι επιχειρηματίεςνα φροντίσουν για καλύτερη παροχή υπηρεσιών. Πα-ραδείγματα του παρελθόντος από τον ανταγωνισμότων μεγάλων επιχειρήσεων, έδειξαν ότι οι μεσοαστικέςαδυνατούσαν να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα(φτηνότερες τιμές λόγω εισαγωγών από το εξωτερικό,ποικιλία εμπορεύματος). Αδυνατούσαν να προσφέ-ρουν όμως και καλύτερες υπηρεσίες ή να αναλάβουνκοντινούς τομείς που δεν ενδιέφεραν τους κολοσσούς(καινοτομία, εμπορική διαφορετικότητα, ποιότηταέναντι ποικιλίας κλπ).

Η βελτίωση των υπηρεσιών πρέπει να είναι ο στό-χος των μεσοαστών. Αν παράλληλα κερδίσουν από τοάνοιγμα και πολυεθνικές επιχειρήσεις, δεν αποτελείπρόβλημα. Ο ταξικός εχθρός πάντα θα κερδίζει. Αλλάστόχος οφείλει πάντα να είναι η βελτίωση των συνθη-κών παραγωγικότητας, παροχής υπηρεσιών κι αγαθών.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

196

Page 197: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Είναι λάθος και λειτουργεί αποπροσανατολιστικά ναφοβόμαστε την απελευθέρωση επαγγελματικών τομέωνπου συντηρεί συντεχνίες όταν πεινά ο λαός. Άλλοπράγμα είναι η κίνηση της οικονομίας κι άλλο η στή-ριξη της συντεχνίας.

Δεν πρέπει να φοβούνται ούτε να επιμένουν σεσυντεχνιακές λογικές κλειστών επαγγελμάτων. Απέ-ναντι στον ανταγωνισμό έχουν ισχυρά όπλα να αντι-τάξουν. Δεν μπορεί η αριστερά να καλύπτει στο όνοματης αλληλεγγύης στενά συμφέροντα ατομικιστικής λο-γικής ούτε και να στηρίζει αντεπιστημονικές συντε-χνιακές πρακτικές. Οφείλει να τις λοιδορεί και να τιςπολεμά, φροντίζοντας παράλληλα, να μη χαριστεί οέλεγχος της εθνικής οικονομίας στην εθνική κι ευρω-παϊκή ελίτ.

Πιέσεις για δημόσιες κοινωνικές επενδύσειςΤη στιγμή που το κράτος -ακόμα και το φιλελεύ-

θερο- δέχεται την επίθεση του νεοφιλελευθερισμού,μόνη γραμμή άμυνας μένει η επίθεση και η διεκδίκησηενίσχυσής του. Οι μεσοαστοί είναι αναγκαίο να αντι-ληφθούν ότι το κράτος δεν είναι κάτι απόμακρο, αλλάένας φορέας διοίκησης και διαχείρισης που μπορεί ναλειτουργήσει ως το αποκούμπι τους. Οι ιδιώτες (civil-ians) της κοινωνίας χρειάζονται το κράτος (και τη γρα-φειοκρατία) να τους υπερασπίζεται έναντι των προ-ερχόμενων από αυτούς χωρισμούς, να τους προστα-τεύει όταν είναι μόνοι και αβοήθητοι και να επιβάλειγενικά κριτήρια φροντίδας και ασφάλειας. Άλλωστε,οι κρατικοί γραφειοκράτες δρώντας στο όνομα τηςαποτελεσματικότητας ή της γενικότητας, επιδιώκουννα θεραπεύσουν τις ανισότητες (Walzer, 1998).

Η κοινωνικοποίηση, λοιπόν, είναι το αναγκαίο

τι να κάνουμε;

197

Page 198: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

αντίστοιχο της εθνικοποίησης. Το πρόβλημα είναι ναμένουν και τα δύο σε ισορροπία: κεντρικός σχεδιασμόςκαι έλεγχος από τους πολίτες, κρατική ρύθμιση καιεπιχειρηματική πρωτοβουλία. Και δεν αναφερόμαστεμόνο σε υπηρεσίες προς πολίτες, αλλά κυρίως προςτην κατεύθυνση των επενδύσεων. Ο ακολουθούμενοςνεοφιλελευθερισμός διέλυσε την ελληνική οικονομίαπου εν πολλοίς στηρίζονταν είτε σε ένα αντιοικονομικό-λόγω της υπερτροφικής του γραφειοκρατικής δομήςκαι πολυνομίας- κράτος είτε στην ευαίσθητη και κλυ-δωνιζόμενη μεσοαστική και αυτοαπασχολούμενη επι-χειρηματικότητα.

Στη μεταπολεμική περίοδο για λόγους πολιτικώνισορροπιών και ώθησης της ανάπτυξης, το κράτος πρό-νοιας αποτελεί την εμπροσθοφυλακή της κοινωνικήςαλλαγής. Αξίζει να του δοθεί μία πρωταρχική και πάλιθέση, δηλαδή να αντικατασταθεί η έννοια της αρνητι-κής πρόνοιας με την έννοια της θετικής. Βέβαια, όλοιμιλούν για ανάπτυξη. Κατέληξε τελικά η λέξη να είναιτόσο εύπλαστη και τόσο πετυχημένη στη λαϊκίστικηχρήση της ώστε για κάθε πολίτη να σημαίνει εντελώςδιαφορετικά πράγματα. Για τις ελίτ είναι οι μεγάλεςεπενδύσεις εθνικών και αλλοδαπών επιχειρήσεων, γιατον μεσοαστό χρήματα στην τσέπη του για να κατα-ναλώνει, για τον άνεργο εργασία. Έτσι, είναι αναγκαίοκάθε φορά που μιλάμε για ανάπτυξη να θέτουμε μπρο-στά της κι έναν επιθετικό προσδιορισμό.

Η Πράσινη και η Κοινωνική Ανάπτυξη είναι δύοτομείς οι οποίοι θα μπορούσαν να ενισχύσουν την οι-κονομία. Η Πράσινη Ανάπτυξη θα μπορούσε να στρα-φεί όχι μόνο στις φαραωνικές επενδύσεις που μόνοπροσφέρουν οικονομική δραστηριότητα στο μεγαλο-αστικό κατασκευαστικό σχήμα, αλλά και σε μικρότερες

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

198

Page 199: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

(οικιακές) επενδύσεις σε ενέργεια, διαχείριση απορριμ-μάτων, ανάπτυξη της ανακύκλωσης, την επαναχρησι-μοποίηση αντί των φαραωνικών διαστάσεων ΧΥΤΑκαι εργοστάσιων καύσης (που αποτελούν και τις χει-ρότερες λύσεις), τις μεταφορές και τις βιοκλιματικέςκατασκευές (Χλωπτσιούδης, 2011).

Από την άλλη, η Κοινωνική Ανάπτυξη μπορεί νααποδώσει μέσα από επενδύσεις στην πρόνοια, την κοι-νωνική συνοχή, την ανάπτυξη δηλαδή υποδομών καιυπηρεσιών (θέσεις εργασίας) ώστε να ενισχυθεί ο κοι-νωνικός ιστός και η συνοχή. Αυτά φυσικά καθώς θααναπτύσσονται θα δημιουργήσουν ανάγκες που θατροφοδοτούν και τους άλλους τομείς (πρωτογενή καιδευτερογενή, κατασκευές κλπ).

Και μία συνέπεια του συσχετισμού του κοινωνικούκεφαλαίου με την οικονομική και με την κοινωνικήανάπτυξη είναι και η ταύτιση με το αίτημα για ποι-ότητα, συνεργασία, προσαρμοστικότητα, ολόπλευρησυμμετοχικότητα και διαρκή πρόοδο, εμπιστοσύνη,δημοκρατικές κανονιστικές ρυθμίσεις και πρόσβασηστην πληροφορία, παράγοντες που αποτελούν την «εκτων ουκ άνευ» συνθήκη για τη βιωσιμότητα των κοι-νωνιών και των επιχειρήσεων.

Η Κοινωνική Ανάπτυξη είναι μια ολοκληρωμένηπαρέμβαση οικονομική με κοινωνικό πρόσημο. Σαφώςκαι μόνη της δεν αποτελεί τη λύση στη σημερινή κρίση,αλλά είναι ένας δρόμος διαφορετικός από τη μονο-δρόμηση που επιβάλλουν, ένας δρόμος μακριά απόνεοφιλελεύθερες και ξενοφοβικές επιταγές. Τα τελευ-ταία, εξάλλου, είκοσι χρόνια το κοινωνικό κεφάλαιοσυνδέθηκε με την οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη,ξεπερνώντας τις αγκυλώσεις του φορντισμού, του τεϋ-λορισμού και του κεϋνσιανισμού, που επί δεκαετίες

τι να κάνουμε;

199

Page 200: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

επηρέασαν την κοινωνιολογική και οικονομική θεώ-ρηση και αποσύνδεσαν την οικονομική πρόοδο απότην κοινωνία. Έτσι, η Κοινωνική Ανάπτυξη είναι μιαοικονομική αντίληψη μακριά από τη στειρότητα τουνεοφιλελεύθερου μοντέλου των περιορισμένων παρο-χών στο λαό, της διάλυσης του κράτους κάτ.

Οι επενδύσεις στην παιδεία και την υγεία με τονπολιτισμό, όσο και να μη λειτουργούν με τα φιλελεύ-θερα χαρακτηριστικά μέτρησης και ποσοτικοποίησηςτων αποτελεσμάτων τους, ωστόσο, αποτελούν τον κύ-ριο άξονα στον οποίο μπορούν να στηριχτούν οι με-σοαστοί. Έχει άλλωστε αναφανεί ότι η επένδυση στηνπαιδεία μεσοπρόθεσμα μπορεί να λειτουργήσει ανα-πτυξιακά, όπως ακριβώς και η υγεία αφού συντηρείτην ασφάλεια.

Αξίζει να θυμίσουμε ότι οι αντιλήψεις που εξετά-ζουν την παιδεία ως οικονομικό τομέα, δεν είναι καιτόσο πρόσφατες. Ήδη από δεκαετίες πριν το σχολείοαντιμετωπίζεται ως οικονομική μονάδα. Όχι ως επέν-δυση, αλλά ως μονάδα που οφείλει να παράγει άμεσαοικονομικό κέρδος. Βέβαια, όλες αυτές οι οικονομικές-και πολιτικές- θεωρήσεις δεν την εξετάζουν ως μιασυνεχή διαδικασία κοινωνικοποίησης, διαμόρφωσηςπροσωπικότητας και μεταφοράς γνώσης. Αδιαφορούνγια τις ψυχοπαιδαγωγικές ανάγκες των παιδιών καιτούτες αντικαθίστανται από μαθηματικούς τύπους εξό-δων κι εσόδων.

Η αρχή έγινε με την αναγνώριση των ιδιωτικώνανώτερων εκπαιδευτηρίων που συχνά συνεργάζονταιμε ξένα ιδρύματα χαμηλότερης ταξινόμησης από πολλάελληνικά δημόσια ιδρύματα. Η συνέχεια δόθηκε με τηνκατάργηση δημοφιλών τεχνικών κι επαγγελματικών

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

200

Page 201: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

κατευθύνσεων της τεχνικής κι επαγγελματικής εκπαί-δευσης και την υποχρεωτική φοίτηση σε ιδιωτικά ιν-στιτούτα. Ταυτόχρονα, από καιρό αναπτύσσεται ο ιδιω-τικός δάκτυλος στις κτιριακές υποδομές των σχολείων.Τα λιγοστά κονδύλια προς τους ΟΤΑ για τις επιδιορ-θώσεις των σχολικών συγκροτημάτων καθιστούν τασχολεία κέντρα αυξημένης επικινδυνότητας. Παρατη-ρούμε εδώ και λίγα χρόνια μία πολιτική ανάληψηςτων επισκευών των σχολείων από ιδιώτες ή την επιβολήειδικών φόρων από τους δήμους ώστε να έχουν επαρκήχρηματοδότηση για να γίνουν εργασίες συντήρησης.

Σύντομα θα δούμε και την ιδιωτική επέμβαση σταπρογράμματα σπουδών των δημόσιων σχολείων, ανά-λογα με τις ανάγκες των τοπικών επιχειρήσεων σε ειδικόπροσωπικό. Με το πρόσχημα της άμεσης απασχόλησηςτων ικανότερων/καλύτερων ακόμα και οι τοπικές κοι-νωνίες θα δέχονται τέτοιες παρεμβάσεις μπροστά στοντρόμο της ανεργίας. Βέβαια μόνο λίγοι θα προσλαμβά-νονται, ενώ οι πολλοί θα ζουν με το όνειρο μιας σίγου-ρης εργασίας έστω και λίγων ετών, μέχρι να λήξει η κα-τάρτισή τους και να βγουν νέες ανάγκες της επιχείρησηςγια αναζήτηση νέων μαθητών). Ήδη ένα πρώτο βήμαπρος αυτή την κατεύθυνση γίνεται με την εισαγωγή τηςμαθητείας στην Τεχνική Εκπαίδευση.

Η επιμονή μόνο στη γνώση και η υπαγωγή σε μα-θηματικά μοντέλα της παιδευτικής διαδικασίας, απόμόνη της καταδεικνύει τους στόχους και τα αποτελέ-σματα. Τη δημιουργία μιας ελεγχόμενης κοινωνίας μεάτομα που αδυνατούν να κρίνουν και θα λειτουργούνως καταναλωτές συνθημάτων και επιφανειακών προ-σεγγίσεων μακριά από την επιστημονική τεκμηρίωσηκαι πάντα υπό τη σκιά του λαϊκισμού. Τη δημιουργίαμιας κοινωνίας αποσπασματικά καταρτισμένων μόνο

τι να κάνουμε;

201

Page 202: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

για τις ανάγκες της αγοράς, κωφεύοντας στις ανάγκεςτου Ανθρώπου ως κοινωνικού όντος.

Το σχολείο όμως δεν είναι οικονομικό μοντέλο.Αποτελεί επένδυση της κοινωνίας στο μέλλον. Η επέν-δυση όμως τούτη δεν αποδίδει άμεσα. Όποιος επιμένεισε μετρήσιμα αποτελέσματα, παραβλέπει εσκεμμένακαι τις μαθητικές ανάγκες και τις ιδιαίτερες εθνικέςκαι τοπικές συνθήκες που περιβάλλουν τη μαθητικήκοινότητα. Αψηφά ότι η Παιδεία στόχο έχει όχι απλάτη μετάδοση γνώσης και δεξιοτήτων, αλλά την ανά-πτυξη της προσωπικότητας του παιδιού ως αυριανούπολίτη και την κριτική του ικανότητα. Ξεχνά ότι τοσχολείο είναι χώρος κοινωνικοποίησης. Έτσι, ουσια-στικά η Παιδεία αποτελεί επένδυση στον Άνθρωπο,στο ανθρώπινο κεφάλαιο.

Έχει διαπιστωθεί εμπειρικά, διεθνώς και στην Ελ-λάδα, ότι οι επενδύσεις στην εκπαίδευση παρουσιά-ζουν σημαντική αποδοτικότητα τόσο από ιδιωτική όσοκαι από κοινωνική πλευρά (Ψαχαρόπουλος, 1999).Έχει θεωρητικά υποστηριχθεί και εμπειρικά αποδειχθείτις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες ότι το λεγόμενο αν-θρώπινο κεφάλαιο αποτελεί βασικό συντελεστή παρα-γωγής και ως εκ τούτου κρίσιμο παράγοντα της οικο-νομικής, κοινωνικής, πολιτισμικής και πολιτικήςανάπτυξης (Ψαχαρόπουλος, 1999).

Η δημιουργία κι η συσσώρευση του ανθρώπινουκεφαλαίου, με την ενσωμάτωση γνώσεων και την ανά-πτυξη της κριτικής σκέψης, πραγματοποιείται κυρίως,αλλά όχι μόνο, στο πλαίσιο του τυπικού συστήματοςεκπαίδευσης και κατάρτισης. Εξάλλου, η εκπαίδευσηως επένδυση συμβάλει στην ορθολογικοποίηση τωνκοινωνικών επιλογών.

Από την άλλη, οι επενδύσεις στην υγεία πρέπει να

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

202

Page 203: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

θεωρούνται ως επένδυση στην οικονομία και την κοι-νωνία. Και βέβαια, μιλώντας για υγεία δεν αναφερό-μαστε μόνο στην τριτοβάθμια περίθαλψη, αλλά πρω-τίστως στην πρωτοβάθμια υγειονομική στήριξη καιτην πρόληψη, ως μέσα κοινωνικής φροντίδας και απο-τροπής δυσάρεστων υγειονομικών εξελίξεων σε ατο-μικό ή συλλογικό επίπεδο. Το αίτημα για ενίσχυσητων πολιτικών υγείας είναι η επιθετική αντιπρότασηστα κελεύσματα του νεοφιλελευθερισμού που διαλύειόλες τις προληπτικές υγειονομικές μονάδες ως μη ανα-γκαίες ή ως δημόσιες σπατάλες. Εξάλλου, η βελτίωσητης υγείας υποστηρίζει την οικονομική και κοινωνικήσυνοχή και ωφελεί την οικονομία, ενώ συγχρόνως βελ-τιώνει και την ποιότητα ζωής. Η μέριμνα για την υγείαπρέπει να ενσωματωθεί σε όλες τις πολιτικές, και ιδίωςσε όλες τις πτυχές της κοινωνικής πολιτικής.

Άλλωστε, από έρευνα (Stuckler et al, 2010) έχει απο-δειχθεί ότι υπάρχει σχέση μεταξύ αφενός της μεταβολήςτου ΑΕΠ και συγκεκριμένα, των δαπανών κοινωνικήςπρόνοιας και των δαπανών για την υγεία, και αφετέρουτης υγείας των Ευρωπαίων πολιτών. Η δε θετική συμ-βολή της υγείας στην οικονομική ανάπτυξη έχει δια-πιστωθεί και σε μελέτες που χρηματοδότησε η Επιτροπήτο 2005 και το κόστος που συνεπάγονται τα προβλή-ματα υγείας, όπως οι δαπάνες υγειονομικής περίθαλ-ψης ή η απώλεια παραγωγικότητας, μπορεί να απο-τραπεί με την πραγματοποίηση επενδύσεων για τηνπρόληψη των προβλημάτων υγείας.

Και στο ίδιο πνεύμα και ο πολιτισμός. Αν και τού-τος είναι δύσκολο με αμιγώς οικονομικούς όρους νααποτιμηθεί, αποτελεί μακρόπνοη επένδυση στην προ-σωπικότητα και την ψυχική υγεία του πολίτη. Παράλ-

τι να κάνουμε;

203

Page 204: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ληλα όμως, ο πολιτισμός συνδέεται άρρηκτα με τονανθρωπισμό και τη δημιουργική διάθεση. Σήμερα πιαο δρόμος της δημιουργίας και της ανθρωπιάς είναι μο-νόδρομος, στάση ζωής. Είναι αναγκαίο να επενδυθούνσε αυτό το δρόμο, στον πολιτισμό, και οι σχέσεις αλλη-λεγγύης. Προϋπόθεση αποτελεί το κράτος να αποκτήσειτην καθαρή σκέψη και τη θέληση ώστε να προβεί σετέτοιες ενέργειες που θα εξυψώσουν και θα στηρίζουντον πολιτισμό όταν οι πολίτες τον θεωρούν κάτι μα-κρινό και απλησίαστο. Ο πολιτισμός δημιουργείταιαπό το ανθρώπινο γένος στο σύνολό του και απευθύ-νεται στο σύνολό του επίσης.

Η καινοτομία, η υψηλή τεχνολογία, η έρευνα καιη εκπαίδευση, αποτελούν καθοριστικούς παράγοντεςγια την αύξηση της παραγωγικότητας, της ανταγωνι-στικότητας και της εξωστρέφειας μιας οικονομίας. Απο-τελούν τη βάση για σταδιακή οικονομική ανάπτυξη.Άλλωστε, μία κοινωνία η οποία δεν παρέχει στα μέλητης ίσες ευκαιρίες εκπαίδευσης και επαγγελματικής εξέ-λιξης είναι καταδικασμένη να ταλανίζεται από την έλ-λειψη ενότητας και ομοψυχίας. Οι κοινωνικοί διαχω-ρισμοί και οι κοινωνικές ανισότητες διασαλεύουν τησυνοχή της κοινότητας και καθιστούν επισφαλή τηνκοινωνική ανάπτυξη και την ευημερία (Μάρδας & Βαλ-κάνος, 2005). Η παιδεία στοχεύει στον Άνθρωπο καιενδυναμώνει το μορφωτικό επίπεδο της κοινωνίας, θέ-τει τις βασικές προϋποθέσεις για μία δημοκρατία ανοι-χτή σε όλους.

Και οι δύο αυτές πολιτικές επενδύσεων προϋποθέ-τουν βασική συμβολή του κράτους με ποικίλους τρό-πους χωρίς να αποκλείει την ιδιωτική πρωτοβουλία.Βέβαια, έρχονται σε πλήρη σύγκρουση με την νεοφιλε-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

204

Page 205: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

λεύθερη οπτική διάλυσης της δημόσιας οικονομίας καιπαράδοσής της αποκλειστικά σε ιδιώτες. Οι πράσινεςκι οι κοινωνικές επενδύσεις έχουν άμεση ανάγκη απότην ιδιωτική επιχειρηματικότητα και κυρίως τη μικρήκαι τη μεσαία. Έτσι, αντί να διαλυθεί εντελώς η μεσοα-στική επιχειρηματικότητα, ενισχύεται και στρέφεται σενέες κατευθύνσεις δημιουργώντας όχι μόνο ένα πλέγμαπροστασίας για τους πολίτες, θέσεων εργασίας, αλλάθέτει σε νέες βάσεις και την ελληνική οικονομία.

Πρωταρχική βέβαια προϋπόθεση για την ανά-πτυξη είναι η πολιτική σταθερότητα κι ένα φορολογικόσύστημα που δεν αλλάζει με τέτοια τακτικότητα.Ωστόσο, η γραφειοκρατία και η πολυνομία είναι ανα-σταλτικοί παράγοντες. Χρειάζονται μεταρρυθμίσειςστο πνεύμα του εκσυγχρονισμού με τη διασύνδεσηπληροφοριακών συστημάτων (ώστε και ο πολίτης ναμην ταλαιπωρείται αλλά και να περιοριστούν οι διπλέςκαι τριπλές εγγραφές, η φοροδιαφυγή κλπ), τη δημι-ουργία μικρότερων και πιο ευέλικτων σχημάτων ελέγ-χου ή εξυπηρέτησης στο πρότυπο των ΚΕΠ και νέωναποκεντρωμένων δομών με εγγύτητα στον πολίτη(αντί δηλαδή της επιχειρούμενης διάλυσης όλων τωναποκεντρωμένων δομών, απαιτείται απλά ο μετασχη-ματισμός τους).

Σε ανάλογο πνεύμα, βέβαια, και οι δημόσιοι υπάλ-ληλοι οφείλουν να διεκδικήσουν τον εκσυγχρονισμότου κράτους. Ο εκσυγχρονισμός, ωστόσο, δεν έρχεταιμόνο μέσα από την ηλεκτρονική διασύνδεση, αλλά απότην ίδια τη δομή του δημοσίου. Μόνο μία εκσυγχρονι-σμένη δομή μακριά από το τέρας που ο φιλελευθερι-σμός δημιούργησε μπορεί να σταθεί δίπλα στις ανάγκεςτων επιχειρηματιών της μεσαίας τάξης και λειτουργήσειστηρίζοντάς του στο πλαίσιο μιας ενιαίας ταξικής αν-

τι να κάνουμε;

205

Page 206: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

τιμετώπισης. Ο εκσυγχρονισμός του κράτους είναι τομόνο όπλο απέναντι στις διαλυτικές τάσεις του νεοφι-λελευθερισμού.

Είναι αναγκαία, λοιπόν, και η αναδιάρθρωση τουκράτους. Οι μεταρρυθμίσεις είναι υποχρεωτικές προ-κειμένου να περιοριστεί η γραφειοκρατία. Ωστόσο, ωςμεταρρυθμίσεις δε μπορούμε να δεχτούμε ούτε τις αξιο-λογήσεις των αγορών κατά της ανάγκες της Νέας Οι-κονομίας που ήδη απέδειξαν τις κανιβαλιστικές τουςτάσεις, ούτε όμως και τη διάλυσή του. Και φυσικά ηπρόταση για Κοινωνική Ανάπτυξη έρχεται σε πλήρηρήξη με τις απαιτήσεις της Νέας Οικονομίας για αύ-ξηση των φοροελαφρύνσεων.

Όπως σημειώνει και ο Robert Castel για να είναικανείς ολοκληρωμένο άτομο, με τη θετική έννοια τηςλέξης, δηλαδή ικανός να ζει με έστω και λίγη αυτονο-μία, πρέπει να βασίζεται σε πόρους και σε στήριξη.Και η κοινωνική ανάπτυξη συνδέεται άμεσα με τηνκοινωνική δικαιοσύνη. Αυτή η τελευταία έχει απο-δειχθεί ότι όχι μόνο είναι συμβατή με την επιχειρημα-τικότητα και την ανταγωνιστικότητα, αλλά στην πραγ-ματικότητα εξαρτώνται η μία από την άλλη. Ηανταγωνιστική -ελεγχόμενη- οικονομία βοηθά στη μεί-ωση των επιπέδων ταξικής ανισότητας. Η αντιμετώ-πιση των δύο αυτών θεμάτων ως αντίθετων το έναπρος το άλλο, είναι ένας μύθος και το σκανδιναβικόπαράδειγμα το δείχνει πολύ καθαρά (Giddens, 2005).

Η Κοινωνική Οικονομία όπλο σε χέρια μεσαιοαστώνΈνα άλλο όμως σημαντικό κομμάτι που οφείλεται

να τονιστεί είναι η αναγκαιότητα καλλιέργειας τηςμεσοαστικής αλληλεγγύης. Και κάνοντας λόγο για αλ-ληλεγγύη δεν αναφερόμαστε στις διαφημιστικές φι-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

206

Page 207: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

λανθρωπίες που κατακλύζουν ως κοσμοϊστορικά γε-γονότα τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων. Αναφερόμαστεστην ανάπτυξη μιας εναλλακτικής οικονομίας που όχιμόνο θα στηρίξει τη μεσοαστική παραγωγή και διάθεσηυπηρεσιών, αλλά και ταυτόχρονα θα χτυπήσει τις οι-κονομικές ελίτ και το τραπεζικό κεφάλαιο.

Αυτό που γίνεται σαφές στη σημερινή συγκυρίαείναι η πρακτική εφαρμογή της κοινωνικής αλληλεγ-γύης στην καθημερινότητα των κοινωνικών σχέσεων,από την εργασία και τις απειλές για τη μετατροπή τηςσε «απασχολησιμότητα», έως την απουσία της, τηνανεργία, την ανέχεια, τη φτώχεια, την ολοκληρωτικήεπικράτηση του φόβου ως κυρίαρχης κοινωνικής ιδε-ολογίας (editorial, Θέσεις, 2012). Αυτό που μπορεί ναδώσει στη μεσαία τάξη την ώθηση εκείνη που θα τηβγάλει από τον πολιτικό αποπροσανατολισμό και θασυμβάλει στην ταξική της συσπείρωση είναι η έμπρα-κτη δημιουργία ενός συστήματος αλληλεγγύης, έναδίχτυ κοινωνικής προστασίας που θα μπορέσει να στη-ρίξει όλους όσοι δοκιμάζονται.

Πολύς λόγος γίνεται, βέβαια, το τελευταίο διά-στημα για την Κοινωνική Εταιρική Ευθύνη. Στην ου-σία πέρα από το γεγονός ότι τούτη δεν αναφέρεταιγια λόγους οικονομικούς σε μικρές και μεσαίες επιχει-ρήσεις, είναι το -αμερικανικού τύπου- νέο ιδεολόγημαπροκειμένου να δικαιολογούνται τα υπερκέρδη τωνεπιχειρηματικών ελίτ φαντάζοντας ως ένας έμμεσοςφόρος -ή κατά τη γνώμη μας ως φιλανθρωπία των no-blesses (ευγενών).

Θεωρητικά οι κοινωνικές επιχειρήσεις είναι εται-ρείες που έχουν θετικό κοινωνικό αντίκτυπο και έχουνθέσει κοινωνικούς επιχειρηματικούς στόχους αντί ναενδιαφέρονται απλώς για τη μεγιστοποίηση των κερ-

τι να κάνουμε;

207

Page 208: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

δών τους. Είναι ένας αναπτυσσόμενος τομέας στηνΕυρώπη, που ήδη αντιπροσωπεύει το 10% του συνόλουτων ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και απασχολεί πάνωαπό 11.000.000 αμειβόμενους εργαζομένους. Αν καιαυτές οι επιχειρήσεις συχνά λαμβάνουν δημόσια στή-ριξη, οι ιδιωτικές επενδύσεις μέσω ταμείων που επεν-δύουν σε κοινωνικούς επιχειρηματίες εξακολουθούννα έχουν ζωτική σημασία για την ανάπτυξή τους.

Βέβαια, αυτά ισχύουν μόνο για μεγάλες επιχειρή-σεις που διαφημιστικά, οιονεί χορηγιών και ελεημο-σύνης, προσφέρουν κοινωνικό έργο. Η μεσοαστικήεπιχείρηση αδυνατεί να αντεπεξέλθει στις άμεσες οι-κονομικές της ανάγκες για τη διατήρηση της επιχεί-ρησης, πόσο μάλλον να διαφημιστεί ή να προσφέρεικοινωνικό έργο.

Η Κοινωνική Οικονομία ως εναλλακτική πρότασηείναι δυνατόν να λειτουργήσει και αλληλέγγυα μπρο-στά στην εξαπολυμένη ταξική επίθεση στο όνομα τηςχρηματοπιστωτικής κρίσης. Στόχος μιας τέτοιας πρό-τασης δεν είναι ούτε βέβαια η αντικατάσταση του κρά-τους ούτε και η στείρα μετανεωτερική θέση για ανα-κούφιση του πόνου των αδύναμων οικονομικάμεσοαστών.

Το κύριο ερώτημα που τίθεται είναι αν επιθυμούμενα προχωρήσουμε στην οικοδόμηση ενός νέου κοινω-νικού μοντέλου αξιόπιστου, προσαρμοσμένου στις νέεςπροκλήσεις, ικανού να αντιπαραταχθεί στη νεοφιλε-λεύθερη πρόταση για την κοινωνία ή αν θα εξακολου-θήσουμε να υπερασπιζόμαστε ένα κοινωνικό κράτοςμε παρωχημένες δομές με κίνδυνο να το παραδώσειπλήρως στην κυριαρχία της αγοράς. Και νέο κοινωνικόμοντέλο σημαίνει αναπαραγωγή των αξιών και εγγυή-σεων της σοσιαλιστικής παράδοσης με νέους όρους,

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

208

Page 209: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

νέες προϋποθέσεις και νέες επιμέρους θεματικές. Οισυνθήκες πια απαιτούν τη συγκρότηση μιας κινηματι-κής κοινωνικής πολιτικής μέσα από τη δημιουργία τωνσυνθηκών εκείνων που θα φέρουν σε συνεργασία όσογίνεται μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού.

Ωστόσο, όπως έχει φανεί από τη σκανδιναβική εμ-πειρία, ένα καθεστώς υψηλής φορολόγησης μπορεί νασυνδυαστεί με ένα φιλικό προς τις επιχειρήσεις περι-βάλλον. Οι βορειοευρωπαϊκές χώρες είναι οι πιο ανοι-χτές οικονομίες στην Ευρώπη. Δεν ισχύει το επιχείρημαπως η ανταγωνιστικότητα προϋποθέτει μείωση της φο-ρολογίας. Δεν είναι αληθές όταν ακούμε πως είμαστεανταγωνιστικοί εφόσον έχουμε μια οικονομία χαμηλήςφορολογίας. Αντίθετα, καταδεικνύεται ότι η μεταρ-ρύθμιση των συστημάτων πρόνοιας κι ανταγωνιστι-κότητα πάνε μαζί. Δεν είσαι ανταγωνιστικός αν δεναναδιαρθρωθείς (Giddens, 2005).

Η μεσαία τάξη είναι σε θέση μόνη της να αντιταχ-θεί στο παραδομένο οικονομικό μοντέλο λειτουργών-τας αλληλέγγυα. Μπορεί να αναπτύξει δίπλα στηνκοινωνική δράση, ένα διαφορετικό οικονομικό μον-τέλο το οποίο ούτε θα στερεί τη δημιουργικότητά τηςούτε θα μειώνει την αναπτυξιακή της προοπτική, ενώταυτόχρονα θα έχει ορίζοντα την κοινωνική συνοχή,τη συνεργασία και θα τη φέρνει δίπλα στους φυσικούςταξικούς της συμμάχους. Παράλληλα, θα αναπτυχθείένα κίνημα που θα στηρίζεται στη συμμετοχή όλωντων μεσοαστών κι όχι στη φιλανθρωπία λίγων. Θακαλλιεργηθεί μια συνείδηση κινηματικής συμμετοχήςμε στρατηγικό στόχο ένα διαφορετικό μοντέλο ανά-πτυξης και λειτουργίας. Εξάλλου, η οικονομική βιω-σιμότητα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την κοινω-νική βιωσιμότητα, την ένταξη δηλαδή και ενσωμάτωση

τι να κάνουμε;

209

Page 210: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

του πολίτη, μέσω της εργασίας, στην κοινότητα.Η κοινωνική οικονομία, αν και κινείται παράλ-

ληλα με το πλαίσιο των αγορών, έχει την ιδιαιτερότητανα λειτουργεί κινηματικά καθώς στηρίζεται σε ευρείακοινωνική βάση και υιοθετεί συλλογικά κριτήρια κα-τανομής κερδών αναπτύσσοντας ιδιαίτερη σχέση αλ-ληλεγγύης και προωθώντας την κοινωνική συνοχή.Επίσης, οι οργανισμοί της κοινωνικής οικονομίας δη-μιουργούν θέσεις απασχόλησης σύμφωνα με τις αρχέςτης αλληλεγγύης (εργασιακή ενσωμάτωση των κοινω-νικών ομάδων που είναι αποκλεισμένες από την αγοράεργασίας), ενώ σε πολλές περιπτώσεις παρέχουν δωρεάνκοινωφελείς υπηρεσίες24.

Ουσιαστικά το μοντέλο αυτό όχι μόνο στηρίζει τηνεπιχειρηματικότητα, αλλά της προσφέρει νέες διεξόδουςκαι προοπτικές, χωρίς να μειώνει καθόλου την καλλιέρ-γεια ταξικής συνείδησης. Αντίθετα, θα έρθουν πιο κοντάτα μέλη όλων των μεσοαστικών εσωστρωμάτων και θασυνεισφέρουν όχι μόνο στην ανάταση και διατήρησητης ταξικής τους υπόστασης (αποφυγή πληβειοποίησης),αλλά και θα φέρουν σε αρμονία όλα εκείνα τα τμήματά

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

210

24 Παραδείγματα τέτοιων δράσεων (που έχουν ήδη εφαρμοστεί με επιτυχία σεΠαρίσι, Βιέννη και αλλού) εξαιρετικά πρόσφορων για τις παρούσες κοινωνι-κοοικονομικές συνθήκες είναι η λειτουργία δικτύου και χώρου δωρεάν ανταλλα-γής αντικειμένων και η χωροθέτηση σημείων δωρεάν επισκευής χρηστικώναντικειμένων. Ανάλογη είναι και η πρόταση για σεμινάρια αυτοκατανάλωσης(εκμάθηση παραγωγής τροφών -ζυμαρικά, μαρμελάδες-, μαθήματα μαγειρικήςκοκ) και επαναχρησιμοποίησης προϊόντων με τη λειτουργία ελεύθερου ανταλ-λακτηρίου ειδών σε καλή κατάσταση, (ανταλλαγές βιβλίων κοκ). Σε παρόμοιααντίληψη κινείται και η πρόταση για ίδρυση δικτύου ανταλλαγής δωρεάν κοι-νωνικών υπηρεσιών (μαθήματα ξένων γλωσσών, baby sitting, φροντίδα ηλι-κιωμένων, μαστορέματα). Στο ίδιο πνεύμα, προτείνεται η δημιουργία ενόςειδικού αλληλέγγυου ταμείου για την υποστήριξη εισοδήματος και νεανικής επι-χειρηματικότητας και κυρίως την ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων με χαμηλό-τοκα δάνεια.

Page 211: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

της τα οποία έφεραν σε σύγκρουση οι δημοκράτες απο-λογητές, οι τιμητές του κάθε εργαζόμενου.

Η Κοινωνική Οικονομία προς την κατεύθυνση τηςκοινωνικής πρόνοιας παρουσιάζει αδιαμφισβήτηταοφέλη για τους πολίτες. Το κύριο όφελος είναι ότι ταυψηλότερα επίπεδα εθελοντικής παροχής υπηρεσιώνκοινωνικής πρόνοιας συνεπάγονται συνήθως υψηλό-τερα επίπεδα υπηρεσιών, καθώς η κρατική παροχή εγ-καταλείπει ουσιαστικά υπό το νεοφιλελεύθερο πνεύματους πολίτες της. Οι τελευταίοι που εκπροσωπούν κά-ποιες μειονοτικές ομάδες, όπως οι ανάπηροι, υποεξυ-πηρετούνται συνήθως από τις κρατικές υπηρεσίες, καιοι εθελοντές μπορούν να πάρουν τη σκυτάλη και ναπροσφέρουν υπηρεσίες (Haddad, 2010).

Ένα πρόσθετο όφελος των υψηλών επιπέδων εθε-λοντικής παροχής κοινωνικής πρόνοιας, που βρίσκεταιτελευταία στο επίκεντρο μεγάλης ακαδημαϊκής έρευ-νας, είναι ότι ο εθελοντισμός χτίζει το λεγόμενο κοι-νωνικό κεφάλαιο και ενδυναμώνει την κοινωνία τωνπολιτών. Προσφέρονται βαθύτερες και ευρύτερες δια-συνδέσεις που βελτιώνουν τελικά την ποιότητα ζωήςγια τα άτομα και τις κοινότητες. Καθώς η οργάνωσηεθελοντικής παροχής υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιαςαπαιτεί την ανάπτυξη ικανών οργανώσεων και ο συν-τονισμός απαιτεί επικοινωνία, ορθώνεται μια γερήκοινωνία πολιτών με οργανώσεις που βρίσκονται σεστενή επικοινωνία μεταξύ τους ή με τις κυβερνήσειςτους. Οι διασυνδέσεις αυτές βοηθούν τους πολίτες νααποκτήσουν οργανωτικές, ηγετικές και επικοινωνιακέςικανότητες που μπορούν να βελτιώσουν τις σχέσειςκράτους-κοινωνίας.

Η συμμετοχή τοποθετεί τον έναν πλάι στον άλλον,χωρίς κανένα άλλο κοινό δεσμό που να τους συγκρατεί.

τι να κάνουμε;

211

Page 212: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Αντίθετα, ο δεσποτισμός ανυψώνει φραγμούς ανάμεσάτους και τους διαχωρίζει. Τους προδιαθέτει να μη σκέ-φτονται διόλου τους ομοίους τους και μετατρέπει τηναδιαφορία σε ένα είδος δημόσιας αρετής. Ο πάντοτεεπικίνδυνος δεσποτισμός γίνεται ιδιαιτέρως επίφοβοςστους δημοκρατικούς καιρούς. Εύκολο είναι στους και-ρούς αυτούς οι άνθρωποι να έχουν μια ιδιαίτερηανάγκη της ελευθερίας. Όταν οι πολίτες εξαναγκάζονταινα ασχοληθούν με τις δημόσιες υποθέσεις, αποσπώνταιαναγκαστικά από τον κύκλο των ατομικών τους συμ-φερόντων και αποσπώνται επίσης από τη μέριμνα γιατον εαυτό τους. Από την ώρα που γίνεται από κοινούπραγμάτευση των κοινών υποθέσεων, ο καθένας δια-κρίνει ότι δεν είναι τόσο ανεξάρτητος από τους ομοίουςτου, όσο φαντάζονταν πριν και ακόμη ότι για να απο-κτήσει την υποστήριξή του, συχνά πρέπει να προσφέρεικι ο ίδιος τη συνδρομή του (Tocqueville, 1996).

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

212

Page 213: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ενδεικτική βιβλιογραφίαJosh Bivens, Failure by Design, The Story Behind America’s

Broken Economy, Economic Policy Institute, 2011.Dany-Robert Dufour, Le Divin Marché, La révolution cul-

turelle libérale, Denoël, Παρίσι 2007.C.B. Macpherson, Democratic Theory, Essays in Retrival,

Clarendon Press, Oxford.Jean-Claude Michéa, Η αυτοκρατορία του μικρότερου κα-

κού, δοκίμιο για το φιλελεύθερο πολιτισμό, μτφρ. Άγ. Ελε-φάντης, Πόλις, Αθήνα 2008.

C. Pateman, Participation and Democratic Theory, Cam-bridge University Press, Cambridge 1970.

J.-P. Sartre, Situation de l’ écrivain en 1947, Situations II,Gallimard 1948.

D. Stucker et al, The heal the implication of financial crisis:a review of the evidence, Ulster Medical Journal, Sept. 2009.

D. Stucker, Economical Crises and Mental Health (σημει-ώσεις διάλεξης).

Alain Touraine, Μετά την κρίση, μτφρ. Μαρία Μαλαφέκα,Μεταίχμιο, Αθήνα 2011.

Alexis de Tocqueville, Η δημοκρατία στην Αμερική, Στο-χαστής, Αθήνα 1996.

B. Wellman, C. Haythornthwaite, The Internet in EverydayLife, John Wiley and Sons Ltd 2002.

Michael Walzer, Socializing the Welfare State (η κοινωνι-κοποίηση του κοινωνικού κράτους),Amy Gutman, Democ-racy and the Welfare State, Princeton University Press 1998.

SD. Rodrik, Who lost Europe?, (Ποιος έχασε την Ευρώπη;)Social Europe Journal, Ιούνιος 2010.

Stéphane Hessel, Αγανακτήστε, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλ-λου, Πατάκη, Αθήνα 2011.

Stuckler et al, Budget crises, health, and social welfare pro-grammes, British Medical Journal 2010.

213

Page 214: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Μανιφέστο των ανήσυχων οικονομολόγων, Πόλις, μτφρ.Τριανταφύλλου Σώτη, Αθήνα 2011.

Τέρυ Ήγκλετον, Μετά τη θεωρία, Μεταίχμιο, Αθήνα 2007.Κ. Κιτίδη, Α. Χατζηστεφάνου, Debtocracy, Λιβάνη, Αθήνα

2011.Παναγιώτης Κονδύλης, Από τον 20ο στον 21ο αιώνα, Θε-

μέλιο, Αθήνα 2000.Γ. Μάρδας & Ευθ. Βαλκάνος, Κοινωνική Πολιτική, Θεωρία

και Πράξη, Παπαζήση, Αθήνα 2005.Καρλ Μαρξ, 18η Μπριμέρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη,

Σύγχρονη Εποχή.Τάσος Παππάς, Αμήχανη Αριστερά και οικονομική κρίση,

Πόλις, Αθήνα 2011.Γιώργος Σταμάτης, Περί Νεοφιλελευθερισμού, ΚΨΜ,

Αθήνα 2007.Θανάσης Τσιώκος, Οι αιτίες και οι συνέπειες της οικονο-

μικής κρίσης, ιδ. έκδ., Αθήνα 2011.Α. Φραγκουδάκη, Κοινωνιολογία της εκπαίδευσης, Πα-

παζήση, Αθήνα 1985.Γ. Χατζηκωνσταντίνου & Η. Γωνιάδης, Επιχειρηματικό-

τητα και Καινοτομία, Gutenberg, Αθήνα 2009.Δήμος Χλωπτσιούδης, Η δημαγωγία της δημοκρατίας, Συ-

νείδηση, Θεσσαλονίκη 2009.Δήμος Χλωπτσιούδης, Τοπική Αυτοδιοίκηση, προοπτικές

ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών, Θεσσαλονίκη 2011.Γ. Ψαχαρόπουλος, Οικονομική της Εκπαίδευσης, Παπα-

ζήση, Αθήνα 1999.

αρθρογραφία (έντυπη κι ηλεκτρονική)Advanced Business Consulting Services, Κλειστά Επαγ-

γέλματα – Μια παλιά ιστορία.Τζιόρτζιο Αγκάμπεν, Η Ελλάδα και η Ευρώπη.Philip Arestis και Malcolm Sawyer, Οι Μεσογειακές χώ-

ρες έχουν καταδικαστεί σε υψηλή και αυξανόμενη ανεργία,re-public.gr.

St. Aronowitz, Τα όρια της σοσιαλδημοκρατίας, re-public.gr.

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

214

Page 215: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Γιάννης Βαρουφάκης, Τα καλά, τα κακά και τα πανά-σχημα, Κυριακάτικη Αυγή (31/03/2013).

Τζαγιάτι Γκος, Συνέντευξη στο Real News Network(22/04/2010).

Γιώργος Δελαστίκ, Κοινωνικό Φαινόμενο η Χρεοκρατία.Αρίστος Δοξιάδης, Συνεχίζοντας το ίδιο βιολί, ΤΟ ΒΗΜΑ

(04/09/2011).Παναγιώτης Δούμας, Αποδομώντας την μεσαία τάξη, Pa-

tria, τ. 15 (Ιανουάριος 2009).Pierre Dardot, συνέντευξη στα Ενθέματα, μτφρ. Ν. Σε-

βαστάκη, Κυριακάτικη Αυγή (20/02/2011).Steven Erlanger, What’s a Socialist?, The New York Times

(30/06/2012).Mary Alice Haddad, Τα οφέλη της εθελοντικής παροχής

υπηρεσιών κοινωνικής πρόνοιας και μια προειδοποιητικήσημείωση, re-public.gr.

Val. Frissen, Η επίδραση των ΤΠΕ, Κοινωνία των Πολι-τών, τευχ. 12.

Anthony Giddens, Το μέλλον του ευρωπαϊκού Κοινωνι-κού Μοντέλου, Κοινωνία των Πολιτών, τευχ. 12.

Joseph Halevi, Η Ευρώπη σε κρίση, re-public.gr.Jon Hemming, Reuters, EU in "denial" that sick economy

costs lives, health experts say (27/03/2013).Paul Hirst, Το μέλλον των περίκλειστων δημοκρατιών

και οι πιθανότητες διατήρησης της πρόνοιας, Κοινωνία τωνΠολιτών, τευχ. 13 (χειμώνας 2007-2008).

James Holston, Απόσπασμα για τη δημοκρατία, τη βίακαι την ιδιότητα του πολίτη, re-public.gr.

Χρήστος Ζέρβας, Έκθεση-ράπισμα στις προληπτικές συλ-λήψεις, Ελευθεροτυπία (21/03/2010).

Γιώργος Κατρούγκαλου, Το «παρασύνταγμα» του μνημο-νίου και ο άλλος δρόμος, Νομικό Βήμα, Φεβρουάριος 2011.

Μάκης Κουζέλης, Τέσσερα ερωτήματα για τη δημοκρα-τία, Ενθέματα Κυριακάτικης Αυγής (31/03/2013).

Ευ. Λιότζης, Διαβουλευτική Δημοκρατία, σύντομη κρι-τική αποτίμηση ενός εναλλακτικού πρότυπου δημοκρατίας,

215

βιβλιογραφία

Page 216: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Κοινωνία των Πολιτών, τευχ. 12.Ζαν Λοζκίν, Η επανάσταση της πληροφορικής φέρνει ανα-

τροπές στις ταξικές σχέσεις, απόδοση Μαριάννα Τόλια, Η εποχή.Μανόλης Μαυροζαχαράκης, Νεοφιλελεύθερη Ιδεολογία

και Δημοκρατία (13/12/2011).Matthias Matthijs & Mark Blyth, Why Only Germany

Can Fix the Euro, Foreign Αffairs (17/11/2011).Matthieu Méaulle, Ελλάδα: Ανάκαμψη, λιτότητα και διε-

θνείς ανισορροπίες, re-public.gr.Γιάννης Μηλιός, Γιώργος Οικονομάκης, Εργατική τάξη

και μεσαίες τάξεις: ταξική θέση και ταξική τοποθέτηση, Θέ-σεις, τεύχ. 99 (Απρίλιος - Ιούνιος 2007).

Γιάννης Μηλιός, «Το ζήτημα των μικροαστών: Ενιαίατάξη ή δυο διακριτά ταξικά σύνολα;», Θέσεις 81: 59-8, 2002.

Ν. Μηλιός, Προσεγγίζοντας το μοντέλο της συμμετοχικήςδημοκρατίας, Κοινωνία των Πολιτών, τευχ. 12.

Rankaj Mishra, Συρρικνώνοντας τη μεσαία τάξη, σε Δύσηκαι Ανατολή, Καθημερινή (18/9/2011).

Ευτύχης Μπιτσάκης, Υπέρ των νέων συνηγορία, Ελευθε-ροτυπία (23/12/2008).

Στρατής Μπουρνάζος, Στην Αθήνα κρίνεται το μέλλοντης δημοκρατίας και της Ευρώπης, Ενθέματα, Αυγής τηςΚυριακής (10/6/2012).

Νίκος Ξυδάκης, Η πολυτέλεια της μεσαίας τάξης, Καθη-μερινή (15/10/2011).

Δημοσθένης Παπαδάτος και Αναγνωστόπουλος, Φιλε-λευθερισμός ή δημοκρατία;, REDNotebook.gr (19/07/2011).

Ανδρέας Πανταζόπουλος, Σκέψεις για τη μετα-ολοκληρωτικήηλεκτρονική δημοκρατία, Κοινωνία των Πολιτών, τευχ. 12.

Jeffrey Sachs, Η τελευταία ευκαιρία της μεσαίας τάξης,Euro2day (5/10/2011).

Σπύρος Σακελλαρόπουλος, Το τέλος της μεσαίας τάξης,Βαβυλωνία (09/10/2011).

Steven Shaviro, Μία συνεσταλμένη πρόταση: Μερικέςσκέψεις για την κρίση.

Νικόλας Σεβαστάκης, Φιλελευθερισμός και αντιφιλελευ-

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

216

Page 217: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

θερισμός, REDNotebook.gr (28/07/2011).Φερνάντο Πίνο Σολάνας, Μας θυμίσατε τη δική μας τρα-

γωδία, ΤΟ ΒΗΜΑ (23/05/2010).D. Stuckeret al, The health implication of financial crisis: a

review of the evidence, Ulster Medical Journal, Sept. 2009, 78(3).Thomas Schulz, Η διάβρωση της αμερικανικής μεσαίας

τάξης, μτφρ. M.Ε. Herzog, tvxs.gr (11/10/2010).Ιωάννα Τσιβάκου, Η αριστερή αντίσταση στον νεοφιλε-

λεύθερο λόγο, Ενθέματα, Κυριακάτικη Αυγή (26/03/2011).Νόαμ Τσόμσκι, συνέντευξη, ΤΟ ΒΗΜΑ (07/04/2013).Michael Walzer, Η θέση για μια κοινωνία των πολιτών,

Κοινωνία των Πολιτών, τεύχ. 11.Colin C. Williams & Sara Nadin, Πέρα από την αγορά: η

περίπτωση του εισοδήματος του πολίτη, re-public.gr.Αναστασία Χαλκιά, «Άνομα» δικαιώματα και «άτακτες»

ελευθερίες, Ενθέματα Κυριακάτικης Αυγής (31/03/2013).Δήμος Χλωπτσιούδης, το διαδίκτυο στις εκλογές, prota-

gon.gr (04/05/2012).Μισέλ Φουκώ, Για μία αισθητική της ύπαρξης, συνέντευξη

στον A. Fontana, Le Monde (16-17/07/1984).Ν. Ψαρρού, Διασφαλίσεις δημοκρατικότητας στο σύγ-

χρονο πολιτικό σύστημα, το παράδειγμα της Ελλάδας, Κοι-νωνία των Πολιτών, τευχ. 12.

«Αυτοκτονική» πορεία: Ένας στους 6 Έλληνες με σημαν-τική ψυχοπαθολογία, tvxs.gr (05/04/2012).

Αναζητώντας τον Βοναπάρτη, η αμηχανία των «απόπάνω» και η οργάνωση των «από κάτω», Θέσεις, τ. 118, Ια-νουάριος - Μάρτιος 2012.

Κοινό συμφέρον και η αδύνατη ηγεμονία της αριστεράς,Θέσεις, τ. 115 (Απρίλιος - Ιούνιος 2011).

Ο Παπαδήμος, η Τριμερής και ο Τσόμσκι, Επίκαιρα(17/11/2011).

Financial Times, Ο αργός θάνατος της μεσαίας τάξης(25/08/2011).

Ιός της Κυριακής, Ποιοι είναι οι κουκουλοφόροι;, Κυ-ριακάτικη Ελευθεροτυπία (01/03/2009).

217

βιβλιογραφία

Page 218: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

218

Δήμος Χλωπτσιούδηςη μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

ISBN: 978-618-81129-2-6© Δήμος ΧλωπτσιούδηςΘεσσαλονίκη 2014

εκδοτική επιμέλεια: Δήμος Χλωπτσιούδηςe-mail: [email protected]: http://chldimos.blogspot.gr

[Αναφορά προέλευσης,Μη Εμπορική Χρήση,Παρόμοια Διανομή]

______________________________Το δοκίμιο η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης διανέμεται

ελεύθερα στο διαδίκτυο με άδεια Creative Commons. Η αναφοράτου ονόματος του συγγραφέα είναι υποχρεωτική και το έργο δια-τίθεται μόνο για μη εμπορική χρήση.

Επιτρέπεται ελεύθερα η αναδημοσίευση του δοκιμίου και ηχρήση αποσπασμάτων με την υποχρέωση αναφοράς προέλευσηςκαι δημιουργού. Η αναγραφή του ονόματος τυυ δοκιμιογράφουαποτελεί στοιχειώδη αναγνώριση της προσπάθειας.

Το βιβλίο διανέμεται ελεύθερα αποκλειστικά από τους συνερ-γαζόμενους ιστοτόπους.

Page 219: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης
Page 220: η μεσαία τάξη στην αγχόνη της κρίσης

Η οικονομική κρίση του 2008 και η επιβολή στην ΕΕ πολιτικών

λιτότητας, εσωτερικής υποτίμησης και μείωσης δημόσιων

δαπανών έφεραν στην επιφάνεια το πιο αποκρουστικό

πρόσωπο του νεοφιλελευθερισμού με το πρόσχημα της

αντιμετώπισης της κρίσης χρέους.

Τι γίνεται όμως όταν η Νέα Οικονομία υπονομεύει τη

μεσαία τάξη και δεν επιτρέπει πλέον παρά σε μια μικρή

μειονότητα πολιτών να αναρριχηθεί στο κοινωνικό

status;

Ο νεοφιλελευθερισμός απειλεί την όποια δημοκρατία βιώνουμε

ενισχύεται η αυταρχικότητα πολιτευμάτων που λαμβάνουν

αποφάσεις μακριά από τους λαούς για την επιβίωση της

δημοκρατίας και των αιρθμών. Αριθμοί οι οποίοι οδηγούν σε

ανθρωπιστική κρίση, αλλά επιτρέπουν την ευημερία και την

ευμάρεια ανώτερων επιχειρηματικών και τραπεζικών κύκλων.

Χωράει η μεσαία τάξη στην αριστερή ιδεολογία; Μπορεί να

γίνει αυτή το νέο πολιτικό υποκείμενο; Είναι σε θέση να

καθοδηγήσει τις εξελίξεις; Και με ποιο τρόπο;

Ένα νέο πολιτικό δοκίμιο, σε συνέχεια της “δημαγωγίας της

δημοκρατίας”, όπου κεντρικό της θέμα είναι μεσαία τάξη και ο

ιστορικός της ρόλος μπροστά στα νέα κοινωνικά, πολιτικά και

οικονομικά δεδομένα που έφερε η πρώτη κρίση του ΚΑ΄ αιώνα.

Ένα δοκίμιο που προσπαθεί να προσεγγίσει τις εξελίξεις που

βιώνει η μεσαία τάξη στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης και

της κοινωνικής και πολιτικής κατάστασης που διαμορφώθηκε

στην Ελλάδα μετά το 2009 και τις δανειακές καταστάσεις που

έφερε η κρίση.