Ο ΕΡΩΣ

ΣΤΗ ΖΩΗ

ΤΩΝ ΑΡΧΑΊΩΝ ΕΛΛΉΝΩΝ ( Ή φιλοσοφική θεώρηση του θέματος)

« > • - €5§ .

Εισαγωγή - περίληφη - μετάφραση - σχόλια

Γεώργιος Στεφ. Καραγιάννης

Προλεγόμενα

Θ. Γ. Μαυρόπουλος

Ε Κ Δ Ό Σ Ε Ι Σ Ζ Η Τ Ρ Ο Σ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Διεύθυνση σειράς: Δημ. Λυπουρλής, Θ. Μαυρόπουλος, Κων. Ζήτρος

Εισαγωγή, μετάφραση, περίληψη, σχόλια: Γιώργος Στεφ. Καραγιάννης

Στοιχειοθεσία: Κώστας Κορδαλής Φιλμ-μοντάζ: Μιι1Ηπ\θάΐ& Α. Ε. Εκτύπωση: ΙΚΙ5 Α.Ε.

ΙδΒΝ: 960-442-599-4 5ΕΤ: 960-442-596-Χ

© 2006 Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδική έκδοση, προσφορά για την εκπαίδευση, της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Τ Ο Μ Ο Σ Γ'

ΜΕΡΟΣ Β' Οι μορφές της ερωτικής ζωής στην αρχαία Ελλάδα (γενικά στοιχεία) 541 Α' : I. Αρραβών - Γάμος 542

Π. Παρθενία 552 III. Παιδεραστία - Παιδαγωγικός Έρως 554

Β' : IV. Παλλακεία , ...556 V. Μοιχεία ... 558 VI. Πορνεία - Εταιρισμός 560

Γ': Συμπεράσματα 575

, ΜΕΡΟΣ Γ' Ειδικό κεφάλαιο: Στατικές και δυναμικές ερμηνείες του κόσμου 583

ΜΕΡΟΣ Δ' Ο Ελληνικός Πολιτισμός 598 Ο Έρως δημιουργός του ελληνικού πολιτισμού 599 Η κλίμαξ των αξιών 599

Έρως των σωμάτων . 600 Έρως των ψυχών και των πνευμάτων - Έρως θανάτου 615 Έρως των αξιών - Αλήθεια 617 Έρως της πατρίδος - Έρως του θείου 625 Ο έρως και το τραγικό αίσθημα της ζωής 629 Ο έρως και η γέννηση της ελπίδος 631 Ο έρως και η αρχή της αντιφάσεως 635 Ο έρως της αληθείας. Έρως της ελευθερίας 637 Ο έρως και το όραμα της ωραιότητος 637 Ο έρως και η αρχή της ηθικότητος 641 Έρως παιδείας και σωτηρίας 644 Στοίχε ία του δυτικού πολιτισμού 644 Η σωτηρία και ο έρως του πεπρωμένου (ίΐιτιΟΓ Ραίί) Ο θείος «γνόφος» κατά Διονύσιο Αρεοπαγίτη .. 661

ΜΕΡΟΣ Ε' Σκιαγράφηση του πνεύματος το)ν άλλων μεγάλων σημερινών πολιτισμών · 682

1. Εβραϊκός πολιτισμός 682 2. Το πνεύμα του κινεζικού πολιτισμού . 692 3. Ο Ινδικός πολιτισμός 705 4. Ισλαμικός (Αραβικός) πολιτισμός 723 5. Τα γενικά και ιδιαίτερα στοιχεία του ευρωπαϊκού πολιτισμού ...... 734 6. Αμερικάνικος πολιτισμός 761

Επίλογος. Συγκριτική μελέτη με τον ελληνικό πολιτισμό 775 Οοηοΐιΐδίοη (γαλλιστί) 787 Οοηοΐιΐδΐοη (αγγλιστί) 801 Βιβλιογραφία ... . 811 Πηγές 811 Βοηθήματα 816

Μ Ε Ρ Ο Σ Β'

Οι Μορφές της Ερωτικής Ζωης στον αρχαίο

ελληνικό κόσμιο (Γενικά στοιχεία)

Α ' Άρραβών - Γ ά μ ο ς

Παρθενία

Παιδεραστία - Παιδαγωγικός ερως

Β' Παλλακεία

Μοιχεία

Πορνεία - Έ τ α ι ρ ι σ μ ό ς

Ρ Συμπεράσματα

Προκαταρκτική γενική παρατήρηση για τήν ερωτι­

κή ζ ω ή των αρχαίων Ε λ λ ή ν ω ν

«Για τους αρχαίους "Ελληνες τά αφροδίσια είναι

ενας τομέας της ανθρώπινης δραστηριότητας πού

πρέπει να ασκείται με μέτρο»

Ανδρέας Λεντάκης, «Ό "Έρωτας στην αρχαία

Ελλάδα», τόμος Α', σελ. 25.

541

Άρραβώ.ν

Ό Άρραβών ήτο ή πλοήγηση προς τον γάμον. Ή

υπόσχεση του ένος προς τον άλλον πού επιθυμεί γ ά ­

μον, ή «εγγύη» ήταν ο άρραβών πού προηγεΐτο του

γάμου, και συνίστατο στήν παροχή ενεχύρων ή ένε-

χυρου ω ς εγγύηση δια τον επερχομενον γαμον .

" Ο μ ω ς ό' άρραβών, ώ ς πράξη προηγουμένη του γ ά ­

μου δεν ήτο καθολικό φαινόμενο, ομως απέβη αργό­

τερα κατά τήν χριστιανική εποχή, οπότε ό άρραβών

είναι σχεδόν υποχρεωτική διαδικασία.

42. Τά στοιχεία τά σχετικά με τά επόμενα θέματα, δηλ. Άρραβών, Γάμος κλπ. λαμβάνονται άπδ τδ εργο τοΰ Ανδρέα Λεντάκη «Ό

έρωτας στην αρχαία Ελλάδα», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2000, τόμ. 4· Καταγράφονται γενικά στοιχεία, γιά νά δοθή μια εικόνα της ερωτικής ζωής στον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Ιδέες και έννοιες περι έρωτος άφ' ενός, μορφές ερωτικής ζωής άφ' ετέρου.

542

Γ ά μ ο ς

Ό Γάμος, ήτο περισσότερον πολιτικός κατά τήν

αρχαιότητα και λιγότερο θρησκευτικός.

Συναντούμε ποικίλες μορφές γάμου, κα\ στις διά­

φορες ελληνικές πόλεις παρετηρουντο πολλές διαφο­

ρές κα\ στήν νομικήν κα\ ά λ λ η εννοιαν του γάμου κα\

τό Τδιο συνέβαινε κα\ μέ τά γαμήλια έθιμα.

Έ ν α ασυνήθιστο και οχ, συχνό ήταν ό γάμος δι9

αρπαγής κατά τον όποιο ό γαμβρός άρπαζε, απήγα­

γε τήν νύφην και έφευγε προς σημείο οπου, κατά τήν

γνώμην του, θά τον άφηναν ήσυχο οι άλλοι.

Έ ν α άλλο είδος γάμου, είναι ό γάμος δί[«αγοράς»

κα\ τά «εεδνα», δηλ. ή προίκα, ήταν κατά τινα τρόπο

τον αντίτιμο τ η ς άξιας της νύμφης.

Ό Γάμος δι' έγγύης: ήταν τό τρίτο είδος γάμου

και είναι δυνατόν νά λεχθή οτι ήταν ή πλέον αγνή

μορφή του γάμου, διότι δέν περιείχε ευθύς εξ αρχής

ωφελιμιστικό κα\ κερδοσκοπικό στοιχείο. Έ γ γ ύ η -

έγγύησις, πράξις όμοια μέ τον αρραβώνα.

Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισμα του γάμου ήταν

543

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Οπως είναι τώρα ή συνοίκησις.

Ή τυχόν λύσις του γάμου έγίνεται επίσης δια των

έξης μεθόδων:

Ή πρώτη μέθοδος είναι ή «άπόπεμφις» κατά τήν

όποια ό άνήρ έδίωκε τήν γυναίκα έκ του οΐκου του.

Ή δεύτερη μορφή είναι ή «άπόλεφς» καθ' ην ή

γυναίκα εγκαταλείπει τον οίκον του συζύγου της.

Τρίτη ήταν ή «άφαίρεσις» κατά τήν οποία ό

πατήρ της νύμφης επεμβαίνει κα\ αποσύρει τήν κόρη

του από τήν οικία του συζύγου της. Κ α ι αυτή ή

ενέργεια επιφέρει τή λύση του γάμου.

Σ τ ο ν γάμον ή συζυγική πίστις άμ,φοτέρων είναι

αναγκαία, κα\ μάλιστα σέ βαθμό λίαν- χαρακτηρι­

στικό παράδειγμα μοναδικής πίστεως είναι στήν

Όδύσσεια του Όμηρου, ή σχέση Όδυσσέως κα\ Πηνε­

λόπης. Θά έλεγε κανείς δτι Ολον τό νοηματικό περιε­

χόμενο του έπους της Όδύσσειας είναι ή μακροχρόνια

(ζοετής) της Πηνελόπης πίστη κα\ αναμονή και του

Όδυσσέως ή μόνη μέριμνα νά φθάσει στήν Ι θ ά κ η και

στήν Πηνελόπη.Ένας ποιητικός ύμνος στήν αμοιβαία

α γ ά π η κα\ πίστη των συζύγων

Τ ά καθήκοντα της γυναίκας στήν συζυγική ζ ω ή

και τήν οικογένεια ήταν κατά τήν αρχαία ελληνική

ορολογία ταμιεία, δηλ. διαφύλαξη, μέριμνα κα\ μελέ­

τ η του οίκου κα\ των μερών του οΐκου, ή θεραπεία,

544

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

γενικώς, σημαίνει πάσης φύσεως φροντίδα περί του

οΐκου. Ή παιδοτροφία είναι τό τρίτο σκαλί της μέρι­

μνας της γυναικός-συζύγου για τ η δημιουργία του

οϊκου, ή γέννηση τών παιδιών κα\ ή μέριμνα γι 9 αυτά,

τ η ζ ω ή τους, τήν ανατροφή τους και παίδευση τους.

Ό γάμος κατά κανόνα έγίνετο μεταξύ νέων

ανθρώπων δηλ. ηλικίας συνήθως μεταξύ είκοσι (ζο)

κα\ τριάντα (30) ετών. Οι τυχόν άγαμοι ήταν ακόμη

πολύ νέοι γιά τον γάμο ν. Δεν έλειπαν Ομως και οι

άγαμοι διά βίου (βλ. Πλάτων) και εκείνοι οί οποίοι

ένυμφεύοντο σε μ ε γ ά λ η ηλικία.

Σ τ ή ν Αθήνα κυρίως ή αγαμία και ή όφιγαμία (ή

αργοπορημένη σύναψη γάμου) έτιμωροΰντο διά χ ρ η ­

ματικής ποινής [δίκη άγαμίου = δηλ. πρόστιμο γιά

α γ α μ ί α κα\ δίκη όφιγαμίου = γάμος αργοπορημένος

δηλ. πρόστιμο γιά γάμο σε μεγάλη ηλικία (Σόλων)].

Γιά τήν σύναψη του γάμου ηθικό ιδεώδες ήτο ή παρ­

θενία και ή άγνότης, κυρίως τών γυναικών. Οί "Έλ­

ληνες δέ γενικώς θεωρούν οτι τήν ερωτική κα\ σε­

ξουαλική ζ ω ή πρέπει νά χαρακτηρίζει μετριότης, εγ­

κράτεια κυρίως κατά τήν νεαρά ηλικία κα\ σχετική

ερωτική και σεξουαλική ζ ω ή , στήν περίπτωση της

α γ α μ ί α ς και της όψιγαμίας.

Ε ξ ώ γ α μ α τέκνα, νόθα και πολυγαμικά φαινόμενα

ελάχιστα στήν ζ ω ή τών ελληνικών πόλεων μεταξύ

545

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τών πολιτών. Διαφορετικά ήταν τά πράγματα μεταξύ

και εντός τών ηγεμονικών ο'ίκων - βασιλείς - τύραν­

νοι •- κλπ. οπου παρατηρείται μεγαλύτερη έλευθεριό-

της. Ό Όδυσσεύς και ή Πηνελόπη είναι ποιητικά πρό­

τυπα πού εκφράζουν αιτήματα ήθικότητος γενικώς.

Σ τ ή Μυθολογία όμως τά σχετικά φαινόμενα είναι

περισσότερα και πολυπλοκώτερα* οί μύθοι ομως δεν

εκφράζουν οπωσδήποτε ιστορική πραγματικότητα,

τήν ενδεχόμενη αντίστοιχη πραγματικότητα και τις

συνέπειες, συνήθως δραματικές, μιας τέτοιας μορφής

τά σπέρματα της δραματικής τέχνης ευρίσκονται

στους παλαιοτέρους μύθους και ιδίως στήν Όμηρική

ποίηση οί ηθικές αρχές, κατά τήν αρχαιότητα ήσαν

πολύ σεβαστές άπό τά χρόνια τά Όμηρικά μέχρι τής

εποχής του Μ ε γ . Άλεξάνδρου.Έκτοτε Ομως αρχίζουν

νά εμφανίζονται φαινόμενα ηθικής παρακμής τά

όποια εξελίχθησαν περαιτέρω σέ πλέον χειρότερες

συνθήκες ζωής. Ή παρακμή έφθασε στο κατακόρυφον

κατά τούς χρόνους 2° αι. π .Χ.-2° αι. μ . Χ / Ό μ ω ς ή

παρακμή του ελληνικού κόσμου, ουδέποτε έπεσε στά

βάραθρα στά όποια έπεσε ή ρωμαϊκή κοινωνία και

γενικώτερα ή Ρ ω μ α ϊ κ ή Οικουμένη.

Κατέπεσε στά έσχατα βάθη τής άποκτηνώσεως

του άνθρωπου και άπό άποψη ψυχικής σκληρότητος

και άπό άποψη ερωτικής σαρκολατρικής άποχαλινώ-

σεως.

546

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ή αμοιβαία πίστη τών συζύγων ήτο απαιτητή

οπωσδήποτε και ή τυχόν απιστία δεν ήτο γενικώς

αποδεκτή, και θεωρείτο ακόμη και ώ ς έγκλημα.

Ή σχετική νομοθεσία περί γάμου ποικίλλει κατά

περιόδους μέσα στον ελληνικό χώρο. Συνήθως τά τέ­

κνα έπρεπε νά ζητήσουν τήν συγκατάθεση τών γονέ­

ων τους κα\ ιδίως του πατρός. Ό ενήλικος όμως υιός

δεν υπεχρεουτο πάντοτε νά ζητήσει κα\ νά λάβει τήν

πατρική συγκατάθεση. Ή ένηλικιότης άρχιζε συνήθως

στήν ηλικία τών εικοσιπέντε (25) ετών."Όμως ό σε­

βασμός έπέβαλεν στον υιό νά ζητήσει τ ή συγκατάθεση

του πατρός του.

Ά λ λ ά και ή θυγάτηρ δεν υπεχρεουτο νά νυμφευθή

άνδρα τον όποιον δεν ήθελενΈπρεπε νά έρωτηθή άπό

τον πατέρα της εάν συμφωνεί γιά τον άνδρα, πού

ένεφανίζετο ώς υποψήφιος σύζυγος της.

Α κ ό μ η προεβλέπετο και α γ ω γ ή κατά του πατρός

σέ περίπτωση πού έπέβαλεν νά συναφθή γάμος, ό

όποιος θά άπεδεικνύετο ενας κακός γάμος. Κ α Ι κατά

ταύτα ήσαν Ολοι υποχρεωμένοι νά είναι σεμνοί και

προσεκτικοί.

Μιά ά λ λ η μορφή γάμου ήταν αυτός τής επικλήρου

κόρης.

Ή έπίκληρος θυγάτηρ υπόχρεου το νά λάβει σύζυ-

γον τον έγγύτατον τών συγγενών, εξαιρουμένων τών

547

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ανιόντων.

Ό γάμος αυτός άπετέλει ύποχρέωσιν διά τήν έπί-

κληρον θυγατέρα, ενώ ό πλησιέστατος συγγενής ήδύ-

νατο νά άποστή τής υποχρεώσεως ή νά παραιτηθή

του δικαιώματος τούτου. Σ τ ή ν περίπτωση αυτήν ό

γαμβρός υπεχρεουτο νά παράσχει προίκα άνάλογον

προς τήν κοινωνική τάξη τής επικλήρου. Έπίκληρος

θυγάτηρ ήταν αυτή τής όποιας ό πατήρ είχε αποθάνει

χωρ\ς νά εχει άρρενα τέκνα ό ϊδιος, δηλ. αδελφούς ή

ιδία, και. χωρ\ς νά αφήνει διαθήκη.

Τ ο ν γάμον συνώδευον πανηγυρικά! τελεται και

τραγούδια του γάμου. Έπιθαλάμια άσματα, «ορθρια»

(δηλ. του πρωινού), «έπαύλια» (τής εσωτερικής αυ­

λής), «τά κατακοιμητικά» (δηλ. του επερχομένου

ύπνου).

Ό Λυκούργος στήν Σ π ά ρ τ η έπέβαλεν διά νόμου

τιμωρίαν = σέ γάμους εκτός ηλικιακών ορίων. Δ ί κ η

α γ α μ ί α ς = τιμωρία, έγκληση γιά αγαμία, Δ ί κ η όψι-

γαμίου = τιμωρία γιά γάμο σέ μ ε γ ά λ η ηλικία. Γραφή

κακογαμίας δηλ. έγκληση γιά κακό γάμο.

Σ τ ή Σ π ά ρ τ η ή μοιχεία ήταν σχετικώς επιτρεπτή,

«ΐνα μη εξίτηλον γένηται το γένος αυτού». Έπετρέ-

πετο σέ γυναίκα νυμφευθεί σαν νά συνάψει σχέση μέ

άλλον άνδρα, έφ' Οσον ό σύζυγος της ήτο ανίκανος

κα\ ακολούθως σέ άνδρα νυμφευμένον, έφ' Οσον ή σύ-

548

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ζυγός του ήτο ανίκανος γιά τον οποιοδήποτε λόγο,

προς τεκνοποι'ίαν.

Ό Γ ά μ ο ς στήν Αθήνα - Σπάρτη, δεν ήτο α π λ ώ ς

ιδιωτική υπόθεση, άλλά ζήτημα τής πολιτείας, ή

όποια ελάμβανε μέτρα προστασίας του θεσμού. Ν ό ­

μοι, ώ ς εΐπομεν, τιμωρούσαν τήν αγαμία, τήν όψιγα-

μία (καθυστερημένον γάμον), και κακογαμία (κακόν

γάμον).

Άρχη δ7 εστί τών γενέσεων πάσαις πόλεων άρ' ουχ

ή τών γάμων σύμμιξις και κοινωνία. Γαμικοϊ δε νόμοι

πρώτοι κινδυνεύουσι τιθέμενοι καλώς αν τίθεσθαι προς

ορθότητα πάσγ] πόλει (Πλάτωνος Νόμοι ς' 7 2 1 ) ·

(Άραγε δεν είναι ή σύναψη τών γ ά μ ω ν κα\ ή δι'

αυτών συμβίωση ή άρχή τής γενέσεως - τεκνοποιίας

σέ κάθε πόλη; Οί δέ Γαμικόι Νόμοι οί όποιοι πρώτοι

καθιερώνονται κ α λ ώ ς σέ σχέση μέ τήν ορθότητα ψη­

φίζονται).

«Αντίκα περί γάμων και τής προς γυναίκα ομι­

λίας άφ' ης άρχεσθαι δει τον νομοθέτην, ώσπερ και

φύσις» (Διον. Άλικαρνασσεύς).

(Αμέσως και γιά τούς γάμους και τ ή συμβίωση μέ

γυναίκα ό νομοθέτης πρέπει νά νομοθετεί Οπως κα\ ή

φύσις απαιτεί).

Συνέπεια του γάμου ή τεκνογονία, τελικώς «ώς

χρη τής άειγένους φύσεως άντέχεσθαι τω παΐδας

549

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

παίδων καταλείποντα άεϊ τώ θεώ υπηρετας αυθ' αυ­

τού παραδιδόναι».

(Καθώς είναι ανάγκη νά συντηρούμε τ η σχέση μέ

τήν φύση ή όποια πάντοτε γεννά κα\ νά άφήνομε

παιδιά τών παιδιών πάντοτε κα\ νά τά παραδίδουμε

στον θεόν αντί του εαυτού μας ώ ς υπηρέτες του

θεοϋ).

Ε ύ ρ ι π ί δ ο υ Ε ρ μ ι ό ν η (ο'τ&χ. 9^7)

Νυμφευμάτων μεν τών εμώ ν πατήρ εμός μέριμναν

εξει ουκ εμόν κρίνει ν τάδε.

(Αντίθετα δηλ. προς τό κοινωνικό ήθος κα\ τό νό­

μο, οί στίχοι αύτόι του Εύριπίδου εκφράζουν μιά

ά λ λ η αντίληψη* άλλ' αυτή βεβαίως ανάγεται σέ πα­

μπάλαιες εποχές του μύθου).

Τ ό πατρικό δικαίωμα στο γάμο είχε κα\ εμπόδια:

ήρωτάτο ή θυγάτηρ κα\ συγκατένευε ή Οχι, κα\ υπήρ­

χε και εισαγγελία κακώσεως, δηλ. μηνύσεως κατά

του πατρός, σέ περίπτωση κακοϋ γ ά μ ο υ 4 3 .

Ή είσοδος στον «οίκον» του άνδρα κατέστησε τελι­

κά και τήν Ε λ έ ν η νόμιμη σύζυγο του Πάρι, ό όποιος

ονομάζεται πόσις = νόμιμος, Οπως ακριβώς πρωτύτε­

ρα πόσις της ήταν ό Μενέλαος.

43. Σαίοΐπ, ΚεπίδβθΓ^: Γάμος και έρωτας στην Όμηρικη κοινωνία.

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σελ. 2 2

Ή Μοιχεία κατεδικάζετο κα\ ή συνοίκηση μετά

μοιχαλίδος επέσυρε ώ ς ποινήν τήν άτιμίαν (στέρηση

δικαιωμάτων κλπ). Σ έ ορισμένες περιπτώσεις ό

μοιχός έτιμωρεΐτο μέ θάνατο.

σελ. ι6 *

Τ ά εξώγαμα παιδιά άνηκαν στήν οικογένεια του

πατέρα τής μητέρας του δηλ. του εκ μητρός πάππου,

οπωσδήποτε Ομως ώ ς τέκνα μέ μισά δικαιώματα ( ϊ ϊ

ν ) .

Ε π ε ι δ ή ή σύζυγος έπρεπε νά είναι εγγυήτρια νομί­

μων κληρονόμων, δέν έπιτρέπετο γι ' αυτήν ή εξωσυ­

ζυγική γενετήσια επικοινωνία, Οπως αυτό συνέβαινε

γιά τον άνδρα της.

Ή έκτρωση παραλλήλως δέν ήτο επιτρεπτή, εκτός

υστέρα άπό έγκριση του πατρός (πώς έγίνετο ή εκ-

τρωσις κατά τήν αρχαιότητα* συνήθως μέ βότανα κα\

υγρά πού προκαλούσαν πρόωρο τοκετό).

551

Ή ΠαρΦενία

Ή παρθενία, δηλ. ή πλήρης έρωτική-σαρκική εγκρά­

τεια προ του γάμου ήταν ενας ισχυρός ηθικός νόμος

και ενας ιδεώδες τής ερωτικής συμπεριφοράς, ώστε μέ

αυτήν νά εξασφαλίζεται ή δύναμη τής οικογένειας, του

γάμου και τής ερωτικής ευπρέπειας ζωής.

Ό γάμος, ή πίστη τών συζύγων, ή αμοιβαία και

ισχυρή, ή ιερή πίστη στήν οικογένεια, ή μακροχρόνια

πίστη τών συζύγων πού ευρίσκεται μακράν γιά τον εναν

ή άλλο λόγο, χωρ\ς Ορια και προϋποθέσεις0 μάλιστα

αυτά είναι αντικείμενα και δεδομένα και οί δύο έπρεπε

νά δείχνουν απόλυτη πίστη ό ενας προς τον άλλον.

Ή παρθενία ήταν ενα υψηλό ηθικό ιδεώδες σύμφω­

να μέ άλλες μαρτυρίες και μάλιστα αναφέρονται ώ ς

ιδιαιτέρως παρθένες οί θυγατέρες του Υακίνθου, οί θυ­

γατέρες του υιού του Ερεχθέως. Αναφέρονται επίσης

κα\ περιπτώσεις σκληρής τιμωρίας νεαρών δεσποινί­

δων πού δέν έσεβάστηκαν τους νόμους τής παρθενίας.

Πατέρας έδεσε τήν κόρη μέσα σέ σταϋλο μέ άλογα τά

όποια τελικά μέ τά λακτίσματα έφόνευσαν τήν άτυχη

δεσποινίδα (Αθηναίος: Δειπνοσοφισταί). Αναφέρεται

552

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

επίσης Οτι ή μ η παρθένος και κυρίως ή σύζυγος πού

απατούσε τό σύζυγο της έτιμωρεΐτο μέ διαπόμπευση

δεμένη ανάποδα έπ\ Ονου. Α ύ τ η ήταν ή «δνοβάτις»

(Πλουτάρχου Ηθικά 296).

Σ τ ι ς «Χοηφόρες» του Αισχύλου διαβάζουμε: (οί

στίχοι σέ μετάφραση. Χοηφόροι 72-75) ·

«Γιατρειά δέν εχει αν ό άνθος τής παρθενιάς ' γ γ ι χ τ ή

κι άπό ενα δρόμο Ολοι τής Γ ή ς νά 'ρθούν οί ποταμο\

του κάκου, Οσο νά λούζουνε δέν τά ξεπλένουν πιά

αΐματα πού μολεύουνε τό χέρι του φονιά»

(μετάφραση Γρυπάρη).

Είναι γνωστό Οτι στις ιέρειες Εστιάδες δέν έπελέ-

γοντο ποτέ δεσποινίδες αν δέν ήταν παρθένες.

Οί στίχοι τής Σαπφούς επίσης μαρτυρούν γιά τήν

άξια τής παρθενίας. Ά π ό τό άλλο μέρος ή νεαρά

δεσποινίς ή όποια φοβάται Οτι δέν θά υπανδρευθεΐ πο­

τέ, τονίζει: «άϊ παρθένος εσομαι» δηλ. θά μείνω πά­

ντα παρθένα. Ή έλευθερομειξία, ή ελεύθερη ερωτική

σχέση δέν βρίσκεται μέσα στους διαλογισμούς της. Σ '

ενα άλλο ποίημα τής Σαπφούς διαβάζουμε:

όλονυκτίαν ξενυχτισαμε οί παρθένες τραγουδώντας

τον έρωτα.

Ή παρθενία γενικώς ήταν μία κοινωνική άξια και

ενας κανόνας ερωτικού δικαίου, θά ήτο δυνατόν νά

λεχθή.

553

Παιδεραστία - ΠαιδαγωγικοςΈρως

Παιδεραστία είναι ο ερως, ή ερωτική αγάπη προς

τους παίδες. Έ ά ν ή αγάπη αυτή ήταν α γ ν ή και είχεν

παιδαγωγικό χαρακτήρα ήταν σεβαστή και ιερή σχέ­

ση και έτιμάτο ιδιαιτέρως. Μάλιστα ή πρώτη μορφή

παιδαγωγικού έρωτος εφαρμόσθηκε στήν μόρφωση-

ά γ ω γ ή νέων πολεμιστών. Μια σχέση ιερή που οδη­

γούσε στήν αφοσίωση μέχρι θανάτου τών νέων πολε­

μιστών που συνεδέθη σέ ιερή άγαπητική-έρωτική σχέ­

ση προς εναν ώριμον πολεμιστήν. Αντίθετα εάν ή

σχέση μετετίθετο σέ αισχρή, ακόλαστη και α ν ώ μ α λ η

σαρκολατρική συμπεριφορά κατεδικάζετο ποικιλοτρό­

πως.

Καταγράφουμε περαιτέρω χαρακτηρισμούς που

απέδιδαν οί αρχαίοι συγγράφεις σέ σχέσεις αγνές άφ'

ενός και αισχρές άφ' ετέρου.

Ή αγνή σχέση έχαρακτηρίζετο μέ τις φράσεις:

σώφρων ερως, ενθεος ερως, δίκαιος, αιδώς, άρρενω-

π(α, γνήσιος ερως, αληθής ερως, ιερόν πάθος, θεϊον

πάθος, ουράνιος ερως, κλειτός ερως, εραστός κλπ.

554

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Αντίθετα δ αισχρός ερως έχαρακτηρίζετο ώ ς

αίσχρουργια, βδελυρία, ακολασία, κιναιδία, λαγνεία,

υβριστής ερως, μιαρός τράγος, αίσχροπαθής, κίναι-

δος, έκλυτος, κεκλασμένος, μεμαλαγμένος, θηλυδρίας,

γυναικώδης, γυναινδρος, ήμ(θήλυς, ήμιγύναιος, ευρύ-

πρωκτός κ λ π . 4 4 .

44. Περισσότερα βλ. στο βιβλίον Γ.Σ. Καραγιάννης, «Ό Παιδαγω­

γικός "Ερως στήν αρχαία Ελλάδα», Θεσσαλονίκη 2003.

555

Παλλακεία

Ή παλλακεία Τσχυεν ώ ς θεσμός στήν αρχαία Ε λ ­

λάδα παραλλήλως προς τον γάμον.

Ή παλλακεία κατείχε τρόπον τινά τήν μέσην θέση

μεταξύ νομίμου γυναικός και εταίρας.

Ή παλλακις ήτο επιφορτισμένη τήν περιποίηση

του ανδρός* ή δέ σύζυγος είναι αυτή ή οποία άφοσιοϋ-

ται στήν περιποίηση κυρίως τών τέκνων κα\ του οί­

κου.

Ά λ λ ά ή π α λ λ α κ ή , ή ή παλλακίς , δέν είχεν τήν

κοινωνική θέση τής συζύγου.

Ή σαρκική μεΐξις παλλακής - συζύγου, ώ ς περί­

πτωση μοιχείας έτιμωρεΐτο μέ ποινή θανάτου.

Σ τ ή ν παλλακεία μετέπιπταν θυγατέρες π τ ω χ ώ ν

οικογενειών μέ τό δέλεαρ τής προίκας, διότι ή προίκα

άπετέλει τήν κύρια προϋπόθεση γιά τήν σύναψη γ ά ­

μου.

Σ τ ή Ρ ώ μ η ή παλλακείο: ήτο θεσμός νομίμως ανα­

γνωρισμένος.

Οί χριστιανοί αυτοκράτορες προσπάθησαν νά περι-

. 55.6

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στείλουν τήν παλλακεία.

Ό Ιουστινιανός μέ τήν Νεαρά 22 έχορήγησε κ λ η ­

ρονομικά δικαιώματα στήν π α λ λ α κ ή κα\ τά τέκνα αυ­

τής.

Ή εκκλησία κατεδίκασε τήν παλλακεία γενικώς,

και αυτή ήταν μία βασική αιτία γιά τήν κατάργηση

της τελικά.

557

Μοιγεία

Ό π ω ς ή γυναίκα μέ τή μοιχεία προσβάλλει τήν

τιμή του άνδρα (Ό& 8, 269) ετσι και δ άνδρας μέ τήν

απιστία του προσβάλλει τήν τιμή τής γυναίκας ( X I

1 X 4 5 0 ) .

Μοιχεία άπό τήν πλευρά τής γυναίκας θέτει σέ

κίνδυνο τή νομιμότητα τής πατρότητας τών τέκνων,

ενώ ή μοιχεία άπό τήν πλευρά τών ανδρών ήταν σχε­

τικώς ανεκτή, όχι τόσο άπό νομική άποψη, άλλά τήν

πρέπουσα άποψη.

Ή Αθηναϊκή οικογένεια ήταν ετσι οργανωμένη,

ώστε έθεωροϋσαν ώ ς έγκλημα κάθε σχέση άνδρα κα\

γυναίκας εκτός τών πλαισίων τών ]πδΙαθ ηιιρίίαθ,

δηλ. τών νομίμων γ ά μ ω ν ή τής παλλακείας (Περί

τής παλλακείας, βλ. κατωτέρω).

Ό μοιχός έτιμωρεΐτο διά φόνου υπό του συζύγου δ

όποιος απατήθηκε.

( Σ τ ή Σ π ά ρ τ η ήτο νομικώς άγνωστη ή μοιχεία,

Οπως προσημειώθηκε).

Ώ ς προς τά τέκνα, έγίνετο διάκριση τών περιπτώ-

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σεων: Γυιο\ γνήσιοι - γυιόί νόθοι

Ή έκτρωση έτιμωρεΐτο.

Ό νέος προκειμένου νά νυμφευθή έζήτει τήν συγ­

κατάθεση του πατρός του.

559

Ή πορνεία

Πορνεία (εκ του πέρνημι = πωλούμαι) είναι ή ερω­

τική αύτοπροσφορά στον έφήμερον έπιβήτορα μέ

καταβολή χρημάτων.

Ή αρχαιότερη μαρτυρία περί πόρνων άνευρίσεκται

στο έργο τοϋ ποιητού Αρχιλόχου (πρώτο ήμισυ του

7ου αί. π.Χ.) (+ 6 4 8 π.Χ.).

«Πολλάκις τά και όβολόν μετά πολλών πόνων συ-

ναχθέντα χρήματα κατά τον -Άρχίλοχον εις πόρνης

γυναικός έντερου καταρρέει» (Αιλιανού: Ποικίλη

Ιστορία 1. 14) (δέν χρειάζεται μετάφραση).

Όνομασία κα\ Επωνυμία Πόρνων

. Παχεΐα, πολυκοινος, Δήμος, Κοινή, Έργάτις, Μυ-

δάχη, Λεωφόρος, Πανδοσία, Πολύυμνος, Μανιόκηπος.

Ή «ιερά πορνεία» είναι ή πορνεία πού ήσκεΐτο

στους ναούς τής «μεγάλης μητέρας θεάς τής Γονιμό-

τητος και του "Έρωτα» στήν αρχαιότητα στο χώρο

της εγγύς Ανατολής και σέ μέρη τής Λεκάνης τής

Μεσογείου. Ιερά πορνεία αναφέρεται στήν Κόρινθο,

560

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Κύπρο, Επίδαυρο, Έπιζεφυρίους Λοκρούς Θεσσαλονίκη.

Καθιέρωση Δημόσιας Πορνείας στήν Αθήνα 575 (0

Οί Δημόσιες πόρνες ήσαν κατά πλειονότητα δού­

λες γυναίκες. Οί Ιερόδουλες δέν ήσαν κατ 9 ανάγκην

πόρνες, στους ναούς τής Αφροδίτης. Ή ιερά πορνεία

είναι αυτή πού ασκείται στους ναούς κα\ δέν σημαίνει

πάντοτε έκπόρνευση τών γυναικών υπό τήν χειρίστη

έννοια του Ορου. Ό Ανδρέας Λεντάκης σημειώνει (σελ.

15) Οτι υπήρχαν δύο είδη ιεράς πορνείας. « Σ τ ή ν

πρώτη μορφή έχουμε έκπόρνευση Ολων ανεξαιρέτως

τών γυναικών ενός κράτους ή μ ιας πόλης κατά τήν

ένήβωσή τους στο ναό τής Μ ε γ ά λ η ς Μητέρας θεάς

τής γονιμότητος μέ εναν ξένο γιά μιά μόνο φορά ή

γιά πολύ περιορισμένο χρονικό διάστημα, μέ σκοπό τ ή

διακόρευσή τους. Μετά άπό αυτό εγκαταλείπουν τό

ναό και επιστρέφουν στο σπίτι γιά νά παντρευτούν ή

δέ «πορνική» διαπαρθένευσή τους δέν θεωρείται πορ­

νεία και δέν αποτελεί στίγμα, γι 9 αυτό, δέν θά πρέπει

νά ταυτίζουμε αυτή τή μορφή ιεράς πορνείας μέ τή

δεύτερη μορφή, Οπου γυναίκες, κατά κανόνα δούλες ή

α ι χ μ ά λ ω τ ε ς ήταν αφιερωμένες στή θεά άπό συγ­

γενείς ή ξένους ή ακόμη και αυτές οί ΐδιες ασκούσαν

τήν πορνεία έφ' Ορου ζωής. Ή ιερά πορνεία αναφέ­

ρεται ότι υπήρχε στή Βαβυλώνα, Αρμενία, Λυδία,

Κύπρο, Ευρεία Φοινίκη, Καρχηδόνα, Σικελία, Παλαι-

561

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στίνη, Α ί γ υ π τ ο , Καππαδοκία, Αραβία, Κόρινθο.

Έ κ τ ο ς Ομως τήν ιερά πορνεία - ναοί τής θεάς τής

γονιμότητος υπήρχαν και στά Δημόσια πορνεία στά

όποια έγκαταβίωναν οί λεγόμενες «δημόσιες πόρνες»

κατά διάκριση άπό τις τυχόν ιδιωτικές, δηλ. εκείνες

πού έζοϋσαν και ασκούσαν τον άμειβόμενον έρωτα,

στις ιδιωτικές κατοικίες τους, ενίοτε υπό τήν έγκριση

του πατρός ή κηδεμόνος κλπ.

Μαρτυρίες γιά τήν πορνεία στήν Ε λ λ ά δ α έχουμε

άπό τον γο αί. π.Χ.

Σ τ ή ν Ε λ λ ά δ α ή Δημόσια πορνεία, έλαβε έκταση

περισσότερη κατά τον 30 αι. π · Χ · κ ά ι εφεξής, ενώ

κατά τους παλαιότερους αιώνες γος, 6ος, 5°ζ? 4°ζ?

φαίνεται νά είχε μικρότερη έκταση.

Τ ά δημόσια πορνεία καταγράφονται σχετικώς

λεπτομερώς περαιτέρω:

ι ) Τ ά πορνεία τής Σάμου* στή Λαύρα, δρόμο τής

πόλεως Οπου ήσαν τά δημόσια πορνεία.

ϊ)" Τ ά πορνεία τών Α θ η ν ώ ν πιθανώς τά περισσό­

τερα είναι στον Κεραμεικό, Οπου έπωλου ντο παραλ­

λ ή λ ω ς μυρωδικά κα\ λοιπά παρεπόμενα τής πορνικής

ζωής.

45. Τά στοιχεία γιά τά πορνεία κατά τήν αρχαιότητα ελήφθησαν άπδ τδ εργο τοϋ Ανδρέα Λεντάκη, «Ό ερως στήν αρχαία Ελλάδα»,

Αθήνα 1995> τόμ. 3ος.

562

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

3) Τ ά πορνεία του Πειραιώς (πολλά γενικώς),

στον ενα άπό τους τρεις λιμένες του Πειραιώς, τό

Έμπορων, Οπου υπήρχαν πολλά εμπορικά καταστή­

ματα, και μεταξύ αυτών τά περισσότερα πορνεία του

Πειραιώς.

4) Τ ά πορνεία τής Βραυρώνος (;)

Ό Ανδρέας Λεντάκης διερωτάται κατ' αρχήν εάν

υπήρχαν πορνεία στήν Βραυρώνα και καταλήγει νά

υποθέσει Οτι υπήρχε εκεί μ ε γ ά λ η συρροή πορνών μετά

τά Διονύσια.

5) Τ ά πορνεία τής Κορίνθου ήσαν πολλά, εως 3 0 0

κατά τούς ελληνιστικούς κυρίως χρόνους κατά τις

μαρτυρίες άπό τούς παροιμιογράφους Ζηνόβιο (2ος αί.

μ.Χ.) και Διογενειανό (ζος αί. μ.Χ.).

«Ή Κόρινθος πολλά ς είχεν εταίρας και πολυτε­

λείς», κατά τις αρχαίες μαρτυρίες.

Αναφέρεται οτι υπήρχαν στήν Ακροκόρινθο (χίλιες

εταίρες), στις Κεγχρεές και επίσης στο Λέχαιον,

πολλά πορνεία. Έ κ του γεγονότος αύτοϋ τό ρήμα

«κορινθιάζειν» έφθασε νά σημαίνει «εκπορνεύεσθαι».

Σ τ ή ν Κόρινθο έζησαν περίφημες κα\ πασίγνωστες

εταίρες Οπως Λα'ίς, Κυρήνη, Σ ι ν ώ π η , Πυρρίνη, Σ κ ι ώ ­

νη κλπ.

6) Τ ά πορνεία τής Εφέσου: ευρέθη ενα. .

7) Τ ά πορνεία τής Αλεξάνδρειας

5^3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Σ τ ή ν Αλεξάνδρεια, μια πολύ μ ε γ ά λ η πόλη του αρ­

χαίου κόσμου (ελληνιστική εποχή) μέ πληθυσμόν πε­

ρίπου ενός εκατομμυρίου (ι.οοο.οοο) κατοίκων, ή

όποια όνομάσθη «τό μέγιστον εμπόριον τής οικουμέ­

νης» (Στράβων), δηλ. ή πόλις στήν όποια διεξήγετο

μεγάλης εκτάσεως εμπορικές πράξεις και συναφείς

δραστηριότητες.

Σ τ ή ν πόλη τής Αλεξάνδρειας αναφέρεται Οτι υ π ή ­

ρχαν πολλή δραστηριότης και πολλά πορνεία και

πολλές ηδονές, μέσα στον τότε μεγάλο πληθυσμό

ενός εκατομμυρίου κατοικούν.

Ε π ί σ η ς πορνεία αναφέρονται στήν πόλη Κάννω-

βος'ΐί πόλη Κάννωβος, μιά πόλη μακράν τής Α λ ε ­

ξάνδρειας περι τά 20 χ ί λ μ . τό κέντρο πάσης ακο­

λασίας.

Σ τ ή ν Ναΰκρατι, επίσης υπήρχαν πορνεία.

8) Τ ά πορνεία τής Θεσσαλονίκης: Αναφέρονται

επίσης πορνεία στή Θεσσαλονίκη.

9) Τ ά πορνεία τής Κυρήνης: Ή Κυρήνη, κέντρο

εμπορίου και πνευματικής ζ ω ή ς είχε και τήν αρνη­

τική της Οψη, πορνεία.

ίο) Τ ά πορνεία τής Έδεσσας, στήνΌσροηνή Σ υ ­

ρία, υπήρχαν επίσης πορνεία,

ι ι ) Τ ά πορνεία τής Πομπηίας.

Ή Πομπηία, πόλη ρωμαϊκή, πλησίον τής Ρ ώ μ η ς ,

564

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ήταν γνωστή επίσης γιά τήν εκτός νόμου ερωτική-

σεξουαλική ζ ω ή . Είναι ή π ό λ η πού καταστράφηκε άπό

τήν έκρηξη του Βεζούβιου τό 7 9 μ·Χ·

12) Τ ά πορνεία τής Κωνσταντινουπόλεως

Πορνεία υπήρχαν επίσης στήν Κωνσταντινούπολη,

ευθύς άπό τής ιδρύσεως της. Προφανώς ( 3 2 5 - 3 3 °

μ.Χ.), διότι είχαν καθιερωθεί ακόμη και κάποια ειδικά

κτίρια γιά πορνεία, κατά διαταγή του Μ ε γ . Κ ω ν σ τ α ­

ντίνου.

Σ τ ά δημόσια πορνεία ασκούσαν τό επάγγελμα του

αγοραίου έρωτος φτωχές πόρνες.

Τ ά πορνεία υπήρχαν καθ' Ολη τ ή διάρκεια τής Βυ-

ζαντικής αυτοκρατορίας, και μάλιστα οί πόρνες είχαν

και τήν επωνυμία «πολιτικές».

Οί προαγωγοί όνομάζοντο στο Βυζάντιο «πορνο-

βοσκοί», οί όποιοι έπλήρωναν «πορνικόν τέλος» στο

κράτος. Αυτό συνέβαινε επίσης στο κράτος τών Α θ η ­

νών κατά τήν αρχαιότητα.

Πολλές πόρνες αναφέρονται στήν Κωνσταντινούπο­

λ η κατά τήν εποχή του Ιουστινιανού (527-565 μ.Χ.)·

Γιά τούτο ό αυτοκράτωρ (Ιουστινιανός) έδιωξε

τούς πορνοβοσκούς και τούς εγκατέστησε όλους, μαζ\

μέ τις πόρνες σ' ενα μοναστήρι στον Εύξεινο Πόντο*

αναφέρονται περίπου πεντακόσιες πόρνες.

Ε π ί σ η ς είχε επιτρέψει νά λειτουργήσει πορνείο σέ

565

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πλοίο αραγμένο σέ λιμάνι. Οί πληροφορίες άπό τό

εργο του Προκοπίου «Ανέκδοτα» και αντλούνται άπό

τό έργον του Ανδρέα Λεντάκη «Ό ερως στήν αρχαία

Ελλάδα».

Έ κ τ ο ς άπό τις πόρνες τών πορνείων υπήρχαν επί­

σης:

Οί πόρνες του δρόμου (Θεοφύλακτος Σιμοκάτης,

6ος αί. μ.Χ.) κατά μαρτυρία του Θεοφ. Σ ι μ ο κ ά τ η (6ος

αί. μ.Χ.). Α κ ό μ η οί πόρνες τών καπηλειών (καπηλεία,

ξενοδοχεία κλπ.)

Οί πόρνες τών λουτρών (5ος αί. π.Χ. στά δημόσια

λουτρά),

«και γυμνάσια και λουτρά και αποδυτήρια τής μεν

πλουσίοις εστίν ιδία ένίοις».

Οί πόρνες τών συμποσίων

αύλητρίδες

όρχηστίδες

μ ι μ ά δ ε ς 4 6

Ανδρική πορνεία, προϊόν του θεσμού τού Παιδα­

γωγικού έρωτος, στήν έκπτωτική, έκλυτική και

έφθαρμένη εκδοχή του. Πιθανώς (κατά Λεντάκη) άν-

46. Ερωτικός σχεδιαστής αδημονίας ό κώμος' ή παννυχϊς δε επί

πότω, μέθης εκκλητική και συνουσίας, ερεθιστική, τόλμα αίχροποιός

[...], θέατρον μέθης το τοιούτον γίγνεται συμπόσιον (Κλήμης: Παι­

δαγωγός 2.4).

566

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δρικό πορνείο λειτουργούσε στο Λυκαβηττό.

Ό έταιρισμός - Οι έταϊρες

Ό έταιρισμός, δηλ. ή παρουσία μέσα στις ελληνικές

κοινωνίες εταίρων, δηλ. γυναικών μέ σχετικώς έλευ-

θεριάζουσαν έρωτικήν ζωήν, παράλληλα μέ προσόντα

μορφωτικά, Οπως πνευματική καλλιέργεια, γνώσεις,

κα\ ενίοτε κα\ πνευματική συγγραφική δηλ. παραγω­

γ ή , Οχι βέβαια υψηλής στάθμης άλλα πάντως σχετι­

κής μικρής άξιας ήταν μία ά λ λ η μορφή ερωτικής

ζ ω ή ς , κατά τους αρχαίους χρόνους π.χ. ή Ά ρ χ ά -

νασσα, εταίρα κα\ φίλη του Πλάτωνος, κατά Διογένη

Λαέρτιο. Ε π ί σ η ς μαθήτριες του Πλάτωνος στήν Α κ α ­

δημία αναφέρονται ή Λασθένεια εκ Μαντινείας, ή

Άξιοθέα άπό τον Φλειουντα (Ήλις) .

Πασίγνωστη εταίρα είναι ή Ασπασία άπό τ ή Μ ί ­

λητο, φίλη του Περικλέους, ή Μ ι λ τ ώ ή Ασπασία, ή

Λαΐς ή Κορινθία, Λαΐς ή νεώτερη, ή Φρύνη εκ

Θεσπιών, ή Θαΐς ή Αθηναία, ή Διότιμη, ή Βιλιστίχη,

ή Στρατονίκη, ή Μύρτιον, ή Κλεινώ, ή Άγαθόκλεια.

Οί εξι τελευταίες αποτελούσαν μέλη του κύκλου του

βασιλέως Αιγύπτου Πτολεμαίου Φιλαδέλφου (3ος αί.

π.Χ.). Περαιτέρω στον κύκλο του Δημητρίου Πολιορ-

κητου αναφέρονται οί εξής εταίρες: Μάνια, Λάμια,

Τδρυσε τήν πρώτη πινακοθήκη στον κόσμο, Λέαιρα,

567

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Μυρρίνη, Χρυσήίς, Δ η μ ώ στήν όποια αποδίδονται

σιβυλλικά συγγράμματα, Αντίκυρα επίσης.

Σ τ ο ν κύκλο του Άρπάλου, στρατηγού κα\ ταμία

του Μ ε γ . Αλεξάνδρου δ οποίος έδραπέτευσε άπό τό

στρατό του Αλεξάνδρου και κατέφυγε στήν Αθήνα οί

έξης δύο εταίρες: Πυθιονίκη, Γλυκερά.

Ε π ί σ η ς έκτος κάποιου κύκλου βασιλικού ή άλλου ή

Λέαιρα ή όποια πέθανε ηρωικά μετά άπό βασανιστή­

ρια, στά όποια τήν επέβαλε ό Ι π π ί α ς , ό Αθηναίος τύ­

ραννος.

Ή Νέαιρα, ή Μαρία, ή Πελαγία, ή Μαργαριτώ, ή

Μαρία ή Αιγύπτια, ή Θαΐς ή Αιγύπτια.

Σ τ ο ν Αλεξανδρινό κύκλο αναφέρονται ή Λεόντιον,

Νικίδιον, ή Μαρμάριον, ή Η δ ε ί α , ή Ε ρ ω τ ι κ ή άνηκαν

στον κύκλο του Επικούρου.

Ή Νικαρέττη, ή Θαργι,ειλία ή Μιλησία. Μεταξύ

τών ανωτέρω ή Νέαιρα, αναφέρεται ώς ιδιαιτέρας

μορφώσεως, μέ γνώσεις και καλλιτεχνικά και φιλοσο­

φικά ενδιαφέροντα.

Οί εταίρες ήσαν, θά ήτο δυνατόν νά λεχθή, μιά

μορφή ενδιάμεσης αποστάσεως μεταξύ τής άπλα σαρ-

κολατρικής μορφής του έρωτος και τής πλέον υψηλής

μορφής αύτοΰ, πού είναι κατά Π λ ά τ ω ν α ό Ουράνιος

"Ερως. Μιά βαθμίδα μεταξύ του Πανδήμου και του

Ουρανίου, χωρ\ς νά είναι ούτε τό ενα ούτε τό άλλο.

568

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ά π ό τό Ά ν & ο λ ό γ ι ο του Στοβαίου

Περί Αφροδίτης

Έ ρ ω τ ο ς καΐ Η δ ο ν ώ ν

Ζωπυρου

Μήδειας άπειρος τών εμών εΐη φίλων

έρωτος έκτυχών δε τον θεόν λάβοι.

Κανένας άπό τους φίλους μου μ η μείνη

τον έρωτα χωρίς νά δοκιμάση. Μακάρι

νά τον καλοδεχτή, Οπου τον απάντηση.

Μετάφραση

... υπό του Χρ. Θεοδωράτου

Άνθολόγιον Στοβαίου: εκδ. Α» Γεωργιάδη

Άλέξιδος

Ουκ ε στ ι παιδαγωγός άνθρώποις άρα έρωτος ουδείς άλλος επιμελέστερος.

Δέν υπάρχει στους ανθρώπους πιο καλός παιδα­

γ ω γ ό ς άλλος άπό τον έρωτα κανείς.

47'Έκδ. Γεωργιάδη: (Κείμ. - μετάφ. Χρ. Θεοδωρατος και επιτροπή φιλολόγων), Αθήναι, α.χ.

5 6 9

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Μενάνδρου

Όργή φιλουντων ολίγον Ισχύει χρόνον

Ό ρ γ ή μεταξύ αγαπημένων γιά λ ί γ ο χρόνο ισχύει.

Άριστάρχου

Έρωτος όστις μή πεπείραται βροτών

ουκ οιδ' ανάγκης θεσμόν ω πεισθείς εγώ

πόθω κρατηθείς τάσδ' άπεστάλην οδούς,

ούτος γαρ 6 θεός και τον ασθενή σθενειν

τίθησι και τον απορον εύρίσκειν πόρον.

Άνθρωπος πού δέ δοκίμασε τον έρωτα

τον νόμο τής ανάγκης δέν γνωρίζει,

ε γ ώ σ' αυτό πειθάρχησα και νικημένος

άπό τον πόθο βγήκα σ' αυτούς τούς δρόμους.

Αυτός και τον αδύνατο μέ δύναμη τον κάνει

Κ α ι τον αμήχανο νά βρίσκει λύση.

Περί Αφροδίτης Πανδήμου

Αρίστιππου

Αρίστιππος 6 Κυρηναιος φιλόσοφος ερωτηθείς

Ει 6 ερως ένεκα τής συνουσίας γίγνεται «οΰτ'»

εφη, διά τούτο οΰτ' άνευ τούτου».

Ό Αρίστιππος ό Κυρηναΐος φιλόσοφος ερωτήθηκε

εάν ό έρως γίγνεται μέ σκοπό τή συνουσία* και

570

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

είπε, ουτε γι 5 αυτήν (τήν συνουσία), ουτε χωρ\ς

αυτήν.

Μενάνδρου

Μόνος εστ' άπαρηγόρητον άνθρώποις ερως

Μόνος ό ερως, είναι απαρηγόρητος στους ανθρώ­

πους.

Προδίκου

Έπιθυμίαν μεν διπλασιασθεΐσαν έρωτα είναι

Έρωτα δε διπλασιασθέντα μανίαν γίγνεσθαι.

Επιθυμία διπλασιασμένη είναι ό έρως

Έ ρ ω τ α ς δέ διπλασιασμένος γίνεται μανία.

Αριστοτέλης ερωτηθείς διά τι τών καλών 6 ερως

«τυφλού» είπεν, ή ερώτησις.

Ό Αριστοτέλης ερωτήθηκε γιατί ο Έ ρ ω ς είναι έρως

τών καλών

και είπεν ή ερώτηση είναι ενός τυφλού.

Διογένης τάς ευμόρφους τών εταίρων εκάλει

βασίλισσας, πολλούς γάρ πράττειν ά αν προστάτ-

τωσι.

Ό Διογένης ονόμαζε τις ωραίες άπό τις εταίρες

βασίλισσες

διότι πολλοί πράττουν αυτά που αυτές προστάζουν.

571

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Βίωνος:

Βίων προς τούς λέγοντας οτι τυραννίδα έχει το

κάλλος «φευ» έλεγε «Τυραννίδος τριχϊ καταλυομέ-

νης».

Ό Βίων, έλεγε, προς αυτούς οί όποιοι λέγουν Οτι τό

κάλλος τό κατέχει τυραννία. Αλίμονο, μιά τυραννία

πού καταλύεται μέ μία τρίχα.

"Οτι κάλλιστον 6 Γάμος

Μουσωνίου εκ τών ει έμποδιον τω φιλοσοφείν γά­

μος.

Ίεροκλέους εκ του περι γάμου

Αναγκαιότατος εστίν υπέρ του γάμου λόγος' απαν

μεν γαρ ημών τό γένος εφυ προς κοινωνίαν πρώτη δε

και στοιχειωδέστατη τών κοινωνιών ή κατά τον γά­

μον. Ουτε γάρ πόλεις αύ ήσαν μή όντων οίκων, οίκος

τε ημιτελής μεν τω οντι 6 του άγαμου, τέλειος δε και

πλήρης ό του γεγαμηκότος.

Ό λόγος περι γάμου είναι αναγκαιότατος· διότι Οτι

τό γένος ημών έγεννήθη γιά τήν συμβίωση και κοι­

ν ω ν ί α ν πρώτη και ή πλέον στοιχειώδης άπό τις κοι­

νωνίες είναι αυτή του γάμου. Διότι ούτε πόλεις θά

υπήρχαν αν δέν υπήρχαν οικογένειες, και οίκοι, ό δέ

οίκος του άγαμου είναι ημιτελής, τέλειος δέ οίκος ό

572

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οίκος του νυμφευμένου.

Φιλήμονος

Άθάνατον εστί κακόν άναγκαΐον γυνή.

Ή γυναίκα είναι αθάνατο αναγκαίο κακό.

Έ κ τών Άρίστωνος

Σπαρτιατών νόμος τάττει ζημίας τήν μεν πρώτην

άγαμίαν, τήν δευτεραν όφιγαμίαν, τήν τρίτην και με-

γίστην κακογαμίαν.

Ό νόμος Σπαρτιατών καθιερώνει τιμωρίες (οικονο­

μικές) τήν πρώτην γιά τήν αγαμία, τήν δεύτερη γιά

τον αργοπορημένο γάμο, τήν τρίτη και μεγίστη γιά

τον κακό γάμο.

οτι ουκ αγαθόν τό γαμεΐν.

Άναξανδρίδου

"Οστις γαμεΐν βουλεύει ου βουλεύεται ορθώς,

διότι βουλεύεται χοΰτω γαμει,

πολλών κακών γαρ εστίν αρχή τω βίω

Ό π ο ι ο ς σκέπτεται νά ύπανδρευθεΐ δέν σκέπτεται

ορθά, διότι Οπως σκέπτεται κα\ ετσι και παντρεύε­

ται,

διότι (ό γάμος) είναι άρχή πολλών κακών στή ζ ω ή .

573

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Άναξανδρίδου

Κόρης άπαλλαττόμεθα ταμείο ν πικρόν.

Άπαλλασσόμεθα άπό κόρη που είναι ενα πικρό

ταμείο.

Φ ι λ ώ τ α

Βίον καλόν ζής, αν γυναίκα μη λάβγις.

Χαιρήμονος

Γυναίκα θάπτειν κρεΐττον εστίν ή γαμεΐν.

Τ ό νά θάβεις γυναίκα είναι καλύτερο ν άπό τό νά

τήν παντρεύεσαι.

Φιλήμονος

Γαμεΐν ό μέλλων εις μετάνοιαν έρχεται.

Αυτός πού πρόκειται νά παντρευθεΐ μετανιώνει στο

τέλος.

Περί μ ν η σ τ ε ί α ς

Περικλής 6 τών Αθηναίων στρατηγός, δυσιν αυτώ

τήν θυγατέρα μνηστευομένην, του μεν πλουσίου και

απαίδευτου, του δέ πένητος και φιλολόγου τούτω

αυτήν εξέδωκεν, ειπών οτι άμείνων έστϊ του οντος ό

δυνάμενος γενέσθαι πλούσιος.

Ό Περικλής ό στρατηγός τών Αθηναίων, ενώ

574

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ζητούσαν νά μνηστευθούν τήν θυγατέρα του δυο

υποψήφιοι, εκ τών οποίων 6 ενας ήταν πλούσιος και

απαίδευτος ο άλλος φτωχός και μορφωμένος τήν

έδωσε στον δεύτερον, λέγων οτι είναι καλύτερος άπ'

αυτόν πού είναι πλούσιος αυτός, διότι δύναται νά γ ί ­

νει πλούσιος.

Π α ρ α τ η ρ ή σ ε ι ς κ α ί σκέψεις

Τ ά προηγούμενα γενικής περιγραφής κεφάλαια τά

σχετικά μέ τούς τρόπους και τις μορφές τής ερωτικής

ζωής , κατά τήν αρχαιότητα κυρίως, δίδουν μιά εικό­

να τών κοινωνικών ηθών, ασαφή μέν γενικώς και Οχι

οπωσδήποτε πλήρη, διότι έκ προθέσεως τό βιβλίο

αυτό «καταγράφει» κυρίως μέσω μιας ανθολογίας

τών κυριωτέρων φιλοσοφικών συγγραφών περι έρωτος

τά γενικά στοιχεία τής ζ ω ή ς και τών ιδεών περι

έρωτος, στις πρώτες ιστορικά ελληνικές κοινωνίες.

Ό Άρραβών, ό Γάμος, ή Παρθενία, ό Παιδαγωγι­

κός Έ ρ ω ς είναι μορφές υψηλού επιπέδου ερωτικής

ζωής .

Ή Παλλακεία, ή Μοιχεία, ή Πορνεία, δ Έταιρι-

σμός, ό Πάνδημος Έ ρ ω ς μεταξύ ομοφύλων, ή ανδρική

πορνεία, μορφές τής ερωτικής ζωής , πού υπήρχαν κα\

αυτές, αποτελούν τήν αρνητική όψη τού αρχαίου ελ­

ληνικού κόσμου, διότι τον έχαρακτήριζαν βεβαίως κα\

575

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αυτές, άλλα και αυτές ή κα\ δι' αυτών οί ελληνικές

κοινωνίες τής ελληνικής αρχαιότητας και κυρίως

εκείνες τών αλεξανδρινών, νεωτέρων ελληνιστικών

και ρωμαϊκών χρόνων οί όποιες είχαν γνωρίσει τήν

διαφθορά και τήν κατάπτωση ουδέποτε εξέπεσαν στήν

απαίσια άποκτήνωση, που έζησαν οί ρωμαϊκές κοι­

νωνίες, μέ τήν α χ α λ ί ν ω τ η ακολασία {τον τυχόντα τή

τυχούσγι συνεΐναΐ) τις άνθρωποκτόνες μονομαχίες και

τις αποτρόπαιες θηριομαχίες στά αυτοκρατορικά κυ­

ρίως χρόνια τής Ρ ώ μ η ς . Παρομοίως ό ελληνισμός

διά μέσου τής ιστορίας του βαρύνεται μέ πράξεις έγ-

κληματικότητος, κυρίως πολιτικών αιτιών, κομμα­

τικές διαμάχες, διχόνοιες, και σκληρούς εμφυλίους

πολέμους* συχνά μικροενδιαφέροντα, μικροσυμφέροντα

και μικρές επιδιώξεις έχαρακτήρισαν τήν ιστορία του

ελληνισμού, άλλά και πάλιν ό Έ λ λ η ν δέν έγινε μέ­

χρις εσχάτων μικρο-μωρο-φιλόδοξος και αδιάφορος

γιά τά γενικώτερα συμφέροντα. Είναι χαρακτηριστική

ή περίοδος, γιά τήν όποια ομιλεί περιφρονητικά γιά

τον ελληνικό λαό ό Ί ω ν Δραγούμης, δηλ. γιά τήν

εποχή του (ΐ9ος-2θός αί.) «ταυτόχρονα τότε τήν

ψυχή τού Έ λ λ η ν ο ς ηλέκτριζε ή μ ε γ ά λ η ιδέα».

Σ χ ε τ ι κ ά δέ μέ τήν εγκληματικότητα μέσα στήν

ιστορία, γιά λόγους θρησκευτικούς, ιδεολογικούς, πο­

λιτικούς κλπ. πού ύπήρξεν βεβαίως κα\ αυτή, μέσα σέ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μιά ιστορία τεσσάρων χιλιάδων ετών, ουδέποτε όμως

έφθασε στά βάραθρα του ίεροεξεταστικών εγκλημάτων

στήν Ευρώπη, άπό τον 1 3 0 μέχρι και τον 190 αιώνα,

όποτε σέ μιά περίοδο εξι αιώνων, ή Ιερά εξέταση στήν

Ευρώπη - Ισπανία, Ι τ α λ ί α , Γαλλία , Γερμανία κ.ά.

(Οχι στήν Α γ γ λ ί α ) έστειλε στά βασανιστήρια και στο

θάνατο ΐσως εκατομμύρια ανθρώπους. Σ έ ενα και μό­

νο εκατομμύριο γυναίκες, στις χώρες τής Ευρώπης,

υπολόγιζε ό Γερμανός ιστορικός ν ι § 1 τις γυναίκες

πού έκάησαν ζωντανές, άπό τήν Ιερά εξέταση, μέ τήν

κατηγορία οτι είναι μάγισσες. Τέτοια φαινόμενα ουδέ­

ποτε σημειώθηκαν μέσα στις ελληνικές κοινωνίες.

Παρομοίως τά ιδεολογικά εγκλήματα, πού υπήρξαν

και αυτά, ιδίως κατά τον 2θό αί. στήν Ε λ λ ά δ α , ου­

δέποτε έφθασαν τήν απάνθρωπη κτηνωδία, τών φασι­

στικών, έθνικοσοσιαλιστικών, κομμουνιστικών ε γ κ λ η ­

μάτων κατά τον 2θό αιώνα πάντοτε.

Και γιά λόγους ιστορικής αληθείας γιά τά εγκλήματα,

τά περισσότερα διέπραξαν οί κομμουνιστές (Στάλιν) μετά

οί έθνικοσοσιαλιστές (Χίτλερ) κα\ τά όλιγώτερα οί φασί­

στες (Μουσολίνι, Φράνκο κλπ.). Οί σοσιαλιστές, ώς οπαδοί

τών δημοκρατικών άξιων, δέν διέπραξαν εγκλήματα, άλλα

κατάφεραν νά διαφθείρουν τις κοινωνίες. (Κα\ δέν οικοδο­

μούνται δίκαιες κοινωνίες μέ διεφθαρμένους πολίτες).

Κ α τ ' ανάλογο τρόπο κα\ Ολα τά αντίστοιχα αρνη­

τικά ερωτικά φαινόμενα Οπως πορνεία, ομοφυλοφιλία

577

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κλπ. υπήρξαν βεβαίως και υπάρχουν άλλοτε πολύ,

άλλοτε λίγο, Οπως και εξωτερικά στοιχεία ερωτικής

ελευθεριότητας, εφημερίδες, περιοδικά, μέ αγγελίες

και φωτογραφίες πορνικοϋ χαρακτήρος, και επηρεά­

ζουν μέν αρνητικά τά ήθη παράλληλα Ομως έπιφαί-

νεται κα\ άνθεκτικότητες .και απόρριψη τής χυδαιότη­

τας και τής διαφθοράς.

Τ ά κ α τ α γ ώ γ ι α τών στενών κλειστών οριζόντων

και του εντελώς φυσικού, χωρίς στοιχεία πνεύματος

μορφών ζ ω ή ς επηρεάζουν και τήν ελληνική ιδιοσυγ­

κρασία, άλλ' αυτά πού έλκουν τούς Έ λ λ η ν ε ς , είναι

τά μεγάλα ύψη και οί ανοιχτοί μέν άλλά φωτεινοί-

καθαροί ορίζοντες πολύ περισσότερον.

Γιά τούτο, ή διαφθορά πού έπληξε τήν τότε ρω­

μαϊκή οικουμένη, δηλ. στά χρόνια του Χριστού, και

τούς τελευταίους αιώνες προ Χριστού, μιά διαφθορά

και κατάπτωση πού έφθασε, Οσον άφορα τ ή ρωμαϊκή

στον πυθμένα τής ολοκληρωτικής αυτοκαταστροφής

σέ μεγάλο ποσοστό τού πληθυσμού της. Αυτήν τήν

διαφθοράν έγνώρισαν και οί ελληνικές κοινωνίες, άλ­

λά δέν έχασαν τό ενδιαφέρον τους γιά τά πνευματικά

μεγέθη, ουτε γιά τήν λεπτότητα τού πνεύματος και

τών ηθών, ποτέ δέν ξέπεσαν στο βάραθρο τής ρωμαϊ­

κής κτηνωδίας. Ό μ ω ς ή τιτώση ήταν γεγονός, μιά

πτώση τήν οποίαν προδιέγραψε μέ πολύ πνευματικό

578

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

βάθος δ μύθος τής Π. Διαθήκης, 6 οποίος λέγει οτι ή

γνώση ώδήγησε στήν εκβολή τών πρωτοπλάστων εκ

του Παραδείσου. Ά π ό αυτήν τήν πτώση ήλθε νά σώ­

σει τον άνθρωπο ό Ιησούς Χριστός, δ νέος θεός τών

Ε λ λ ή ν ω ν , δ όποιος γεννήθηκε και αυτός μέσα σ' ενα

σπήλαιο, Οπως και ό Ζευς. Αύτοι οί δυο θρησκευτικοί

μύθοι μέ τους θεούς που γεννιούνται έπι τής Γ ή ς ση­

μαίνουν ότι άφ' ενός υπάρχει τό Υποκείμενο (Κρόνος

- Ζευς άφ' ενός - Θεός - Σ α β α ώ θ άφ' ετέρου), και

παραλλήλως υπάρχει κα\ τό Αντικείμενο, ό Αντι­

κειμενικός κόσμος, ή φύση δηλ. ή ιστορία, ή κοινωνία

κλπ.

Έ ν α ς μύθος και ένας θεός, πού γεννάται έπι Γ ή ς ,

πράγμα πού σημαίνει, Οπως είπαμε, δηλώνει μετα­

φυσική οντολογική αυθεντικότητα του Αντικειμένου

(φύση κλπ.) αποτελεί μ ε γ ά λ η αντίθεση προς τό πνεύ­

μα τής Π. Διαθήκης, Οπου κυρίαρχο είναι τό πνεύμα

τού ισχυρού Υποκειμενισμού. Κ α ι αυτός είναι ό λόγος

γιά τον όποιον οί Εβραίοι έσταύρωσαν τον Ιησού, τον

θεόν πού γεννήθηκε έπι τής Γής , κα\ ετσι μέ τό

συμβολικό αυτόν μύθον, έθεσε υπό αμφισβήτηση τον

πνευματικό απόλυτον ύποκειμενισμόν, πού κυριαρχεί

στήν Παλαιά Διαθήκη. Παραλλήλως αυτός ό υποκει­

μενισμός, ομαδικό γνώρισμα τού εβραϊκού πνεύματος,

γεννά κα\ τήν αντίθεση του, και αυτή ή αντίθεση είναι

5 7 9

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τό ρεύμα του αντισημιτισμού διά μέσου τών α ι ώ ν ω ν

ό αντισημιτισμός, ιδίως ώ ς μίσος κατά τών Ε β ρ α ί ω ν ,

ενός μεγάλου ιστορικού λαού, είναι μεγάλο νόσημα

τού ανθρωπίνου πολιτισμού και απαράδεκτο δείγμα

αδικαιολόγητης μισανθρωπίας, που δέν πρέπει νά

έπαναληφθή μέσα στήν ιστορία. Ή άποψη οτι τό

πνεύμα τής Π. Διαθήκης γεννά τον αντισημιτισμό, εί­

ναι μιά προσπάθεια έξηγήσεως, και Οχι δικαιολογή-

σεως τού φαινομένου, τό όποιον είναι άπό κάθε πλευ­

ρά απαράδεκτο.

Ή έλευση, τώρα τού Ιησού Χριστού στον κόσμον,

τού νέου τελικά θεού τών Ε λ λ ή ν ω ν είναι μία τεράστια

προσπάθεια τού ελληνικού πνεύματος νά εξέλθει άπό

τά χ α μ η λ ά ηθικά επίπεδα όπου τον ερριψε ή έννοια

τής Ανάγκης, βασική μεταφυσική άρχή τού αρχαίου

ελληνικού πνεύματος κα\ ή Γ ν ώ σ η γενικώς, διότι να\

μέν ή γνώση είναι μέγα αγαθόν, άλλ' οδηγεί ενίοτε

και στήν πτώση, ηθική κα\ ά λ λ η , και χρειάζεται ενα

νέο θεϊκό μήνυμα γιά νά δυνηθή ό άνθρωπος νά

έπανεύρη τήν πνευματική κα\ ηθική του υγεία. Αυτό

τό έδωσε ό Ιησούς μέ τήν Σταύρωση και τήν Άνά-

48. Συχνά ή γνωστική προσπάθεια, οδηγεί σε αδιέξοδα, γνωσιολο­γικά και ηθικολογικά αδιέξοδα" και αύτδ συνέβη κατά τδ τέλος τής αρχαιότητος. Ή σύγχρονη δέ πορεία τοΰ πνεύματος και τοΰ ήθους είναι επίσης πορεία προς τά ποικίλα αδιέξοδα.

5δθ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στάση* τό μήνυμα οτι ή θυσία είναι αυτή που φέρει

τελικά τήν μεγάλη ευδαιμονία. Ή Ανάσταση είναι ή

μ ε γ ά λ η ευδαιμονία, και αυτή συνίσταται στήν έπαν-

εύρεση τής ψυχικής υγείας άπό τον ασθενή, στήν

ανάκτηση τής ελπίδας άπό τον απελπισμένο, στήν

μετάνοια προπαντός κάί στήν επάνοδο στήν αγνό­

τητα κα\ τήν αγαθότητα, στήν απόρριψη τής άμαρ-

τωλότητος, εδώ κα\ τώρα κα\ στήν παρούσα ζ ω ή .

Α υ τ ή είναι ή μεγάλη σωτηρία, ή όποια άφοϋ θά έχει

επέλθει Ολα τά άλλα κατακτώνται πολύ ευκολότερα.

Ό χριστιανισμός περιγράφει τά άπατα βάθη τής

ανθρώπινης ψυχής, Οπου ένοικεΐ ή μεταφυσική ελευ­

θερία, και αυτή ή μεταφυσική ελευθερία δέν περιγρά­

φεται μέ μαθηματικούς τύπους και θεωρίες τής φυσι­

κής επιστήμης* αυτά έχουν ισχύ μόνον μετά στο βα­

σίλειο τής Ανάγκης (στή φύση δηλ.), πού γεννά τ ή

λογική άποψη περι του κόσμου κα\ έπι τής όποιας

θεμελιώθηκαν οί λογικές ερμηνείες του κόσμου, φιλο­

σοφία, επιστήμη κλπ.

Ή νέα θρησκεία τών Ε λ λ ή ν ω ν , ό χριστιανισμός

προϊόν συνθέσεως του ελληνικού θρησκευτικού αισθή­

ματος άφ' ενός και του εβραϊκού άφ' ετέρου είναι σέ

αντίθεση μέ τήν αρχαία θρησκεία κατά τήν αντίθεση

φύση - ψυχή, άλλά παράλληλα συμπληρώνουν ή μία

τήν άλλη.

581

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Παράλληλα πολλά κοινά στοιχεία, παραδείγματος

χάριν λατρεία του θείου, διά μέσου ομοιωμάτων -δηλ.

ειδώλων και εικόνων- κα\ ταυτόχρονα διά του πνευ­

ματικού έρωτος Ολων τών βαθμίδων προς τήν πε­

ριοχή τής θεότητας χαρακτηρίζουν τις δύο θρησκείες

τών Ε λ λ ή ν ω ν . Τ ί συμβολίζει άραγε ή διφυής φύση

τουΙησού Χ ρ ι σ τ ο ύ ; Ή γήινη - ανθρώπινη κα\ ουράνια

- θεία φύση; 4 9 Τ ή σύνθεση τής Ανάγκης (φύσις - άν­

θρωπος - πέρας) και τής Ελευθερίας, κατά τήν με­

ταφυσική της έννοια (ψυχή - θεός - άπειρον) μία σύν­

θεση τήν όποια είχεν προϊδεασθή ό αρχαίος ελληνικός

κόσμος, ιδίως διά τών Πυθαγορείων, κατ' αρχήν, οτι

ό κόσμος είναι σύνθεση, και ιδίως ό άνθρωπος είναι

σύνθεση τού άπειρου κα\ τού πέρατος. Ή λογική τών

ανθρώπων, έγκυρη δύναμη μελέτης τού οντος ισχύει

στο χώρο. τής Ανάγκης τού Πέρατος δηλ. ή δέ Πιστις

υπέρβαση τής Λογικότητος τής Ανάγκης, τού Πέρα­

τος τελεί κατ' άναφοράν προς τό Άπειρον, τό Θείον,

τήν Ελευθερία ν. Αυτή ή σύνθεση έχει πραγματωθή

επίσης κάί ισχύει έκτοτε μέσα στήν ορθόδοξη ελλη­

νική, γνήσια έκ τούτου, εκδοχή τού χριστιανισμού.

49. Ιδιαιτέρως: Γ. Σ. Καραγιάννη: Ειδωλολατρία - Ειχονολατρία,

Λάρισα 2001.

58ζ

Μ Ε Ρ Ο Σ Γ

Σ τ α τ ι κ έ ς και δ υ ν α μ ι κ έ ς ε ρ μ η ν ε ί ε ς τ ο υ κ ό σ μ ο υ 5 0

(Ειδικό Κεφάλαιο)

Σ τ ή ν Ιστορία τής Φιλοσοφίας άλλα γενικότερα και

στήν Ιστορία του πνεύματος οί δοθείσες μέχρι σήμερα

άλλα, κα\ γενικώς οί διδόμενες ερμηνείες του κόσμου,

διακρίνονται σέ δύο κατηγορίες: τις στατικές κα\ τις

δυναμικές.

Οί Στατικές «ερμηνείες» είναι μέν παράλληλες

προς τις λεγόμενες «συντηρητικές» άλλά δέν ταυτί­

ζονται. Τ ό Τδιο συμβαίνει κα\ μέ τις λεγόμενες «προ­

οδευτικές». Οί όροι «στατικές», «δυναμικές» αφορούν

σέ μεταφυσικά-όντολογικά δεδομένα, ενώ οί Οροι «συ­

ντηρητικές», «προδευτικές» απόψεις αναφέρονται σέ

έννοιες κοινωνιολογίας, ηθικής και πολιτικής φιλοσο­

φίας.

50. Τδ κεφάλαιο αύτδ δημοσιεύθηκε κατά πρώτον στο περιοδικό ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ, ύπδ σχετικώς διάφορον μορφήν (Έτος 2000, τεύχος 20, σελ. 20-29).

583

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Στατική ερμηνεία σημαίνει άπό κάθε άποψη τό οτι

ό κόσμος έχει εντός αύτοϋ σταθερές περιοχές, σταθε­

ρές συντεταγμένες και παραμέτρους. Αυτές οί στα­

θερές περιοχές και παράμετροι κατά κανόνα είναι

αόρατες και κρύβονται πίσω και κ ά τ ω άπό τήν επι­

φάνεια τών αισθητών φαινομένων.

Δυναμική ερμηνεία του κόσμου είναι αυτή κατά

τήν οποία δέν υπάρχει τίποτε τό σταθερό μέσα στήν

Ολη πραγματικότητα, εΐτε ορατό εΐτε μ ή ορατό, γενι­

κώς αισθητό ή μ ή αισθητό. Ακόμα και οί «νοητές»

πραγματικότητες είναι επίσης μεταβλητές και ρευ­

στές. Γ ιά τις δυναμικές ερμηνείες ή επιφανειακή στα­

θερότητα ουδέν σημαίνει, όπως επίσης ή επιφανειακή

ρευστότητα και αλλαγή ουδέν σημαίνει γιά τ ι ς στατι­

κές ερμηνείες του κόσμου.

Οί δυναμικές ερμηνείες υποδηλώνουν κίνηση προς

τό μέλλον και- άπό μιά άποψη και μιά προσδοκία πο­

ρείας προς τό βέλτιον γενικώς* υπό τό πρίσμα τών

ανωτέρω προσδιορισμών -και παρατηρήσεων οί στατι­

κές ερμηνείες του κόσμου, οί όποιες διαβλέπουν μέσα

στήν όλη πραγματικότητα και κ ά τ ω άπό τήν επιφα­

νειακή μεταβλητότητα κα\ ρευστότητα σταθερά δεδο­

μένα και σταθερές συντεταγμένες, αναζητούν αυτές

τις συντεταγμένες διά τής χρήσεως τής λογικής σκέ­

ψεως, εκ του συνόλου τών πνευματικών δυνάμεων του

584

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ανθρώπου.

Ά π ό τήν άποψη τής ιστορικής καταγραφής οι στα­

τικές ερμηνείες κατά τήν αντίληψη τής υπάρξεως

στατικών παραμέτρων δέν δέχονται τήν ύπαρξη ενός

παντοδύναμου Θεού, δημιουργού του κόσμου, εκ του

μηδενός ούτε βεβαίως ότι ό κόσμος έχει αρχήν και

τέλος. Δέν υπάρχει άρχή του κόσμου ουτε βεβαίως

και τέλος αυτού. Πλέον τούτων μέσα στά πλαίσια

ενός κόσμου μέ σταθερές παραμέτρους έξυπονοείται

οτι ισχύει νομοτελειακή τάξη μέ αιώνιο χαρακτήρα

κα\ ρυθμοί κα\ μεγέθη μέ παντοτεινό κύρος. Οί στατι­

κές ερμηνείες τού κόσμου δέν απορρίπτουν τήν περιο­

χ ή τής ρευστότητας και μεταβλητότητας, άλλά τήν

τοποθετούν στο εξωτερικό πλαίσιο τού κόσμου τό

όποιο γίνεται αντιληπτό κυρίως και προπάντων διά

τών αισθήσεων.

Κατόπιν Ολων τούτων ή έγκυρη πνευματική δύνα­

μ η γιά τήν ερμηνεία τού κόσμου, διά τήν διείσδυση

στο χώρο τών αιωνίων νόμων τής φύσεως, πού Ολοι

τους διέπουν τ ή λειτουργία τής φύσεως και-βεβαίως,

τήν οποιαδήποτε μεταβολή και κίνηση και μέσα στήν

Ιστορία, κατ' εξοχήν πεδίο μεταβολών και αλλαγών,

είναι γενικώς ή καθαρή νόηση, ή καθαρή λογική ή

ά λ λ ω ς ό ορθός λόγος. Κ α τ ά τήν διαδικασία τής ερ­

μηνείας τού κόσμου υπό στατικό πρίσμα ή α λ λ α γ ή

585

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

και ή ρευστότης γίνονται μέν δεκτές και γίνονται αν­

τιληπτές διά τών αισθήσεων. Οί αισθήσεις γίνονται

επίσης αποδεκτές εις ενα πρώτο στάδιο γνώσεως του

κόσμου άλλ' Οχι έγκυρο και διά τούτο οί ερμηνείες

τής φύσεως κα\ τού κόσμου πρέπει νά ιδούν όπισθεν

αυτών και νά φτάσουν στά νοητά στοιχεία τά όποια

είναι τά κατ' εξοχήν στατικά στοιχεία και νά τά φέ­

ρουν στο φώς.

Α υ τ ή είναι γενικώς και ή διαδικασία τής επιστή­

μης και τής επιστημονικής ερμηνείας τού κόσμου.

Διόη πάσα έγκυρη και λογική ερμηνεία τοΰ κόσμου

θεμελιώνεται έπι σταθερών σημείων, παραμέτρων,

συνθηκών και καταστάσεων. Και του το διότι χωρίς

τήν ύπαρξη σταθερών παραμέτρων και σημείων ό κά­

θε άνθρωπος κατά τήν ότυοιαδήποτε προσπάθεια νά

περιγράφει και νά ερμηνεύσει τον κόσμον, δύναται νά

αρχίζει άπό οποίο σημείο θέλει και νά τελειώνει πά­

λιν εκεί οπού. θέλει. "Ομως αυτό δεν είναι νόηση και

κατανόηση τοΰ κόσμου, αλλά προσπάθεια οίκοδο-

μήσεως αυθαιρέτων ερμηνειών σύμφωνα μέ τϊς εσω­

τερικές κλίσεις, επιθυμίες, πόθους, ευχές και προσδο­

κίες. Μιά τέτοια όμως ερμηνεία δέν είναι ουτε λογική

ουτε επιστημονική προσέγγιση τού κόσμου. Γιά τούτο

γενικώς οί στατικές ερμηνείες τού κόσμου, δηλ. αυτές

πού διακρίνουν μέσα στον κόσμο μιά στατική περιοχή,

586

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κυρίως νοητή και μιά μεταβλητή κυρίως αισθητή πε­

ριοχή, είναι ερμηνείες πού θά τις ονομάζαμε «νοοκρα-

τικές», είναι αυτές διά τών οποίων θεμελιώθηκε ή

φιλοσοφική και ή επιστημονική σκέφη.

Οί ερμηνείες του κόσμου, που έδωσαν, οί Αρχαίοι

"Έλληνες, ήταν Ολες, πλήν εκείνης που έδωσαν οί Σο­

φιστές, στατικές κάί άρα νοοκρατικές. Οί στατικές

ερμηνείες του κόσμου γενικώς διά τής αποδοχής ενός

αιωνίου «Είναι» ή «Όντος» παρέχουν τήν θεμελίωση

μιας κατανοήσεως του κόσμου διά του νου κατά τρό­

πον εγκυρον. Ή νόηση, ώς πνευματική λειτουργία

είναι έγκυρη μόνον και εφόσον αναγνωρίζει στατικές

παραμέτρους μέσα στο ολο πλαίσιο τού κόσμου. Οί

μεταβλητές καταστάσεις είναι κυρίως εξωτερικές και

διαπιστώνονται -και- στήν φύση και κυρίως μέσα στήν

Ιστορία και τις κοινωνικές συγκροτήσεις. Ή αποδοχή

μιας στατικής περιοχής εντός του κόσμου είναι υπό

πάσα έννοιαν τό θεμέλιο τής πνευματικής έντιμότη-

τος, διότι κατ' άναφοράν προς σταθερές παραμέτρους,

υποχρεούται ό ερμηνευτής του κόσμου νά ομολογήσει

τήν αλήθεια τήν οποία διαπιστώνει και δεν αναγνω­

ρίζει στον εαυτό του τό δικαίωμα νά λέγει ο,τι τον

συμφέρει κάθε φορά, ούτε αυτό πού επιθυμεί ή εύχεται.

Ό έντιμος ερευνητής τής πραγματικότητος έχει

πλέον τούτων συναίσθηση τών εσωτερικών ορίων τής

5δ7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φύσεως και δέν κατέχεται ούτε άπό άλαζονείαν ούτε

«υβριν». Μέσα στήν Ιστορία του πνεύματος γενικώς

στατικές ερμηνείες του κόσμου είναι κατά κύριον λό-

γον ή αρχαία ελληνική θρησκεία του Δωδεκαθέου και

Ολες οί φιλοσοφικές θεωρίες τών Α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ ή ν ω ν

φιλοσόφων, πλήν τής διδασκαλίας τών Σοφιστών.

Ή μεταφυσική και ή οντολογία όλων τών Ε λ λ ή ν ω ν

στοχαστών τής αρχαιότητος είναι κάθε φορά μία

στατική ερμηνεία του κόσμου, διότι δέν αναγνωρίζει

άρχή και τέλος στήν Ολη πραγματικότητα, άλλά μό­

νο μία πορεία άπό τό χάος προς τον κόσμο ν, δηλ. μία

α λ λ α γ ή και μεταβολή άπό τήν αταξία προς τήν τάξη

και τήν αρμονία. Αυτήν τήν α λ λ α γ ή και εξέλιξη τήν

διαβλέπουν μέσα στήν Ιστορία και τήν κοινωνία κυ­

ρίως, και λιγότερο στή φύση, άν και δέν λείπουν τε­

λείως και οί εξελικτικές θεωρίες και γιά τ ή φύση. Π ά ­

ντως Ομως σέ κάθε περίπτωση Ολες οί ελληνικές

φιλοσοφικές θεωρίες αναζητούν πάντα τό σταθερό πί­

σω άπό τήν αισθητή μεταβλητότητα. Οί Προσωκρα­

τικοί, ό Σωκράτης, ό Π λ ά τ ω ν και ή σχολή του, ό

Αριστοτέλης και οί οπαδοί του, οί Σ τ ω ι κ ο ί , οί Ε π ι ­

κούρειοι, οί Ακαδημαϊκοί, οί Νεοπλατωνικοί κ,λπ. πά­

ντοτε αναζητούν και ανευρίσκουν στατικές παραμέ­

τρους μέσα στον κόσμο. Κ α ι ό Ηράκλειτος επίσης

διαβλέπει μέσα στήν πάσα πραγματικότητα στατικά

5 8δ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δεδομένα δίπλα και παραλλήλως προς τις δυναμικές

παραμέτρους. Γιά τούτο, κυρίως και προπάντων, γεν­

νήθηκε τό φιλοσοφικό πνεύμα στήν αρχαία Ε λ λ ά δ α

στο υψηλότερο θεωρητικό επίπεδο κα\ θεμελιώθηκε

κατά γνήσιο τρόπο ή επιστήμη και τό πνεύμα τής

επιστήμης, ή επιστημονική σκέψη γενικώς.

Σ τ ι ς δυναμικές ερμηνείες τού κόσμου ενυπάρχουν

άλλα δεδομένα. Ό κόσμος δέν έχει καθόλου σταθερές

εντός αυτού, ουτε αισθητές ουτε νοητές παραμέτρους

και εΐτε νοείται ώ ς κατασκευασθείς υπό ενός Θεού

δημιουργού και εκ τού μηδενός εΐτε νοείται ώ ς αυθύ­

παρκτος όντότης υλική μόνον ή και υλική και πνευ­

ματική* μέ τήν διαρκή κίνηση και- μεταβολή στήν

οποία υπόκειται διατρέχει τον κίνδυνο νά καταπέσει

στο μηδέν. Συνεπώς ό συνοπτικός όρος ό όποιος θά

ήταν δυνατόν νά περιγράψει τήν συνολική πραγματι­

κότητα τήν διαρκώς μεταβλητή κα\ ρευστή είναι ό

Ορος «μηδέν». Κατά συνεπειαν όλες οί δυναμικές ερ­

μηνείες του κόσμου δύναται νά αποκληθούν φιλοσοφί­

ες τού μεταφυσικού μηδενισμού. Αντίθετα οί στατικές

ερμηνείες είναι φιλοσοφίες τού μεταφυσικού ρεαλισμού

και ό ορός ό κατάλληλος πού θά αποδίδει μονο­

λεκτικά τό περιεχόμενο τού μεταφυσικού ρεαλισμού

είναι ό ορός «είναι».

Ό μέγας Έ λ ε ά τ η ς φιλόσοφος Παρμενίδης είχε δια-

5*9

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τυπώσει μέσα στο φιλοσοφικό του ποίημα «περι φύσε­

ως» τήν πρόταση: «Εστίν γαρ είναι, μηδέν δέ ουκ

εστιν».Ύπάργει το «είναι», δηλ. ή αιώνια και νοητή

όντότης, τό δέ «μηδέν» δέν υπάρχει, δηλ. δέν υπάρχει

αστάθεια και μεταβολή άλλα σταθερότης και αίωνιό-

της τών νοητών οντοτήτων. Ή πρόταση σημαίνει

πλέον τών άλλων οτι οί δυναμικές ερμηνείες του κό­

σμου, οί διακηρύσσουσες τήν διαρκή μεταβολή και εξέ­

λιξη, καταργούν στήν ουσία τήν πάσα πραγματικότη­

τα* είναι ερμηνείες εγωκεντρικές, αυθαίρετες και μά­

λιστα μ ή πραγματικές κατ 9 ουσίαν. Διότι λαμβάνουν

υπ' Οψη τους ορισμένες επιφανειακές ιδιότητες, κά­

ποια αισθητά δεδομένα, περιστατικά τής φύσεως και

τής ιστορίας και εκ τούτων δίδουν τήν εντύπωση πρα­

γματιστικών ερμηνειών, μέ σεβασμό προς τά πράγ­

ματα* αυτό είναι σωστό ώ ς προς ενα μέρος άλλά

κατά βάθος, έφ' Οσον δέν δέχονται τις σταθερές πα­

ραμέτρους, παραμένουν ερμηνείες εγωκεντρικές και

ελάχιστα πραγματικές. Είναι περισσότερο ερμηνείες

βουλησιοκρατικές, διότι έναντι ενός κόσμου ό όποιος

είναι ουσιαστικά ενα ασταθές νέφος δύναται ό οιοσ­

δήποτε νά αποφαίνεται κατά τον τρόπον πού επιθυ­

μεί, εύχεται, ελπίζει, νομίζει οτι έχει κέρδος κ,τ.λ.,

δύναται δηλ. ό καθείς νά αυθαιρετεί κάθε φορά πού θά

τό επιθυμεί. Αυτά Ολα Ομως δέν είναι ανακάλυψη τής

590

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αλήθειας, αυτής καθ' έαυτήν, άλλα κατασκευή μιας

δήθεν «αληθείας» και ουδέν άλλο, και του το παρά τό

γεγονός οτι γιά νά άποδοθή κύρος στις τέτοιες βου-

λησιοκρατικές ερμηνείες επιστρατεύονται συχνά π λ ή ­

θος στοιχείων, ιστορικών, κοινωνικών, πολιτικών κ.τλ.

τέλος δέ θρησκευτικών ιδεών, κατά τρόπο συγκεκα­

λυμμένο συχνά-πυκνά, ή ακόμα κα\ άνεπιγνώστως.

Διότι οί ερμηνείες του κόσμου οί όποιες διαβλέπουν

μέσα στήν Ολη πραγματικότητα μόνο ασταθή δεδομέ­

να είναι θρησκευτικές ερμηνείες του κόσμου και επη­

ρεάζονται μάλιστα άπό τή μεταφυσική τής Παλαιάς

και Καινής Διαθήκης, ή ά λ λ ω ς τό Ίουδαϊκό-χριστια-

νικό πνεύμα. Κ ά ί είναι τραγική πλάνη του ανθρωπί­

νου πνεύματος νά θεωρεί ότι οικοδομεί τό επιστημο­

νικό πνεύμα έπ\ ασταθών παραμέτρων. Αυτή ή αντί­

ληψη κάθε άλλο παρά επιστημονικό πνεύμα είναι. Τ ό

Ίουδαιο-χριστιανικό πνεύμα διδάσκει κυρίως τήν άπο­

ψη γιά ασταθή φύση, διότι εάν ή φύση ήταν προικι­

σμένη μέ σταθερές παραμέτρους οί όποιες θά ήσαν

τόσο σταθερές, ώστε ούτε ό Θεός δέν θά μπορούσε νά

αλλάξει, τότε θά άναιρεΐτο ή παντοδυναμία τού Θεού,

έννοια πού είναι θεμελιώδης στήν Παλαιά και Καινή

Διαθήκη.

Δυναμικές ερμηνείες τού κόσμου μέσα στήν Ι σ τ ο ­

ρία τής Φιλοσοφίας ή ά λ λ ω ς ερμηνείες τού μεταφυ-

591

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σικού μηδενισμού 5 1 και περαιτέρω ερμηνείες εγωκεν­

τρικές και βουλησιοκρατικές ή βουλησιαρχικές είναι

άφ' ενός στήν Α ρ χ α ί α Ε λ λ ά δ α τό κίνημα τής σοφι­

στικής και στήν νεώτερη ευρωπαϊκή Φιλοσοφία κυ­

ρίως ό σκεπτικισμός του Μοηί&ί^ηβ, ορισμένες θεωρί­

ες τών υλιστών φιλοσόφων του γαλλικού διαφωτι­

σμού, Οπως Ο ' Αΐ&ιτώβιΐ , ΌιάβΓοΐ, ή μεταφυσική του

Γερμανικού ιδεαλισμού και ιδίως του ΗΘ§Θ1 κα\ κα­

τόπιν οί θεωρίες του διαλεκτικού υλισμού τών Μαρξ -

Έ γ κ ε λ ς , ή Φιλοσοφία του ΒΘΓ£80ΙΙ, τού ΝίθΙζδοΗθ,

τώνΎπαρξιστών κ.τλ.

? Ό λ ε ς αυτές οί θεωρίες, παρά τό γεγονός οτι δέν

παραγνωρίζουν τήν ύπαρξη ενός στατικού παράγο­

ντος μέσα στή φύση, Ομως μέ τον τρόπο πού διαρρυθ­

μίζουν τό σύνολο τής ερμηνείας πού δίδουν, τελικά

φαίνεται οτι επικρατεί μέσα σ' αυτές τις Φιλοσοφίες

τό δυναμικό στοιχείο, άρα τό στοιχείο τού μεταφυσι­

κού μηδενισμού υπό άλλην άποψη, τελικώς τό έ γ ω -

λογικό - βουλησιοκρατικό στοιχείο. Συνεπώς όλες αύ-

51. Μεταφυσικός μηδενισμός κατ' άναφοράν πρΌς τήν φύσιν, ενας μηδενισμός, ό οποίος καταργείται μέ τήν έννοια τοΰ Παντοδυνάμου Θεοΰ* όμως και δ Θεός και τό Μηδέν και ό ασταθής κόσμος είναι ακατάλληλες, μέν έννοιες γιά τήν θεμελίωση τής Λογικής, και τών προϊόντων της, άλλα είναι κατάλληλες εξαιρετικά γιά τήν Ελπίδα και τή Σωτηρία, κυρίως βεβαίως ή πίστη στον θεόν.

592.

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τές οί ερμηνείες τελικώς θέτουν σέ κίνδυνο τό γνήσιο

επιστημονικό πνεύμα, διότι περισσότερο κατασκευά­

ζουν «αλήθειες», παρά τις ανακαλύπτουν μέσα στήν

Ολη πραγματικότητα.

Ή σύγχυση ή όποια χαρακτηρίζει τήν εποχή μας

είναι τό προϊόν Ολων αυτών τών φιλοσοφικών θεωριών

οί όποιες παρήγαγαν πολλήν υποκειμενικήν αύθαιρε-

σίαν άπό τήν άποψη τής «αλήθειας» πού έδίδαξαν.

Ή ευρωπαϊκή Φιλοσοφία και γενικότερα τό ευρω­

παϊκό πνεύμα έχει, εκτός αυτής, και άλλες ερμηνείες

μέ τήν αποδοχή στατικών παραμέτρων ταυτόχρονα

προς δυναμικά στοιχεία, παρόμοιες ερμηνείες έδωσαν

ή Φιλοσοφία τού Αυγουστίνου, τών θεολόγων τού με­

σαίωνας, τών Ά γ γ λ ω ν εμπειριστών, τού Γαλλικού

ορθολογισμού (Βθδοαιίβδ), τού Γ,θ&ηίζ κ.λπ. Έ π ' αυ­

τής τής μορφής τής ευρωπαϊκής Φιλοσοφίας θεμε­

λιώθηκε τό ευρωπαϊκό επιστημονικό πνεύμα, σέ μιάν

νέα αναζήτηση θεμελίων, πέραν τών θεμελίων τά

όποια άνευρε στήν αρχαία ελληνική Φιλοσοφία κατά

τρόπο αναμφισβήτητο.

Έ π ' αυτής και εξ αυτής έσημείωσε και έπραγμα-

τοποίησε τις τεράστιες προόδους του τό επιστημονικό

πνεύμα στήν Ευρώπη και κατόπιν επίσης τό τεχνο­

λογικό πνεύμα κα\ τά προϊόντα του. Διότι ύπό κάθε

άποψη τό ευρωπαϊκό πνεύμα είναι προ παντός βουλη-

5 9 3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σωκρατικό. Προ παντός εκμεταλλεύεται στήν προκει­

μένη περίπτωση, τήν αρχαιοελληνική Μεταφυσική

γιά νά άνεύρει τήν άλήθειο: τών πραγμάτων και μετά

ταύτα αυτήν τήν αλήθεια, ιδίως τών φυσικών επιστη­

μών, τήν μετατρέπει σέ εργαλείο και μηχανή. Έ ξ αυ­

τής και διά αυτής τής διαδικασίας έφθασε τό επιστη­

μονικό πνεύμα άφ' ενός και τό τεχνολογικό πνεύμα

στά γιγαντιαία ύψη τής σημερινής εποχής.

Σ έ κάθε περίπτωση ομο^ς οί επιδόσεις τής επιστή­

μης σέ κάθε τομέα αποδεικνύουν ώς ορθή μόνον τήν

άποψη ότι ό κόσμος διαθέτει εντός αυτού στατικές

παραμέτρους, σταθερά δεδομένα, παντοτινές ιδιότητες

και τά παρόμοια. Α λ λ ι ώ ς δέν θά ήτο δυνατόν μέ κα­

νένα τρόπο τό επιστημονικό πνεύμα. Α υ τ ή είναι ή τε­

ράστια σημασία τού αρχαίου ελληνικού πνεύματος

στήν πορεία τού πολιτισμού τής ανθρωπότητας.

Οί Φιλοσοφίες τού «είναι», οί στατικές ερμηνείες

τού κόσμου εΐναι γνήσιες προσπάθειες αναζητήσεως

τής «αλήθειας», καθ' Οσον άλλωστε δέν παραγνωρί­

ζουν ενα χώρο μεταβολών και εξελίξεων μέσα στήν

Ολη πραγματικότητα, εκείνη ιδίως τού χώρου τής

Ιστορίας και τών κοινωνικών καταστάσεων. Αντίθετα

οί δυναμικές ερμηνείες τού κόσμου, οί διαβλέπουσες

μόνον ασταθή δεδομένα μέσα στήν φύση είναι ερμη­

νείες θρησκευτικής υφής μέ αφετηρία τήν Ίουδαιοχρι-

594

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στιανική Μεταφυσική, είναι ερμηνείες έγωλογικές-

βουλησιαρχικές 5 2 .

Τ έ λ ο ς Φιλοσοφίες του μεταφυσικού μηδενισμού

ενώ συμβάλλουν στήν εξέλιξη προς τό βέλτιον υπό

ενα πρίσμα, τελικώς προκαλούν μεγίστην σύγχυσιν σέ

ψυχές και πνεύματα, ενώ οί πρωταρχικά στατικές ερ­

μηνείες τού κόσμου, οί Φιλοσοφίες τού «είναι» οδη­

γούν άπό τό χάος στον κόσμο. Οί λεγόμενες «δυνα­

μικές» περισσότερον κυρίως οδηγούν άπό τον κόσμον

στο χάος, ή έστω άπό τό χάος, στο χάος.

Τ ά προβλήματα, π ώ ς ή άνθρωπότης θά πορεύεται

άπό τό χάος προς τον κόσμον και τήν αρμονία, μόνον

ή καταγραφή σέ μιά Φιλοσοφία τής παιδείας μπορεί

νά τά λύσει, ή όποια Ομως θά λαμβάνει ύπ' όψη τά

ανωτέρω δεδομένα 'και τις αντίστοιχες σκέψεις.

Οί στατικές ερμηνείες τού κόσμου στηριζόμενες

στήν αδυσώπητη φυσική νομοτέλεια (Ανάγκη) δέν

52. Τό μέγα πρόβλημα τής θεμελιώσεως τής Λογικής ώς πνευματικής δραστηριότητος γιά μιά έγκυρη ερμηνεία τοΰ κόσμου γενικώς είναι κατά βάθος άνοικτόν πάντοτε. Έξ αύτοΰ άλλωστε και ή συχνή διαπάλη μεταξύ στατικών και δυναμικών ερμηνειών τοΰ κόσμου. Κατά τήν δική μας άποψη, ή Λογική θεμελιώνεται στερεά στήν αποδοχή τοΰ γεγονότος τοΰ θανάτου τών έμβιων όντων. Κάθε αντίθετη άποψη δέν εχει ελπίδες επιβεβαιώσεως. Έπ' αύτοΰ περισσότε­ρα βλ. Γ.Σ. Καραγιάννης «Δοκίμια Φιλοσοφίας»: κείμ. «Ή φιλοσοφία

μελέτη θανάτου» Λάρισα 1994* σελ. 41·

5 9 5 '

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αφήνουν μεγάλα περιθώρια στήν ελπίδα, αντίθετα οί

δυναμικές ερμηνείες πού απορρίπτουν τήν Ανάγκη, και

οί οποίες δέν δέχονται τίποτε στατικό, δίδουν μαζι

όραμα στήν ελπίδα, τή σωτηρία, κλπ. άλλα και στήν

αυθαιρεσία κ.ο.κ. Τ ό πρόβλημα παιδεία, και ή λύση πε­

ριέχει και τις απαντήσεις στά ερωτήματα αυτά.

Σ τ ή ν ελληνική πνευματική συνείδηση υπάρχει άφ'

ενός στατικό στοιχείο απαραίτητο γιά τήν θεμελίωση

τής απόλυτης λογικής ερμηνείας του όντος και δυνα­

μικό στοιχείο εξελίξεως, πάντοτε Ομως μέσα στά Ορια

τής φυσικότητας και τής οντολογικής αλήθειας, πρά­

γ μ α πού σημαίνει οτι οί έξελιξιαρχικές καταστάσεις

εκδηλώνονται πάντοτε μέσα στά Ορια του λόγου του

κόσμου κατάΉράκλειτον (π.χ.) (κ,λπ.).

Ο Οδ\Υ3,1ά δρεη^ΙθΓ στο γνωστό μεγάλο του έργο

«Ή παρακμή τής Δύσης» διακρίνει δύο κυρίως πολι­

τισμούς τον «Άπολλώνειο» πολιτισμό τής αρχαίας

Ε λ λ ά δ ο ς , ό όποιος διακρίνεται γιά τον σεβασμό του

μέτρου, του πέρατος, τής αρμονίας και τον φαούστειο

πολιτισμό, εκείνον δηλ. τής Ευρώπης, δηλ. τό σημε­

ρινό πολιτισμό, ό όποιος εξαπλώθηκε κα\ εξ αίτιας

του δυναμισμού του σέ όλόκληρον τον σημερινό κόσμο.

Ό Φαούστειος πολιτισμός διακρίνεται γιά τις τιτα­

νικές του διαθέσεις, τις άμετρες εκδηλώσεις, τις τά­

σεις του προς τό άπειρον και τό άμετρον, τις πορείες

596

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

του προς τά άστρα κλπ. Ό Φαούστειος πολιτισμός

τής Ευρώπης και Αμερικής χαρακτηρίζεται άπό τήν

τιτανική τεχνολογία, αυτήν που οί θεοι του Όλύμπου,

ό Ζευς κλπ. απαγόρευαν κεραυνοβολώντας τον Προ­

μηθέα σύμβολον του τεχνικού πνεύματος. Τ ό αρχαίο

άπολλώνειο πνεύμα δέν καλλιέργησε τ ή τεχνική χ ω ­

ρίς όρια, άλλά τήν έθεσε υπό τον έ λ ε γ χ ο του νου.

Ό τ α ν ό Προμηθεύς ύπετάγη στις διατάξεις του Διός,

ό Προμηθεύς απελευθερώθηκε, δηλ. ή τεχνική έγινε

δεκτή, άλλά μέσα σέ όρια και μέτρα. Ή θέση αυτή

σημαίνει οτι τελικώς ή νόηση επεβλήθη τής βουλή­

σεως, του θυμικού στοιχείου γενικώτερον. Αυτή είναι

ή ουσία τής ελληνικής παιδείας σέ κάθε περίπτωση ό

νούς νά είναι ό ηνίοχος τής ψυχής. Κα\ αυτή είναι ή

παιδεία τών Ε λ λ ή ν ω ν . Θεμελιώδες στοιχείο τής παι­

δείας κατά τούς "Έλληνες είναι ό Έ ρ ω ς . Σ τ ι ς επόμε­

νες σελίδες αναπτύσσονται σκέψεις πού δείχνουν σα­

φώς, νομίζομεν, οτι μέσα στον Έ ρ ω τ α συνυπάρχουν

μέ σαφή κα\ έντονο τρόπο τά στατικά κα\ δυναμικά

στοιχεία τού οντος, τής ζ ω ή ς , τού πνεύματος γενι­

κώς. Σ τ ο ν Έ ρ ω τ α συνυπάρχει ή σύζευξη, αυτή πού ό

φιλόκαλος, ό επιφανής μαθητής τού Πυθαγόρα, περιέ­

γραψε ομιλώντας γιά τον κόσμο, οτι είναι ή σύζευξη

τού πέρατος και τού άπειρου.

597

Μ Ε Ρ Ο Σ Δ'

Ε λ λ η ν ι κ ό ς πολιτισμός

Οί γενικές και θεμελιώδεις παράμετροι του Έ ρ ω τ ο ς

ώ ς μεταφυσικής - οντολογικής δυνάμεως

"Ερως: κοσμογονική, βιολογική, ψυχική, πνευματική

δύναμη, μέ μεταφυσική ρίζα.

α) αναγνώριση κα\ πόθος του Α(ντικειμένου), του

Ά λ λ ο υ

β) αναγνώριση τής Ανάγκης, ώ ς βασικής μετα­

φυσικής παραμέτρου

γ) λατρεία δημιουργική του πέρατος, τών πεπερα­

σμένων μορφών,

δ) άπειρα περιεχόμενα, άπειρου πάθους έκσταση

προς τό Α, πεπερασμένο άλλά πλήρες περιεχομένου

ε) πλούσιο μεταφυσικό περιεχόμενο σέ μία τέλεια

μορφή

ζ) συνένωση του βιολογικού στοιχείου προς τό ψυ­

χικό κα\ πνευματικό, βαθμιαία πνευματική άνοδος

προς τό χώρο του πνεύματος, στο χώρο τών άξιων,

τών χώρο του θείου

η) μετάβαση άπό τό βιολογικό προς τό πνευματικό

επίπεδο χωρίς ρήγμα του ενδομύχου κόσμου τής συ-

598

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νειδήσεως του ανθρώπου

θ) ο Έ ρ ω ς τής τέλειας μορφής, του πέρατος* δ

Έ ρ ω ς του πέρατος γεννά τήν λογικότητα, διότι ή

λογική και ή λογικότης λειτουργεί μόνον και στο πέ­

ρας, τό έχον μορφήν ... έχει άπειρα περιεχόμενα άλλά

λατρεύει τό πέρας. «Εις τήν έλληνικήν μυθικήν σκέψιν

ό Έ ρ ω ς κατέχει τήν θέσιν τήν οποίαν κατέχει εις τήν

Γένεσιν ό Λ ό γ ο ς του θεού» (Κ. Γεωργούλης, Ιστορία

τής ελλ. φιλοσοφίας, σελ. 28).

Ό ερως ώς δημιουργός του ε λ λ η ν ι κ ο ύ π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ

Ή κ λ ϊ μ α ξ τ ώ ν άξ ιων

Ι ) Έ ρ ω ς τών σωμάτων I ω π ο ς

ΙΙ/Έρως τών ψυχών ^

Ι Ι Ι ) Έ ρ ω ς τών άξιων (αλήθεια, ομορφιά, αρετή, ε­

λευθερία)

ΐν^Ερως τής πατρίδος, του έθνους Έ ρ ω ς του θείου

ό άνθρωπος ώ ς υπέρτατη αξία

Πραγματώνεται μόνον μέ τον έρωτα τών άξιων

Πατρίδα ν ^ Θείον

έθνος \ .

Τ ό απόλυτο συγκεκριμένο τό απόλυτα απρόσιτο

προσδιωρισμένο ιδανικό απροσδιόριστο ιδανικό

599

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ό θειος έρως δημιουργεί τούς ήρωες (υπέρ πατρί­

δος π.χ.) και τούς άγιους (υπέρ τών θείων) .Ή λογική

έχει κϋρος μέγα γνωστικό και οντολογικό, άλλά δέν

δημιουργεί ούτε ήρωες, ούτε άγιους* αυτούς τούς

δημιουργεί ό έρως τής πατρίδος (ήρωες), ό έρως του

θείου (άγιοι).

Ι/Έρως τών σωμάτων

Ή πρώτη μορφή του'Έρωτος είναι ο'Έρως τών σω­

μάτων. Τ ά σώματα Ομως δέν είναι ακίνητα, σκληρά

σχήματα, άλλά πλήρη ζωής , εσωτερικής, βιολογικής,

ψυχολογικής κα\ πνευματικής, κέντρα δυνάμεως. Εί­

ναι οί πρώτες οί κύριες βασικές μορφές, τά πρώτα πε­

περασμένα σχήματα, τά όποια παράγει μέσω μ ι α ς

διαδικασίας, ό Έ ρ ω ς ώ ς δύναμη διαπορεύσεως άπό

τό άπειρον προς τό πέρας κατ' αρχήν και στή συνέ­

χεια άπό τό πέρας προς τό άπειρον. Τ ό άπειρον Ομως

είναι ή απροσδιόριστη θεότης, ή άπειρη ψυχή, τό άπει­

ρον πνεύμα τής πάσης πραγματικότητος, ή όποια

είναι πνεύμα καθ' Οσον είναι έργον, του απείρου θεοϋ,

όστις επίσης είναι πνεύμα (κατά τήν Ά γ ι α Γραφή

π.χ.). Άφ' ενός ή βιολογική διαδικασία τής δημιουρ­

γ ί α ς ζωντανών μορφών είναι, ώ ς ειπομεν, πορεία άπό

τό άπειρον προς τό πέρας, και μετά ταυ τα, άπό τό

πέρας προς τό πέρας, αυτός είναι 6 "Ερως τών σωμά-

6οο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

των και μετά ταύτα ταυτοχρόνως άπό τό πέρας προς

τό πέρας και το άπειρον ομού και εν ταύτω. Καθότι

μέσα στο ανθρώπινο σώμα υπάρχει ταυτοχρόνως τό

πέρας ώ ς υλική διάσταση και τό άπειρον, ώ ς πνευμα­

τική όντότης και δύναμη. Ό Έ ρ ω ς τών ζ ώ ν τ ω ν σω­

μάτων είναι ή πρώτη ισχυρή, πανίσχυρη, θά έλέγαμε,

έλξη, μέσα τήν Ολη φυσική κάί πάσαν ά λ λ η πρα­

γματικότητα.

Ό "Ερως τών σωμάτων έχει θεμέλια στήν βιολογι­

κή κατασκευή και λειτουργία τού ανθρωπίνου σώμα­

τος, σπέρματα, π.χ. και ωάρια άλλά και παράλληλα,

πολλά άλλα εξωτερικά στοιχεία, ορατά στή δυνατό­

τητα τού άνθρωπου νά βλέπει τον κόσμον. Βέβαια ό

σωματικός έρως, ώ ς βιολογική εκδήλωση, υπάρχει

κα\ στά ζώα, ακόμη δέ θά έλέγαμε, και στά έντομα

και τά φυτά. Ή έλξη τών βιολογικών δυνάμεων είναι

αρχικώς μία πρώτιστη εκδήλωση τών ιδιοτήτων τού

κάθε οργανικού, ζωντανού σώματος, και καθώς ώθεϊ

στήν δημιουργία νέων ζωντανών μορφών, ενώ έρχε­

ται, θά έλέγαμε, άπό τό άπειρον, τελικώς παράγει,

συνεχώς και αδιαλείπτως στοιχεία τού πέρατος, δηλ.

μορφές, σχήματα, εσωτερικώς έξελίξιμα άπό τό ώόν

π.χ. ή τό σπέρμα ώ ς τήν πλήρη μορφή.

Ή πρώτη μορφή τού έρωτος, ώ ς έλξη και αναζή­τηση τού άλλου σώματος, τού ετερόφυλου, υπό διπλό

6οι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

περιεχόμενο, υλικό - σωματικό και πνευματικό -

ψυχικό είναι κυρίαρχη στήν ελληνική ψυχική ιστορία.

Ό αγνός ερως εξαίρεται ιδιαιτέρως στήν ελληνική

λογοτεχνία, και φιλοσοφία, και καταδικάζονται οί

εκτός φυσικών ορίων ερωτικές σχέσεις. Π.χ. ομόφυλο,

κ.λπ. κλπ. Αντιθέτως εξαίρεται ό αγνός παιδαγω­

γικός έρως, ή αγνή παιδαγωγική α γ ά π η , μεταξύ δι­

δασκάλων - μαθητών κλπ. Ό έρως είναι δύναμη γ ο -

νιμότητος, κα\ π α ρ α γ ω γ ή ς πεπερασμένων μορφών .

'Ό,τι είναι τό σημαντικώτερον Ομως στήν περίπτω­

ση του Έ ρ ω τ ο ς τών σωμάτων είναι τό αναμφισβή­

τητο γεγονός οτι τά εράσμια σώματα είναι βιολογι-

κώς του αύτοϋ μέν είδους ζ ω ή ς , δηλ. άνθρωπου

πρωταρχικώς π.χ. άλλά άπό τήν άποψη τής γονιμο-

ποιήσεως αντίθετα μέν και συμπληρωματικά. Τ ό

άρσενικόν έχει άποστολήν γονιμοποιού παράγοντος

τό δέ θηλυκόν έχει άποστολήν γονιμοποιούμενου νά

παραγάγει και νά φέρει στο φώς τ ή νέα ζ ω ή , τά τέ­

κνα δηλ. γενικώς τούς απογόνους. Γιά τούτο τό μέν

53. Βλ. Γ.Σ. Καραγιάννη: Ό Παιδαγωγικός ίρως στην αρχαία

Ελλάδα. Ό ερως εκείνος ο οποίος είναι αφύσικος, ώς άγονος και απόλυτα αύτοϊκανοποιητικός και μόνο οπως ή ομοφυλοφιλία καταδι­κάζεται ποικιλοτρόπως άπό τήν αρχαία ελληνική συνείδηση μέ ηθική καταδίκη και ποινικούς νόμους (Βλ. Γ.Σ. Καραγιάνη: Ό Παιδαγω­

γικός ερως στην αρχαία Ελλάδα), διότι ή ομοφυλοφιλία είναι κυρίως ανταλλάξιμος εγωιστικός αύτοερωτισμός, άγονος και άθλιος.

6θ2

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άρσενικόν διαθέτει μηχανισμό ν «γονιμοποι ήσεως»,

π α ρ α γ ω γ ή ς σπέρματος κάί διοχετεύσεως του σπέρ­

ματος στο γενετικόν σύστημα του θηλυκού, ώστε μέ

τήν συνένωση αρσενικών και θηλυκών μορφών σπέρ­

ματος νά προέλθει νέα ζ ω ή , τό δέ θηλυκόν είναι προι-

κοδοτημένο, εκτός τοΰ φυσιολογικού μηχανισμού τής

αναπαραγωγής, μέ τήν ψυχολογική διάθεση και στά­

ση αποφυγής τών κινδύνων, και τούτο κατά

αναγκαιότητα φυσική, ώστε μέ τήν αποφυγήν τών

κινδύνων μαζι μέ τήν κανονική γονιμοποίηση, νά τί­

θεται ελάχιστα σέ κίνδυνο ή νέα ζ ω ή και ή ανάπτυξη

της. Ό Έ ρ ω ς είναι ή αναζήτηση του άλλου, Οχι

α π λ ώ ς ύπό τήν βιολογική άποψη άλλου, αρσενικού

πού ζητεί τό θηλυκόν, και θηλυκού πού ζητεί τό

άρσενικόν, μέ βασικό μεταφυσικό κα\ φυσικό σκοπό

τήν ανανέωση τής ζωής , άλλά και του άλλου υπό

ψυχολογικό και πνευματικό πρίσμα. Τ ό άρσενικόν

επειδή συμμετέχει ολίγον μέν άλλά μέ αντίστοιχη

προς τό θηλυκό ανάγκη γιά τά τέκνα του, είναι άπό

βιολογική άποψη προετοιμασμένο νά αναλαμβάνει

τούς μεγάλους κινδύνους και τις μεγάλες μέριμνες

γιά τήν προστασία του γονιμοποιημένου θηλυκού, τής

μητέρας κα\ τών τέκνων. Γιά τοΰ το είναι ετοιμασμένο

ακόμη και γιά τό θάνατο υπέρ τοΰ θήλεος και τών

τέκνων, στις ακραίες περιπτώσεις τών μεγίστων κιν-

6θ3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δύνων και τών ακραίων γενικώς καταστάσεων είναι

προικοδοτημένο μέ τήν περιφρόνηση του θανάτου. Γιά

του το τά αρσενικά είναι κα\ σωματικώς ισχυρότερα

και ψυχικώς περισσότερο ριψοκίνδυνα και περαιτέρω

μέ περισσότερη παραγωγικότητα ουσιαστικής άξιας

στο χώρο του πνεύματος. " Ο λ η ή ιστορία και ολος

πολιτισμός είναι προϊόν τών δραστηριοτήτων, ποικί­

λου χαρακτήρος, τοΰ άρσενικοΰ φύλου* πόλεμοι, εξε­

ρευνήσεις, ανακαλύψεις πάνω στον πλανήτη, διακυ­

βέρνηση τών λαών και τών εθνών, φιλοσοφία, επιστή­

μη, τέχνες, τεχνική, τεχνολογία και οικονομικές δρα­

στηριότητες πάσης μορφής είναι εξ ολοκλήρου σχεδόν

έργο, μέχρι σήμερα, τοΰ άρσενικοΰ γένους μέ ελά­

χιστη παλαιότερα τοΰ θηλυκοΰ γένους, και σχετικώς

μεγαλύτερα σέ σχέση μέ τό παρελθόν σήμερα συμ­

μετοχή στις παραπάνω δραστηριότητες και τοΰ

θηλυκοΰ γένους. Κ α ι επειδή οί μεγάλες πλάνες κυ­

ριαρχούν γιά πολύ στήν σκέψη τών ανθρώπων, Ολες

οί παραπάνω δραστηριότητες τών ανθρώπων πού

συνιστούν ' τον πολιτισμό, θεωρούνται ύψηλοΰ επιπέ­

δου, ενώ απαξιώνεται ή γέννηση και ή ανατροφή τών

νέων ανθρώπων. Κ α ι ούτως τό πρωταρχικής άξιας

γεγονός, ή τεκνογονία και ή ανατροφή παιδιών, θεω­

ρείται υποδεέστερη αποστολή άπό μ ε γ ά λ η πλάνη και

ανατροπή τής φυσικής πραγματικότητος. Διότι ή γ ο -

604

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νιμοποίηση, ή κύηση, ή τεκνογονία κάί ή διατροφή

και ανατροφή τών τέκνων πού είναι δ πρωταρχικός

σκοπός του θηλυκού φύλου, αυτά Ολα είναι τά πρω­

ταρχικής άξιας φαινόμενα και γεγονότα, ή ΐδια δηλ.

ή ζ ω ή και ή ανανέωση της κα\ Οχι τό αντίστροφο. Τά

ανδρικά έργα είναι υποβοηθητικά, επιβοηθητικά και

προστατευτικά τής ζωής , και είναι γιά τούτο δευτε­

ρεύοντα έργα. Αποβλέπουν στήν υποστήριξη τής ζ ω ή ς

γενικώς και τήν βελτίωση της. Δέν υπάρχει π.χ. ή

ζ ω ή γιά τ ή φιλοσοφία, άλλά ή φιλοσοφία γιά τ ή ζ ω ή .

Δέν υπάρχει ή ζ ω ή γιά τον πολιτισμό, άλλά πρωταρ­

χικά ό πολιτισμός γιά τ ή ζ ω ή και τ ή βελτίωση της.

Ύ π ό τό πρίσμα αυτό, τ ή βαθύτερη μεταφυσική αλή­

θεια δηλ. τό απολύτως αξιόλογο φϋλο είναι τό θηλυκό

κα\ όχι τό αρσενικό. Τ ό θηλυκό είναι τό «Βιάσω-

στέον» οπωσδήποτε, διότι ανανεώνει ποικιλοτρόπως

τήν ζ ω ή ενώ τό άρσενικόν είναι «αναλώσιμο»^ βιο­

λογικό είδος, γιά τοΰ το είναι προικοδοτημένο μέ

«προσόντα» ν9 αναλαμβάνει τούς μεγάλους κινδύνους

κα\ στις κρίσιμες καταστάσεις μέ τό θάρρος πού φτά­

νει ώ ς τήν περιφρόνηση τοΰ θανάτου. Ό θάνατος τοΰ

54. «αναλώσιμο» διότι Οταν τεθεί τό δραματικό δίλημμα ποιο φϋλο θά θυσιασθή προς χάριν τοΰ άλλου, αυτό είναι τό αρσενικό* «ανα­

λώσιμο» δέν σημαίνει οτι ή γυναίκα δύναται νά άλλάξη συζυγούς, συν­τρόφους κ.λπ. χωρ\ς σεβασμό στους κανόνες τής ήθικότητος.

605

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άρσενικοΰ δέν είναι απώλεια γιά τ ή φύση, ενώ είναι

πολύ μ ε γ ά λ η ή απώλεια ενός θηλυκού, κα\ γιά τούτο

τά θηλυκά είναι «προικοδοτημένα» άπό τ ή φύση μέ

τό α'ίσθημα αποφυγής τών κινδύνων, τών μεγάλων

μόχθων κλπ., διότι ή πρωταρχική αποστολή τήν

όποια έχουν είναι ή σημαντικότατη πόΐσών τών άλ­

λων, και δέν πρέπει μιά τέτοια θεμελιώδης και πρω­

ταρχική αποστολή και ό φορέας αυτής νά τίθενται σέ

κίνδυνο. Ό νέος άνθρωπος, και τό νέο γενικά τέκνο

κάθε ζ ω ή ς στον πλανήτη Γ ή είναι οί πρωταρχικές

οντότητες οί πρώτες «ουσίες» θά έλεγε ό Αριστο­

τέλης. Κα\ παρατηρεί ό μέγας φιλόσοφος «Μή ουσών

τών πρώτων ουσιών αδύνατον τών άλλων τι είναι»,

εάν δηλ. δέν υπήρχαν π.χ. οί άνθρωποι οί παλαιοί' και

οί νέοι τίποτε άλλο δέν μπορεί νά υπάρχει. Α π ο λ ύ τ ω ς

βέβαιη κα\ ισχυρή αλήθεια5 5.

Τ ά θηλυκά πρέπει νά αποφεύγουν τούς κινδύνους

και τούς μεγάλους μόχθους αλλιώς τίθεται σέ κίνδυνο

55. Βλ. ΛΥθΓηθΓ ^ Θ § 6 Π «Παιδεία» έλλην. μετ. Γ. Βερροιου, σελ. 47· «ΟΓ'Ελληνες συνέλαβαν μίαν άνωτέραν ίδέαν παιδείας. Το έθνος

τών καλλιτεχνών και τών φιλοσόφων αντελήφθη τό πρόβλημα ώς μίαν

πορείαν διά τήν συνειδητην μόρφωσιν τοΰ ανθρώπου»/'0πως όΈλλην καλλιτέχνης ή ποιητής ουτω και ό παιδαγωγός ζητεί τούς ιδεώδεις νόμους και τό μέτρο τής ανθρωπινής φύσεως γιά νά τούς αναπτύξει κατόπιν εις τό άτομον, αποβλέπει εις τον άνθρωπον «ου τό ζην περι

πλείστου ποιητέον άλλά το ευ ζην».

6ο6

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ή ανανέωση τής ζωής. Γιά τούτο τον κίνδυνο κα\ μέ­

χρι τής θυσίας τής ζ ω ή ς τους πρέπει νά αναλαμ­

βάνουν τά αρσενικά* όταν δέ τό θηλυκό γι' αυτό τό

λόγο εκδηλώνει προς τό αρσενικό ευγνωμοσύνη,

αναγνώριση και σεβασμό, τότε, αυτήν τήν στιγμήν

γεννάται τό πνεύμα μέσα στή ζ ω ή του ανθρωπίνου

πνεύματος. Ή γενέθλια στιγμή του πνεύματος είναι

ακριβώς ή στιγμή κατά τήν οποία το θηλυκό δείχνει

σεβασμό και ευγνωμοσύνη προς τό αρσενικό, γιατί

αυτό μέ όλες τις δυνάμεις του είναι «πρόθυμο» ώς

προορισμένο νά θυσιάσει ακόμη και τή ζωή του υπέρ

του θηλυκού και τών τέκνων. Αυτό υποδηλώνουν μά­

λιστα οί θρησκευτικοί μύθοι κα\ τής ελληνικής και τής

εβραϊκής θρησκευτικής μυθολογίας 5 6 . Ή μ ή αποδοχή

αυτής τής θέσεως κα\ ή εκδήλωση αυθυπαρξίας του

θηλυκού, χωρ\ς τήν συμπαράσταση και προστασία

56. Βλ. \ν . ^ Θ § Θ Γ : ενθ. άνωτ. σελ. 49· «Ή εισδοχή τής φιλο­

σοφικής θεολογίας τών Ελλήνων εις τήν Έκκλησίαν, καθ7 ο μέτρον εύ-

θυγραμμίζετο αυτη μέ τον Χριστιανισμόν και ή άνάπτυξις τής χριστια­

νικής θεολογίας και τοΰ δόγματος δέν υπηρέτησε μόνον απολογητι­

κούς σκοπούς». Στήν θεανθρώπινη φΰση του Ίησοΰ Χρίστου πραγμα­τώνεται ή ένότης τοΰ απείρου (θεός) και του πέρατος (άνθρωπος), ή όποια ένότης τοΰ απείρου και τοΰ πέρατος είναι θεμελιώδης έννοια τής μεταφυσικής τών Πυθαγορείων (βλ. Φιλόλαον). «Ή φύσις εν τω κόσμω

άρμόχθη εξ άπειρων τε και περαινόντων και Ολος ό κόσμος και τά εν

αυτώ πάντα» (Παρατήρηση τοΰ συγγραφέως τοΰ ... αύτοΰ).

607

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

του αρσενικού μία θέση εξωπραγματική και πλήρης

θρασύτητος, πού ακυρώνει τήν αποστολή του αρσε­

νικού, αυτή δημιουργεί στήν εποχή μας, ( ι ί ο ς αί.) τό

φαινόμενο τής εκτεταμένης και απάνθρωπης βίας εις

βάρος τών θηλυκών γενικώς. Μ ί α βιαιότης ή όποια

επισυμβαίνει ακόμη κα\ έπι αθώων γυνοιικών, πού ση­

μαίνει αντίδραση του ομαδικού, αρσενικού, ασυνει­

δήτου.

Ύ π ό τό πρίσμα αυτό, και μέ βιολογική αναγκαιό­

τητα, τά θηλυκά δέν έχουν τά Τδια «προσόντα» μέ τά

αρσενικά, στους χώρους Οπου κυρίαρχο διά μέσου τής

ιστορίας είναι τό αρσενικό. Διότι ΐδια προσόντα ση­

μαίνει ανάληψη μόχθων και κινδύνων μέχρι θανάτου.

Κ α ι τούτο είναι τεραστία ύβρις κατά τής φύσεως, και

πρόθεση καταστροφής τής ζωής . Τ ά θηλυκά πρέπει

νά έχουν τά ΐδια πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά δι­

καιώματα, άλλά τούτο σημαίνει ότι και οί γυναίκες

πρέπει νά εργάζονται και μάλιστα νά αμείβονται με

τον Τδιο μισθό προς τούς άνδρες, γιά μικρότερο ωρά­

ριο εργασίας. (Ή πρόταση είναι βεβαίως δυσκολοεφάρμο-

στη, άλλά είναι ορθόν νά μελετηθή. Διότι οί γυναίκες Οταν

θά έχουν στά χέρια τους χρήματα κα\ χρόνον θά ζωογο­

νήσουν τήν αγορά και θά κινητοποιήσουν τήν οικονομία).

Κ α ι είναι ορθόν οί γυναίκες νά μ ή χρησιμοποιούνται

σέ εργασίες κα\ αποστολές Οπου ενεδρεύουν μεγάλοι

6οδ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κίνδυνοι και μεγάλες ευθύνες, στον στρατό π.χ. κα\

άλλου, γιά τήν ισότητα δήθεν τών φύλων, πού ή φύσις

δέν τήν ήθελε και δέν τήν θέλει .

Διότι δέν υπάρχει ίσότης τών δύο φύλων άπό σω­

ματική, ψυχική κα\ πνευματική άποψη* οί αντίθετες

εντυπώσεις είναι πρόσκαιρου άξιας κα\ εμπνέονται

κυρίως άπό δυναμικές, βουλησιαρχικές ερμηνείες του

κόσμου, Οπου εμπεριέχεται πολλή ύβρις και αν­

θρώπινη αλαζονεία. Κυρίως τό πνεύμα τών δυναμι­

κών και βουλησιαρχικών ερμηνειών τής πραγματικό-

τητος είναι τό πνεύμα τής ευρωπαϊκής και τής αμερι­

κανικής φιλοσοφίας. Τ ό πνεύμα αυτό είναι δυναμικό

κα\ παραγωγικό, τής Ευρώπης κλπ. άλλά συχνότατα

υπερβαίνει τά Ορια και συντελείται ετσι μ ε γ ά λ η ύβρις

έναντι τής φύσεως. Κα\ τούτο τό γεγονός προκαλεί

τεράστια προβλήματα στις σχέσεις τών ανθρώπων.

Τ ά θηλυκά δέν πρέπει νά εκτίθενται σέ κινδύνους, γιά

τό λόγο πού είπαμε, διότι τό νά διαθέτει κάποιος

προσόντα γιά τούς μεγάλους κινδύνους είναι τό νά

τολμά νά εισέλθει στή σπηλιά τού Κ ύ κ λ ω π α , π.χ.

Οπου ενεδρεύει οπωσδήποτε ό θάνατος. Κα\ τά θηλυ­

κά, τό ξαναλέμε, δέν πρέπει νά εκτίθενται στους κιν-

57. \Υ. ^ Θ § Θ Γ : ενθ. άνωτ. σελ. 73- «ΟΐΈλλψες και ή αγωγή τού

άνθρωπου». Οι Έλληνες άνεκάλυψαν τόν άνθρωπον εντός τοΰ ανθρώπου, οπως διεκήρυξε ό Πλάτων εις τήν «Πολιτείαν» του.

609

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δύνους. Τ ό αρσενικό λοιπόν, γιά νά πραγματώνει τήν

αποστολή του πρέπει νά έχει απέναντι του, τό θηλυ­

κό* τό αρσενικό νά αναλαμβάνει τους μέγιστους κιν­

δύνους υπέρ του άλλου, του θηλυκού, ιζου πρέπει νά

αποφεύγει τούς κινδύνους.Έτσι γεννάται ό έρως του

αρσενικού προς τό θηλυκό και αντιστρόφως. Α υ τ ή

είναι ή λειτουργία του έρωτος* έξω άπό αυτά τά Ορια

ή ζ ω ή πάσχει άπό ασθένειες, Οπως στήν εποχή μας,

ή όποια πάσχει άπό τήν εξωπραγματική έννοια τής

ίσότητος τών δύο φύλων 5 8 , και πού δέν επιτρέπει ή

διαφορετικότητα τήν οποίαν επέβαλε ή φυσιολογική

ζ ω ή . Διότι Οπως είπαμε, στον σημερινό πολιτισμό

κυριαρχούν δυναμικές και βουλησιαρχικές ερμηνείες

πού είναι σύμφωνες μέ τήν ευρωπαϊκή συνείδηση, κα\

τήν διάδοχο της αμερικανική συνείδηση κα\ ιδιοσυγ­

κρασία. Αυτού τού πολιτισμού προϊόν είναι τό τερά-

58. Βλ. Οδναΐά δρεη^ΐεπ «Ή παρακμή τής Δύσης», σελ. 477· «Ό

σοσιαλισμός είναι τό τελευταίο στάδιο ενός πολιτισμού που πεθαίνει τό

ΐδιο ήταν ό Βουδισμός και 6 Στωικισμός». Τά φαινόμενα αυτά συμ­βαδίζουν στο ιστορικό πεδίο, διότι αναθέτουν τήν λυση τών προβλη­μάτων και τή Σωτηρία, Οχι στον άνθρωπο, ώς οντότητα, άλλά πρω­τίστως στις περιβάλλουσες τον άνθρωπο «συνθήκες» ενώ αντίθετη πρέπει νά είναι ή παιδευτική διαδικασία* πρώτα έξαρση τής ανθρω­πινής ύπευθυνότητος και κατόπιν, ή συγχρόνως βελτίωση τών ποικίλων συνθηκών. Δέν οικοδομούνται υγιείς και δίκαιες κοινωνίες μέ διεφθαρμένους, ύλόφρονες, ανθρώπους.

6ιο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στιο τεχνολογικό κύμα τής εποχής μας ή οποία εκ­

δηλώνεται καν σέ πολλές περιπτώσεις ύβρεως και

ανθρώπινης αλαζονείας. Π.χ. ή κλωνοποίηση είναι τέ­

τοιο φαινόμενο και αντίστοιχη επιδίωξη. Μιά προο­

πτική κα\ ενα σχέδιο τό όποιο, κάπου θά ανακοπή,

Οπως και άλλες επιδιώξεις τής τεχνολογικής επιστή­

μης του σήμερα, πού έφεραν ώ ς προϊόν τους τό φαι­

νόμενο του θερμοκηπίου κα\ τούς εξ αυτού κινδύνους

γιά τ ή ζ ω ή στή γ ή .

Ή δ η αυτά τά φαινόμενα αναγκάζουν τούς ανθρώ­

πους του σήμερα νά λάβουν μέτρα ώστε νά περιορι­

σθούν οί κίνδυνοι εκ τής τεχνολογίας. Ή μ ε γ ά λ η

τεχνολογική ανάπτυξη έπιφαίνεται παραλλήλως προς

τήν ηθική παρακμή* Οπως επίσης και οί σοσιαλιστικές

θεωρίες.

Κ α ι συντελείται μιά επιστροφή στή φύση και μία

πλήρης σχεδόν απόρριψη τής τεχνολογίας. Σ τ ι ς καλ­

λιέργειες τών γεωργικών προϊόντων ζητείται ήδη ή

επιστροφή στις βιολογικές καλλιέργειες, δηλ. στις

καλλιέργειες χωρίς χρήση σχετικής τεχνολογίας, άλ­

λά μέ τό μεγαλύτερο σεβασμό προς τ ή φύση. Τ ο ύ τ ο

τό σ χ ή μ α τό είχε προϊδεασθή ή ελληνική φιλοσοφία,

ιδίως ή νεοπλατωνική, Πρόκλος (5ος αί. μ.Χ.), ό

όποιος περιγράφοντας τήν πορεία του οντος είπεν ότι

είναι μιά τριαδική κίνηση κατά τό σχήμα α) μονή,

6 ι ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δηλ. στάση —> πρόοδος (δηλ. προχώρηση) και τέλος

επιστροφή, δηλ. επιστροφή στήν αρχική κατάσταση.

Αυτό τό σχήμα τής νεοπλατωνικής φιλοσοφίας Μονή

- Πρόοδος - Επιστροφή εφαρμόζεται πλήρως στήν

περίπτωση σήμερα τής καλλιέργειας τών φυτών. Διό­

τι ή πραγματικότητα απέδειξε οτι δέν επιτρέπεται οί

άνθρωποι νά τροποποιούν τή φύση, κατά τά σχέδια

τους. Αντιθέτως νά βελτιώνουν τ ή φύση σύμφωνα μέ

τά δεδομένα τής οντολογικής πραγματικότητος και

Οχι αντιθέτως προς αύτη, γιά νά αυξήσουμε π.χ. τις

προσδοκίες μας. Έ δ ώ υπάρχει πάντοτε ανθρώπινη

αλαζονεία και ύβρις. Ή επιστροφή πού προέγραψε ή

νεοπλατωνική φιλοσοφία και πού εφαρμόζεται σήμερα

στις φυτικές καλλιέργειες μελλοντικώς θά έφαρμοσθή

και σέ άλλα πεδία, Οπως τεχνολογία, και στήν φιλο­

σοφία περι τών δύο φύλων. Παράδειγμα: ανάλογο εί­

ναι οί τρελλές αγελάδες. Ή ανθρώπινη αλαζονεία πού

θέλει νά μεταβάλη τις αγελάδες άπό φυτοφάγα σέ

σαρκοφάγα ζώα, οδηγεί στήν καταστροφή του εγκε­

φάλου τών ζ ώ ω ν ή ασθένεια είναι ή τιμωρία τής αν­

θρώπινης ύβρεως, δηλ. τήν βιοτεχνολογία νά αλλάξει

και τήν φύσιν τών αγελάδων κ.λπ.

Ό Έ ρ ω ς ώς βαθύτατη και πανίσχυρη μεταφυσική

δύναμη απαιτεί τον σεβασμό τών μεταφυσικών - ον­

τολογικών του ιδιοτήτων και θά επιβάλλει τήν δέουσα

612

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φυσική ισορροπία εκεί οπου επικρατεί ήδη ανι­

σορροπία. |

Ό "Ερως, καταγράφει μεταφυσικό δυϊσμό, αρσενικό

- θηλυκό, κα\ ή απόπειρα νά τά εξομοιώσουμε ή νά

τά εξισώσουμε άπό οντολογική - βιολογική άποψη

είναι αδύνατη και απραγματοποίητη ανθρώπινη θρα-

σύτης, προϊόν του ευρωπαϊκού πολιτισμού ό όποιος,

δίπλα στά θετικά του στοιχεία, έχει και αρνητικά και

αυτή είναι ή θέση οτι μπορεί νά μεταβάλλει τις βαθύ­

τερες δομές τής πραγματικότητος. Προϊόν επίσης

αυτής τής πνευματικής θρασύτητος τής ευρωπαϊκής

βουλητικής και δυναμικής ιδιοσυγκρασίας είναι ή θέση

έναντι τής ομοφυλοφιλίας, κλπ. ή όποια είναι πλήρης

άρνηση τής γνήσιας κα\ υγιούς έρωτικότητος. Ή

ομοφυλοφιλία είναι μορφή αύτοερωτισμού, ό όποιος

είναι άγονος και άθλιος μαζί . Είναι ενα είδος ανταλ­

λάξιμου εγωιστικού αύτοερωτισμού πού παράγει δυ­

στυχία κυρίως, και όχι τό αντίθετο (βλ. άνωτ. παρα­

τήρηση ...). Ό αύτοερωτισμός υπάρχει παραλλήλως

μέσα στήν ναρκισσιστική εκδήλωση τού ερωτικού πό­

θου άπ ' οπου ελλείπει τό σαρκικό στοιχείο. Ό Ναρ­

κισσισμός είναι και αυτός νοσηρή εκδήλωση και γιά

τούτο ό Νάρκισσος τιμωρείται, μέ τό νά χαθή μέσα

στο ψεύτικο είδωλο τού εαυτού του. Μορφή αύτο­

ερωτισμού είναι κα\ αύτομαλακτική α π α λ λ α γ ή άπό

6ΐ3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛ^ΧΗΝΩΝ

τήν πίεση του σπέρματος (Αυνανισμός). Ή περίπτωση

αυτή άγονη επίσης έχει και ακίνδυνο χαρακτήρα

εκτόνωσης. Ά π ό τό άλλο επικίνδυνη γιά τό γένος τών

ανθρώπων είναι ή εκτός νόμων γενικώς τεκνογονία,

πού. είναι κατ' ούσίαν επιστροφή στις προαιώνιες,

προϊστορικές εποχές δηλ. πριν σαράντα χιλ. χρόνια

(40.000 προ Χρίστου). Ή τεκνογονία εκτός γάμου

ενα φαινόμενο πού παρατηρείται στήν εποχή μας και

αυτό ακριβώς περικλείει τον κίνδυνο τής διαδόσεως

και συνεπώς τής καταστροφής του άνθροοπίνου γένους

και π α ρ α γ ω γ ή ς μεγάλης δυστυχίας. Προϊόν και αυτό

τής πλάνης περι ίσότητος τών δύο φύλων και άλλων

συγγενών πλανών (άλλο βεβαίως θέμα ή νομική

ίσότης, ή όποια ορθώς υπάρχει* άλλωστε και μεταξύ

αρσενικών, ή ίσότης δέν έπιστηρίζεται έπι τής πνευ­

ματικής ίσότητος, γίνεται δεκτή μεταξύ μεγαλονόων

και μικρονόων ανδρών). Ή διαφυγή άπό αυτούς τούς

κινδύνους συντελείται μόνον μέ τήν ανύψωση του

έρωτος άπό τά σαρκικά πεδία στά πνευματικά γενι­

κώς υψίπεδα, οπου ισχύουν άξιες, αρχές, κανόνες και

νόμοι. Ή υπέρτατη δέ μορφή έρωτος είναι ό Έ ρ ω ς

τών άξιων, τών ψυχών και τών πνευμάτων. Μέσα σ'

αυτό τό μ ί γ μ α είναι δυνατή ή διάσωση τής οικογέ­

νειας, ή όποια αποτελεί ενα άπό τά ύψιστα ιδεώδη

τής ζωής.

614

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΙΙ)Έρως τών ψυχών και τών πνευμάτων

Ό "Ερως τών φυχών είναι ασφαλώς υψηλότερη και

ισχυρότερη και στερεώτερη μορφή έρωτος, άπό τον

έρωτα τών σωμάτων οπου ή έλξη έχει αφετηρία καΐ

κίνητρα σωματικές και βιολογικές ιδιότητες και δυ­

νάμεις. Βιολογικά κίνητρα σημαίνει τά σπέρματα τής

ερωτικής - σεξουαλικής ζ ω ή ς κα\ δράσεως, σπέρματα

ποικίλης μορφής μέσα στο Ολο βασίλειο τών φυτών,

τών εντόμων, τών πτηνών, τών ζ ώ ω ν κλπ. και τέλος

βεβαίως του άνθρωπου. Ό "Ερως τών φυχών, τών

πνευμάτων, θά έλέγαμε κατά διαφορετικόν τρόπον,

δέν είναι τόσον έρως του πεπερασμένου, του σχήμα­

τος, τής μορφής, ζωντανής μορφής οπωσδήποτε κατ'

αρχήν, Οπως κυρίως είναι ό "Ερως τών σωμάτων,

άλλά είναι "Ερως του απείρου' διότι τό περιεχόμενο

τής ψυχής είναι άπειρον, άκαταμέριστον, πλήθος

ελευθερίας, άπροσδιόριστον, ώ ς πνεύμα πνεΐ οπου θέ­

λει, και δυνατόν, ίκανόν νά μεταστρέφεται άπό τήν

μιά ιδιότητα και άπό μιά κατάσταση στήν άλλη, άπό

τήν χειρίστη στήν άριστη, άπό τήν αρίστη ενίοτε νά

εκπίπτει στή χειρίστη, αυτό τό φαινόμενον είναι ή

πτώση και πάλιν επίσης νά μεταστρέφεται προς τήν

άριστη κα\ αυτό είναι τό θαύμα τής σωτηρίας δηλ.

τής μεταστροφής άπό τήν άχρειότητα στήν αγιότητα,

άπό τήν απελπισία στήν ελπίδα, άπό τήν ηθική κα\

6ΐ5

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ψυχική ασθένεια στήν ψυχική και πνευματική υγεία.

Αυτά τά θαύματα πραγματώνει δ "Ερως του θείου.

Αυτές οί δυνατότητες, οί θαυματουργικές είναι ιδιό­

τητες τής ψυχής και του πνεύματος του άνθρωπου,

διότι τό πνεύμα κα\ ή ψυχή τού άνθρωπου δέν ύπο-

κύπτουνε, παρά ελάχιστα στήν ανάγκη, διότι εκεί στά

απέραντα βάθη τής ανθρώπινης ψυχής κυριαρχεί ή

απροσδιοριστία και ή μεταφυσική ελευθερία, οπου δέν

ισχύουν π.χ. μετρήσεις κα\ νόμοι φυσικοί πού περιγρά­

φονται μέ μαθηματικό τύπο.

Ό "Ερως τών φυχών και ό "Ερως τών φυχών και

τών πνευμάτων είναι ουσιαστικά Έ ρ ω ς τού άπειρου

και Έ ρ ω ς τού άπειρου προς τό πέρας και αντιστρό­

φως, κα\ Έ ρ ω ς θανάτου τελικά.

Ό Έ ρ ω ς είναι πρωτίστως δύναμη π α ρ α γ ω γ ή ς ζ ω ­

ής και γιά τούτο και κάθε μέριμνα γιά τήν αναπαρα­

γ ω γ ή και τ ή συντήρηση τής ζ ω ή ς είναι τό ερωτικό

γεγονός. Ό Έ ρ ω ς είναι μ ε γ ά λ η μεταφυσική δύναμη,

ή όποια εκδηλώνεται μέ πλήθος εκφάνσεων άπό τις

πλέον χ α μ η λ έ ς μορφές Οπως ακολασία, πορνεία, κι-

ναιδισμός, δηλ. άγονες μορφές, πού συνιστούν τελικά

άρνηση τής θεμελιώδους αποστολής τού έρωτος, και-

κατόπιν γόνιμες εκδηλώσεις, αυτές πού συνιστούν τήν

εκπλήρωση τής αποστολής τού έρωτος, γόνιμες βιο­

λογικά, ψυχικά, πνευματικά, και τελικά στις ύψιστες

6ι6

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

και ανώτατες μορφές. Ε π ί σ η ς ο "Ερως τών άξιων γε­

νικώς, οπου εκεί ή γονιμότης του ήθους κα\ του πνεύ­

ματος καταρδεύει σχεδόν, διά υποδειγμάτων ζ ω ή ς

σύμπασαν τήν ανθρωπότητα. (Βλ. παραλλήλως τό

έργον του διακεκριμένου νεοέλληνος φιλοσόφου Χρ.

Γιανναρά, Το πρόσωπον και ό "Ερως, Αθήνα 1976).

ΙΙΙ)'Έρως τών άξιων - Έρως άλήδειας

Υ π ε ρ ά ν ω , μετά ταύτα του "Ερωτος τών σωμάτων,

τών ψυχών και τών πνευμάτων, τό ελληνικό πνεύμα

κυριαρχείται πρωτίστως άπό τον "Ερωτα τών αξιών.

Τ ο ν Έ ρ ω τ α τής αλήθειας κα\ άρχων, και προϊόν,

γέννημα, και τέκνον αυτού τ ο ύ Έ ρ ω τ ο ς τής αλήθειας

είναι ή θεμελίωση τής φιλοσοφίας κατά πρώτον, κα\

τής επιστήμης δεύτερον. Οί "Έλληνες άνεζήτησαν τήν

αλήθεια, αυτήν καθ 9 έαυτήν ακριβώς Οπως ό Όδυσ-

σεύς, κατά τήν επιστροφή του στήν πατρίδα του Ιθά­

κη, άναζητούσε, ανεζήτησε και άνευρε τελικά τήν

πρώτη υπάρξασα και υπάρχουσα Ι θ ά κ η και εκεί τελι­

κώς κατέληξε. Ό Όδυσσεύς δέν τήν κατεσκεύασε τήν

Ιθάκη, π ώ ς θά ήτο δυνατόν άλλωστε, άλλά τήν άνευ­

ρε, ή μάλλον τήν έπανεύρε, ενώ γιά κάποιο διάστημα,

απώλεσε τήν Ιθάκη, Οπως άλλωστε άνευρε εκ νέου

τήν πιστή σύζυγο Πηνελόπη. Οί "Έλληνες είχαν μέσα

τους πρωτίστως τ ό ν Έ ρ ω τ α τής αλήθειας. Γιά τούτο

6ΐ7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

έπεδόθησαν στο νά οικοδομήσουν τήν φιλοσοφία, και

τήν επιστήμη, πού είναι οί πρωταρχικές μέθοδοι γιά

τήν ανεύρεση τής Αλήθειας, ή οποία, κατά κανόνα

παρέμεινε άγνωστη ή και παραμένει ακόμη άγνωστη.

Ό Έ ρ ω ς τής Αλήθειας αυτής καθ' έαυτήν, ή όποια

είναι έναντι του υποκειμένου - άνθρωπος, υπάρχει ώ ς

κύριο στοιχείο του ελληνικού πνεύματος, και εις αυτό

τό σημείο ό Έ λ ε ά τ η ς φιλόσοφος Παρμενίδης, ό πρώ­

τος γράφει στο στίχον 13: «Πρώτιστου μέν έρωτα

θεών μητίσατο πάντων».

Κα\ τ ό ν Έ ρ ω τ α , τον έθεώρησε ώ ς τον πρώτιστον

τών θεών διότι δι' αύτοϋ αναζητεί τήν άλήθειαν, και

μαζί μ' αυτήν τήν αντικειμενική ύπαρξη του οντος. Ό

Έ ρ ω ς τιθέμενος ώ ς πρώτιστος τών θεών, θέτει τήν

βασική προϋπόθεση γιά τήν αναζήτηση τής αλήθειας,

διότι ό Έ ρ ω ς είναι σέ κάθε περίπτωση α γ ά π η , πόθος

και αναζήτηση του άλλου, αυτού πού είναι απέναντι

του Υποκειμένου, του αντικειμενικώς υπάρχοντος ον-

τος. Έ τ σ ι μόνον αναζητείται ή πραγματική αλήθεια,

δέν κατασκευάζεται κατά τον τρόπον τής υποκει­

μενικής αυθαιρεσίας. Διότι ό Έ ρ ω ς είναι Έ ρ ω ς του

άλλου τό όποιον Ά λ λ ο ν , υπάρχει άφ' εαυτού και είναι

ανεξάρτητο άπό τ ό ' Ε γ ώ μας. Ό μ ω ς ό Έ ρ ω ς ανα­

ζητεί τό Ά λ λ ο ν , μέ βαθύ ρίγος και ισχυρή ένταση κα\

αυτό φέρει ώς μόνος αναζητητής τό ενα, τό Υ , μέ τό

6ι8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άλλο, τό Α , σέ βαθειά συνάφεια και σχέση. Κ α ι αυτό

τό Α λ λ ο γιά νά είναι αντικείμενο πόθου, αναζητή­

σεως, έρευνας και Έ ρ ω τ ο ς τελικά, πρέπει νά υπάρχει

αντικειμενικά, δηλ. νά έχει αληθινή ύπαρξη, μεταφυ­

σική - οντολογική παρουσία. Συνεπώς ό Έ ρ ω ς του

ελληνικού πνεύματος προς τις διάφορες άξιες - αλή­

θεια - ομορφιά - ελευθερία - δικαιοσύνη είναι ταυτό­

χρονα και παραδοχή οτι οί άξιες αυτές έχουν αντι­

κειμενική ύπαρξη. Τ ό αντικείμενο τοΰ "Ερωτος δέν

είναι πλάσμα τής ψυχής ή οπτασία επεκτεινόμενη

προς τά εξω τής ψυχής, άλλά αληθής αντικειμενική

ύπαρξη. Ό "Ερως τής αλήθειας, κατά πρώτον είναι

αναζήτηση τών θεμελιωδών, ουσιαστικών και μ ή

ουσιαστικών στοιχείων τής πραγματικότητος. Ό Έ ­

ρως, συνεπώς ώς βασικό στοιχείο τής Ύποκειμε-

νικότητος κατά τήν δράση του προς τό άλλο «θέτει»

(τρόπος του λέγειν τό θέτειν, τό αναγνωρίζει ώς

αύθιστάμενον και αιωνίως υπάρχον) ώς αντικειμενική

ύπαρξη, κα\ Οχι μόνο αυτό, οριοθετεί εξωτερικά κα\

εσωτερικά τό Ά λ λ ο (Α).

Κ α τ ' αρχήν εξωτερικά διότι ό "Ερως είναι Οχι μό­

νον αναζητητής τής αντικειμενικής υπάρξεως του

οντος, άλλά παράλληλα, τής μορφής, του σχήματος,

τών ορίων του συγκεκριμένου ερωτικού αντικειμένου

ενδιαφέροντος, και μετά ταύτα αναζητεί τό εσωτερικό

619

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στοιχείο τό όποιον ενώ εξωτερικά είναι πεπερασμένο,

εσωτερικά είναι άπειρο.

Κα\ εδώ συντελείται, ή κατά τους Πυθαγορείους

σύζευξις του άπειρου και του πέρατος. Ό Έ ρ ω ς υπό

τήν ελληνική εννοιαν τοΰ Ορου αναζητεί αντικειμενικό

ον, αυτό που έχει Ορια εξωτερικά και άπειρότητα

εσωτερική, αναζητεί Ολες τις παραμέτρους τοΰ «εί­

ναι» οί όποιες έφ' όσον υπάρχουν αντικειμενικά, άνα-

ποφεύκτως έχουν ιδιότητες στατικές, σταθερές, απα­

ράλλακτες, αμετάβλητες* παράλληλα βεβαίως διαθέ­

τει τό όν και μεταβλητές, ασταθείς, απροσδιόριστες,

άκαταμέτρητες παραμέτρους, εσωτερικές κυριώτατα,

και αυτές είναι που πλουτίζουν τήν ανθρώπινη ψυχή

μέ περιεχόμενα επίσης άπειρα εσωτερικά. Κ α ι τοΰ το

συνιστά έναν εσωτερικό εμπλουτισμό άπειρων δυνα­

τοτήτων. Τ ό μεγάλο πάθος είναι αυτό που περιμένει

τό αδύνατο, είχε τονίσει ό δ. Κί6Γΐί6£3Απ1 (Φόβος και

Τρόμος ...) τά έσώψυχα περιεχόμενα δέν έχουν τίποτε

τό στατικό, γι ' αυτό άλλωστε δέν μπορεί κάνεις νά

περιγράψει τ ή δύναμη τοΰ Έ ρ ω τ ο ς μέ μαθηματικούς

τύπους Οπως συμβαίνει μέ τήν ελκτική δύναμη τοΰ

μαγνητισμοΰ π.χ.

Αυτή τήν πλούσια εξωτερική αντικειμενική πραγ­

ματικότητα τών άπειρων περιεχομένων αναζητεί ό

Έ ρ ω ς τής πλούσιας ψυχής τοΰ άνθρωπου, ή όποια

620

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ενώ είναι σχετικώς πλούσια και ταυτόχρονα πένης,

καθότι ό Έ ρ ω ς κατά Πλάτωνα, είναι γυιός του Π ό ­

ρου και τής Πενίας, ταυτόχρονα και εμπλουτίζεται

άπό τό βάρος του άπειρου ερωτικού αντικειμένου.

Όλόκληρη ή ελληνική μυθολογία κυριαρχείται άπό

τήν έννοια τής δυϊστικής κατασκευής τής Ολης πρα-

γματικότητος. Υ π ά ρ χ ε ι άφ' ενός τό υποκείμενον -

άνθρωπος και άφ' ετέρου τό άντικείμενον - κόσμος.

Υ π ά ρ χ ε ι τό Ποιούν στοιχεΐον, και τό Πάσχον στοι-

χεΐον, κατά τους Στωικούς, υπάρχει τό σταθερό στοι­

χεΐον - άμορφη ύλη - έμμορφος ιδέα - Π λ ά τ ω ν και

τό μεταβλητόν στοιχεΐον - βιολογικά Οντα - Π λ ά τ ω ν

επίσης* υπάρχει τό στατικό και δυναμικό στοιχείο τής

πραγματικότητος (Αριστοτέλης) και ούτω καθ' εξής.

Υ π ά ρ χ ε ι ό θειος Ουρανός - Κρόνος πού γεννά τον

Δία έπΥ τής Γ ή ς μιά μυθολογική εικόνα πού σημαίνει

τήν ταυτόχρονη ύπαρξη του "Υποκειμένου κάί του

Αντικειμένου, κα\ συναφής προς τον μϋθο τής γεννή­

σεως του Διός έπι τής Γ ή ς είναι και ό μύθος τής γέν­

νησης του Ίησοϋ έπι τής Γ ή ς , πράγμα πού σημαίνει

επίσης οτι και οί βασικοί θρησκευτικοί μύθοι του

χριστιανισμού, αναγνωρίζουν συμβολικά τήν ύπαρξη

του υποκειμενικού παράγοντος και τού αντικειμενικού

στοιχείου τής πραγματικότητος.

Ό Έ ρ ω ς , ώ ς κυρίαρχη, μεταφυσική, ψυχική κα\

621

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πνευματική δύναμη, μέσα στο σύνολο τής ελληνικής

πραγματικότητος καταφάσκει πρωτίστως τήν μετα-

φυσική-όντολογική αυθεντικότητα του αντικειμενικού

κόσμου, διότι δέν υπάρχει Έ ρ ω ς , ώς ψυχικό και πνευ­

ματικό φαινόμενο χωρίς τήν αυθεντική ύπαρξη του

άλλου, του εξω του ημετέρου εγώ.

Κ α ι ή διαρκής εναλλαγή επαφής μεταξύ του Υ

και του Α εμπλουτίζει αμφότερα τά στοιχεία τής

σχέσεως κα\ τήν ΐδια τ ή σχέση. Ιδιαίτερα ό έμπλου Τ

τισμός τής σχέσης Υ - Α μέσα στο πλαίσιο τών αν­

θρωπίνων επαφών, λαμβάνει ποικίλες μορφές, άφ'

ενός προς τήν κατεύθυνση τής πνευματικής εντάσεως

και έξάρσεως, τής πνευματικής και ηθικής έξάρσεως

και έξυψώσεως, τής εσωτερικής ένδυναμώσεως, ύπό

ελεγχόμενο τρόπο, και άφ' ετέρου δύναται νά λάβει

τήν διαδρομή ν τής έκστάσεως κα\ τής εντάσεως, μέ­

σα σέ δρόμους μυστικιστικούς και-ακόμη σκοτεινούς,

μέ μερικήν, μικρή ή μεγάλην απώλεια συνειδήσεως,

δρόμους μυστικούς και μέ εκείνους προς τήν σαρκική

λαγνεία και. ακολασία προς τήν α χ α λ ί ν ω τ η ήδονο-

θηρία και τό άπειρο κοχλασμό τών σαρκικών απαι­

τήσεων, τών ηδονικών σπασμών στο πλαίσιο ερωτι­

κών σαρκικών πυρακτώσεων. Μορφές αυτών τών ερω­

τικών σαρκικών πυρακτώσεων είναι ό έρως άρρενος -

θήλεος πού καταλήγει σέ μιά εγκυμοσύνη, σέ έναν

622

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τοκετό και στήν εμφάνιση ενός νέου ανθρωπίνου πλά­

σματος. Σ χ έ σ η κα\ επαφή κα\ π α ρ α γ ω γ ή ευλογημένη

κατ' αρχήν. Α υ τ ή ή ευλογημένη κατ' αρχήν σχέση

που οδηγεί στή γέννηση ενός νέου ανθρώπου, λαμβά­

νει σέ άλλες περιπτώσεις μορφές διαστροφής και ανω­

μαλίας Οπως είναι ή σαρκική σχέση τών ομοφύλων,

άλλά καν άλλες μορφές ετεροφυλικών σχέσεων όπως

είναι ή πορνεία, έταιρισμός κλπ.

Πρέπει δέ νά άναγνωρισθή ότι οί ερωτικές εκστά­

σεις επηρεάζουν συχνά ενα χαρακτήρα Οχι καθαρό,

κα\ συνήθως ύποπτο, εκτός εξαιρετικών περιπτώσεων,

κα\ έχουν όλίγην ισχυρή σχέση μέ τήν αληθινή πνευ­

ματικότητα. Κείται , ή σειρά αυτών τών περιπτώσεων

σ' ενα ενδιάμεσο πεδίο, Οπου είναι δυνατόν νά έπα-

ληθευθή μία κάποια διαστροφή, υπό τήν έννοια του

αισθησιακού στοιχείου, τό όποιο, στήν περίπτωση αυ­

τ ή παραμένει τό θεμελιώδες στοιχείο, μαζι δέ ό

μυστικισμός υπηρετών κα\ βοηθών στο νά τρέφει μιά

μορφή τής έκδιπλώσεως προς τά έξω, ενθουσιαστική

κα\ οργιώδη, έπι τής φυσικής πορείας και έκτος τής

νηφαλιότητος, ψυχικής και πνευματικής. Αύτοϋ τοΰ

είδους ή μυστική και ενθουσιαστική μορφή τών

ερωτικών εκστάσεων παρατηρείται μέσα στήν ορφική

λατρεία, στήν λατρεία τοΰ Διονύσου, και ακόμη ΐσως,

ό,τι, και στά έλευσίνεια μυστήρια.

623

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Είναι λίαν ενδιαφέρουσες έπ' αύτοΰ οί απόψεις τοΰ

Φρειδ. Νίτσε. Γράφει ό Νίτσε στή «Γέννηση τής τρα­

γωδίας» γιά τά ένστικτα τοΰ Διονύσου και τοΰ

Απόλλωνος, τά δυο αυτά παρορμητικά ένστικτα πού

πηγαίνουν πλάι-πλάι, σ' εμπόλεμη κατάσταση τις

περισσότερες φορές, άμιλλώνται μεταξύ τους, και πα­

ράγουν νέα δημιουργήματα, όλοέν εύρωστότερα* διαι­

ωνίζουν ετσι τή σύρραξη τοΰ ανταγωνισμού αύτοΰ,

πού ή κοινή ονομασία τέχνη, α π λ ώ ς μάσκα της, ενός

τέλους, διά τοΰ μεταφυσικού θαύματος τής ελληνικής

«Βουλήσεως» αναφανδόν ζευγαρωμένα .και μέ τό

ζευγάρωμα αυτό θά γεννοβολήσουν τότε τό διονυσια­

κό άμα και άπολλώνειον δημιούργημ<κ τής αττικής

τραγωδίας.

Τ ό θεμελιώδες έρώτημοί τοΰ Φρειδ. Νίτσε στο διά­

σημο αυτό βιβλίο είναι: «Τί είναι τό διονυσιακό πνεύ­

μα» κα\ μέσα άπό σειρά ιδιοφυϊών συλλογισμών, θέ­

τοντας στή συνέχεια τό ερώτημα* τί σημαίνει άπό

τήν άποψη τής ζ ω ή ς ή ηθική, άπαντα, σχεδόν· αμέ­

σως, οτι ή ύπαρξη τοΰ κόσμου, μόνον ώ ς αισθητικό

φαινόμενο μπορεί νά δικαιωθή. Π ρ ά γ μ α πού σημαίνει

ύπό ορισμένη έννοια οτι ή ηθική δέν είναι πρωταρχικό

στοιχείο τοΰ πνεύματος και ιδίως τοΰ ?υνεύματος τοΰ

πολιτισμού τής ελληνικής αρχαιότητος. Μέ αυτό

άλλωστε τό πρίσμα, είδεν τήν αρχαία Ε λ λ ά δ α και

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τον πολιτισμό της ό μεγάλος επίσης Γερμανός φιλό­

σοφος Λ Υ . Ο . Ηθ£θ1, άφου ώνόμασε μέσα στο μεγάλο

έργο του «Φαινομενολογία του πνεύματος» τον πολι­

τισμό τής Ε λ λ ά δ ο ς , αίσθητικόν πολιτισμόν.Ένα δηλ.

πολιτισμόν οπου τό ίδανικόν είναι ή ώραιότης, τό

ώραΐον υπό τήν βαθύτερη εννοιά του, μιά έννοια ή

όποια θά μπορούσε νά συμπεριλάβει στά βαθειά περιε­

χόμενα της ώ ς αισθητικής δημιουργίας κ α ι τά ηθικά

αιτήματα και τις θρησκευτικές εξάρσεις -και. εντάσεις

στήν μυστική της ουσία, άλλά κα\ τήν καθαρότερη

μορφή τής θρησκευτικότητος. Κα\ αυτή ή μ ε γ ά λ η σύ­

ζευξη αισθητικού, ήθικοϋ, θρησκευτικού στοιχείου συν-

ετελέσθη μέσα στήν ελληνική ιστορία κα\ στο Ολο

πλαίσιο . κ α ι βάθος του ελληνικού πολιτισμού ."Εκφρα­

ση αυτής τής βαθειάς κα\ μεγάλης εσωτερικής συν­

θέσεως κα\ έξάρσεως είναι ό "Ερως του θανάτου κ α ι ή

υπέρτατη έκφραση του μεγάλου έρωτος προς τις

υψηλές άξιες.

Ή θ ε μ ε λ ί ω σ η του έρωτος τ ώ ν άξ ιων

Έρως τΊ\ς πατρίδος -Έρως του ΰεέου

Σ τ ή ν ελληνική ιστορία 6'Ερως τών αξιών είναι μία

ισχυρή δύναμη διότι οί άξιες είναι αντικειμενικά

μεταφυσικά-όντολογικά δεδομένα κα\ στοιχεία. Ό

Έ ρ ω ς , Οπως ε'ίπαμε ήδη, ώς εκ τής φύσεως του ση-

625

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μαίνει οτι αναγνωρίζει τήν ύπαρξη του άλλου, εΐτε

υλικό, είναι τό άλλο, μιά ύπαρξη τοΰ άλλου φύλου,

εΐτε μιά ά λ λ η πραγματικότητα. Κα\ μιά υψηλής

άξιας πραγματικότητα αντικειμενική, μέ φυσική, με-

ταφυσική-όντολογική ύπαρξη αναμφισβητήτως είναι ή

πατρίς, διότι ή πατρίδα δέν είναι ιδεολογικό κα­

τασκεύασμα άλλά αναμφισβήτητη πραγματικότητα.

Ή πατρίδα είναι ό τόπος οπου γίνεται ό άνθρωπος,

εκεί οπου γεννήθηκε, είναι οί ποταμοί, οί πεδιάδες, τά

βουνά τής χώρας του οπου έζησε και ζει. Είναι οί συ­

νάνθρωποι τοΰ έθνους οπου αναπνέει κα\ ζει, είναι ή

ιστορία τοΰ έθνους του, τοΰ τόπου του. Γιά τον λόγο

αυτό ή πατρίδα είναι ά π τ ή και συγκεκριμένη πραγ­

ματικότητα. Είναι τό σύνολο και τοΰ πολιτισμού της,

τά ήθη και τά έθιμα τ η ς . Ό λ ο ς ό πολιτιστικός μύθος

τής ιστορίας τής πατρίδος του και τού έθνους. Αυτά

είναι πολύ ισχυρότερα ζώπυρα δυνάμεως, άπό κάθε

ά λ λ η αφετηρία δυνάμεως, διότι ή πατρίδα είναι ακρι­

βώς μιά πραγματικότητα, πανίσχυρη και είναι γιά

τούτο ισχυρό κίνητρο ερωτικής έλξεως και ορμής.

Αυτός είναι δ "Ερως τών άξιων και αυτόν τον

Έ ρ ω τ α τών άξιων, οί "Έλληνες συχνά τον είχαν και

τον έδειξαν μέσα στήν ιστορία τους. Οί περίοδοι τής

παρακμής, ακριβώς σηματοδοτούνται άπό τό εγωι­

στικό ναρκισσιστικό στοιχείο, πού οδηγεί τον έγωι-

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στή, άτομο, ομάδα, νά χαθεϊ μέσα στο ψεύτικο είδωλο

του εαυτού του. Περίοδοι δέ παρακμής μέσα στήν ελ­

ληνική ιστορία είναι εκείνες οπότε οί "Έλληνες στρά­

φηκαν περισσότερο ν στο ατομιστικό είδωλο τους, και

Οχι προς τά μεγάλα αντικειμενικά ιδανικά έθνος κα\

πατρίδα.

Ό Έ ρ ω ς προς τήν πατρίδα, τό έθνος και τό θείον

σημαίνει τελικά οτι οι "Έλληνες στήν μεγίστη πλειο­

ψηφία τους κα\ γιά τήν μεγαλύτερη χρονική διάρκεια

ελάχιστα συγκινήθηκαν άπό τά θεωρητικά-ίδεολογικά

σχήματα τής πολιτικής φιλοσοφίας τών Ευρωπαίων:

Κομμουνισμός - Σοσιαλισμός - Φασισμός - Έθνικο-

σοσιαλισμός και τούτο διότι Ολα αυτά τά κλειστά

«ολοκληρωτικά» συστήματα σκέψεων καταργούν ου­

σιαστικά τήν ελεύθερη σκέψη του άνθρωπου και προσ­

φέρουν απογοητεύσεις και αποτυχίες μάλλον παρά

επιτυχίες. Έ ν ώ ή πατρίς κα\ τό έθνος είναι συγκε­

κριμένα ιδανικά γιά τά όποια υπάρχει πλήρης συνεί­

δηση κ α ι τό θείον γενικώς (θεότης, θεός, θεοί) ώ ς

απροσδιόριστο ιδανικό επιτρέπει τήν ελευθερία σκέψε­

ως* τήν ελευθερία τής σκέψεως καταργούν οί θρησκο-

ληπτικές θεωρήσεις, και τά ισχυρά δόγματα τά όποια

επιβάλλουν ενίοτε ισχυρά εκκλησιαστικά κ α ι άλλα

κέντρα κα\ όργανα εξουσίας. Τ ό θείον γενικώς είναι

απροσδιόριστο, οί θρησκευτικοί μύθοι κάί τά συναφή

6 2 7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δόγματα, τά ποικίλα θρησκευτικά σύμβολα, - κ α ι οί

μύθοι σύμβολα είναι-, τά διάφορα διδάγματα και ή

καλλιτεχνική καθολική δημιουργία είναι τό ενδιάμεσο

επίπεδο επικοινωνίας τού άνθρωπου μέ τό απροσδιό­

ριστο θείον. Κα\ γιά τούτο κάθε άνθρωπος κατ' ανα­

φορά ν προς τό θείον δικαιούται νά εκφράζει τ ή δική

του γ ν ώ μ η ακριβώς επειδή τό θείον είναι γενικώς

άπροσδιόριστον. Αυτή ή θέση καθιερώνει τήν ελευθερία

τού ανθρωπίνου προσώπου και τό δικαίωμα τής πί­

στεως ή τής απιστίας. Χ ω ρ ί ς κάνεις άλλος νά δι­

καιούται νά ελέγξει τον πιστό ν ή τον άπιστον.

Ή πίστις χαρίζει απέραντο θάρρος, εσωτερική σω­

τηρία άπό τά ηθικά δεινά, ψυχικήν υγεία κλπ. Ύπό

τήν προϋπόθεση μιας υγιούς θρησκευτικής παιδείας, ή

όποια αποδιώχνει τήν θρησκοληψία, τον φανατισμό

και τό περιβόητο οάίιιπι ώεοΐο^ίοι ιπι (θεολογικό μ ί ­

σος) τού τυφλού έξ αιτίας μικρόνοιας και μικροψυχίας

δήθεν πιστού.

Τ ά αγαθά τής γνήσιας θρησκευτικότητος δέν τά

έχει ό άπιστος. Γι ' αυτό κατέρρευσαν ταχύτατα οί

άθεϊστικές κοινωνίες. Παραλλήλως οί «ιδεολογίες»

γεννούν ιδεοληψίες εγκληματικού βάθους.Όλες δέ οί

«θεωρητικές» περιγραφές, τά κηρύγματα κλπ. έχουν

τήν άξια τους διότι εκφράζουν τά περιεχόμενα, μετα­

φυσικά και ηθικά, Οχι οπωσδήποτε υποχρεωτικά γιά

6ι8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κάθε πιστό. Αυτό που έχει άξια είναι ή πίστη και ή

πίστη δέν συναντάται οπωσδήποτε στήν κατά γράμμα

αποδοχή τών διδαγμάτων, ποικίλης μορφής άλλά

στήν εσώτερη πνευματική συγκίνηση, στήν σχέση μέ

τό υπερβατικό απροσδιόριστο, άπειρο βάθος τής θεό­

τητος, που μεταφέρουν προς τον πιστό άπό τά βάθη

τής θεότητος, τά συμβολικά σχήματα τής θρησκευ­

τικής τέχνης. Τ ά παιδαγωγικά - φιλοσοφικά κηρύ­

γ μ α τ α κα\ τά ηθικά πρότυπα.

Ή ελληνική θρησκευτική πίστη αρχίζει άπό τήν

εμπειρική πραγματικότητα ανέρχεται στή λογική

προσέγγιση τοΰ θείου - αυτό συμβολίζουν τά ε'ίδωλα

και οί εικόνες (ομοιώματα συμβολικά, τής θεότητος)

και τέλος υπερβαίνει και τήν εμπειρία κα\ τ ή λογική

και αγκυροβολεί στον υπερβατικό χώρο, ένθα αναφαί­

νεται τό δώρο τής ψυχικής σωτηρίας γενικώς (βλ.

Γ .Σ. Καραγιάννη: Ειδωλολατρία - Είκονολατρία,

Λάρισα 2 0 0 ΐ ) .

Ό ερως καΐ τό τ ρ α γ ι κ ό αϊσΦημα τ η ς ζ ω ή ς

Ό "Ερως είναι δημιουργός μορφών, οί μορφές έχουν

Ορια, τό τραγικό αίσθημα τής ζ ω ή ς γεννάται άπό τήν

υπέρβαση τών ορίων, κάΐ τήν συναίσθηση κα\ συνείδη­

ση τής υπερβάσεως τών ορίων.

Ή τραγικότης είναι ακριβώς ή υπέρβαση τών ό-

629

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ρίων. Συνεπώς ή τραγωδία γεννημένη άπό τήν υπέρ­

βαση τών ορίων, είναι δημιούργημα τής δυνάμεως

τών ορίων πού ό "Ερως επίσης ορίζει ώ ς πλαίσιο τών

πεπερασμένων μορφών.

Κ α τ ά τελική συνέπεια ό "Ερως είναι ή δημιουργός

αίτια τής τραγικότητος και του τραγικού αισθήματος

τής ζ ω ή ς , διότι ή τραγικότης γεννάται κυρίως άπό

τήν υπερραση των ορίων τής φύσεως, όλων των πλευ­

ρών του ό ν τ ο ς . Ή υπερβολή τής δυνάμεως και ή ορ­

γιαστική έξαρση του διονυσιακού πνεύματος, κατά

Νίτσε, οδηγεί στήν γέννηση τοΰ τραγικοΰ πνεύματος,

και-τελικά στήν εναρμόνιση τών δυνάμεων υπό τήν

επίδραση τοΰ Άπολλωνείου πνεύματος. Ο ΙΙηαιηι ιηο

παράλληλα διακηρύττει τήν διάθεση ή μάλλον τ ή

βούληση νά κυριεύσουμε τον κόσμο μέχρι τοΰ σημείου

νά δυνηθοΰμε νά τον απαρνηθούμε* νά ύπερβοΰμε τ ή

συνείδηση μας. Σ τ ή δίψα γιά αιωνιότητα και κυρίως

τοΰ Εγώ, είναι μιά ά λ λ η ισχυρή τάση μέσα στήν

ανθρώπινη ψυχή. Ά π ό τή μία ή λογική άπό τήν ά λ λ η

ή ζ ω ή μέ τά πάθη, θετικά και αρνητικά πάθη, οδη­

γούν επίσης συχνά στήν υπέρβαση τών ορίων και εδώ

υπάρχει μιά ακόμη φορά τό τραγικό αίσθημα τής

ζωής , τό όποιο τώρα υπερβαίνεται μέ τήν πίστη στο

κήρυγμα τοΰΊησοΰ, διότι στήν Σταύρωση υπάρχει και

έκεϊ μιά λυτρωτική-καθαρτική τραγωδία. Κ α τ ' αρχήν

630

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τό οτι ακολουθείται άπό τήν Ανάσταση είναι τό μ ή ­

νυμα οτι ή θυσία είναι ή υπέρτατη αποστολή και ό

υπέρτατος "Ερως τον θείου. Σ ' αυτή τήν θεία υπέρ­

βαση τής γήινης γραμμής τής ζ ω ή ς τό τραγικό αί­

σθημα χάνεται ενίοτε, διότι μέσα στήν θρησκευτική

σφαίρα του οντος καταργούνται Ολα τά Ορια, τά μέ­

τρα και οί νόμοι τής πραγματικότητος. Γιά τοΰ το

είναι αναγκαία ή στροφή προς τήν ελληνική αρχαιό­

τητα, ενα μήνυμα τό όποιο διεκήρυξαν και οί χρι­

στιανοί στοχαστές τοΰ Βυζαντίου 5 9 .

Κ α ι κατά τοΰ το συγγενεύουν οί απόψεις αυτών μέ

τον τραγικότερο φιλόσοφο τής νεώτερης θεωρίας, τον

Φρειδ. Νίτσε, ό όποιος θεωροΰσε πολύ σημαντικό γιά

τήν παιδεία τοΰ σύγχρονου άνθρωπου νά μ ή πεθάνει

τό τραγικό α'ίσθημα τής ζωής.

Ό Έ ρ ω ς κ α ι ή γ έ ν ν η σ η τ ή ς ελπίδος

Ό "Ερως είναι δύναμη ή όποια μορφοποιεί τον κό­

σμον, διαμορφώνει τό χάος σέ κόσμον, τά έπ\ μέρους

όντα τής πραγματικότητος είναι τελικά σύζευξη τοΰ

59. Θά έλέγαμε οτι ή σύγχρονη τάση μερίδος νεοελλήνων νά αναζωογονήσουν τήν αρχαία θρησκεία, εχει τήν αφετηρία της στή βαθύτερη μεταφυσική τάση, στά μεταφυσικά αντισώματα πού επιζη­τούν εναγωνίως τήν επιβολή τοΰ μέτρου σ' ολες τις μορφές ζωής του σήμερα, πού κυριαρχείται άπο πολλή ...

631

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ Ε/[ΛΗΝΩΝ

πέρατος και τοΰ απείρου σύμφωνα και μέ τήν φιλο­

σοφική οντολογία τών Πυθαγορείων, κατά τήν οποία

οντολογία, εκεί οπου υπάρχει τό «άπειρον» οί δυνα­

τότητες τής εκδηλώσεως, τής παραγωγής , τής δρά­

σεως κάί τής αντιδράσεως είναι άπειρες και έκεΐ οπου

υπάρχουν άπειρες δυνατότητες ή ελπίδα παραμένει

ισχυρή καΥ εκ περαιτέρω δύναται νά ίσχυροποιηθή.

Κ α ι επειδή οπου υπάρχει ή ελπίδα ισχυρή, έκεϊ εμφι­

λοχωρεί προσέτι κα\ τό θαΰμα αρχικά μέν ύπό πάσαν

μορφήν, στήν οποία Ομως τό θαΰμα τής χριστιανικής

πίστεως είναι ή αποβολή τής αμαρτίας, ή απόρριψη

τής απελπισίας και ή καταπολέμηση τής ψυχικής

ασθένειας και ή απόκτηση υγείας. Αυτό είναι τό ευ­

νόητο θαΰμα, μέσα στή χριστιανική ορθόδοξη διδα­

σκαλία κα\ ουδέν άλλο. Αυτό γεννά και πάλιν τήν

ελπίδα όσον άφορα στις προηγούμενες δεινές κατα­

στάσεις, και ύπό τήν έννοιαν αυτήν, επειδή ακριβώς

άφοΰ μέσα στή φύση τοΰ Έ ρ ω τ ο ς , υπάρχει ή τάση

προς τό άπειρον και τά άπειρα περιεχόμενα τής

ψυχής και τοΰ κόσμου, έκεΐ ακριβώς γεννάται ισχυρή

κα\ ένδιατάται ισχυρότατη ή ελπίδα. Διότι εντός τής

ψυχής κυριαρχεί ή μεταφυσική ελευθερία, δηλ. τό

πνεΰμα τό όποιον οπου θέλει πνεϊ κατά τον λόγο τοΰ

Χρίστου διότι εντός τής ψυχής τά φαινόμενα αυτής

αγάπη, έρως, ενθουσιασμός, θάρρος, κλπ. Οπως και

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τά αρνητικά ψυχικά φαινόμενα, φόβος, μίσος, αδια­

φορία κλπ. δέν είναι δυνατόν νά μετρηθούν ώ ς προς

τήν έκταση, ουτε νά καταγραφή ή ένταση τους μέ

μαθηματικούς τύπους, όπως π.χ. συμβαίνει μέ τήν

παγκόσμια έλξη, τ ή μαγνητική έλξη κλπ.

Ό Χριστός μέ τήν διδασκαλία του Οταν έλεγε

«γνώσεσθε τήν αλήθεια, και ή αλήθεια ελευθερώσει

υμάς» εννοούσε ακριβώς αυτό: οτι στήν ανθρώπινη

ψυχή κα\ στά απρόσιτα βάθη της, δέν ισχύει ή Ανά­

γ κ η , δηλ. ή νομοτέλεια πού ισχύει στή φύση άλλά

αντιθέτως ή ελευθερία, δηλ. ή δυνατότης τής απαλ­

λ α γ ή ς άπό τήν ψυχική δυστυχία: αμαρτία, φόβος,

απελπισία. Κα\ ή απαλλαγή αυτή άπό τήν δυστυχία

είναι δυνατή, μέ τήν πίστη στο θαύμα. Τ ό θαύμα

είναι δυνατό μέσα στήν ανθρώπινη ψυχή. Ύ π ό τήν

προϋπόθεση τής πίστεως στο άπειρο βάθος τής θεότη­

τος, ώς "Ερως του θείου άπείρου' έκεΐ έγκυμονεΐται ή

ελπίδα και τά αναμενόμενα εκ τής ελπίδος.

Ό ερως και ή α ρ χ ή τ ή ς αντ ιφάσεως

Ό "Ερως είναι μέν κατ' αρχήν δύναμη βιολογική,

μέ σεξουαλικά ενδιαφέροντα, και κύριο αίτημα τήν

αναπαραγωγή τών ειδών, τής φυτικής και ζωικής

περιοχής τού όντος. Μετασχηματίζεται στή συνέχεια

σέ ψυχική κα\ πνευματική δύναμη ή όποια επιζητεί

633

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τήν π α ρ α γ ω γ ή ψυχικών κα\ πνευματικών μορφωμά­

των, εξωτερικά, διότι ό Έ ρ ω ς είναι πάντοτε παρα­

γ ω γ ό ς μορφών, και ταυτόχρονα επιζητεί νά εμπλου­

τίσει τά μορφώματα αυτά μέ πλούσια, μέχρι άπειρό-

τητος περιεχόμενα. Ό τ α ν δέ παράγει μορφές, οριοθε­

τεί εσωτερικά τήν πάσα πραγματικότητα* εντός τών

οριοθετήσεων, συγκεντρώνονται ομοειδή στοιχεία και

δεδομένα. Αυτά τά ομοειδή στοιχεία εκφράζουν τήν

εξωτερική μορφή και Οψη ενός βιολογικού είδους, μέ

τά δικά του γνωρίσματα εκάστοτε. Τ ά ομοειδή στοι­

χεία έφ' Οσον χαρακτηρίζουν, π.χ. ενα πτηνό, ή τά

πτηνά και αυτά είναι τά πτερά, δέν μπορούν παραλ­

λ ή λ ω ς νά χαρακτηρίζουν κα\ άλλο είδος ζωντανών

υπάρξεων, εκτός τών πτηνών, π.χ. τά ζώα του δά­

σους. Ύ π ' αυτήν τήν έννοιαν ό "Ερως γίνεται ό

μεταφυσικός θεμελιωτής τής αρχής τής αντιφάσεως*

διότι εάν κάτι διαθέτει πτερά, είναι πτηνόν. Έ ά ν δέν

διαθέτει πτερά, δεν είναι πτηνόν. Δέν μπορεί νά είναι

'κάι νά μ ή είναι πτηνόν, έφ' Οσον δέν διαθέτει πτερά*

έάν δέν διαθέτει δέν είναι, έάν διαθέτει θά είναι. Αυτόν

τον αποκλεισμό ιδιοτήτων και τήν οικειοποίηση μόνον

ευάριθμων ιδιοτήτων τις καθιστά δυνατές ό'Έρως, ώ ς

μορφοποιητική δύναμη μέσα στήν ολΐ]ν εικόνα του

όντος. Ύ π ό τήν έννοιαν αυτήν ό "Ερως, ό πλήρης

υποκειμενικού βάθους ... και άπειρου διαμετρήματος,

6-34

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

θεμελιώνει τήν λογικότητα και τις βασικές αρχές τής

λογικότητος, κα\ ιδίως τήν αρχήν τής αντιφάσεως, ή

όποια θεωρείται και δικαίως ή θεμελιώδης αρχή τής

τυπικής λογικής.

Ό "Ερως, στήν θεμελιώδη εκδήλωση του είναι ή

έλξη του αρσενικού προς τό θηλυκό κα\ αντιστρόφως*

όταν κάτι είναι αρνητικό πλήρως και όμαλώς, δέν

είναι θηλυκό και αντιστρόφως. Α υ τ ή είναι μία σαφής

έκφραση τής αρχής τής αντιφάσεως, ε'ίτε δέ είναι λο­

γικά αντιφατικό είναι και οντολογικά αντίθετο και

οντολογικά ακόμη συμπληρωματικό, άλλά τό Α δέν

μπορεί νά είναι Β, ή αλλιώς τό Α δέν είναι Οχι Β δηλ.

τό Α δέν είναι Α. Ή άρχή τής αντιφάσεως στήν περί­

πτωση του ερωτικού φαινομένου, προϋποτίθεται ανυ­

περθέτως, διότι προϋποτίθεται άπό τό άλλο ή φυσική

αλήθεια, γονιμοποιούν - γονιμοποιούμενον: πάσα μορ­

φή έρωτος* ε'ίτε υπό βιολογική ε'ίτε πνευματική σχέση

προϋποθέτει δύο συγγενή μέν άλλά και άλλα διάφορα

στοιχεία.

" Ό Έ ρ ω ς κ α ι ή α ρ χ ή τ ή ς Ά λ η Φ ε ί α ς -

Έ ρ ω ς ελευθερίας

Όνομάζομεν έδώ άρχή τής Αληθείας, τήν παρα­

δοχή οτι υπάρχει οπωσδήποτε 'έναντι του Υ π ο κ ε ι μ ε ­

νικού Έ γ ώ , μιά σταθερή, αιώνια, και πεπερασμένη

635

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άπό άποψη χώρου πραγματικότητα. Ή άρχή αυτή

είναι θεμελιώδης μέσα στήν φιλοσοφία τών Ε λ λ ή ν ω ν .

Κ α ι αυτό ισχύει -και γιά πολλούς "Έλληνες φιλοσό­

φους του Βυζαντίου. Ό Γ. Παχυμέρης π.χ. περιγρά­

φων τήν υπόσταση λέγει οτι είναι σύνολον ουσίας και

συμβεβηκότων, δηλ. δύο μεταφυσικών-όντολογικών

περιοχών, όπως κυρίως έδίδασκε ό Αριστοτέλης.

Ό "Ερως είναι ή εγκυρότερη φυσική, πνευματική,

ψυχική δύναμις διότι πρωτίστως στήν φύση του ευρί­

σκεται ή άρχή τής αληθείας. Δηλ. ή παραδοχή οτι

υπάρχει έναντι τού Έ γ ώ του άνθρωπου μιά πραγμα­

τικότητα σταθερή μέ τά γνωρίσματα πού παραθέσαμε

προηγουμένως, ό "Ερως είναι σχέση επαφής μέ τό

άλλο, τό αντικείμενο δηλ. τό έναντι του Έ γ ώ , κείμε­

νο, πραγματικό Ό ν . Α λ λ ι ώ ς δέν θά υπάρχει ό Έ ρ ω ς .

Υ π ά ρ χ ε ι λοιπόν κατ 9 ανάγκην μέσω του έρωτος ανα­

γνώριση τής υπάρξεως του αντικειμενικού κόσμου.

Ό "Ερως δέν κατασκευάζει το Αντι-κειμενο 'Όν

άλλά τό ανευρίσκει και στή συνέχεια τό έρευνα γιά

νά εύρει τις σταθερές και μ ή παραμέτρους του. Ό

"Ερως λοιπόν είναι π η γ ή γνωστικού ενδιαφέροντος.

Τ ο ύ τ ο διότι δέ κάποια στοιχεία τής πραγματικότητας

του δέν είναι προέκταση προς τό ανύπαρκτο άλλο τό

κατασκευαζόμενο άλλο, άλλά σύνολο άπό πραγμα­

τικά στοιχεία, τά όποια διαθέτουν τις ιδιότητες τους,

636

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κατά τρόπον άσχετο προς υποκειμενικές αυθαιρεσίες.

Οί αυθαιρεσίες είναι προϊόν δυναμικών βουλησιαρχι-

κών θεωριών. Μ ε γ ά λ ο ποσοστό ν πνευματικών αυθαι­

ρεσιών ενυπάρχει στις κοινωνικο-πολιτικές-οίκονομι-

κές θεωρίες τις όποιες παρήγαγε τό ευρωπαϊκό -

φιλοσοφικό πνεύμα. Κομμουνισμός - Σοσιαλισμός -

Φασισμός - Έθνικοσοσιαλισμός, περιέχουν εντός τους

πολλήν αυθαιρεσίαν, ποικίλου χαρακτήρος, επιφα­

νειακές σκέψεις κα\ κρίσεις τις όποιες εκλαμβάνουν

ώς δήθεν σπουδαίες και αληθινές, και γι ' αυτό τελικά

παρήγαγαν πνευματικές τυραννίες, ψευδολόγες θεω­

ρίες κα\ αφόρητη εγκληματικότητα, μαζί μέ χ α μ η λ ή

παραγωγικότητα στο οικονομικό πεδίο. Ή αλήθεια

στο οικονομικό πεδίο υπηρετείται Οταν ή ιδιοκτησία

ενός οικονομικού μεγέθους γενικευθή, ώστε κάθε άν­

θρωπος, κάθε οικογένεια θά έχει μέ βάση τήν ιδιοκτη­

σία του τά βασικά αγαθά, τροφή, κατοικία, ενδυμασία

και κατόπιν παιδεία, ασφάλεια (επικοινωνία, ψυχα­

γ ω γ ί α ) μέ δυνατότητες περαιτέρω δράσεως, δράσεως

μέσα σέ Ορια άρχων, νόμων και άξιων. Μόνο σέ μιά

τέτοια βάση είναι δυνατή πάντοτε και ή αναζήτηση

τής αληθείας διαρκώς και χωρίς τέλος.

. Ό Έ ρ ω ς και τό γεγονός τ ή ς ελευθερίας

Ή ελευθερία υπό τό μεταφυσικό πρίσμα σημαίνει

6 3 7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

απόλυτη δυνατότητα εκδηλώσεων, κινήσεων, συμπερι­

φοράς και π α ρ α γ ω γ ή ς γενικής δράσεως κλπ. χωρίς

καμιά μορφοποίηση, καμιά νομοτέλεια και καμιά

μορφή προγράμματος, τυποποίηση και τά τοιαύτα.

Α υ τ ή ή κατάσταση τήν όποια αποδίδει παραστατικώ-

τατα ή φράση του Ευαγγελίου γιά τό πνεύμα και τήν

συμπεριφορά του «Τό πνεύμα πού θέλει πνεϊ», είναι ή

ελευθερία παντός υπαρκτού στοιχείου υπό τό μετα­

φυσικό πρίσμα. Α υ τ ή ή απόλυτη ουσιαστικά ελευθερία

άφορα στο άπειρο στοιχείο τού ερωτικού φαινομένου,

διότι στον έρωτα έξωτερικώς υπάρχει περιορισμός κα\

οριοθετείται, διότι έξωτερικώς ό Έ ρ ω ς κατασκευάζει

μορφές, σχήματα, οί δέ μορφές κα\ τά σχήματα δια­

θέτουν Ορια και πέρατα δηλ. είναι πεπερασμένα μεγέ­

θη, ενώ εσωτερικώς δ Έ ρ ω ς είναι πάμπλουτος μέ Ολα

τά περιεχόμενα τού κόσμου. Α υ τ ή είναι κατ' αρχήν ή

πρωτογενής πραγματικότητα όταν Ολα είναι θερμά,

πρώτα και πανίσχυρα λ ό γ ω μ ή εξαντλήσεως τού

εσωτερικού δυναμικού, Οταν όμως 7:ροχωρήσει ή

εξάντληση τού ερωτικού δυναμικού, τότε εμφανίζεται

ελαττωμένο τό εσωτερικό περιεχόμενο. Ή ελευθερία,

υπάρχει μαζί μέ τον Έ ρ ω τ α , υπό μεταφυσικό πρίσμα,

και επειδή ό Έ ρ ω ς είναι απέραντου περιεχομένου, ή

ελευθερία είναι επίσης απεριόριστη. Παράλληλα ό

Έ ρ ω ς , Οπως διδάσκουν οίΌρφικο\ και ό Η σ ί ο δ ο ς κλπ.

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

έχει άμεση σχέση μέ τήν έννοια τής Ανάγκης, διότι

είναι απόλυτα αναγκαία δύναμη γιά τή π α ρ α γ ω γ ή

ζ ω ή ς κα\ τήν ανανέωση της.

Ό μ ω ς έπι τής εννοίας τής Ανάγκης θεμελιώνεται

ή Λογικότητα, ή Λ ο γ ι κ ή και οί νόμοι τής Λογικής.

Ή Λογικότητα εξαναγκάζει, ή λογική απαιτεί τον

σεβασμό τών νόμων τής Ανάγκης, άλλά επί τής λο-

γικότητος ή όποια ασφαλώς θεμελιώνεται έπι τής

Ανάγκης, θεμελιώνεται ή ελεύθερη έρευνα τής πραγ­

ματικότητος, ή λογική εξέταση τών πραγμάτων. Ή δέ

λογική εξέταση ελευθερώνει τον νουν κα\ τήν ψυχή

του άνθρωπου, άπό πάθη, άπό νεφελώδη ιδεολογήμα­

τα, άπό πνευματικά σκοτάδια και παραλλήλως προς

αυτά χαρίζει πνεύμα ελευθερίας προσωπικής στο ά-

τομον, πνεύμα αυτοπειθαρχίας κάί αξιοπρέπειας, και

κυρίως πνεύμα πνευματικής ανεξαρτησίας και λογι­

κής έρευνητικότητος. Ό π ο τ ε έπ\ τού Έ ρ ω τ ο ς και διά

τού πέρατος και τού άπειρου ή Ελευθερία έκφαίνεται

ύπό όλες αυτής τις μορφές κα\ Ολα τά ποικίλα αυτής

σχήματα. Ή Ελευθερία, διά τού Έ ρ ω τ ο ς , θεμελιώνε­

ται έπι τής Ανάγκης άφ' ενός και έπι τού πέρατος

καΥ άφ' ετέρου έπ\ τού άπειρου περιεχομένου τού

Έ ρ ω τ ο ς . Ή ελευθερία αυτή, ύπό τήν έννοια τήν οποία

επισημαίνουμε, είναι ουσιαστικά μεσότης μεταξύ δι­

καιωμάτων άφ' ενός και καθηκόντων άφ' ετέρου, διό-

639

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τι, δπως αναπτύσσει 6 Π λ ά τ ω ν στο «Συμπόσιο», ο

Έρως καθ' ο δαίμων μεταξύ θεών και ανθρώπων, και

μαζί υιός του Πόρου και τής Πενίας, κείται πάντοτε

«μεταξύ».^ έννοια και ό όρος «μεταξύ» είναι θεμε­

λιώδης μεταφυσική ίδιότης του έρωτος.

Ό Έ ρ ω ς κ α ι τό όραμα τ ή ς Ώ ρ α ι ό τ η τ ο ς

Ό "Ερως είναι κατ' εξοχήν ή π η γ ή τής ώραιότητος

διότι αυτός είναι ή μεγίστη π η γ ή τής ώραιότητος,

καθ' οτι ό "Ερως είναι ό κάλλιστος τών θεών, κατά

τον Ήσίοδον. «Ερως ος κάλλιστος εν άθανάτοισιν

θεοΐσιν» κα\ ακόμη κατά τον Σοφοκλή ό'Έρως είναι

ακατανίκητος δύναμη μέσα στήν Ολη πραγματικότη­

τα* είναι ό ανίκητος σέ κάθε μ ά χ η : «Ερως άνικατε

μάχαν». Ή μεγίστη δύναμη είναι και ή καλλίστη

ταυτοχρόνως, ή δέ ώραιότης συμπεριέχει δύο βασικά

στοιχεία, τό απόλυτα σαφές και καθαρό πέρας, τήν

πλήρη και οξυτάτη οριοθέτηση, μαζί μέ ένα πάμπλου­

το και μάλιστα ώκεάνειο, περαιτέρω δέ άπειρο περιε­

χόμενο. Ή ώραιότης είναι ή κατ' εξοχήν ίδιότης του

Έ ρ ω τ ο ς . Αυτό χαρακτηρίζει τον αισθητικό πολιτισμό

τής αρχαίας Ε λ λ ά δ ο ς . Του το καταφαίνεται ιδιαιτέ­

ρως στά καλλιτεχνικά αριστουργήματος τής ελληνι­

κής αρχαιότητος.

640

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ό Έ ρ ω ς και ή ά ρ χ ή τ ή ς ΉΦ&κότητος

Ή άρχή τής ηθικότητας, δηλ. ή άρχή τής πειθαρ­

χ ί α ς σέ κανόνες συμπεριφοράς, ή όποια άφορα και

στον τρόπο ζ ω ή ς του άτομου, ώς άτομου, μεμονωμέ­

νου πλάσματος, ανεξαρτήτως του αν ζει μέσα σέ μιά

έρημο, ή ζει μέσα σέ μιά μικρή ή μ ε γ ά λ η κοινωνία

ανθρώπων, έχει άμεση σχέση επίσης μέ τον Έ ρ ω τ α ,

ώς μεταφυσική δύναμη ή οποία πλάττει τά μεμονω­

μένα Οντα και στή συνέχεια επιχειρεί νά τά διαμορ­

φώσει, νά τά σχηματοποιήσει ώς ατομικές οντότητες

μέ έξωτερικήν, σαφή οριοθέτηση και δύναμη και πα­

ραλλήλως και ταυτοχρόνως μέ εσωτερική αύτοπει-

θάρχηση, και εσωτερική νομοτελειακή τάξη. Μιά τάξη

ή οποία πειθαρχεί εσωτερικώς τό άπειρον και τό

τακτοποιεί κατά τον τρόπον ό όποιος είναι ικανός στο

νά δίδει εικόνα πειθαρχίας σέ νόμους μορφοποιητι-

κούς, σέ μορφές πλέον ιδανικές και τέλειες, Οχι μόνον

έξωτερικώς άλλά κα\ εσωτερικώς. Κ α τ ά τον τρόπον

ώστε ένώ ή μορφή κατορθώνεται νά είναι τέλεια άπό

εξωτερική άποψη, παραλλήλως νά είναι πλήρης πλου­

σίου περιεχομένου, περιεχομένου πνευματικού μέχρις

απροσδιορίστων, δηλ. απείρων κα\ πάλιν δυνατοτή­

των. Οί δέ άπειρες δυνατότητες είναι μόνον πνευμα­

τικές διότι μόνον τό πνεύμα είναι άπειρον, τό θείον

πνεύμα τό όποιο πάει οπου θέλει. ( Ή πρόταση δέν

641

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άφορα μόνον στο χριστιανικό πνεύμα).Όποτε διά τού­

των τών εσωτερικών σχηματισμών καθιερώνονται

στήν συμπεριφορά τών ατόμων έσχηματισμένοι ηθικοί

νόμοι, κανόνες και ρυθμοί ζ ω ή ς οί όποιοι βεβαίως

έχουν Ορια και θέτουν Ορια στή ζ ω ή τών ανθρώπων.

Παραλλήλως Ομως μέ τά άπειρα περιεχόμενα δίδουν

στους ηθικούς νόμους τήν α'ίγλην υπέρτατων άξιων,

άξιων γιά αφοσίωση σ' αυτούς μέχρι θανάτου. Ύ π ό

τήν έννοια αυτή ό Έ ρ ω ς στά υψηλότατα δώματα του

κα\ κατά τά βαθύτατα περιεχόμενα του καθίσταται

π η γ ή ήθικότητος.

Έ ν ώ δηλ. ό Έ ρ ω ς είναι κατ' αρχήν μιά ισχυρότατη

δύναμη ή όποια αρχικά φαίνεται ώς ανοικονόμητη,

απειθάρχητη και απεριόριστη δύναμη, ή όποια κυρί­

ως, κατ' αρχήν ώς σαρκική έλξη, και σαρκική επαφή,

κινείται προς πάσα κατεύθυνση γιά τήν ικανοποίηση

τών σαρκικών πόθων, οί όποιοι είναι πανίσχυροι, επει­

δή εσωτερικώς επιζητεί τήν τέλεια τελικά μορφή και

τήν πλέον υγιή, ό Έ ρ ω ς αρχικά «ακόλαστος» αύτο-

πειθαρχεΐται, σωφρονεΐ και τελικώς ανυψώνεται σέ

δύναμη πνευματικής κάί ηθικής δημιουργίας. Αυτή

Ομως είναι ή δυνατότης ανόδου άπό τήν πανίσχυρη

και ακόλαστη αρχικά ερωτική έκρηξη τυόθων, σαρκι­

κών, κλπ. γιά νά μετατραπή και νά άνυψωθή σέ

πνευματική δύναμη προς τά αισθητικά αρχικά, και

642

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μετά ηθικά και θρησκευτικά οράματα.

Οί ηθικές άξιες, τά πνευματικά οράματα διατη­

ρούνται στήν πλέον υψηλή τους θέση όταν τά εσωτε­

ρικά συναισθήματα τ ο ύ Έ ρ ω τ ο ς είναι ισχυρά, σφριγη­

λά και πυρίκαυστα, οπότε έλκουν τό ανθρώπινο άτο­

μο σέ πιο υψηλά επίπεδα κάί αντιστοίχως κα\ πα­

ραλλήλως τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ή άνοδος άπό

τό ζωικό, βιολογικό, σαρκικό επίπεδο του Έ ρ ω τ ο ς

στις υψηλότερες πνευματικές, αισθητικές, ηθικές, θρη­

σκευτικές βαθμίδες συντελείται πάντοτε έπι μιας

ισχυρής εσωτερικής γραμμής, χωρίς ρήγμα του ενδο­

μύχου κόσμου. Δέν πρόκειται έδώ γιά απώθηση του

ερωτικού ένστικτου, στήν πρωταρχική του σαρκική

θέρμη, προς τό Υποσυνείδητο, κατά Φρόυντ κλπ., άλ­

λά γιά ανύψωση του αρχικού σαρκικού στοιχείου σέ

υψηλότερα πνεύματος πλέον επίπεδα. Κ α ι αυτή είναι

μιά ά λ λ η υγιής πλευρά τού ελληνικού πνεύματος και

τού ελληνικού πολιτισμού. Ή ήθικότης και ή πνευμα-

τικότης είναι υψηλός βαθμός τού Έ ρ ω τ ο ς . Μ έ αρχήν

άπό τήν έμβιο ζ ω ή , τ ή σάρκα κλπ. Τ ό στάδιο εξελί­

ξεως, φθάνει στο πνεύμα, κα\ στον Έ ρ ω τ α προς τό

θείον. Ά π ό τον Έ ρ ω τ α προς τό θείον κα\ στή συνά­

ντηση μέ τό θείον, ή θεία άγαθότης ανταποδίδει τό

αγαθόν κάί εμπλουτίζει τήν ψυχήν κάί τήν συνείδηση

τού άνθρωπου μέ τά θεια πνευματικά δώρα.

643

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ή άρχή τής ήθικότητος έχει ώς ιδεώδες αυτής

ύψος τήν άρετήν.Ή δέ αρετή είναι «μεσάτης» λέγει δ

Αριστοτέλης «ώρισμενη λόγω και ώς αν 6 φρόνιμος

όρίσειεν». Ή φρόνηση, είναι επίσης μεσότης, ή αρετή

είναι μεσότης, ακόμη δέ κοιί ή ελευθερία, ή κοινωνική

και πολιτική και οικονομική δικαιοσύνΐ] είναι επίσης

μεσότης και ή έννοια «μεσότης» είναι ύπό πάσαν

έννοιαν αντίστοιχη μέ τήν έννοια «μεταξύ» ή όποια

είναι θεμελιώδης ίδιότης και δύναμη του έρωτος.

Έ ρ ω ς Π α ι δ ε ί α ς - Έ ρ ω ς Σ ω τ η ρ ί α ς

Π α ί δ ε υ σ η κ α ι σ ω τ η ρ ί α

Τ ά δύο μ έ γ ι σ τ α κ ε φ ά λ α ι α του π ν ε υ μ α τ ι κ ο ύ

π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ τ ώ ν Ε λ λ ή ν ω ν

Ή παιδεία ύπό τήν άριστη αυτής μορφήν ύπήρξεν

τό μέγα κατόρθωμα του πνεύματος τών Ε λ λ ή ν ω ν ,

σύμφωνα μέ τις παρατηρήσεις κάί σκέψεις του μεγά­

λου Γερμανού φιλολόγου Β. Γιαΐγκερ. Σ τ ο τρίτομο

έργο του «Παιδεία» ό μέγας φιλόλογος συνοψίζει μέ

μία μόνο πρόταση τήν ουσία και τήν άξια του νοήμα­

τος τής παιδείας σύμφωνα μέ τό ελληνικό και πρωτί­

στως σύμφωνα μέ τό αρχαίο ελληνικό πνεύμα. Γράφει

λοιπόν ό Γιαΐγκερ «Τό αριστούργημα τών Ελλήνων

ύπήρξεν 6 άνθρωπος»,

644

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Τ ό άριστο υπόδειγμα άνθρωπου κατά Γιαΐγκερ,

είναι αυτό που θεωρητικά κατ' αρχήν και στήν συνέ­

χεια στή ζ ω ή και τήν πράξη οικοδόμησε τό πνεύμα

τών Ε λ λ ή ν ω ν γενικώς κάθε εποχής, άλλά πρωτίστως

βεβαίως τό τών αρχαίων Ε λ λ ή ν ω ν .

Τ ό οικοδόμημα τής παιδείας του άνθρωπου κατά

τους "Έλληνες άνηγέρθη έπι τών θεμελιωδών προϋπο­

θέσεων τής δεδομένης άπό τ ή φύση ίδιαιτερότητος του

ανθρωπίνου πλάσματος.

Κ α τ ' αρχήν οί "Έλληνες ανύψωσαν θεότητες και

τις έλάτρευσαν μέ πάθος τό όποιον Ομως δέν έθόλωνε

τό πνεύμα τους και τήν ψυχήν τους, διότι δέν υπήρξε

ποτέ στον αρχαίο ελληνικό κόσμο θρησκευτικός φανα­

τισμός και θρησκοληπτικό πνεύμα. Οί θεότητες τών

"Ελλήνων ήσαν άνθρωπόμορφες, πράγμα πού σημαίνει

οτι τό πρώτο κα\ σημαντικότερο οντολογικό στοιχείο,

μετά τούς θεούς, είναι ό άνθρωπος. "Υπ' αυτή τήν προ­

ϋπόθεση δηλ. τής αναγνωρίσεως τού άνθρωπου ώς

τής υπέρτατης άξιας, οί "Έλληνες έπροχώρησαν στο

αίτημα νά μελετήσουν καλύτερα τον άνθρωπο άλλά

και τή φύση εντός τής όποιας ό άνθρωπος ζει. Γιά

τούς λόγους αυτούς μετά τήν πίστη στις θεότητες τής

φύσεως, αναζήτησαν διά τής φιλοσοφίας τους τή βα­

θύτερη φύση τής ανθρωπινής υπάρξεως. Τ ί είναι δηλ.

ή «φύσις» τού άνθρωπου, και ποιά ή θέση του μέσα

645

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στον κόσμο.

Ή «φύση» υπήρξε τό πρωταρχικό μέλημα τών

πρώτων αρχαίων Ε λ λ ή ν ω ν φιλοσόφων, γιά τούτο τά

περισσότερα συγγράμματα τ ώ ν προσωκρατικών φιλο­

σόφων φέρουν τον τίτλον «Περι φύσεως ».Ό Ορος «φύ­

σις» σημαίνει έδώ τήν βαθύτερη και ούσιαστικώτερη

δομή τών πραγμάτων, και Οχι μόνον ούτε κυρίως τήν

εξωτερική φυσική πραγματικότητα, δηλ. ούρανόν,

γήν, όρη, πεδιάδες κλπ. Δέν πρόκειται τόσον περι αυ­

τής τής φύσεως, άλλά περι τής βαθύτερης δομής

Ολων τών έπΥ μέρους Οντων και του ύπό καθολική

έννοια «Οντος».

Κ α τ ά τήν αναζήτηση τής φύσεως λοιπόν κάθε ξε-

χωριστού όντος προέκυψαν κα\ προκύπτουν απαν­

τήσεις διά τής έρεύνης περι του κόσμου, είδικώτερα δέ

περ\ του άνθρωπου. Προκειμένου δηλ. νά δοθή μιά

απάντηση στο ερώτημα ποιος πρέπει νά γίνεται ό άν­

θρωπος γενικώς ώ ς βιολογικό όν κλπ. καΥ ώ ς άτομο ν,

έπρεπε νά δοθή απάντηση πρώτα στο ερώτημα: Τ ί

είναι ό άνθρωπος.

Μετά τό ερώτημα περ\ τής φύσεως του κόσμου,

ετέθη τό ζήτημα ποιά είναι ή φύση του άνθρωπου.

Κατόπιν αύτοϋ του ερωτήματος, ή απάντηση ή όποια

εδόθη εκ μέρους τών Ε λ λ ή ν ω ν συνοψίζεται στήν φρά­

ση οτι ό άνθρωπος είναι ή σημαντικώτερη, άπό μετα-

646

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φυσική, και κάθε ά λ λ η άποψη, άξια τής ζωής. Περαι­

τέρω τό θέμα ήταν π ώ ς πράγματι ό άνθρωπος τελειο­

ποιεί τήν ύπαρξη του κατά τρόπον τέτοιον ώστε νά

είναι και άπό άποψη ουσιαστικής άξιας και Οχι μόνον

άπό τήν άποψη ενός φιλόδοξου αιτήματος, πράγματι,

τό σημαντικώτερο πλάσμα μέσα στή ζ ω ή .

Ή απάντηση που εδόθη διεξοδικώς άπό τό Ε λ λ η ν ι ­

κό πνεύμα (θρησκεία, φιλοσοφία, πολιτική θεωρία κάί

πράξη κλπ.) κατόπιν και διεξοδικής μελέτης του ζ η τ ή ­

ματος, είναι οτι ό άνθρωπος καθίσταται αληθινή άξια

τής ζ ω ή ς πρώτον Οταν θέτει τήν προσωπική του

ύπαρξη στήν υπηρεσία ύπερατομικών σκοπών.

Πρώτον δέ μέγιστον υπερατομικόν ίδανικόν είναι ή

πατρ\ς (πατρίδα). Πατρίς δέ είναι Οχι μόνον ό γ ε ω ­

γραφικός χώρος οπου κατοικούν οί ομοεθνείς, ομό­

θρησκοι, όμόγλωσσοι κλπ. οί έχοντες κοινό συμφέρον

νά διατηρούν τήν πατρίδα ελεύθερη, άλλά οί πάντες,

οί έχοντες σχέση βιολογική εθνική ψυχική, πνευμ­

ατική, γλωσσική κλπ., του παρελθόντος, του παρόν­

τος κα\ του μέλλοντος. Ό Σωκράτης άνεκήρυξε τήν

πατρίδα τό μέγιστο υπερατομικό ιδανικό τών Ε λ λ ή ­

νων. Κ ά τ ι βέβαια πού στήν πράξη υπήρχε άπό πα­

λαιότερα, άλλά μέ τον Σ ω κ ρ ά τ η έλαβε και τήν με­

γίστη θεωρητική θεμελίωση και «έκφραση».

Δεύτερο μέγα υπερατομικό ιδανικό τών Ελλήνων

647

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ήταν ή πολιτεία και ή κοινωνία0 υπέρ αυτών έπρεπε

νά διαθέτουν τά προσόντα και τά δώρα του πνεύμα­

τος των, γιά αυτήν έξεδήλωναν τον σεβασμό τους

προς τον συνάνθρωπο ν. Επίσης μέγα ιδανικό ν ήταν ή

θρησκεία και οί θεότητες που τήν εξέφραζαν ώς θεϊκό

σύστημα διακυβερνήσεως τού κόσμου.

Μέ τον σεβασμό προς τήν θρησκείαν οί Έ λ λ η ν ε ς

έδειχναν τήν ευσέβεια τους και τό δέος τους προς

Ολες τις υπεράνθρωπες και υπερφυσικές δυνάμεις. Ά λ ­

λά κατά τήν προσπάθεια ν οίκοδομήσεως του ύπερατο-

μικου άνθρωπου άνεζήτησαν ταυτόχρονα τά δικαιώ­

ματα κα\ τά ιδιαίτερα στοιχεία του καθενός ξεχωρι­

στού άτομου. Κ α τ ά τήν αναζήτηση λοιτυόν τών καθη­

κόντων και τών υποχρεώσεων του άτομου ώστε αυτό

νά άνυψωθή σέ ιδανική προσωπικότητα, ταυτοχρόνως

έμερίμνησαν νά οικοδομήσουν τό άτομο, ώ ς ξεχωρι­

στή οντότητα στήν πλέον ιδεώδη άλλά και ουσιαστική

μορφή του, μέ τήν έξαρση τής άξιας τών ατομικών

ιδιοτήτων. Έπεζήτησαν νά αναπτύξουν τήν νοητική

δύναμη, μέ Ολες τις πλευρές αυτής, όξύνοια, βαθύνοια

κλπ.

Παράλληλα άνεζήτησαν τήν υγεία και τή ρώμη

του σώματος, διά του αθλητικού ιδεώδους, πού ιδιαι­

τέρως έκαλλιέργησαν και ταυτόχρονα ανύψωσαν τήν

αθλητική άσκηση, κάθε μορφής, Οπως π.χ. τήν πάλη,

648

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πού παρατηρείται και στά ζώα ακόμη, αυτήν τήν

εκδήλωση τήν ανύψωσαν σέ πολιτιστική πνευματική

έκφραση.

Ύ π ό όλες αυτές τις προϋποθέσεις ανήγειραν τό

υψηλότερο πνευματικό οικοδόμημα σχετικώς μέ τον

άνθρωπο, και έπλασαν άπό θεωρητική άποψη τό αρι­

στούργημα του άνθρωπου, κατά ΛΥ. 3&6£ΘΓ. Έ ξ αυ­

τών τών αιτημάτων προέκυψαν και έθεμελιώθηκαν ή

φιλοσοφία και ή επιστήμη και ώ ς έρευνα τής φύσεως

και του κόσμου, του σύμπαντος, του θεου κλπ. άλλά

επίσης ώ ς καταξίωση τής προσωπικότητος κάθε

άνθρωπου, διότι γίνεται αυτόφωτος όντότης μέ αυτές

τις δράσεις και τις προσπάθειες, ανέκυψαν επίσης ή

δημοκρατία ώ ς επίσης καταξίωση του άτομου, ύπό

τήν άποψη τής ελευθερίας του ατόμου κάθε άτομου

χωριστά. Σ τ ά πλαίσια αυτά ανέκυψαν επίσης ή μονα­

δική τέχνη, ώ ς λατρεία του κάλλους, και ή υψηλή

ηθική, ώ ς λατρεία τής αρετής. Τ ά ιδεώδη του πνεύ­

ματος τών Ε λ λ ή ν ω ν ήσαν στά Ορια τής παιδείας,

όπως τήν έπλασαν οί "Έλληνες: Αλήθεια, Όμορφιά,

Ελευθερία, Αρετή. Κ α ι αυτά τά ιδεώδη τά έπρα-

γμάτωναν συχνά στήν ζ ω ή τους, δέν σημαίνει ότι τά

έπραγμάτωναν κα\ τά εφάρμοζαν πάντα. Σ υ χ ν ά άπε-

μακρύνοντο άπό τις αρχές αυτές και τούς σκοπούς,

πού εκφράζουν αυτές τις αξίες. Ε ίχαν βεβαίως και τις

649

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αδύνατες πλευρές τους και τις αποτυχίες τους.

Ό λ α αυτά τά γεγονότα κα\ τά επιτεύγματα τά

οράματα κα\ τά ιδεώδη υψώθηκαν σέ μεγάλα ύψη άφ'

ενός στο θρησκευτικό πλαίσιο τής θρησκείας, του δω­

δεκαθέου και άπό φιλοσοφική άποψη στή μεταφυσική

άρχή τής Ανάγκης. Ή Α ν ά γ κ η όνομα και πρόσωπο

τής μυθολογίας κάί θεμελιώδης έννοια τής αρχαίας

ελληνικής φιλοσοφίας, σημαίνει οτι στή βαθύτερη δο­

μ ή του κόσμου υπάρχει μιά πανίσχυρη νομοτέλεια,

έπι τής όποιας τά πάντα κτίζονται, διέπονται κατό­

πιν άπό τήν Ανάγκην - Νομοτέλειαν κα\ υποκύπτουν

σ' αυτήν τά πάντα, ακόμη και οί θεοί. «Ανάγκα και

θεοι πείθονται» είναι ή φράση ή όποια εκφράζει τό βα­

θύτερο στοιχείο τής αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας

και γενικώτερα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος.

Ό λ α δέ τά επιτεύγματα τοΰ ελληνικού πνεύματος

κυριαρχικά οικοδομήθηκαν πάνω σ' αυτήν τήν έννοια.

Ακόμα και ή έννοια τής ελευθερίας ύπό πάσα άποψη.

Διότι ή διαφορετικότητα αρχικά είναι προϊόν τής

Ανάγκης, και δευτερευόντως είναι προϊόν τής Ελευθε­

ρίας. Ειδικά Ομως στή περιοχή τής ψυχής του άνθρω­

που, υπερισχύει ή Ελευθερία κα\ Οχι ή Ανάγκη. 'Επ'

αυτών οί Έ λ λ η ν ε ς έθεμελίωσαν τήν έννοια τής ηθι­

κής ευθύνης άλλά κα\ ακολούθως βεβαίως κάί τήν

περίπτωση τής ηθικής πτώσεως και αμαρτίας.

6 5 0

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

"Ύστερα άπό πολλούς αιώνες (2θός αί. π.Χ.-3ος αί.

π.Χ.) ηθικής ακμής και μεγάλων πνευματικών δη­

μιουργημάτων, εποχές πνευμάτων και ηθικού μεγα­

λείου, άπό τις όποιες εποχές δέν έλειψαν βεβαίως κα\

τά αμαρτήματα και οί ηθικές παρεκτροπές, οί ακολα­

σίες κλπ. αυτά τά αρνητικά ηθικά πνευματικά- πο­

λιτικά - φαινόμενα, έγιναν πολύ περισσότερα κατά

τούς 3°? 2.0, ί ο αί. π.Χ. και συνεχίσθηκαν και τούς

επόμενους αιώνες, δηλ. ί ο , 2ο, $0, 4° Μ- μ·Χ· Οί αιώ­

νες αύτοι ήταν εποχές μεγάλης ηθικής πτώσεως και

διαλύσεως άπό κάθε άποψη, ή πτώση του αρχαίου

ελληνικού πνεύματος κατέστη τελικώς αναπόφευκτη,

διότι ή Α ν ά γ κ η - Νομοτέλεια τής φύσεως α ι χ μ α λ ώ ­

τισε τελικά τις δυνάμεις τής ψυχής, τις υπέταξε στους

όρους τής φυσικότητας και τό πνευματικό στοιχείο

ταπεινώθηκε και σχεδόν αφανίσθηκε/Έμειναν βέβαια

υπόλοιπα πνευματικότητας μέσα στον ελληνικό κόσμο

και τήν τότε (30 αί. π . Χ . - ι ο αί. μ.Χ.) ελληνορωμαϊκή

οικουμένη. Ά π ό αυτά τά στοιχεία τής ελληνικότητας

και σέ συμμαχία-σύζευξη, μέ τό πρωταρχικό Ιουδαϊκό

πνεύμα, έγεννήθη τό κίνημα τής σωτηρίας. Αυτό

είναι ό Χριστιανισμός.

Σ ω τ η ρ ί α κυρίως και προ πάντων σημαίνει τήν

«μετάνοια», δηλ. τήν αλλαγή κα\ μάλιστα κατά τρό­

πο αύτοσυντριπτικό, τήν αλλαγή του χαρακτήρος

651

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άπό κακό και διεφθαρμένο σέ αγαθό και αγνό, άπό

απελπισμένο* και' άπολογούμενο σέ χαρακτήρα γεμά­

το θάρρος και ελπίδα, άπό ταραγμένο και ανήσυχο σέ

πλήρη αισθημάτων ηρεμίας και γαλήνης. Α υ τ ή ή με­

τάνοια, ή μετατροπή, είναι δυνατή μέσα στήν ανθρώ­

πινη ψυχή, διότι ή ανθρώπινη ψυχή είναι ό χώρος τής

μεταφυσικής ελευθερίας, δηλ. τής δυνατότητας τής

μικρής και μεγάλης αλλαγής άπό τό Αγαθό στο Κ α ­

κό, που είναι ή πτώση και άπό τό Κ α κ ό στο Αγαθό

πού είναι ή Σωτηρία. Ή σωτηρία λοιπόν υπό τήν εν­

τελώς συγκεκριμένη και ένδοκοσμική της διάσταση

διακηρύχθηκε άπό τον Χριστιανισμό και απετέλεσε τό

δεύτερο μέγα κεφάλαιο του πνευματικού πολιτισμού

τών Ε λ λ ή ν ω ν . Τ ό πρώτο ήταν ή παίδευση Οπως τήν

σκιαγραφήσαμε λ ί γ ο πριν. Τ ό δεύτερο είναι ή σ ω τ η ­

ρία, Οπως επίσης εν ολίγοις τήν άπεδώσαμε. Ή παί­

δευση πνευματικό αγαθό τού αρχαίου Ελληνικού

πνεύματος και ή Σωτηρία, πνευματικό επίσης αγαθό

τού Ελληνικού χριστιανικού πολιτισμού, είναι τά δυο

μέγιστα κεφάλαια τού πνευματικού πολιτισμού τών

Ε λ λ ή ν ω ν . Ό χριστιανισμός προήλθε άπό τήν σύζευξη

κυρίως και προ πάντων τού Ιουδαϊκού και τού αρ­

χαίου Ελληνικού πνεύματος. Τ ό Ιουδαϊκό στοιχείο

είναι ό Παντοδύναμος Θεός, τό μεσσιανικό πνεύμα, τό

προφητικό στοιχείο, και τό κήρυγμα τής ευθύγραμμης

652

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πορείας τής ιστορίας. Ανάμεσα στά άλλα ελληνικά

στοιχεία, που αναφέραμε πριν, τό πρώτον είναι ό

«μύθος» τής Γεννήσεως του Χρίστου επί τής γ ή ς μέ­

σα σ' ενα σπήλαιο, ακριβώς ή περίπου έστω, Οπως

γεννήθηκε κάί ό Ζευς μέσα σ' ενα σπήλαιο πάνω στή

γ ή τών ανθρώπων. Οί δυο αυτοί θρησκευτικοί μύθοι

δηλώνουν οτι υπάρχει άφ' ενός ό Θεός τής ψυχής του

άνθρωπου κάί τό Υποκειμενικό στοιχείο, ατομικό κάί

ομαδικό, του πνεύματος του άνθρωπου, οπου εμφαί­

νεται ό Θεός κάί άφ' ετέρου υπάρχει κάί ό αντικει­

μενικός φυσικός κόσμος, ό έκτος τής συνειδήσεως του

πνεύματος του άνθρωπου.

Μ έ βάση αυτήν τήν αρχήν κα\ τήν αναγνώριση

τής Λογικής κάί Νομοτελειακής τάξεως μέσα στή

φύση οικοδομήθηκε άπό τό αρχαίο ελληνικό πνεύμα ή

φιλοσοφία κάί ή επιστήμη κάί μέ τήν παράλληλη

αναγνώριση τής ψυχής του άνθρωπου, ώ ς Υ π ο κ ε ι μ έ ­

νου, θεμελιώθηκε ή δημοκρατία κα\ ή ελευθερία.

Ό μ ω ς επειδή ώς ε'ίπαμε, ή ισχυρότατη δύναμη ήταν

ή Ανάγκη, ή φυσική νομοτέλεια τελικά ή ψυχή μέ τά

πνευματικά της όπλα αιχμαλωτίσθηκε άπό τήν φύση

κάί ήττήθη τελικά άπό τις φυσικές, υλικές, σαρκικές

δυνάμεις 0 αυτή ή ήττα κάί ή αιχμαλωσία τής ψυχής

άπό τις φυσικές, υλικές, σαρκικές δυνάμεις προκάλεσε

τήν πτώση και τήν παρακμή του αρχαίου ελληνικού

653

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κόσμου και τήν ήττα του τελικώς και άπό τους Ρ ω ­

μαίους.

Ώ ς αντίδραση σ' αυτήν τήν ήττα τό πνεύμα ανεζή­

τησε τήν απαλλαγή άπό τά δεσμά τής υλικής κατα-

πτώσεως, κλπ.

Ή «λύση» άνευρέθη στή σύζευξη του Ιουδαϊκού

πνεύματος - Παντοδύναμος Θεός - και του ελληνι­

κού πνεύματος - Ί η σ ο ϋ ς Χριστός - θεός επίγειος πού

γεννάται έπ\ τής γής, όπως ό Ζεύς, διδάσκει, πεθαίνει

σταυρωμένος και ανασταίνεται τελικώς., Ό π ω ς είπα­

με ή γέννηση τών Ε λ λ η ν ι κ ώ ν θεών σημαίνει ότι ανα­

γνωρίζεται άφ' ενός τό Τ (ψυχή κάί συνείδηση του

άνθρωπου) κάί άφ' ετέρου τό Α (φύσις, κοινωνία, ιστο­

ρία κλπ.). Τ ε λ ι κ ώ ς Ομως, τό νέο μεγάλο ελπιδοφόρο

κήρυγμα, είναι αυτό πού υποδηλώνει ή Ανάσταση.

Ή Ανάσταση του Χρίστου εκ του τάφου σημαίνει,

δηλώνει, διδάσκει, ότι ή ανθρώπινη ψυχή τελικά μπο­

ρεί νά νικήσει τις φυσικές αναγκαιότητες, τις κοινω­

νικές συνθήκες, τά ιστορικά δεσμά, διότι ή ψυχή, ή

ανθρώπινη ψυχή είναι ή μεγαλύτερη ή μεγίστη δύνα­

μ η μέσα στήν όλη πραγματικότητα, σ τ ό ' Ό ν έν τ ω

συνόλω του κάί μέσα στή φύση, στήν ιστορία κλπ. Κ α ι

αυτό είναι ουσιαστικά τό «θαύμα». Δηλ. αυτό είναι τό

ελπιδοφόρο μήνυμα του Χριστιανισμού* διδάσκει κα\

ευαγγελίζεται τήν στροφήν άπό τήν πτώση προς τήν

654

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σωτηρία, δηλ. άπό τήν Κ α κ ί α στήν Αγιότητα, άπό

τήν απελπισία στήν ελπίδα, άπό τήν ταραχή στήν

γαλήνη τής ψυχής. Μέγιστα αγαθά γιά τον κάθε

άνθρωπο, μέ αφετηρία τά όποια ό άνθρωπος μπορεί

νά κατακτήσει κα\ πάντα τ' άλλα.Όμως επειδή στά

πλαίσια τής θρησκευτικότητας που ευαγγελίζεται τήν

σωτηρία, μπορεί νά υπάρξουν και ολισθήματα και πα­

ραστρατήματα γιά νά είναι ό δρόμος τής σωτηρίας

ευθύς, χρειάζεται και ή παίδευση ύπό τήν ελληνική

της εκδοχή.

Κ α ι αυτό τό κήρυγμα τό βρίσκομε νά γίνεται μέ

σαφή τρόπο άπό τούς "Έλληνες ορθοδόξους πατέρες

τής Ε κ κ λ η σ ί α ς , θεολόγους - φιλοσόφους τής Βυζαντι­

νής Ε λ λ η ν ι κ ή ς ιστορικής εποχής.

Έ π ' αυτών βεβαίως είναι δυνατόν νά λεχθούν πολύ

περισσότερα, περιοριζόμεθα κατ' ανάγκην στά ανω­

τέρω κάί έπαναλαμβάνομεν τό άριστο υπόδειγμα μορ­

φώσεως κάί παιδεύσεως του άνθρωπου, κατά \Υ. ^ 6 -

§ΘΓ κάί βέβαια Οχι μόνον είναι αυτό πού έπλασε θεω­

ρητικώς άλλά και συχνά πρακτικώς στή ζ ω ή , τό

Ε λ λ η ν ι κ ό πνεύμα γενικώς αρχαίο κάί νεώτερο, του

όποιου τά μέγιστα κεφάλαια είναι άφ' ενός ή παίδευ­

ση (Αναζήτηση τής Αληθείας, τής Ελευθερίας, τής

Αρετής, τής Όμορφιάς) κάί άφ' ετέρου ή Σωτηρία

( Ε λ π ί δ α αντί Απελπισίας, Αγιότητα, Αγαθότητα

655

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αντί Κακότητος, Γ α λ ή ν η αντί Ταραχής) .

Μ έ αυτόν τον πνευματικόν και ηθικόν έξοπλισμόν

κάθε ανθρώπινο άτομο μπορεί νά ζήσει «εν θριάμβω»

τον δρόμο τής ζ ω ή ς του.

Έννοιες συναφείς προς τήν «σωτηρίαν», «μετά-

νοιαν» τ ις όποιες ευρίσκουμε στους "Έλληνες χριστια­

νούς στοχαστές του Βυζαντίου είναι οί έννοιες τής

«άναμνήσεως» (Πλάτων) που τήν εννοήσαμε μέ γ ν ω ­

σιολογικό κα\ ψυχολογικό περιεχόμενο, κάί τής «επα-

ναλήφεως» (ΚίεΛβ^α,αΓά) ύπό τήν σημασία του

διαρκούς εσωτερικού αγώνος ύστερα άπό μιά άπειρη

πίστη στο αδύνατο, Οπως τόνιζε ό Δανός φιλόσοφος.

Σ υ γ κ ρ ι τ ι κ ή α ν ά λ υ σ η προς τό πνεύμα

του Ευρωπαϊκού π ο λ ι τ ι σ μ ο ύ

Ε λ λ η ν ι κ ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς - Έ ρ ω ς τ ώ ν αξ ιών

Ε υ ρ ω π α ϊ κ ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς - Έ ρ ω ς τ ή ς δυνάμεως

Ό Ε λ λ η ν ι κ ό ς πολιτισμός είναι πάνω άπ' ολα'Έρως

τών άξιων δηλ. εως τής Αληθείας, τής Αρετής, τής

Όμορφιάς, τής Ελευθερίας. Τ ά παραδείγματα είναι

πολλά, πάμπολλα θά έλεγα μέσα στήν ελληνική ιστο­

ρία. Έ ν α ηχηρό παράδειγμα του Έ ρ ω τ ο ς προς τις

άξιες προ παντός είναι ή περίπτωση τού δραματικού

έργου «Αντιγόνη» τού Σοφοκλέους: Έ κ ε ϊ ό μεγάλος

656

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τραγικός περιγράφει μέν τον έρωτα τής Αντιγόνης

και του Αΐμονος άλλά παράλληλα δείχνει οτι ό ισχυ­

ρός αυτός έρως τελικά υποχωρεί μπροστά στον έρω­

τα τών άξιων τής ζωής. Ό τ α ν ή Αντιγόνη προτιμά

νά θάψει τον νεκρό αδελφό της Ε τ ε ο κ λ ή , διότι απέ­

θανε κατά τήν μονομαχία, ό βαθύτατα ερωτευμένος

προς αυτήν Αΐμων, ακολουθεί κα\ αυτός τήν Αντιγό­

νη στο θάνατο* διότι έπιφανέστερην γι' αμφότερους

σημασία έχει ή άξια τής αγάπης προς τον νεκρόν

άδελφόν, προς τον έθιμικόν κανόνα τής ταφής του

νεκρού, κα\ ό έρως δύο νέων ανθρώπων έρχεται σέ

δεύτερη μοίρα, σέ σχέση προς τον σεβασμό τών εθιμι­

κών άξιων, τότε, τής ζωής.

Ό Α ΐ μ ω ν δέ, ακολουθεί μεγαλόψυχα τήν Αντιγό­

νη, στήν ΐδια μοίρα του θανάτου, διότι γιά τον Α ΐ μ ο -

να, ικανοποιείται άφ' ενός τό αΐσθημά του, διότι αι­

σθάνεται οτι ή Αντιγόνη τον αγαπά και μετά ταύτα

τήν ακολουθεί στήν Τδια θανατική μοίρα. Ό Α ΐ μ ω ν

και ή Αντιγόνη πεθαίνουν στο όνομα μιάς υπέρτερης

άξιας άπό τό δικό τους έρωτα κάί ταυτόχρονα δικαι­

ώνουν αυτόν τον έρωτα, διότι τον καθιστούν βαθύτε-

ρον αφού πεθαίνουν ήδη γιά μιά άξια βαθύτερη κάί

υψηλότερη: τον σεβασμό προς τον νεκρό αδελφό. Σ τ ή ν

ευρωπαϊκή συνείδηση θά έδίδετο συχνά προτεραιότη­

τα στήν εγωιστική ικανοποίηση στον έρωτα τών δύο,

657

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κάί όχι στήν υπερκείμενη κλίμακα τών αξιών. Ό

ευρωπαϊκός πολιτισμός, βλ. τις επόμενες σελίδες είναι

πολιτισμός βουλησιαρχικός κατά συνέπειαν περιέχει

έρωτα τής δυνάμεως, άπό κάθε άποψη και-κυρίως

εκδηλώνεται μέ τήν ά ν ά 7 τ τ υ ξ η τής γνώσεως, ώστε

άπό τήν εκμετάλλευση τής γνώσεως νά προκύψει ή

τεχνική, τεχνολογική πρόοδος κάί ανάπτυξη πράγμα

πού είναι γεγονός ήδη μέσα στον σημερινό κόσμο. Δέν

πρόκειται έδώ στήν Ευρώπη δηλ. γιά τον έρωτα τών

άξιων, άλλά γιά τήν βούληση τής δυνάμεως, ύπό

πάσα έννοια.

Τ ό βουλητικό στοιχείο, έξεδίωξε άπό τήν πρώτη

θέση τό νοητικό στοιχείο κάί κατέλαβε αυτό, διπλό

τιτανικό βουλητικό στοιχείο, τον θρόνο στο βασίλειο

τής συνειδήσεως του άνθρωπου. Ό σημερινός χριστια­

νισμός και κυρίως ό χριστιανισμός του καθολικού κάί

προτεσταντικού πνεύματος εκφράζει περισσότερο τό

πνεύμα τής τεχνολογίας, ή όποια έλαβε πράγματι

τιτανικές διαστάσεις μέσα στο κλίμα τού ευρωπαϊκού

πολιτισμού. Οί Τιτάνες έλαβαν τήν εκδίκηση τους

άπό τους Θεούς τού Όλύμπου. Σ τ ο πνεύμα τής νέας

θρησκείας τού Ιησού, υπάρχει ασφαλώς ή αγάπη, ή

σωτηρία άπό τήν αμαρτία κλπ. ύπό τήν προϋπόθεση

τής θυσίας, διότι αυτό σημαίνει ή Σταύρωση κάί ή

Ανάσταση, άλλά μέσα στις διάφορες μεγάλες έρμη-

6 5 δ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νευτικές εκδοχές και αιρέσεις του χριστιανισμού έγ-

κρύπτεται τό τιτανικό πνεύμα, αυτό που παρήγαγε

τήν τεράστια τεχνολογία, μέ τήν εκμετάλλευση τών

γνώσεων που συγκομίζει ή επιστήμη. Κ α ι ή επιστήμη

θεμελιώθηκε πρωταρχικά έπ\ τής αρχαίας ελληνικής

μεταφυσικής, αυτής ή όποια έγκρύπτεται στήν θρη­

σκεία τών θεών του Όλύμπου. Μ έ τον συνδυασμό του

πνεύματος τής επιστήμης και τών τεχνολογικών επι­

τεύξεων οικοδομήθηκε τό τιτανικό τεχνολογικό οικο­

δόμημα του σημερινού δυτικοευρωπαϊκού - αμερικά­

νικου πολιτισμού. Κ α ι είναι χαρακτηριστικό οτι ό θεός

τής τεχνολογίας, μεταξύ τών θεών του Όλύμπου, ό

"Ήφαιστος είναι προϊόν παρθενογενέσεως, διότι έγεν-

νήθη άπό τήν "Ήραν, κατά άσπορον σύλληψη, άνευ

τής συμμετοχής του Διός, συζύγου τής "Ήρας, κατά

τούς αρχαιοελληνικούς μύθους. Τ ό Τδιο Οπως ό

Ίησοϋς είναι προϊόν παρθενογενέσεως, διότι έγεννήθη

κατόπιν άσπόρου συλλήψεως άπό τήν Παρθένο Μαρί­

α, κάί παράλληλα μέσα σ' ενα σπήλαιο Οπως ό Ζεύς

τών "Ελλήνων. "Η δι' άσπόρου συλλήψεως τεκνογονία

περικλείει τήν συμβολική εξήγηση οτι μέσα στά βαθύ­

τερα περιεχόμενα τών σχετικών θρησκευτικών μύθων

έγκρύπτεται ή δυνατότης π α ρ α γ ω γ ή ς τεχνολογίας,

διότι ή τεχνολογία είναι ακριβώς π α ρ α γ ω γ ή νέων

στοιχείων, οργάνων, εργαλείων κλπ. πού δέν χρειάζο-

659

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νται τήν βιολογική διαδικασία. Ή πλήρης βιολογική

διαδικασία είναι φυγοκεντρική δηλ. κάποιο αρχικό

σπέρμα, αναπτύσσεται άπό ενα κέντρο προς τά έξω, ή

τεχνολογική διαδικασία είναι κεντρομόλος, άλλα Ορ­

γανα προστίθενται άπό τά εξω προς ενα κέντρο. Τ ά

μηχανήματα δέ λειτουργούν μέσα τους, χρειάζονται

μιά ψυχή έξωθεν. Σ τ ο χριστιανικό πλαίσιο ερμηνείας

του κόσμου είναι αυτό επίσης τής χριστιανικής κο­

σμοθεωρίας. Γ ιά τούτο παρήχθη τεχνολογία τιτανι­

κών διαστάσεων. Ή σκέψη αυτή σημαίνει οτι οί μύθοι

κρύβουν μεγάλα νοήματα και σπανίως τά κατανοού-

μεν επαρκώς.

Έ δ ώ ό έρως ελάχιστη συμμετοχή έχει, άφού άλ­

λωστε οί σχετικοί μύθοι ομιλούν γιά μισή θά έλέγαμε,

ερωτική διαδικασία δηλ. άσπορο σύλληψη. Έ δ ώ υπάρ­

χει μιά διαλεκτική διαδικασία αμοιβαίας επιδράσεως

τού θεού προς τον άνθρωπο και αντιστρόφως. Ό μ ω ς

ό ευρωπαϊκός - αμερικανικός πολιτισμός τού σήμερα

ελάχιστα στοιχεία έρωτος περιέχει, περιέχει τον Έ ­

ρωτα τής δυνάμεως, άλλ 5 αυτή ή πρόταση σημαίνει

τήν πρωταρχικότητα τού βουλητικού στοιχείου μέσα

στήν ψυχή τού ανθρώπου. Ό Δυτικός πολιτισμός είναι

ελάχιστα ερωτικός και κυρίως είναι δυναμικός βου-

λητικός πολιτισμός, γι" αυτό άλλωστε συχνά-πυκνά

σημειώθηκαν μέσα στά πλαίσια του μεγάλα, κοσμο-

66ο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

θεωρητικά, ιδεολογικά, πολιτικά εγκλήματα άμετρου

κλιμακώσεως.

Ό Έ ρ ω ς τής δυνάμεως είναι περισσότερον ποιητική

- αναλογική έκφραση διότι κατ' ούσίαν πρόκειται γιά

μιά ισχυρή βουλητικότητα. (Περισσότερα στις σελίδες

τις σχετικές μέ τον ευρωπαϊκό πολιτισμό και τον

αμερικανικό επίσης πολιτισμό).

Ή σ ω τ η ρ ί α και ό Έ ρ ω ς του π ε π ρ ω μ έ ν ο υ 6 0

Ό «ϋεϊος γνόφος» ώς έννοια κ α ι β ίωμα κ α τ ά

Διονύσιο Α ρ ε ο π α γ ί τ η και τό «πάϋος της νύχτας»

κ α τ ά Κ. ^δρθΓδ.Ό ΑΙΪΙΟΓ ¥ηίι τό αδιέξοδο τ ή ς

ψυχής έμπροσθεν του « ν α υ α γ ί ο υ »

Ό «θείος γνόφος» είναι θεμελιώδης έννοια τής

θεολογικής σκέψεως του Διονυσίου Αρεοπαγίτου και

ταυτόχρονα εσωτερική βιωματική κατάσταση τής

ψυχής του άνθρωπου ή όποια περιγράφεται ώ ς προς

τις βασικές της συντεταγμένες άπό τον συγγραφέα

στο έργο του «Περί μυστικής θεολογίας».

Είναι τό βίωμα του πνεύματος .κάί τής ψυχής του

άνθρωπου κατά τό όποιο τά άπλα και άτρεπτα μυ­

στήρια του θείου καλύπτονται άπό σκότος, μέσα στο

60. Έδημοσιεύθη άπδ το'Ίδρυμα Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου: Έπετηρις 1977* σελ. 307-311.

66ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οποίο σκότος έγκατοικεΐ ή λάμψη τής θεότητος κάί

τό υπέρλαμπρο αυτής φως: «Ένθα τά άπλα και από­

λυτα και άτρεπτα της θεολογίας μυστήρια κατά τον

υπέρφωτον εγκεκάλυπται τής κρυφιομύστου σιγής

γνόφον εν τω σκοτεινοτάτω τό ύπερφανέστατον ύπερ-

λάμποντα... »61.

Ό «θειος γνόφος» είναι κατά συνέπειαν ή πνευμα­

τ ική κα\ είδικώτερον ή διανοητική συνθήκη στήν

όποια ευρίσκεται ό άνθρωπος ενώπιον τής υπερβα­

τικής, υπό κάθε άποψη, θεότητος και δή του ενός κάί

μοναδικού και παντοδυνάμου θεού τής χριστιανικής

θρησκευτικής διδαχής.

Ε π ε ι δ ή αυτή ή θεότης είναι κάί τριαδική κάί ενική,

προ παντός δέ διά τούτο, κάί υπερούσιος και ύπε-

ράγαθος 6 2 κ,τ.τ. είναι συνεπώς υπεράνω κάί πέραν

πάσης λογικής άποσαφηνίσεως κάί διανοητικής επε­

ξεργασίας. Τ ο ύ τ ο είναι, τρόπον τινά, τό πρώτον στοι­

χεΐον τού γνόφου. Μέσα στήν θεότητα τού χριστια­

νικού θεού, κατά Διονύσιον, όλα είναι άπλα κάί άτρε­

πτα κάί απόλυτα* απόλυτα μυστήρια τά όποια καλύ­

πτονται άπό τον «υπέρφωτον γνόφον τής κρυφιομύ-

στου σιγής» . υ «γνοφος» ή ζόφος τής αγνωσιας

61. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περί μυστικής θεολογίας» Α I, 4~5· 62. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περι μυστικής θεολογίας» Α I, 1-2.

63. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περι μυστικής θεολογίας» Α I, 5-6.

66ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ύπό λογική άποψη καλύπτει αυτά τά ύπέρφωτα μυ­

στήρια. Δέν υφίσταται δηλ. ή δυνατότης νά προσεγγί­

σουμε μέ τον νουν και τήν λογικήν αυτά τά μυστήρια.

Ταυτόχρονα ό ζόφος ύπό διανοητική έποψη τοιούτος,

είναι ύπό ευρύτερο πνευματικό πρίσμα, υπέρφωτος

κατά τον Ορο του συγγραφέως, και τούτο διότι φωτί­

ζει στον υπέρτατο βαθμό τήν εσωτερική πλευρά τής

ψυχής τού άνθρωπου, τις βαθύτερες δομές και τομές

τής συνειδήσεως του, ένθα εμφανίζονται οί δυνάμεις

τής «κρυφιομύστου σιγής» έκεΐ δηλ. οπου ή. κρυφή και

μυστική σιγή τής ψυχής αποκαλύπτεται ώ ς ή άληθι-

νώτερη πνευματική κατάσταση κάί ή αγνότερη κάί

φυσικώτερη ποιότης ζωής. Αυτήν τήν οποία δύναται

νά ζήσει ό άνθρωπος μακράν και πέραν τών κοιλάδων

τής φυσικής πραγματικότητος ένθα ή τρέχουσα κατά­

σταση είναι μόνον «πτώσις» κάί «θάνατος». Διά τού­

το ό «γνόφος» είναι ύπέρφωτος κάί ένώ κα\ ή γ λ ω σ ­

σική έκφραση και τό νόημα της είναι μία πλήρης λο­

γική αντίφαση, Ομως δέν ενδιαφέρουν τελικώς, διότι

τό μέγα φώς τού «θείου γνόφου» είναι υπεράνω τής

λογικής. ("Ίδρυμα Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου.

Έπετηρίς 1 9 7 Λ σελ. 3 0 7 - 3 1 1 · ) 6 4

64. Παρένθετη μελέτη ή οποία διευκρινίζει τή διαφορά μεταξύ ελληνικού και ευρωπαϊκού πνεύματος σέ καίρια θέματα, κα\ μεταξύ αυτών, και τήν έννοια τού Έρωτος. Στήν μελέτη αυτή άντιμετωπί-

663

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ά λ λ ω σ τ ε αυτό ακριβώς είναι τό στοιχείο του

«γνόφον» διότι πρόκειται γιά τό σκότος που προέρχε­

ται άπό τήν αδυναμία λογικής σαφήνειας και συνέ­

πειας και συνοχής τών κανόνων τής σκέψεως. Τ ό δέ

υπέρφωτον στοιχεΐον ευρίσκεται επίσης στο γεγονός

οτι καθιστά σέ μας σαφές οτι ή θεότης είναι λογικώς

απρόσιτη, ύπερνοητή και άπό εμπειρική άποψη τε­

λείως πέραν πάσης προσεγγίσεως. Α υ τ ή ή σαφής κα­

τάληψη σχετικώς προς τον θεόν είναι τό φωτεινόν

στοιχεΐον, και εντός αυτού βιώνονται οί αγνότερες

εκδηλώσεις τής συνειδήσεως ή όποια τότε ύπεραίρεται

εκ τής περιοχής τής πτώσεως σ' ενα χώρο πλήρη

πνευματικού φωτός, τό δέ σκοτεινό κάί ζοφώδες συνί­

σταται στήν άκατανοησία και άκαταληψία τού θείου,

τής υπερουσίας όντότητος τού θεού. Ό θεός είναι πά-

μπαν άναφής και αόρατος δηλ. είναι πέραν πάσης

εμπειρικής προσεγγίσεως, ώς έσημειώσαμε ήδη, ακρι­

βώς είναι και πέραν πάσης λογικής προσεγγίσεως και

ζονται κυρίως άλλα θέματα τής φιλοσοφίας τοΰ Διονυσίου Αρεοπα­γίτου, όπως ο «θείος γνόφος», άλλά παραλλήλως θίγεται και το θέμα τοΰΈρωτος και το ολο θέμα διαφωτίζει, πιστεύομεν, τόν ελληνικό τρό­πο σκέψεως, σέ σχέση μέ τήν γερμανική ψυχοτροπία πού εκφράζει ή φιλοσοφία τοΰ Κ, ^ δ ρ β Γ δ . Ό ερως τοΰ πεπρωμένου Η,ΠΙΟΓ ί&ίί. Δέν είναι μέσα στή συνείδηση τοΰΈλληνος. Τούς τριακόσιους στις Θερμο­πύλες δέν τούς οδήγησε στήν αυτοθυσία ό αΠίΟΓ Γ&ίί,, άλλά ό ερως τής πατρίδος, ώς πράξη πνευματικής ελευθερίας.

664

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

παρά ταύτα «ύπερπληροΐ τους νόας τούς άνομμάτους

διά τών ύπερκάλων ά γ λ α ϊ ώ ν » 6 5 .

Ή ύπέρκαλος θεία άγλα'ία είναι ή βαθύτατη πνευ­

ματική και ψυχική χαρά και ηδονή και γαλήνη τήν

οποίαν αισθάνεται εντός τών μυχών τής ψυχής του ό

θνητός, ό πιστός κ α ι ό πλήρης πνευματικού έρωτος

προς τό θείον.

Μ έ πολύ λυρικούς θρησκευτικούς τόνους ομιλεί ό

συγγραφεύς στο έργο του «Περί θείων ονομάτων»

σχετικά μέ τούς θείους έρωτες. Σ τ ι ς γραμμές αυτές

τονίζονται τά στοιχεία τά όποια μέχρι τώρα περι­

γράψαμε ανωτέρω. «Τήν μέν ούν υπερουσιότητα τήν

θεαρχιχήν ήτις ποτ εστίν ή τής ύπεραγαθότητος

ύπερύπαρξις, ουτε ώς λόγον ή δύναμιν, ουτε ώς νουν

ή ζωή ν ή ουσίαν ύμνήσαι θεμιτό ν ουδέν ι τών όσοι τής

υπέρ πάσαν άλήθειαν αληθείας είσιν ερασταί»

( V . ! ) 6 6 .

Μ έ περισσότερη πληρότητα περιγράφει τό θείον

περαιτέρω λέγων: «Και γε εν νόοις αυτόν είναι φασιν

και εν φυχαις και εν σώμασιν και εν ουρανώ και εν

777 κοά άμα εν ταυτώ τον αυτόν έγκόσμιον, περικό-

σμιον, υπερκόσμιον, υπερουράνιον, υπερούσιον, ήλιον,

αστέρα, πυρ, ΰδωρ, πνεύμα, δρόσον, νεφέλην, αυτόλι-

65. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περί μυστικής θεολογίας» Α I, 5~6. 66. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περι θείων ονομάτων» V I .

665

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σον, και πάντα τα οντα και ουοεν των όντων» συ­

μπυκνώνει τά νοήματα τών προηγουμένων φράσεων

και σημαίνει οτι δ θεός είναι έπέκεινα πάντων άλλά

ταυτόχρονα είναι εντός τών Οντων, άλλά δέν ταυτίζε­

ται μέ τά όντα. Αποκλείεται υπό τήν έννοιαν αυτήν

ενα είδος πανθεϊσμοϋ εΐτε ύπό τήν έννοια τής Σ τ ω ι ­

κής φιλοσοφίας ε'ίτε ύπό τήν έννοια του Σπινοζισμου.

Έ ν τούτοις τά Οντα έχουν μέσα τούς θείαν ιδιότητα

και τούτο είναι επίσης ενα στοιχείο γνόφου, λογικού

και διανοητικού μέσα στά έπι μέρους Οντα και εντός

τής πλήρους ένότητος τών Οντων.

Έκεΐ στήν πλήρη ενότητα τών Οντων είναι τελείως

αδύνατη ή λογική περιγραφή και κατανόηση. Έκεΐ

ακριβώς βρίσκεται πάλι ό «θειος γνόφος».

" Ο μ ω ς στον «θείον γνόφον» άνερχόμεθα συνεχώς μέ

προηγούμενη τή λογική σκέψη και ταυτόχρονα τήν μ ή

λογική υπερβατική πορεία, άπό τις έπι μέρους μικρές

«λογικές» συλλογές ή τά «είδη» προς τις γενικώτερες

λογικές συλλήψεις, τά «γένη» και μέ συνεχή ανοδική

πορεία φθάνομεν στήν πλήρη ενότητα του οντος άλλά

και τήν πλήρη άλογίαν και άκατανοησίαν, διότι στήν

πλήρη ενότητα σταματά ή λογική σκέψη, σύμφωνα

πάντοτε μέ τούς στοχασμούς τοΰ Διονυσίου Άρεοπα-

67. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περι θείων ονομάτων» V 2.

666

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

γίτου. Και ή πλήρης επίσχεση τοΰ σκέπτεσθαι κα\ τοΰ

νοεΐν τήν πλήρη ενότητα τοΰ οντος επισυμβαίνει διότι

έδώ πρόκειται γιά τήν πλήρη ενότητα τών πάντων,

στοιχείων εσωτερικών και εξωτερικών, δυνάμεων ορα­

τών κάί αοράτων πρόκειται περ\ ένότητος φυσικής κάί

μεταφυσικής, έν ταυτώ αφηρημένης κάί συγκεκριμένης.

Μία τοιαύτη ένότης δέν είναι απλώς αφηρημένη μαθη­

ματικής υφής ένότης, Οπως π.χ. συμβαίνει μέ τήν ενό­

τητα τοΰ Παρμενιδικοΰ όντος, άλλά μία ένότης θείας

καταβολής κάί διά τοΰ το υπερβατική κάί ύπερλογική.

«Έπείπερ προς τό άναντες άνανεύομεν, τοσούτον οι λό­

γοι ταϊς συνόφεσιν τών νοητών περιστέλλονται καθά-

περ και νύν εις τον υπέρ νούν είσδύνοντες γνόφον ου

βραχυλογίαν άλλά άλογίαν παντελή και άνοησιαν εύ-68

ρησομεν» .

Ή διαρκής άνοδος προς τήν μεταφυσικήν κάί ύπερ-

νοητήν ενότητα καταργεί άναγκαίως και τήν περι­

συλλογή σέ γενικώτερες έννοιες κάί τήν λογική περι­

γραφή κάί επεξήγηση κάί φθάνει στήν πλήρη άλογία

και άκατανοησία. Αυτή ακριβώς ή συνειδητοποίηση

τής οντολογικής και γνωσιολογικής διαφοράς οτι δηλ.

τό πολλαπλοΰν είναι άντικείμενον εμπειρικής προ­

σεγγίσεως κάί λογικής επεξεργασίας κάί οτι τό

68. Διονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περί μυστικής θεολογίας» Γ I.

66/

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΑίΗΝΩΝ

ένιαΐον και μοναδικό ν θείον δέν προσεγγίζεται ουτε μέ

εμπειρικές μεθόδους ουτε μέ λογικές σκέψεις και

νοητικά σχήματα, Οσο και σπουδαία κι άν είναι, λέγει

ταυτόχρονα οτι τό θείον ώς άπρόσιτον και κατά συ-

νέπειαν, ακριβώς διά τούτο και «γνόφος», είναι πα-

ντοδύναμον και έν αύτώ ύπερούσιον. Είναι τό άπρόσι­

τον περιέχον πάσης δυνατότητος. «Ό θείος γνόφος

εστί το άπρόσιτον φως εν ω κατοιχειν ό θεός λέγεται»

(Επιστολή προς Δωρόθεον Ε ' ) 6 9 .

Τ ό άπρόσιτον φώς ώ ς ή έκφραση τής πάσης δυνα­

τότητος είναι, κατά συνέπειαν, ή π η γ ή και κάθε ελπί­

δος. Παρομοίως ή αγάπη εντός αύτοΰ του απροσίτου

φωτός είναι πιθανώτερη, ισχυρότερη και στερεώτερη.

Κ α ι του το διότι δέν είναι νοητικό σχήμα νά άπαιτή

σαφήνειαν ουτε μαθηματικό θεώρημα νά χρειάζεται

ισχυρές λογικές αποδείξεις* ή αγάπη βιώνεται και

φανερώνεται μέσω τών πράξεων, άλλά κυρίως μέσω

τών εσωτερικών ψυχικών κυμάτων.

Ή σκέψη του Διονυσίου επηρεάζεται σαφώς άπό

τήν χριστιανική, κατά πρώτον, διδαχή και κατά δεύ­

τερον άπό τήν νεοπλατωνική (και πλατωνική) επίσης

παράδοση. Του το καταφαίνεται άφ' ενός άπό τήν

συχνή χρήση τοΰ Ορου «ερως» μέ ακριβώς αντίστοιχο

69.Επιστολή προς Δωρόθεον: Επιστολή προς Δωρόθεον Ε'.

668

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

προς τήν νεοπλατωνική κάί πλατωνική παράδοση

νόημα άλλά και μέ τήν χρήση τής εννοίας τών «πα­

ραδειγμάτων» πού συγγενεύουν μέ τις πλατωνικές

«Ιδέες», μέ τρόπον Ομως πού δέν καταργούν, τά «πα­

ραδείγματα», τήν βασική ιδέα τής χριστιανικής μετα­

φυσικής δηλ. τήν έννοια τής παντοδυναμίας τοΰ θεοΰ.

Ή έννοια τής παντοδυναμίας τοΰ θεοΰ, ή πίστη στήν

πάσα δυνατότητα θωρακίζουν τήν ελπίδα και ανοί­

γουν τον δρόμον στήν πραγμάτωση τής ά γ ά π η ς . Ό λ α

αυτά τά δεδομένα είναι αυτά πού συναποτελοΰν τό

μέγα μεταφυσικό φώς πού συνυπάρχει μέ τον «γνό­

φον» τής θεότητος 7 0 . Πάντα ταΰτα σημαίνουν οτι κυ­

ρίως και προ πάντων ή αμαρτία είναι δυνατόν νά κα-

τανικηθή και νά άποφευχθή οπωσδήποτε. Ή υπερνί­

κηση τής αμαρτίας σημαίνει κατανίκηση τής πτώσε­

ως κα\ δυνατότητα αναστάσεως τής ψυχής, τής ψυ-

70. Μαξίμου Όμολογητοϋ, «Σχόλια εις τό περι μυστικής Θεολο­

γίας». Εις τό Κεφ. Α': Τηνικαΰτα εις τον γνόφον εισήλθε, τουτέστιν εις

τήν περι θεοΰ άγνωσίαν. «Σημειώσαι δέ γνόφον τήν άγνωσίαν εννόησε.

Πώς δι' άγνωσίας ό θεός γιγνώσκεται και ώδε φησι και εν τω περι

θείων ονομάτων λόγω πλατύτερον διεξήλθομεν εν κεφάλα ι ω β' Χρή δέ

είδε ναι, ώς εν τη εξόδω, ενθα γέγραπται οτι εισήλθε Μωϋσής εις τον

γνόφον ου ην ό Θεός».

«Όλως περι θείου γνόφου εις τήν θείαν άγνωσίαν θεωρούμενον».

Εις τό κεφ. Β': «Και ενταύθα περι τοΰ θείου γνόφου και τής

' άγνωσίας λέγει...».

669

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

χ ή ς του ζώντος ανθρώπου. Ή δυνατότης τής αναστά­

σεως τής ψυχής είναι τό κατ' εξοχήν μήνυμα ελπίδος,

αυτό που δύναται νά κρατήσει τον άνθρωπον, κατά

τήν παρουσαν ζωήν, σέ υψηλά πνευματικά επίπεδα.

Έ ά ν δέν υπάρχει αυτή ή δυνατότητα, άλλά και ή

ελπίδα, τότε ό άνθρωπος θεωρεί τήν πτώση, τήν δια­

φθορά κ,τ.τ. ώς ακατανίκητο φυσικό γεγονός και θεω­

ρεί οτι είναι μοιραίο γι' αυτόν νά ζει στον ηθικό και

πνευματικό βάλτο, όποτε και ή τυχόν προσπάθεια γιά

τήν αποδέσμευση έκ τής αμαρτίας και τήν έγερση εκ

τής πτώσεως θεωρείται μάταια. Αυτό Ομως είναι ή

απόλυτη απόγνωση. Ή θεολογία τοΰ Διονυσίου Αρεο­

παγίτου απορρίπτει και τήν απόγνωση και τήν αμαρ­

τία και μάλιστα ώς αναπόφευκτη και ακατανίκητη.

"Ολα αυτά τά μεγάλα και πλήρη ελπίδος περιέχονται

στον «θείον γνόφον» τοΰ Διονυσίου Αρεοπαγίτου.

Συναφής προς τήν έννοιαν τοΰ κο:τά Διονύσιον

Άρεοπαγίτην «θείου γνόφου» είναι στά πλαίσια τής

νεώτερης ευρωπαϊκής φιλοσοφίας τό κατά Κ&ΓΙ

δρθΓδ «πάθος τής νύχτας». Πρόκειται γιά μιά έννοια

τής όποιας ή διαφορά προς τό «θείον γνόφον» οριοθε­

τεί και τήν διαφοράν τοΰ τρόπου σκέψεως μεταξύ τών

Ε λ λ ή ν ω ν στοχαστών κα\ ερμηνευτών τοΰ Χριστιανι­

σμού ύπό τό πρίσμα τής ορθόδοξης εκδοχής άφ' ενός

και ενός μέρους τουλάχιστον τής δυτικοευρωπαϊκής

6 / ο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φιλοσοφικής σκέψεως άφ' ετέρου.

Τό κατά ^δρείδ «πάθος τής νύχτας» είναι τό

άλλο στοιχείο μιας δυαδικής συνυπάρξεως μεταφυ­

σικών και γνωσιολογικών δυνάμεων τής όποιας ή

πλήρης εικόνα είναι «κανόνας τής Ημέρας» άφ' ενός

και «Πάθος τής Νύχτας» άφ' ετέρου.

Ό «κανών τής ημέρας» απαιτεί τήν λογική απο­

σαφήνιση, τήν συνέπεια και συνοχή τών σκέψεων και

τών εννοιών, τήν υποταγή στήν ιδέα και τήν αφοσίω­

ση στο Λόγο, ώ ς εσωτερικό νομοθέτη τής πάσης πρα­

γματικότητος 7 1 .

Τό «πάθος τής νύχτας» είναι τό κράτος τών

σ κ ι ώ ν «αναφαίνεται εκεί οπου τελειώνει ή ήμερα,

Οπου λαλεί κάτι άλλο»* τό σκοτάδι είναι τό μαρτύριο

του* επιζητεί γιά τούτο τον φωτισμό γιά νά άντιλη-

φθή τό άναποκάλυπτο αληθινό του μαρτύριο* αντιτί­

θεται Ομως προς κάθε πλαστό μυστήριο πού θά τολ­

μούσε ενδεχομένως νά παρουσιάσει ή κάθε πνευμα­

τική αυθαιρεσία.

Ύ π ό τήν έννοια αυτή είναι πάθος γνήσιο κάί τίμιο,

του οποίου τό μαρτύριο είναι οτι ένώ επιζητεί τον

φωτισμό μένει δεσμευμένο στο ακατανίκητο σκότος.

71. ^ 3 ρ β Γ 8 Κ.: στό Ο&είαη Ρίοοη, «Πανόραμα τών συγχρόνων

ιδεών» (ελλ. μετ. Κ. Καλλιγά), εκδ. Βογιατζή. Αθήναι 1959? σελ. 171-

175-

6 7 ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ώ ς εκ τούτου ή σύνθεση τών δύο κόσμων ( Ή μ ε ρ α -

Νύξ) δέν πραγματοποιείται σέ καμιά ύπαρξη, διότι ή

σύνθεση παραμένει πάντα ανέφικτη» παρατηρεί ό

^δρβΓδ. Ή ύστατη αλήθεια είναι ό πλήρης σεβασμός

ενώπιον του άλλου κα\ μπροστά στήν οδύνη τής

αμαρτίας. Είναι ψευδαίσθηση και χίμαιρα νά θέλει

κανε\ς νά είναι ταυτόχρονα Ζ ω ή τής Η μ έ ρ α ς κάί

Πάθος τ ή ς Νύχτας . Οί δύο κόσμοι είναι ενα δίπολο

ζεύγος πού δέν γίνεται ποτέ καθαρό* ό ένας αντλεί

άπό τον άλλον. Μ π ο ρ ώ νά τούς αντιπαραθέσω κάνο­

ντας τους νά αναφανούν άλλά δέν μπορώ νά γνωρί­

σω τό «είναι» τους μέ τ ή σκέψη.

Ή αδυναμία συνθέσεως τών δύο κόσμων καθιστά

τήν αμαρτία αναπόφευκτη. Τ ό ανθρώπινο πρόσωπο

ακολουθεί εΐτε τον ενα εΐτε τον άλλο τρόπο και δρόμο

διά τής αποφάσεως πού λαμβάνει γιά τον αγώνα και

τ ή δράση και μόνον στήν συγκεκριμένη συνέπεια τής

δράσεως μαθαίνω, λέγει ό μεγάλος φιλόσοφος, μέ

ποιόν άπό τούς δύο δρόμους ε χ ω υπογράψει συμφω-

νίαν, - α ν κάί ή δράση μπορεί νά ερμηνευθεί σάν από­

φαση πού δίνει απάντηση στο ε ρ ώ τ η μ α - σέ ποιόν άπό

τούς δύο κόσμους έχει δοθή τό απόλυτο προβάδισμα.

Σ ' αυτό τό προβάδισμα ή ψυχή γνωρίζει τό πε­

πρωμένο της, εκεί εκδηλώνεται τό βάθος τής υπάρ­

ξεως. 'Άν και ό ^δρβΓδ είναι ό φιλόσοφος ό όποιος

6/2

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

υποστηρίζει τήν εξοδον προς τον «επέκεινα» τής θεό­

τητος ώ ς τελικό στάδιο του αγώνος του ανθρώπου, εν

τούτοις παραμένει στο σημείο αυτό οπαδός τής

απόψεως οτι ή σύνθεση είναι αδύνατη μεταξύ τών δύο

κόσμων. Κ α ι έδώ άπομειώνεται ή θεοκεντρική και

πνευματοκεντρική άποψη, πού είναι πάντα ή θέση του

Διονυσίου, μία θέση ή όποια άπηχεϊ πανάρχαια

ελληνική πίστη και πεποίθηση, Οπως π.χ. στήν κατά

Πυθαγορείους άποψη οτι ό κόσμος είναι ή αρμονική

σύνθεση «άπειρου» (προς τό όποιο αντιστοιχεί τό

σκότος τοΰ γνόφου ή ή νύχτα) και «πέρατος» (οπου

αντιστοιχεί τό «φως» και ή «Ήμερα»). Ή θέση τοΰ

^δρβΓδ είναι περισσότερο ν φυσιοκρατική στο σημείο

αυτό και νομοκρατική. Ισχύει έδώ περισσότερον ή έν­

νοια τής «ανάγκης» και όλιγώτερον ή άπειρη με­

ταφυσική ελευθερία τοΰ πνεύματος, ό π ω ς και ένας

βαθμός δυαρχίας «καλού» και «κακού». Κ α ι Ολον

τοΰ το ενώ ό Γερμανός φιλόσοφος κηρύττει τήν «υπέρ-

βασιν» προς τό «επέκεινα», άλλά δίδει περισσότερον

στήν έννοια τής «υπερβάσεως» βουλητικόν χαρα­

κτήρα κάί βλέπει σ' αυτήν τήν συνεχή απόρριψη άφ'

ενός κάί τήν εκλογή άφ' ετέρου, τήν διαρκή διαπόρευ-

ση άπό ένα χώρο υπαρξιακής δράσεως προς έναν

άλλο χώρο. «Ή ουσία μας έγκειται νά είμαστε καθ'

όδόν» παρατηρεί ό φιλόσοφος. «Μέσω τής υπέρβασης

6/3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

έξυφωνόμαστε και ταυτοχρόνως γινόμαστε διαφανείς

στους εαυτούς μας καθώς συνειδητοποιούμε τήν μη-

δαμινότητά μας». Α ύ τ η ή διαδικασία ανοίγει τούς

ορίζοντες του μέλλοντος του ανθρώπου και οδηγεί

τον άνθρωπον στήν επίκληση και τήν ενεργοποίηση

τής βουλήσεως του. Ή υπαρξιακή επιλογή είναι γε­

γονός ελευθερίας κα\ βουλητική πράξη προς συνεχώς

ανώτερες σφαίρες Ομως αυτή ή κατά |α,δρβΓδ υπέρ­

βαση δέν είναι ή ανάσταση οπωσδήποτε τής ψυχής

του αμαρτωλού, Οπως συμβαίνει κάτι τέτοιο μέσα στο

Ολο πνεύμα τής θεολογίας του Διονυσίου Αρεοπα­

γίτου.

Α υ τ ή είναι μία μ ε γ ά λ η διαφορά μεταξύ τών εν­

νοιών «θειος γνόφος» και «πάθος τής Νύχτας» πού

ταυτόχρονα δίδει και τά Ορια κα\ τά γνωρίσματα

μιας σημαντικής διαφωνίας μεταξύ τοΰ έλληνικοΰ

πνεύματος γενικώτερον-και τοΰ τρόπου σκέψεως τών

δυτικοευρωπαίων φιλοσόφων σέ μ ε γ ά λ η κλίμακα.

Ιδιαίτερα ό ^δρθΓδ τονίζει οτι τό τελικό αποτέ­

λεσμα κάθε ανθρωπίνου αγώνος είναι τό ναυάγιον*

άλλά τοΰ το είναι τό τελικό νόημα κάθε προσπάθειας.

«Άν θέλει 6 άνθρωπος νά αποκτήσει αληθινή μεταφυ­

σική εμπειρία σε σχέση με το αληθινό νόημα τού

δντος πρέπει νά αποφασίσει αυτήν τήν άμαρτίαν και

αυτό τό ναυάγιον. Μόνο τό βίωμα τής εμπραγμάτου

674

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αποτυχίας, ή αγάπη τοΰ πεπρωμένου ομιλεί περί τής

αίωνιότητος».

Σ τ ά πλαίσια του πεπρωμένου αυτών εντάσσεται

και ή αποτυχία ενώπιον τής αμαρτίας, ή άλλως ή

αποδοχή τής αμαρτίας ώ ς α κ α τ α ν ί κ η τ ο υ δρόμου δια-

πορεύσεως τής ζωής. Ό κατά ^ δ ρ ε ί δ ΑΠΙΟΓ ϊ α ί ι

έχει σχέση μέ τις αντίστοιχες απόψεις του Φρειδ. Ν ί ­

τσε οί όποιες θεωρήθηκαν υπεύθυνες γιά πολλά ιστο­

ρικών διαστάσεων εγκλήματα μέσα στον δυτικοευρω­

παϊκό κόσμο. Καθ 9 όλη τήν μεγάλη άπό άποψη

επιτευγμάτων 2 η χιλιετία τής ευρωπαϊκής ιστορίας

ανάλογες απόψεις προκάλεσαν ανάλογη έξαρση τής

άμαρτωλότητος δίδοντας τ ή ν έμφαση στήν ι κ α ν ο ­

ποίηση βουλητικών αιτημάτων και Οχι στή νίκη κατά

τής αμαρτίας διότι βεβαίως ή αμαρτία δέν κατανι-

κάται κατά τ ή ν ευρωπαϊκή σκέψη, αυτήν τουλάχιστον

τ ή ν όποια ακολουθεί ό ^δρεΓδ. Σ τ ο πλαίσιο αυτό ή

πραγμάτωση τής υπάρξεως είναι ουσιωδώς ή ικανο­

ποίηση τών βουλητικών τάσεων και Οχι τόσον ή θέα

τής αλήθειας τοΰ οντος ούτε ή μετάνοια, ό εξαγνι­

σμός έκ τής αμαρτίας, ή ελευθερία εκ τοΰ πάθους ή

τό πλήρωμα τής αγάπης. Ή πραγμάτωση τής

υπάρξεως αντιθέτως στηρίζεται στή δράση και τήν

ικανοποίηση τών βασικών αιτημάτων ακόμη και μέ­

χρι τοΰ βιώματος τής τελικής αποτυχίας Ολων τών

6/5

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

προσπαθειών του άνθρωπου απέναντι τών «οριακών»

καταστάσεων και κατέναντι τοΰ «επεκεινα». ΤΙαρ* οτι

τό «επεκεινα» είναι τό σημ,εΐο αναφοράς τής ψυχικής

δράσεως, δέν είναι εν τούτοις απελευθερωτική δύναμη

έκ τών δεσμών τής αποτυχίας. Αυτό είναι τελικώς

ενα άκρως απογοητευτικό συμπέρασμα. Έ π ' αύτοΰ ή

ορθόδοξη θεολογία, Οχι μόνον διά τοΰ έμμεσου τρό­

που, Οπως συμβαίνει στο έργο τοΰ Διονυσίου Αρεοπα­

γίτου, άλλά κατά σαφή τρόπον, Οπως γίνεται μέ τό

έργο τοΰ Γρηγορίου Νύσσης, έτήρησεν ά λ λ η στάση

έναντι τής αμαρτίας. Ή συνάντηση τής συνειδήσεως

τοΰ άνθρωπου μέ τό τείχος πού εμποδίζει τήν πραγ­

μάτωση τών ελπίδων του πραγματοποιείται τελικώς

διά τής συντριβής τών όρίοον πού χωρίζουν τήν ένθά-

δε αναγκαιότητα άπό τήν μ ε γ ά λ η σωτηρία. Ή αμαρ­

τία δέν είναι ανίκητη, τό πεπρωμένον τοΰ άνθρωπου

δέν είναι ό ΑΠΙΟΓ Ραίί όπως έννοεϊ αυτόν ό ^ δ ρ θ Γ δ 7 2 .

72. ^ 8 ρ θ Γ 8 Κ.: ενθ. άνωτ. «απαράμιλλη φαίνεται ή άποφασιστι-

κότης του πάθους αύτοΰ, γιά τους άλλους περιέχει κάθε κίνηση κλει­

σμένη μέσα της. Τό μηδενίζειν κυριεύει ολόκληρο τον άνθρωπο, ακόμη

και η θέληση τοΰ κατακευάζειν, τής εποικοδομητικής δραστηριότητος

πού υπάρχει ακόμη τίθεται στήν υπηρεσία τοΰ μηδενίζειν όταν φαί­

νεται νά ενεργεί αντίθετα προς εκείνο πού φαινόταν νά ήθελε. Τό πά­

θος αυτό είναι τό «πάθος τής Νύχτας»».Επίσης: σελ. 1/5 «Τό πάθος

τής Νύχτας ... συλλαμβάνει τήν σκοτεινότητα ώς τό άχρονο έρεβος

τοΰ αυθεντικού».

6/6

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Έ ν ώ ή θέση του ^δρβΓδ σχετικώς προς τό τελικό

ναυάγιο τών προσπαθειών του ανθρώπου είναι τό τε­

λευταίο στάδιο τής υπαρξιακής δράσεως, τοΰ αγώνος

διά τοΰ όποιου ούτος αναπτύσσει τις μ ή ανεπτυγμέ­

νες μέχρι τοΰ δε δυνατότητες του, έν τούτοις ό Γερ­

μανός φιλόσοφος εκ τής αφετηρίας τών σκέψεων του

τονίζει οτι ή ελευθερία μέ τήν όποια εκλέγει τον δρό-

μον τής ζ ω ή ς του δέν ανήκει στον ένθάδε κόσμον,

ούτε στον άνθρωπον, άλλά έγκαταβιώνει σέ μία υπερ­

βατική περιοχή, στο απόλυτο άνυπόθετο έπέκεινα.

Κ α ι κατά τήν αναζήτηση τοΰ απολύτου ή όποια κα­

θίσταται πραγματική έφ' Οσον ή ύπαρξη σχετίζεται μέ

τό απόλυτο, ό αγώνας τής προσεγγίσεως προς τό

απόλυτο δέν είναι γνωσιολογικός, άλλά βιώνεται ώ ς

βίωμα ελευθερίας. Κ α τ ά τον αγώνα ή ελευθερία τοΰ

πνεύματος τοΰ άνθρωπου μαστίζεται άπό ανυπέρβλη­

τες αντινομίες, διότι ή ελευθερία εμπλέκεται μέ τήν

αναγκαιότητα και ή άρση τών αντιθέσεων δέν είναι

δυνατή στήν εγκόσμια περιοχή, άλλά διαφαίνεται μό­

νον στήν θέα κάί τό αντίκρυσμα τοΰ «έπέκεινα». Δια­

φαίνεται μέν ή άρση τών αντιθέσεων άλλά δέν πρα­

γματοποιείται τελικά και τοΰ το είναι τό ναυάγιο τοΰ

αγώνος τοΰ ανθρώπου.

Αντίθετα εντελώς φθέγγεται ό Διονύσιος Άρεοπα-

6/7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

γ ί τ η ς Οταν ομιλεί περ\ του θείου γνόφου 7 3 πού περιέ­

χει ταυτόχρονα ζόφον λογικό ν άλλά κάί θείον φως τό

όποιον φωτίζει τον δρόμον τής αναστάσεως τής ψυ­

χ ή ς έκ τής πτώσεως στο επίπεδο ν τής αμαρτίας.

Γ ιατ ί κατά Διονύσιον Άρεοπαγίτην οί αντιθέσεις

υπερβαίνονται κα\ ό αγώνας του ανθρώπου δέν είναι

τελικά ενα ναυάγιον ούτε τό νόημα τής ζ ω ή ς είναι ό

ΑΠΙΟΓ Ραίί άλλ' αντιθέτως ή μετάνοια, ή νίκη κατά

τής αμαρτίας, ή σωτηρία τής άγιότητος τής ψυχής

τοΰ ανθρώπου. Ή επικράτηση τών έλευθερωτικών δυ­

νάμεων τής ζ ω ή ς και Οχι τοΰ αδυσώπητου και σκλη­

ρού πεπρωμένου. Τ ό πεπρωμένον αυτό κρατεί δέσμιον

τον άνθρωπο εντός τών ορίων της διαρκώς δρώσης

υπάρξεως ή όποια μέσω τής επικοινωνίας, μέσω τής

επαφής προς τον άλλον και μέσω τής ίστορικότητος

τής συνειδήσεως του και- μέσω τής -ίδιας τής ελευθε­

ρίας του πού εξαρτάται άπό τό «επέχεινα» πορεύεται

διαρκώς προς ανώτερες σφαίρες μέ μιά ισχυρή βού­

ληση πού αποφασίζει νά δράσει και νά άγωνισθή σέ

διαρκώς υψηλότερα επίπεδα Οχι Ομως πνευματικής

κάί ηθικής απελευθερώσεως, άλλά λ ό γ ω τής παρεμ-

73. Τδ πρόβλημα τοΰ «θείου γνόφου» αντιμετωπίζει επίσης δ Γε-ώργ. Παχυμέρης (βλ. παράφρασις εις τάς τοΰ Άγιου Διονυσίου έπιστολάς) «... τω φωτι φημι και τ-β γνώσει τό θείον δεικνύει άθέατόν

τε και α γνωστόν...».

6/8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

βολής άναγκαιότητος, σέ επίπεδα οπου ή κατάληξη

ειναι και πάλιν το «ναυαγιον» . 1 ο όλον πνεύμα τής

φιλοσοφίας του ^δρβΓδ εκφράζει τό πνεύμα τής γερ­

μανικής βουλησιαρχίας κατά τήν ερμηνεία του κό­

σμου, που Ομως δέν φθάνει στήν πίστη τής απελευ­

θερώσεως έκ τής αμαρτίας. Τ ό σημεΐον αυτό είναι κε­

φαλαιώδης διαφορά του περιεχόμενου του Ορου «θείος

γνόφος» του Διονυσίου Αρεοπαγίτου προς τό περιε­

χόμενο τοΰ Ορου «πάθος τής Νύχτας» τής φιλοσο­

φίας τοΰ ^δρθΓδ και Οχι μόνον 7 5 . Παρομοίως ο'Έρως

74. Αντίστοιχες είναι οί σκέψεις του ^δρεΓδ στο κύριο εργο του «Εισαγωγή στή φιλοσοφία» (ελληνική μετάφραση: Χρ. Μαλεβίτση εκδ. Δωδώνη Αθήναι, σελ. 252) «... αυτή ή τάση τοΰ άνθρωπου προς

τήν αύτοϋπέρβασή του επιφέρει επίσης μία βαθειά άνικανοποίηση, η

οποία μετασχηματίζεται σε εξανάσταση η σε μίσος, βυθίζεται στήν πε­

ριφρόνηση τών πάντων, βασανίζεται μέσα στήν ανία, άγεται άπό τήν

αγωνία, γίνεται απελπισία που αναζητά τή σωτηρία». Σ' αυτές τις σκέψεις του ^ δ ρ β Γ δ αποκαλύπτονται τά ερέβη τής ψυχής πού δέν είναι σέ θέση νά απαλλαγεί άπδ τά δεσμά της. Και τέτοια είναι ή ψυχή τοΰ ανθρώπου στο ολο πλαίσιο τής φιλοσοφίας τοΰ ^ δ ρ θ Γ δ .

75. "Ολη αύτη ή φιλοσοφική «προοπτική» τοΰ ανθρώπου πού δέν δύναται νά απαλλαγεί άπδ τήν αμαρτία είναι ή βαθύτερη αίτια όλου τοΰ οργίου τών εγκλημάτων πού διεπράχθησαν μέσα στδν εύρωπαϊκδ κόσμο καθ' ολη τή μεγάλη, κατά τά άλλα, χιλιετία τοΰ πολιτισμού και τής ιστορίας τής Ευρώπης, άπδ τδ ΙΟΟΟ περίπου μέχρι και τής λήξεως αυτής τής χιλιετίας, δηλ. ως τήν εποχή μας. Εγκλήματα άφ' ένδς μέ θεολογική αφετηρία και άφ' ετέρου μέ ιδεολογική άρχή και αιτιολόγηση, στδ όνομα τελολογικών ερμηνειών τής ιστορίας πού

679

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ευαγγελίζονταν οχι τήν ανάσταση τής ψυχής εκ τοΰ πνευματικού και ήθικοΰ θανάτου πού επιφέρει ή αμαρτία άλλά μελλοντικούς παραδεί­σους στδν ένθάδε κόσμον παράδεισοι φυσιοκρατικής ερμηνείας πού οποίος δέν πίστευε οτι θά έλθουν μέσα άπδ δράση και αγώνα εθεωρείτο συχνά ένοχος. Ουσιαστικά ή ενοχή του δέν ήταν ή οποία δήθεν κακία του άλλά τδ γεγονός οτι προξενούσε στήν ψυχή τών συνανθρώπων του μία δεύτερη απελπισία. Μία ήταν ή απελπισία οτι ή αμαρτία ήταν κατ' αυτούς και κατά βάση ακατανίκητη και ή δεύτερη απελπισία ήταν ή εκδοχή οτι ουτε οί αναμενόμενοι παράδεισοι θά είναι- κάποτε πραγματικότητες. Αυτή ή φοβερή εκδοχή ξεσπούσε στον τρομερό Οάίιιπι ΤΙιβοΙο^ίειιιιι τών ίεροεξεταστών ποικίλης μορφής μέσα στις θρησκευτικές και «φιλοσοφικές» και «επιστημονικές» ιδεολογίες τής Ευρώπης κατά παντός διαφωνούντος.

Και γιατί αυτά τά αδιέξοδα στήν ψυχή τού άνθρωπου τής Ευρώ­πης, διότι ελλείπει άπό έκεΐ ό θείος ερως, αν και ενίοτε δανείζεται τήν προοπτική αυτή άπό τήν ορθόδοξη σκέψη, οχι ώς τόπο ή θεωρητικό δε­δομένο, άλλά ώς βιωματικό στοιχείο, πράγμα ουσιαστικότερο, π.χ. στον Αυγουστίνο, τον Ουγκώ, τον Γκαίτε, τον ΚίθΓ^θ^αακΙ. Στήν Ευρωπαϊκή ψυχή υπάρχει μόνον ή αδυσώπητη βουλητικότητα άλλά ή ισχυρή βουλητικότης είναι ανθρώπινη δύναμη χωρίς τήν «ελπίδα» εξόδου και άπό τά τυχόν άτυχη αποτελέσματα. Γι' αυτό ή συνείδηση τοΰ ναυαγίου και ό απιοΓ Γαίι ό ερως τοΰ πεπρωμένου.

Γι' αυτό τό ναυάγιο τών προσπαθειών τοΰ άνθρωπου ομιλεί επίσης ό Γρηγόριος Νύσσης, κατά τον όποιο ό άνθρωπος Ινώπιον τών προ­σπαθειών του γιά τήν έξοδο άπό τά υπαρξιακά αδιέξοδα, συνειδητο­ποιεί τό ναυαγιον τών προσπαθειών του και τότε «ώς ενδεής άποδνρε-

τοίί». Άλλά κατά τήν οδύνη τής συνειδητοποιημένης αποτυχίας, τοΰ υπαρξιακού ναυαγίου διά τής πίστεως στήν Ανάσταση εμφαίνεται τό κάλλος τό «άνελπιστον» τό όποιον ανοίγει τον ορίζοντα τής ελπίδος. Διότι ο ερως τοΰ θείου υπερβαίνει τήν αναγκαιότητα κα\ εισέρχεται στο χώρο τοΰ Υπερβατικού. Ούτως έπιφαίνεται ή σωτηρία, ενώ ό

68ο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

του πεπρωμένου κυριαρχεί στήν σκέψη του Φρ. Νίτσε

γιά τον όποιο ό κόσμος είναι «προ παντός αισθητικό»

φαινόμενο. Ώ ς αισθητικό φαινόμενο ό κόσμος δέν πε­

ριέχει τήν δυνατότητα σωτηρίας, ένώ παρέχει ύψηλήν

παιδείαν. Τ ό τελικό του στάδιο είναι ό έρως του πε­

πρωμένου. Ή σωτηρία όμως επέρχεται στο θρησκευ­

τικό επίπεδο τής ζ ω ή ς υπό τήν ορθόδοξη ερμηνεία κυ­

ρίως του Χριστιανισμού.

3,ΠΙΟΓ £3,1;ί ή τό κισμέτ τών Ισλαμιστών εμφανίζεται μέ τήν ισχύ φυσι­κού νόμου και δέν δίδει θέση στήν ελπίδα τής σωτηρίας.'Έτσι ανοί­γεται ό δρόμος στήν άγρια βουλητικότητα μέχρις απανθρωπιάς κάτι πού ύπήρξεν μέχρι τώρα μέσα στήν ιστορία Γερμανών και Ισλαμιστών.

68ι

Μ Ε Ρ Ο Σ Ε'

Εβραϊκός πολιτισμός

Τά βασικά στοιχεία τού εβραϊκού πολιτισμού:

Εις Θεός παντοδύναμος

Ό Θεός δημιουργεί εκ του μηδενός τον κόσμον

Ό κόσμος έχει αρχήν και τέλος

Τ ά πάντα είναι στήν συνείδηση του Θεοΰ

Πρωταρχική άξια έχει τό μέλλον

Τ ό Υ έχει αυθεντική οντολογική ύπαρξη

Τ ό Α είναι προέκταση του Τ

Σ τ ο Α τίποτε δέν είναι σταθερό, διότι υπακούει

στήν Παντοδυναμία του Θεοϋ. Τ ό προφητικό πνεύμα

ή υψίστη μορφή πνεύματος

Έ κ τούτου δέν είναι δυνατή ή ερμηνεία του κόσμου,

και δέν εχει άξια ή γνώση ή όποια μάλιστα οδηγεί

στήν πτώση, διότι στρέφει τό πνεύμα προς τό παρελ­

θόν, και διότι άναρπάζεται άπό τήν Ανάγκην και

υποκύπτει τελικά στις φυσικές νομοτέλειες, ενώ ή ου­

σία της παιδείας του άνθρωπου είναι ή διατήρηση τών

δεσμών τής Ανάγκης* αυτό συμβολίζει ή Ανάσταση.

Σ τ ο βάθος ό Παντοδύναμος Θεός είναι π η γ ή πί-

682

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στεως ελπίδος, καρτερίας, άλλά κ α ι ωφελιμιστικής

θέας του Κόσμου.

Σ τ ή ν πρόταση: Υ π ά ρ χ ε ι μόνον τό Υ , τό Α είναι

προβολή του Έ γ ώ , εγκαθιδρύεται κυριαρχικά ή πίστη

στο θείον άλλά απορρίπτεται ή γνώση, διότι ή γνώση

φέρει προς τήν πτώση, δηλ. στήν άμαρτωλότητα,

στήν απελπισία, στήν ψυχική ταραχή, ώ ς αρνητικά

προϊόντα τής γνωστικής προσπάθειας παράγονται δί­

πλα βεβαίως στά μεγάλα θετικά αποτελέσματα τά

όποια συνεπιφέρει ή γνώση, δηλ. τά προϊόντα αυτής,

ή φιλοσοφία κα\ ή επιστήμη. Είναι δέ γεγονός οτι

μετά τήν θετική ν συνεκφαίνεται ή αρνητική Οψη τής

γνώσεως ό πάσης φύσεως πνευματικός και ηθικός

εκπεσμός, Οπως ό άκρατος σκεπτικισμός και ή αμφι­

σβήτηση τών ηθικών άξιων.

Κ α ι τούτο συνέβη μέσα στήν ιστορία του ελληνι­

κού κόσμου στά χρόνια κυρίως τής ελληνορωμαϊκής

οικουμένης. Κάποια στιγμή ό μεγάλος ελληνικός πο­

λιτισμός παρήκμασε, έγέννησε γνωσιολογικόν και ηθι­

κόν μηδενισμό ν, χωρ\ς νά εξαντλήσει παρά ταυ τα

Ολα τά περιθώρια τής γνωστικής εμπιστοσύνης και

τής ήθικότητος, άλλά και γιά τούτο μετά εστράφη

προς τήν θεραπεία αυτών τών δεινών, διότι δέν ήδύ-

νατο νά δεχθή περαιτέρω πτώσιν διά τό γεγονός οτι

ουδέποτε εξέπεσε στά βάραθρα τής απανθρωπιάς στά

68 3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οποία είχε φθάσει ή ρωμαϊκή κοινωνία τών εποχών

εκείνων (μωρά πεταμένα στους δρόμους, μονομαχίες

δούλων μέχρι θανάτου, θΐριομαχίες μέχρι θανάτου

ενώπιον ενός Οχλου άποκτηνωμένου σέ απόλυτο βαθ­

μό, ασθένειες, κ.λπ.). Κ α ι τότε εστράφη προς τό

εβραϊκό πνεύμα και δανείσθηκε τήν ιδέα του παντο­

δυνάμου θεοΰ, δημιουργού τοΰ κόσμου εκ τοΰ μηδενός

και διά τοΰ Υίοΰ Σωτήρος, μέ κοινά γνωρίσματα

προς τους ελληνικούς θεούς διότι και αυτός γεννήθηκε

μέσα σ' ενα σπήλαιο και επίσης προς τον ελληνικό

θεόν Ή φ α ι σ τ ο , διότι ό Ή φ α ι σ τ ο ς έγεννήθη υστέρα

άπό άσπορον σύλληψη άπό τήν μητέρα του Ή ρ α . Σ τ ο

πλαίσιο, στο απέραντο και βαθύτατο τοΰ ενός παντο­

δύναμου θεοΰ ευρήκε τήν πηγήν ανανεώσεως τών

πνευματικών και ηθικών του δυνάμεων, και σέ συνδυ­

ασμό μέ τό αρχαίο πνεΰμα οικοδόμησε έναν νέον πο-

λιτισμόν, τον χριστιανικόν έλληνικόν πολιτισμόν ό

όποιος αποτελεί σύνθεση ελληνικού και εβραϊκού

πνεύματος.

Οί Εβραίοι ώς ιστορικός λαός προσέφερεν στον αν­

θρώπινο πολιτισμό τήν ιδέα τοΰ ενός παντοδύναμου

θεοΰ/Ένας λαός ολιγάριθμος μέν, άλλ' εξαιρετικά ι­

κανός, μέ αρνητική διάθεση αρχικά κατά τής γ ν ώ ­

σεως, διότι είχε τήν διαίσθηση και τ ή συνείδηση οτι ή

γνώση παράγει και αρνητικά αποτελέσματα, δέν τήν

684

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

επεδίωξε στις πρώτες χιλιετίες τής ιστορίας του. Ή

πίστη, ώς μόνη οδός σωτηρίας τών ανθρώπων, ήταν

τό κύριο στοιχείο τής ζ ω ή ς του. Αργότερα μέσα στά

πλαίσια του ελληνικού κόσμου κ α ι κυρίως μέσα στον

ιστορικό χώρο κάί χρόνο του ευρωπαϊκού πολιτισμού

παρουσίασε και ενδιαφέρον γιά τ ή γνώση και σπου­

δαίες επιδόσεις.

" Ο μ ω ς ή Π. Διαθήκη απορρίπτει τ ή γνώση ήδη μέ

τους πρωταρχικούς της θρησκευτικούς μύθους. Ή

γνώση υπάρχει μόνον Οταν τό Α(ντικείμενον) έχει αυ­

θεντική οντολογική ύπαρξη έκτος τοΰ Υ(ποκειμένου),

Ομως στήν εβραϊκή θρησκευτική παράδοση τό Α δέν

εχει αυθεντική οντολογική ύπαρξη, κα\ ουτε σταθερές

παραμέτρους εντός αύτοΰ, ό κόσμος έδώ δέν κυβερνά­

ται άπό τήν πανίσχυρη Ανάγκη, διότι τήν καταργεί ό

Παντοδύναμος Θεός.

Ό Θεός τοΰ Ισραήλ δέν ευλογεί τήν θεμελίωση τής

λογικής, φιλοσοφικής επιστημονικής ερμηνείας τοΰ

κόσμου. Γιά τοΰ το δέ ό θεός αυτός είναι ό Θεός τής

αύτοπεποιθήσεως (διότι δέν κατατρώγεται άπό τό σα­

ράκι τής αμφιβολίας), αποβαίνει τελικά μόνο ό Θεός

τής πίστεως, τής ελπίδος, τής καρτερίας, και τελι­

κώς ό Θεός τής ώφελιμότητος και τοΰ οικονομικού

κέρδους, έφ' Οσον άλλα ιδανικά πνευματικά κλπ. αρ­

χικώς απορρίπτονται.

68 5

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Έφ' Οσον ή γνώση φέρει στήν πτώση., ή δέ κυριαρ­

χ ί α διά τών οπλών έπι άλλων χωρών και λαών, δέν

είναι δυνατή λ ό γ ω όλιγαριθμίας, γιά τούτο παρατη­

ρεί ό Φόϋερμπαχ οτι ό Θεός τής Παλαιάς Διαθήκης

είναι ή υπέρτατη έκφραση του ωφελιμιστικού πνεύμα­

τος.

Τ ό ωφελιμιστικό πνεύμα είναι σχετικιστικό ε γ ω ­

κεντρικό και έρημο άπό υψηλές ιδέες και υψιπετή

οράματα. Τ ό έγωλογικό, δηλ. κυριαρχία τού Έ γ ώ , τό

εγωκεντρικό πνεύμα διαφαίνεται σέ πολλές ερμηνείες,

τις όποιες παρήγαγαν εβραϊκά φιλοσοφικά πνεύματα.

Π.χ. ό Ε β ρ α ί ο ς Φ ί λ ω ν Άλεξανδρεύς συνδυάζοντας

τήν Παλαιά Διαθήκην μέ τήν πλατωνική φιλοσοφία

αποδίδει τις ιδέες τού Πλάτωνος στον Θεό τής Π.

Διαθήκης.

Ό Μωϋσής Μαϊμωνίδης, εβραίος φιλόσοφος τής

Ισπανίας, συνδυάζει τήν φιλοσοφία μέ αριστοτελικές

έννοιες και δόγματα τής Παλ. Διαθήκης»

Ό Ε β ρ α ί ο ς ΜΒΧΧ ανακηρύσσει τον οικονομικό πα­

ράγοντα κύριο παράγοντα τής ιστορικής κινήσεως,

άλλά τό στοιχείο αυτό είναι άποτέλεσμο: τού πνεύμα­

τος τού ωφελιμισμού.

Ό Ε β ρ α ί ο ς Κοέν, νεοκαντιανός φιλόσοφος, ανευ­

ρίσκει στο Έ γ ώ τού άνθρωπου τό ά ί η § βη δΐοΗ, τό

καθ' αυτό πράγμα τού Κ α η ΐ και οχι έξω άπό τ ό ' Ε γ ώ

686

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τοΰ ανθρώπου.

Ό Ε β ρ α ί ο ς φιλόσοφος Ηιΐδδβιΐ, ονομάζει έ γ ω λ ο γ ί α

Ολη τήν φαινομενολογική θεωρία του και ερμηνεύει τ ή

γεωμετρία, ώ ς τ ή δυνατότητα δημιουργίας σταθερών

λογικών συναρτήσεων ή και οντοτήτων διά ίζηματο-

γενέσεων πού κατακάθηνται στή συνείδηση τοΰ άν­

θρωπου διά μέσου του χρόνου. «Μέ αυτόν τον οντολο­

γικό τρόπο οί επιστήμες επεκτείνονται διαρκώντας

μέσα στον χρόνο, αφού ολα τά νέα αποκτήματα γί­

νονται εκ νέου ιζήματα και μετατρέπονται μέ τή σειρά

τους, σέ υλικό εργασίας».

Σχεδόν τά πάντα συμβαίνουν μέσα στο Υ π ο κ ε ι μ ε ­

νικό πνεύμα τοΰ άνθρωπου. Σ τ ο Ε β ρ α ϊ κ ό πνεΰμα

παρατηρείται πάντοτε πρωταρχικότητα τής βουλή­

σεως, τής καρτερίας, κλπ. έναντι τοΰ νοητικοΰ στοι­

χείου της ψυχής. Είναι ακόμη προσδοκία μελλοντική.

Τ ό προφητικό πνεΰμα, εξαιρετικώς πνευματικό ιδίω­

μα «προσόν» τοΰ έβραϊκοΰ έθνους, ό Ε β ρ α ί ο ς Μ&ΓΧ,

τό εξέφρασε μέ τήν θεωρία του γιά τήν προλεταριακή

επανάσταση, τ ή προσδοκία γιά τήν δικτατορία τοΰ

προλεταριάτου, τήν αταξική κοινωνία κλπ. Δηλ. μελ­

λοντικά οράματα, τά όποια κινητοποιούν τήν βούλη­

ση τοΰ άνθρωπου, προκειμένου αυτά τά μελλοντικά

οράματα νά γίνουν κάποια στιγμή πραγματικότητα.

Αυτό, άλλωστε είναι τό προφητικό πνεΰμα, κατα-

68 7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σκευάζει μελλοντικά όράμο:τα και αυτά κινητοποιούν

τήν θεληματικότητα του ανθρώπου γιά τήν κάποια

στ ιγμή πραγμάτωσης τους., επαυξάνουν τήν καρτερία,

τήν εγκράτεια, και τό πνεΰμα τής φειδοΰς, προκειμέ­

νου στον οικονομικό τομέα, νά επιτευχθούν κάποια

στιγμή αποτελέσματα πράγμα που τό εβραϊκό πνεΰ­

μα τό επιτυγχάνει μέ μεγάλα αποτελέσματα. Ε ν ι ­

σχύει επίσης τό πνεΰμα τής καρτερίας σέ στιγμές δυ­

στυχίας, και αυτό επίσης επιτυγχάνεται κατά τό

πνεΰμα τής Π. Διαθήκης και μάλιστα επετεύχθη κα­

τά τον 2 0 ο αιώνα, κατά τήν ώρα τής μεγάλης και

δραματικής δοκιμασίας τοΰ έβραϊκοΰ κόσμου, κατά

τήν ώρα ενός άπό τά ειδεχθέστερα εγκλήματα τής

ιστορίας τοΰ κόσμου, τό όποιο διεπράχθη σέ βάρος

ενός ιστορικού έθνους, τοΰ έβραϊκοΰ, άπό ενα άλλο

επίσης μεγάλο ιστορικό έθνος, τούς Γερμανούς. Βε­

βαίως εύθύνην γιά τό έγκλημα δέν φέρει τό σύνολο

τοΰ Γερμανικού "Εθνους.

Ό γενικός χαρακτήρας πάντως τού εβραϊκού

πνεύματος είναι ένας ποίνίσχυρος υποκειμενισμός,

χωρ\ς ουσιαστική αναγνώριση τοΰ αντικειμενικού κό­

σμου, ό όποιος καθ' Οσον είναι έργον και προϊόν τής

παντοδυνάμου βουλήσεως τοΰ παντοδυνάμου θεού,

υπόκειται στις βουλήσεις τού Δημιουργού του, δέν

υπάρχουν εντός αυτού σταθερά όρια, διότι δέν έπι-

688

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τρέπει κάτι τέτοιο, δ παντοδύναμος θεός.

Χωρ\ς δέ τό γεγονός τών εσωτερικών ορίων τής

πραγματικότητος δέν υπάρχει συναίσθηση ορίων, εί­

ναι μόνο εμπειρική, καί γιά τούτο δέν υπάρχει παραλ­

λ ή λ ω ς στον πλέον ταλαιπωρημένο και δυστυχή λαό,

στο πλέον δυστυχές έθνος τής ιστορίας τής άνθρω-

πότητος, τό εβραϊκό, δέν υπάρχει τό τραγικό αίσθημα

τής ζωής. Κα\ επειδή δέν υπάρχει τό τραγικό αίσθη­

μα τής ζωής , εννοείται οχι ώς πραγματικό γεγονός

τής ιστορίας, δέν υπάρχει μέσα στή συνείδηση και τό

πνεύμα του εβραϊκού λαού. Αυτό τό γεγονός, είπαμε

ήδη, δέν επιτρέπει ή έννοια τού ενός και μοναδικού

θεού, Δημιουργού τού κόσμου εκ τού μηδενός μία

«έννοια», ή όποια είναι κυρίαρχη μέσα στήν συνείδη­

ση τού εβραϊκού έθνους. Τ ό τραγικό α'ίσθημα τής

ζ ω ή ς γεννάται άπό τήν βαθύτατη εσωτερική, συνειδη­

τ ή ή οχι, συναίσθηση ορίων.

Ά λ λ ά ακριβώς ή έννοια τού Παντοδύναμου Θεού,

δέν επιτρέπει τήν αποδοχή, τήν συναίσθηση ορίων,

διότι τά Ορια αναιρούν οπωσδήποτε τήν παντοδυνα­

μία τού Θεού και τούτο τό στοιχείο είναι απαράδεκτο

μέσα στήν πρωταρχική, γιά τόνΈβραϊο άνθρωπο, πα­

ντοδυναμία τού Θ ε ο ύ . Ή όποια παντοδυναμία χαρίζει

άλλα α γ α θ ά , Οπως εσωτερική δύναμη, καρτερία, ε γ ­

κράτεια, ικανότητα δημιουργικής δράσεως, άλλά

689

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αφαιρεί τήν συναίσθηση τής ύπό μεταφυσική ρίζα

τραγικότητος τής ζωής . Ή γνώση είχε άπορριφθή

άπό τ ή συνείδηση τών Ε β ρ α ί ω ν , γιά τούτο πρωταρ­

χικά οί Εβραίοι δέν παρήγαγαν ουτε φιλοσοφία ουτε

επιστήμη, μόνον δέ αργότερα στήν επαφή τους μέ τό

ελληνικό πνεύμα, εποχή τής Αλεξανδρείας κάί εφεξής

και αργότερα στήν επαφή τους μέ τό ευρωπαϊκό

πνεύμα, παρήγαγαν φιλοσοφίαν και έπιστήμην, και

μάλιστα ανέδειξαν και λαμπρά πνεύματα μέσα στήν

ιστορία τοΰ κόσμου, και συνέβαλαν στον πολιτισμό

τής οικουμένης, σημαντικά, και τοΰ το κυρίως στά

οικονομικά φαινόμενα στά όποια έχουν ιδιαίτερη

επίδοση διότι Οπως είπαμε ήδη, ό ωφελιμισμός, και

τό οίκονομομετρικό πνεΰμα είναι θεμελιώδες στοιχείο

τής ιδέας τοΰ παντοδύναμου θεοΰ τής Παλ. Διαθήκης.

Καθ ' ην στιγμήν ό παντοδύναμος θεός καταργεί τήν

Ανάγκην, ή όποια είναι θεμελιώδης έννοια τής αρ­

χ α ί α ς ελληνικής μεταφυσικής κάί επί τής όποιας θε­

μελιώθηκε ή επιστημονική ερμηνεία τοΰ κόσμου, και

ουτω καταδιώκεται ή γνώση, διότι οδηγεί κάποια

στιγμή στήν πτώση, ορθώς επίσης, τότε δέν απομένει

ά λ λ η κατάλληλη οδός και γιά αποφυγή περιπετειών,

παρά μόνον ή ωφελιμιστική δράση. Κ α ι Ομως όλα

αυτά ακριβώς όδηγοΰν στήν γένεση τοΰ αντισημιτι­

κού, άντιεβραϊκοΰ πνεύματος, στον κόσμο, πού άναμ-

6ς»ο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φφόλως είναι ενα πνεύμα απάνθρωπης βαρβαρότητας

και πρέπει νά καταδικάζεται. Τ ο ν αντισημιτισμό πα­

ράγει, ώς αντίδραση, τό Τδιο τό πνεύμα τής Π. Δια­

θήκης δηλ. Γενικώς, τελικώς κα\ ώς συμπέρασμα τό

Υποκειμενικό στοιχείο είναι κυρίαρχο στήν συνείδηση

του Εβραίου, ενα πνεύμα ομαδικής συνειδήσεως κάί

ομαδικών υποσυνειδήτων ταυτοχρόνως, μέ διάφορες

διακλαδώσεις κάί επεκτάσεις χωρίς αναίρεση τής

τελικής, Ομως, ιδιότητος, τής κυριαρχίας του Υ π ο κ ε ι ­

μενικού στοιχείου κάί. ουσιαστικής αρνήσεως του

Αντικειμενικού, μεταφυσικού, οντολογικού στοιχείου

της πραγματικότητος.

691

Τό πνεύμα του κινέζικου πολιτισμού

Τό Τ α ν α ζ ή τ α κ α ι ε γ γ ί ζ ε ι τό Α

Ό πολιτισμός τής Κ ί ν α ς είναι άπό τους αρχαιότε­

ρους πολιτισμούς τής Γής . Τ ά χαρακτηριστικά γ ν ω ­

ρίσματα του κινέζικου πολιτισμού έγιναν γνωστά στή

Δύση, άπό τούς ίδιους τούς Ευρωπαίους περιηγητές,

επισκέπτες και ιμπεριαλιστές κατακτητές, οί όποιοι

κατά τήν διάρκεια τοΰ ι 8 ο υ και 19ου αιώνος είχαν

κατορθώσει νά θέσουν ύπό τήν έπιρροήν τους και τον

έλεγχόν τους τούς ασιατικούς λαούς κατά τό πλεί­

στον. Κ α ι ή Κ ί ν α ευρέθη γιά ενα διάστημα υπό τον

έ λ ε γ χ ο τών δυτικών δυνάμεων και κυρίως τής Μ ε γ .

Βρετανίας (19ος αί. μ.Χ.). Ά π ό τούς κατακτητές, πε­

ριηγητές, ειδικώς έγινε γνωστός στον ευρωπαϊκό

χώρο ό κινεζικός πολιτισμός. Εγράφησαν, περιλη­

πτικώς εντούτοις, και ιστορίες τών θρησκειών τής

Ανατολής, και προ παντός τής Κ ί ν α ς Οπως επίσης

εγράφησαν και ιστορίες τής κινεζικής φιλοσοφίας

Οπως π.χ. άπό τον Α ΐ ί ϊ θ ά ΓΟΓΙ^Θ, και τελευταίως

άπό τούς "Ελληνες διπλωματικούς Δημ. Βελισσαρό-

6ς>2

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πουλο και Βασίλειο Βιτσαξή, στήν ελληνική γλώσσα.

Ά π ό τήν μελέτη τής κινεζικής θρησκείας κα\ του

κινέζικου φιλοσοφικού πνεύματος τά κύρια στοιχεία

είναι ή άποψη τής θρησκείας του ταοϊσμοΰ, οτι τό

Τ α ό είναι ενα υπέρτατο συγκεκριμένο Ό ν , άλλά τελι­

κά όμως αόρατο και απροσδιόριστο. Τ ό Τ α ό , ώ ς

υπέρτατη μεταφυσική άρχή, συμπαρακολουθεΐται άπό

δύο άλλες επίσης πρωταρχικές μεταφυσικές δυνάμεις

στις όποιες ιδίως τό Τ α ό , διαχωρίζεται χωρ\ς νά

διαιρείται πρωταρχικώς, οί δύο αυτές δυνάμεις είναι

τό Γ ι ά γ κ και τό Γίν. Τ ό Γ ι ά γ κ είναι ή δύναμη του

αρσενικού κυρίως στοιχείου ένώ τό Γίν είναι τό θηλυ­

κό στοιχείο. Τ ά αγαθά Οντα εκπροσώπου νται άπό τό

Γ ι ά γ κ και τά κακά Οντα άπό τό Γίν. Τ ά έπ\ μέρους

όντα τής ζ ω ή ς είναι προϊόντα τής συζεύξεως του

Γ ι ά γ κ και του Γίν.

Μέσα στήν Ολη πραγματικότητα επικρατεί καθο­

λική αρμονία, κάί αυτή ή αρμονία είναι ή αλληλο­

διείσδυση του Γ ι ά γ κ κάί του Γίν. Μέσα στήν αρμονία

τοΰ Ολου τού σύμπαντος τά τρία κύρια συστατικά

είναι ό Ουρανός, ή Γή κάί ό Άνθρωπος.

Σ τ ά στοιχεία αυτά τοΰ σύμπαντος, κυριαρχούν πέ­

ντε βίαιες δυνάμεις οί όποιες είναι α) τό κρύο, β) ή ζέ­

στη, γ) ό άήρ, δ) ή βροχή, ε) ή γαλήνη και ή διαύγεια.

Μεταξύ τών δυνάμεων τοΰ σύμπαντος υπάρχει

693

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αντίδραση και αντιστοιχία, ιδίως μεταξύ τοΰ ούρανοΰ

κάί τής γής. Κ α ι ιδιαίτερα μεταξύ τών θείων αρχικά

δυνάμεων κάί τοΰ λαοΰ στή Γ ή .

Α υ τ ή ή αντιστοιχία μεταξύ Ούρανοΰ κάί Γ ή ς επι­

βάλλει τήν άρχή τής ήθικότητος, και τήν πίστη στή

δύναμη τής ήθικότητος.

Κ α ι ή δύναμη τ ή ς ήθικότητος επανέρχεται συχνά

και ό άνθρωπος βελτιώνεται Οταν επικρατεί κοινω­

νική δικαιοσύνη οπου επικρατούν, επίσης τρεις πνευ­

ματικοί θησαυροί* αγάπη, μετριοπάθεια, ταπεινοφρο­

σύνη. Ό άνθρωπος φέρει μέσα του αυτά τά στοιχεία,

διότι είναι ευαίσθητος, αγαθός, ό άνθρωπος δέ είναι

πλασμένος ά π ό ' Ύ λ η κάί Νοΰ. Μέσα του δέ ένοικου ν

οί πνευματικές δυνάμεις τών θεών και τών προγόνων.

Οί άρχοντες τής Γ ή ς , κατά τινα τρόπον, εκπροσω­

πούν τις θειες δυνάμεις, κα\ ό άρχων ομοιάζει μέ τον

άνεμο, οί δέ κοινο\ άνθρωποι, ό λαός ομοιάζει μέ τ ή

χλόη/Όταν δέ φυσάει ό άνεμος πάνω στή Γ ή ή χ λ ό η

πρέπει νά σκύβει. Α υ τ ή ή σκέψη εκφράζει τό πνεύμα

τής κρατικής οργάνωσης στή Κίνα, ή όποια ουδόλως

σχεδόν έγνώρισε τήν άρχή τής δημοκρατίας μέσα

στήν ιστορία της. Αυτό ομιως δέν σημαίνει οτι στήν

ιστορία τής Κ ί ν α ς δέν είναι γνωστός ό ανθρωπισμός

κάί ώς έννοια, αντιθέτως είναι πολύ γνωστή ώς

έννοια, άλλά και ώς ιστορική πραγματικότης. Διότι

694

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

έννοια πού τήν οικοδόμησε δ Αριστοτέλης δέν εμφα­

νίσθηκε στο κινεζικό πνεΰμα.

«Ή απουσία τής τυπικής Λογικής στήν Κίνα οφεί­

λεται επίσης και στον χαρακτήρα τής οντολογίας

της. Δηλ. οί Κινέζοι φιλόσοφοι πίστευαν οτι ό κόσμος

δέν αποτελείται άπό σταθερές οντότητες. Ή πραγμα­

τικότητα δέν είναι σταθερή. Αποτελεί μιά διαλεκτική

διαδικασία και γι9 αυτό τά πράγματα δέν είναι επιδε­

κτικά στήν αυστηρή κατηγόρηση.

Κάτι που συμβαίνει στή Δύση, μετάβαση τής

ελληνικής μεταφυσικής.

Τό ]ίη§ καϊ τό ]&η§ είναι συμπληρωματικές δυ­

νάμεις. Διετύπωσαν παρά ταύτα μιά ισχυρή θεωρία

ιδεών γενικής διατυπώσεως' ουδέποτε όμως αποδέ­

χτηκαν τήν έννοια τής σταθερότητος τών ειδών κλπ.

Δέν συνέλαβαν τήν ιδέα τής αιτίας και τού φυ­

σικού νόμου. Επίσης παρατηρείται στήν κινεζική σκέ-

φη απουσία τής αρχής τής ταυτότητος και τού απο­

κλειομένου τρίτου.

Δέν συνέλαβαν τήν ιδέα τού φυσικού νόμου ουτε

τήν σταθερότητα τών ηθικών ιδεών» (Δ. Βελισσαρό-

πουλος).

Έννοιες καθημερινής χρήσης στήν Ευρώπη λάβαι­

ναν κεντρική θέση στήν κινεζική φιλοσοφία κάί απο­

κτούσαν μεταφυσικό περιεχόμενο.

697

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Έ τ σ ι , λόγου χάρη ή ανθρωπιά 0"εη) δέν είναι

απλώς ενα συναίσθημα πού επιτρέπει τ ή συμβίωση μέ

πνεύμα επιείκειας, αλληλοκατανόησης και αγάπης,

στήν κοινωνία, άλλά ή υπέρτατη δράση, πού απορρέει

άπό τήν ενδόμυχη ενότητα Ολων τών πλασμάτων του

σύμπαντος. Ό τ α ν καταστή κίνητρο τής ζ ω ή ς ή

επιτρέπει τή δράση σύμφωνα μέ τούς ρυθμούς τής

ζωής.

]βη: συγκεκριμένη έκφραση του ανθρωπισμού

Ρα: νόμος ανεπίτρεπτης αφαιρέσεως, κατά Κ ο μ ­

φούκιο

Κυριαρχούν κυρίως στο κινεζικό πνεύμα έννοιες

ηθικής συμπεριφοράς, μέ γνώμονα τήν «αυθαιρεσία»

ύπό τήν έννοια τής επιλογής μέ προσωπική ευθύνη.

Ή κινεζική μεταφυσική χαρακτηρίζεται άπό σκέ­

ψεις Οπως:

Νιώθω τό σύμπαν ολόκληρο μέσα μου

οτι υπάρχει παντού μεταβολή, Πρβλ. π.χ. τό βι­

βλίο τών μεταβολών.

Ε π ί σ η ς κυριαρχεί ή έννοια τού Μ.Ο. και ή σχέση

τού μέσου Ορου.

Ό τρόπος μέ τον όποιο αντιμετωπιζόταν τό σύ­

μπαν είναι μάλλον πανθεϊστικός, μέσα στήν κινεζική

φιλοσοφία.

Σ τ ή ν Κίνα, δέν υπήρξε ανώτερη θρησκεία, Οπως

6 9 δ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

π.χ. στήν Μέση Ανατολή κάί δέν γράφτηκε (ποτέ)

ιστορία ώ ς επιστήμη.

Οί Κινέζοι ιστορικοί γράφουν ώ ς υπάλληλοι, στά

πλαίσια τής υπηρεσιακής τους δραστηριότητος στά

ανάκτορα. Συνεπώς ή ιστορία ώ ς επιστήμη δέν έκαμε

έκεΐ τήν εμφάνιση της.

(Άραγε γράφουν οί υπάλληλοι αυτοί κάί ψεύδη;)

Προφανώς, ναι!

Ε π ε ι δ ή μέσα στήν κινεζική μεταφυσική τό Τ Α Ο ,

πού είναι Ομως απρόσιτο κάί άγνωστο, κυριαρχεί

τότε, σχετικά μέ αυτή τήν άποψη κυρίαρχη είναι στον

Ιαοισμο ή ιοεα οτι

«'Άν διώχναμε τ ή σοφία κάί ε ίχαμε απαλλαγή άπό

τ ή γνώση θά ήταν εκατό φορές καλύτερα γιά τούς

ανθρώπους».

Ε&ο - Τδε

«Δίωξε τή μόρφωση και θά λείφουν οί σκοτούρες»

Α υ τ ή ή άποψη είναι σχετική μέ τήν ιουδαϊκή ιδέα

οτι ή γνώση οδηγεί στήν πτώση.

Ή άρνηση τής μορφώσεως κάί ή ιδέα τής απραξίας

είναι επίσης ισχυρή μέσα στήν κινεζική συνείδηση.

Μέ τήν απραξία κερδίζεται 6 κόσμος

"Όποιος πράττει δέν μπορεί νά κερδίσει τον κόσμο

Λάο-Τσέ

Τ α ό Τ έ Κίγκ

699

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Διότι ή μεγάλη δύναμη πηγάζει από τό Ταό.

Ή μεγάλη δύναμη

πηγάζει άπό τό Ταο μεν, άλλά

Τό ΤΑΟ είναι πράγμα φευγαλέο, ασύλληπτο

Είναι ασύλληπτο και φευγαλέο

κι Ομως περιέχει εικόνες.

Είναι φευγαλέο και ασύλληπτο

κι δμως περιέχει τήν υπόσταση τών πραγμάτων.

Είναι βαθύ και σκοτεινό

και περιέχει μιά δύναμη

μιά ουσία δημιουργική, αλάθητη.

Άπό τον παλιό καιρό μέχρι σήμερα

ή προσταγή του δέν χάθηκε

άλλά παρορμά τά οντά νά αναπτυχθούν σάν τέ­

λεια οντά.

Πώς ξέρω τίείναι αυτή ή φύση τών όντων;

Ά π ' αυτό πηγάζει τό γεγονός οτι οί Κινέζοι παρά

τό μέγεθος τους δέν έγιναν ποτέ κοσμοκράτορες έκτος

βεβαίως τής περιοχής τους. Δέν τους διέκρινε τό μα­

χητικό πνεύμα τού Δυτικοευρωπαίου.

Α υ τ ή τήν απροσδιοριστία τού πνεύματος τών Κ ι ­

νέζων τήν διαπιστώνουμε και στήν κινεζική γραφή.

Τ ά ιδεογράμματα αφήνουν μεγάλα περιθώρια στήν

ερμηνεία* πολλά είναι διφορούμενα ή έχουν πολλα­

πλές έννοιες.

700

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Πολλές φορές οί έννοιες αυτές είναι συγγενικές* ο

αναγνώστης μπορεί νά τις πάρει συνολικά. (Όχι ω ­

στόσο ό μεταφραστής πού πρέπει νά προσδιορίσει και

έτσι νά περιορίσει τις έννοιες).

Τ ά ιδεογράμματα είναι ένα σύστημα συμβόλων

συχνά μέ αφηρημένες έννοιες, συνήθως σύνθετα.

Ε γ κ λ ε ί ο υ ν σχέσεις, μιά οπτική ετυμολογία, μπορεί

νά είπή κανείς, πού δέν είναι εύκολο γιά έναν Ευρω­

παίο νά νιώσει γιατί βασίζεται σέ μιά ξένη νοοτροπία.

Υ π ά ρ χ ο υ ν και άλλα προβλήματα. Δέν υπάρχει στίξη.

Δέν υπήρχαν γένη, ενικός, πληθυντικός αριθμός, ούτε

πρόσωπα ή χρόνοι στά ρήματα.

Γενικώς υπάρχει πολλή ρευστότητα.

Τό ΤΑΟ είναι άδειο δοχείο.

( Ό λ α τά ανωτέρω είναι έννοιες κάί στοιχεία: άπό

τήν ιστορία τής Κινεζικής φιλοσοφίας του Δημ. Βε-

λισσαρόπουλου κάί τό έργο του Βασιλ. Βιτσαξή «Ό

Στοχασμός και ή πίστη», Αθήναι 199 1 · )

Τό ΤΑΟ τά γεννά

Τό ΤΕ τ9 αναθρέφει

τους δίνει μορφή σύμφωνα μέ τή φύση τους και τε­

λειοποιεί κατά τις περιστάσεις τής ζωής τους.

"Όποιος γνωρίζει τήν αρμονία γνωρίζει τό άμετά-

70ΐ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

βλητο76

"Όποιος γνωρίζει τό αμετάβλητο είναι φωτισμένος.

"Εχω τρεις θησαυρούς και τούς φυλάω καλά

6 πρώτος είναι ή συμπόνοια

ό δεύτερος ή λιτότητα

και 6 τρίτος

νά μην είμαι πρώτος και καλύτερος.

Ά π ό τήν γενικήν εικόνα τήν όποια παρέχουν στον

μελετητή, τά θρησκευτικά στοιχεία κα\ δόγματα τής

Κίνας, άπ' ο, τι ή φιλοσοφία και ή λογοτεχνία τής

παρέχει ώ ς βασικά στοιχεία, στήν κινεζική ψυχή τό Τ

και τό Α ταυτίζοντας χωρ\ς κυριαρχία τό ένα έπ\ του

άλλου, επιδιώκεται ή παίδευση του ανθρώπου, χωρ\ς

άρνηση έντονη, τών εξουσιαστικών δυνάμεων, ή λογι­

κή είναι ω χ ρ ή , ή φιλοσοφία της θά έλέγαμε, σεμνή,

ηθικολογική και ωφελιμιστική, ή δράση απορρίπτεται

κατά κανόνα και οχι απολύτως, ή μόρφωση ώ ς γ ν ώ ­

ση θεωρείται και πρόξενος κακού κλπ. Σ τ ή ν κινεζική

ψυχή Ολα επιδιώκονται, άλλά Ολα είναι μέτρια και

σχετικά, κατά τό πλείστον -μαζί μέ έντονες άντιθέ-

76. Το «αμετάβλητο» είναι στοιχείο αναγκαίο γιά τήν λογικότη-τα και υπάρχει μέσα στήν αρμονία. Οί έννοιες αυτές «αμετάβλητο, αρ­μονία» είναι άραίτητες γιά τή θεμελίωση τής λογικής άλλά αναιρείται τελικά μέσα στο ΤΑΟ τδ οποίο είναι «άδειο δοχείο»-

702

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

77

σεις .

Μέχρι τώρα, αυτό είναι τό κύριο στοιχείο του

πνεύματος της. Μέ τό Μαρξισμό απέκτησε μεγαλύτε­

ρο δυναμισμό, άλλά ή έπαναστατικότης έγεννήθη ώς

αντίδραση κατά τής μεγάλης κοινωνικής αδικίας κα\

δυστυχίας πού έπεκράτησαν στις αρχές του 2 θ ο ϋ

αιώνα. Γεγονός πάντως είναι άπό ο,τι φαίνεται σήμε­

ρα οτι ό Μαρξισμός έφιλοδώρησε τό κινεζικό έθνος μέ

επαναστατικό δυναμισμό, άλλά και πνεύμα κομματι-

κής-ίδεολογικής τρομοκρατίας και κρατικής καταπιε­

στικής βίας. Π α ρ α λ λ ή λ ω ς εφαρμόζονται σήμερα,

στήν Κίνα αυτά ακριβώς πού ό Μαρξ καταδίκασε στο

«Κεφάλαιο», σύμφωνα μέ ο,τι προκύπτει άπό τήν

σημερινή (ζοο6) κινεζική οίκονομία/Ύστερα άπό μιά

περίοδο απογοητεύσεων άναγκαίως και ή νέα ερμη­

νεία του Μαρξισμού στήν Κ ί ν α υπήρξε περισσότερον

πραγματιστική ρεαλιστική και ευέλικτη άπό ο,τι

υπήρξε στις άλλες πρώην Μαρξιστικές χώρες. Κ α ι

τούτο οφείλεται στήν παράδοση τής κινεζικής φιλοσο-

77. Τδ ΤΑΟ π.χ. είναι άδειο δοχείο, τδ πάν δέν είναι σταθερδ άλλά αύτη ή αστάθεια του είναι αιώνια, ή «σταθερότης», ή μονιμότης αστάθειας είναι ενα θεμελιώδες στοιχείο τής κινεζικής κοσμοθεωρίας. Αντίθετα στήν ελληνική ορθόδοξη φιλοσοφία τδ κύριο στοιχείο είναι ή «αεικίνητος στάσις» κατ' Αριστοτέλη (βλ. Μάξιμον Όμολογητήν π.χ.) εδώ θεμελιώνεται ή παίδευσις και ή σωτηρία, κ.λπ.

703

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φικής σκέψεως.

Οί Κινέζοι παρήγαγαν έναν πολιτισμό μέσων Ορων

άλλά μέσων κ α ι άπό τήν άποψη τής άποδοτικότητος

κ α ι τής άξιας τών επιτευγμάτων.

Οί "Έλληνες επιζητούσαν τό μέσον Ορο ν, ώς κανό­

να αρετής, άπό τήν άποψη τής ουσίας άλλά άπό τήν

άποψη τής άξιας, επιζητούσαν, οχι τήν μεσότητα άλ­

λά τήν ακρότητα κατά τό άριστον και τό εν, παρατη­

ρεί ό Αριστοτέλης. Σ τ ή ν Κ ί ν α ήσαν όλα μετριοπαθή

μέτρια και άπό τήν άποψη τής ουσίας και άπό τήν

άποψη τής αξίας. Ουχ\ τό άριστον και τό Ευ, άλλά

παντού τό μέτριον. Αυτό όμως τό μέτριο είναι μέτριο

άπό κάθε άποψη.

Α υ τ ή ή πολυποίκιλη μετριότης έγινε παραλλήλως

παραγωγός πλήθους ανθρώπων και μεγάλων χώρων,

μέσα όμως στο γεγονός οτι ή Κ ί ν α είναι ένωση περί­

που πενήντα ή εξήντα διαφορετικών εθνοτήτων και

γλωσσικών ομάδων. Ή μετριότης σέ Ολα τά επίπεδα

πρακτική δράση, γνωστικά ενδιαφέροντα, θρησκευτική

πίστη, (μοναστική βία κ.λπ.) διετήρησε τήν βιολογική

ίσχυ όση ύπήρξεν, τού κινεζικού λαού, λ ό γ ω μ ή κο­

πώσεως, κάί συνεπώς κάί τής Κίνας ώ ς κρατικής

όντότητος.

704

ΌΊνδικός πολιτισμός

Ό Ί ν δ ο ϊ σ μ ό ς χαρακτηρίζεται άπό μεγάλη ποικιλία

τρόπων και μορφών σκέψεως, αιρέσεις κλπ.

Τό Τ « χ ά ν ε τ α ι » μέσα στό Α

Ι ν δ ι κ ό ς πολυΦεϊσμός

ι ) Πιστεύουν στήν αιωνιότητα του κόσμου, ό

όποιος ανανεώνεται ακατάπαυστα

ζ) ΟίΊνδόί δέν έχουν δόγματα

3) ΌΊνδοϊσμός επιμένει οτι είναι ή αιώνια θρησκεία

4) Τ ό Βράχμα = τό Απόλυτο όν - ό Βράχμα - Ό

Μ έ γ α ς θεός ή ό Κρίσνα, τό υπέρτατο πρόσωπο, ό

θεός ώ ς πρόσωπο

5) Σ ί β α ό θεός του γίγνεσθαι, του αιώνιου γίγνε­

σθαι

7) ΣτόνΊνδοϊσμό οί θεοί εικονίζονται

8) Τρισδιάστατοι, δισδιάστατοι κόσμοι

9) Θεωρία τής μετεμψύχωσης

ίο) Ό αιώνιος νόμος του κόσμου (Ντάρμα)

705

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ι ι ) Ό Ίνδοϊσμός αγνοεί τήν απολύτρωση, δέν

υπάρχει ή έννοια τής εξύψωσης, ούτε τής ελευθερίας.

Γιά τούτο τελικά καταφεύγει στήν θρησκευτική

σύλληψη τής αποφυγής τής οδύνης διά του Βουδι­

σμού. Ό Βουδισμός είναι μιά σημαντική πλευρά τής

Ινδικής πνευματικότητος. Τ ό βαθύτερο νόημα τής

όποιας περιγράφει ή πρόταση «Τό Υποκείμενο χάνε­

ται αορίστως μέσα στο Αντικείμενο».

Τ ό Υ χάνεται μέσα στο Α.

Ό Ινδικός πολιτισμός είναι ένας πανάρχαιος πο­

λιτισμός μέ ίστορίαν πλέον τών τεσσάρων χιλιάδων

ετών, μέ κυρίαρχο κατά κανόνα στοιχείο, τό θρησκευ­

τικό* τήν πίστη σ' ενα αιώνιο θειο στοιχείο, τό όποιον

ευρίσκεται πίσω άπό τήν πολυειδή, πολύμορφη και

πολυποίκιλη φυσική πραγματικότητα.

Αυτό είναι τό Βράχμα, και αυτό τό κρύβει ή πολύ­

πλοκη φυσική πραγματικότητα, ό πέπλος τής Μαγ&,

κατά τήν ινδική πάντοτε παράδοση. Παράλληλα προς

τό αιώνιο θεϊκό στοιχείο υπάρχει ή ψυχή τών ατόμων,

τών έπι μέρους μορφών τής πάσης πραγματικότητος.

Ή ιδέα τού Απολύτου κυριαρχεί οχι μόνον στά με­

γ ά λ α θρησκευτικά κείμενα τών αρχαίων Ινδών, Οπως

οί Βέδες, οί Ούπανισάδες, τό Μπαγκαβάντ - Γκιτά (τό

θειο τραγούδι) στο όποιο καταγράφονται, μέ τρόπο

ποιητικό, οί βαθύτερες ενοράσεις τής ινδικής ψυχής.

7ο 6

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Μ υ σ τ ι κ ι σ τ ι κ ό ς π ο λ ι τ ι σ μ ό ς

( Έ σ ω τ ε ρ ί κ ε υ σ η - Έ ρ ω ς του Έ γ ώ )

«Νά κατανοηθή καλά οτι ή Ινδική φιλοσοφία, απο­

βλέπει οχι τόσο στή μετάδοση γνώσεων, Οσο στή δη­

μιουργία πνευματικής διαθέσεως ή διανοητικής κλί­

σεως, ικανής νά μ α ς οδηγήσει στο βίωμα μιας ευρύ­

τερης πραγματικότητος, κειμένης πίσω άπό τον κό­

σμο τών φαινομένων».

Δέν υπάρχει διάκριση σκέψεως - δράσεως

Ή πολυθεϊστική θρησκεία, είναι τό κύριο στοιχείο

του Ίνδοϊσμοϋ.

Ή ινδική σκέψη, καθ' Ολη τή διάρκεια τής μακράς

ιστορίας της, χαρακτηρίσθηκε άπό μιά ενδόμυχη πε­

ποίθηση οτι πίσω άπό τ ή συνεχή ροή τών φαινομένων

υπάρχει κάτι τό άφθαρτο και σταθερό στήν γνώση και

στήν πραγμάτωση του όποιου αφιέρωσε τήν αποκλει­

στική της σχεδόν φροντίδα. Τ ό Βράχμα ή 'Άτμαν, πού

είναι πάνω άπό κάθε προσδιορισμό. Εικονική λατρεία

του θείου, δηλ. διά μέσου εικόνων κ,λπ.

Ή Ι ν δ ι κ ή σ κ έ ψ η - ό π ο λ ι τ ι σ μ ό ς τ ώ ν Ι ν δ ώ ν

Κυριαρχεί στήν διάνοια τών Ινδών στοχαστών ή

ιδέα του Απολύτου, παρά τις ποικιλίες τών στοχαστι­

κών σχολών. Ά π ' αυτό δέν είναι δύσκολο νά συναχθή

/ο/

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οτι ή αντίθεση μεταξύ πνεύματος και υλης είναι κάτι

πού κατά βάθος οχι μόνον δέν υπάρχει γιά τούς Ιν­

δούς στοχαστές άλλά και ούτε τούς ενδιαφέρει.

Μπορεί νά είπή κανείς ότι ή λέξη ΰληΖΙν υφίστα­

ται στήν Ινδική φιλοσοφία.

Τ ά πάντα περιέχονται σέ μιά και τήν αυτή

ανοδική ή καθοδική κλίμακα υπαρξιακής εντάσεως.

Οί Ίνδοι στοχαστές παραδέχονται κάποιο βαθμό

συνειδήσεως και στά έγκατα ακόμη τής ύλης.

Ή Μ&γα, τό απόλυτο απροσδιόριστο στοιχείο του

οντος.

Ό πέπλος τής ΜΒ,^Β,: τά συγκεκριμένα Οντα, ή

σχετική ύπαρξη του φαινομενικού κόσμου.

Ό Ινδός στοχαστής αναγνωρίζεται σάν άγιος άπό

τούς μαθητές του και άπό τό πλήθος, πού δέν έχει

τήν ανάγκη νά καταλάβει τή διδασκαλία του.

Νιώθει τον άγιο κάί τον ζει.

Ή αγιοσύνη καθιερώνεται άπό τον ειλικρινή βαθύ

φυσικό αβίαστο σεβασμό και άπό τ ή μυστική αγάπη

πού τρέφουν προς αυτόν οί μαθητές του και τό π λ ή ­

θος.

Σ τ ή ν Ινδία δέν σημειώθηκε Οπως στήν Ε λ λ ά δ α

«Το λυκόφως τών Θεών» (Η. ΖΙΠΙΙΤΙΘΓ) (ΓΓ.

ΝίθίζοΗβ).

Βασική είναι ή πεποίθηση τού Ινδού οτι ή πραγμα-

708

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τικότητα δέν είναι λογική, παρά ταύτα σημειώθηκε

στον ινδικό κόσμο έρευνα τής λογικότητος και ανα­

πτύχθηκε μελέτη τών λογικών ζητημάτων, αυτή

Ομως ή λογικότης και τό προϊόν της είναι επισφαλής

και χωρίς μεταφυσική-όντολογική θεμελίωση.

Τό Καιηα - 8υίτα: Τ ό βιβλίο τού έρωτα: κανόνες

ερωτικής ζωής. Μιά «λογικότης» επίσης επισφαλής.

Ή Ινδική φιλοσοφία Ομως, ώ ς ανεξάρτητη πνευ­

ματική δραστηριότης, ανεξάρτητα άπό τήν προηγού­

μενη θρησκευτική παράδοση, αρχίζει ουσιαστικά τον

3ο αί. μ.Χ. οπότε τά ποιητικά και θρησκευτικά πρω­

ταρχικά κείμενα ανήκουν στήν πρωταρχική ιστορική

της εποχή μέν άλλά εμπνέουν τον καθαρά πλέον

φιλοσοφικό στοχασμό τών Ινδών φιλοσόφων.

Ή Ινδική φιλοσοφία έχει όλα τά στοιχεία μιας σα­

φώς φιλοσοφικής πνευματικής δραστηριότητος, όπως

λογικοί κανόνες, θετικές προτάσεις, στοχαστικές ανα­

λύσεις και εμβαθύνσεις στά διάφορα φιλοσοφικά προ­

βλήματα. " Ο μ ω ς ή ινδική σκέψη δέν διαθέτει ούτε τήν

σαφήνεια τής ελληνικής φιλοσοφικής σκέψεως ουτε

τήν αυστηρή και εξαντλητική μεθοδικότητα τής Ευ­

ρωπαϊκής φιλοσοφίας. Ό μ ω ς διαθέτει αναμφισβήτητο

βάθος. Σ τ ή ν διάνοια τών Ινδών στοχαστών είναι κυ­

ρίαρχη ή ιδέα τής Απόλυτης πρωταρχικής αιώνιας

και απρόσιτης δυνάμεως. Τ ό Απόλυτον, παρά τίς ποι-

709

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κιλίες τών στοχαστικών δρόμων, και τον αριθμό τών

φιλοσοφικών σχολών.

Ή διάκριση μεταξύ πνεύματος και υλης ουσιαστικά

δέν υπάρχει ώς αντίθεση της, και μάλιστα είναι στοι­

χείο άνευ σημασίας, γιά τό μεγαλύτερο ποσοστό τών

Ινδών στοχαστών.

Παρατηρεί σχετικά ό Δ. Βελισσαρόπουλος, ό ό­

ποιος έγραψε τήν πρώτη στήν ελληνική γλώσσα Ι σ τ ο ­

ρία τής Ινδικής φιλοσοφίας οτι μπορεί καθένας νά

ειπεί οτι ή λ έ ξ η ^ ' ί ^ δέν υφίσταται στήν Ινδική φιλο­

σοφία, Οπως ήδη προσημειώθηκε.

Ό π ω ς δέ δέν υπάρχει διάκριση ύλης κα\ πνεύματος

δέν υπάρχει επίσης στήν ινδική φιλοσοφία, διάκριση

μεταξύ σκέψεως και δράσεως.

Κ ά ί τούτο διότι κυριαρχεί ή ιδέα τής τών πάντων

ένότητος* τά πάντα κυριαρχούνται άπό τήν ιδέα, ώς

ένότης εχει χαρακτήρα ανοδικό και καθοδικό, δηλ.

άπό τά όντα σ τ ό Ό ν (Βράχμα κλπ.) και άπό τό

Β ρ ά χ μ α προς τά Οντα. Παντού δέ τό σύμπαν εχει συ­

νείδηση τής υπάρξεως του. Α κ ό μ η και στήν ανόργανη

" Υ λ η οί'Ινδόί στοχαστές παραδέχονται ενα βαθμό συ-

νειδητότητος.

Κ ά ί ύπό τό πρίσμα αυτό, πρέπει νά κατανοηθή,

παρατηρεί ό Δ. Βελισσαρόπουλος, οτι ή Ινδική φιλο­

σοφία αποβλέπει όχι τόσον στή μετάδοση γνώσεων,

/ ίο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ικανών νά μας οδηγήσουν στο βίωμα μιας ευρύτερης

πραγματικότητος κειμένης πίσω άπό τον κόσμο τών

φαινομένων. Παρομοίως ακόμη και ή διάκριση θρη­

σκείας και φιλοσοφίας, παρ' οτι υπάρχει, δέν είναι εύ­

κολα ορατή κάί αντιληπτή στον ινδικό θρησκευτικό

και φιλοσοφικό στοχασμό, ή απόλυτη γνώση μεταδί­

δεται κυρίως μέ έναν άμεσον τρόπο. Χ ω ρ ί ς θρησκευτι­

κή οργάνωση, χωρίς σαφή δόγματα, μέ πολλά μο­

ναστήρια κάί μοναχούς, κυρίως βουδιστικού χαρακτή-

ρος ό θρησκευτικός βίος ενσαρκώνεται μέ ναούς,

ύμνους κάί θρησκευτικής διδαχής θέατρο.

Σ τ ο ν Ινδικό στοχασμό ή διάκριση μεταξύ Άγιου

και Σοφού δέν είναι επίσης εύκολη. Οί'Ινδόί δέν ενδια­

φέρονται τόσο γιά τήν κατανόηση τής διδασκαλίας,

θρησκευτικής ή φιλοσοφικής. Αισθάνεται ό γνήσιος Ιν­

δός τό φώς τής Άγιότητος κάί τό ζει.

Ή άγιότης καθιερώνεται άπό τον ειλικρινή, βαθύ

και μ ή έξαναγκαζόμενο σεβασμό και άπό τήν εσωτε­

ρική μυστική αγάπη, τήν όποια τρέφουν οί μαθητές

προς τον σοφό.

Σ τ ή ν Ινδία ή αναζήτηση είναι πάντοτε ή ΐδια, άπό

τά πανάρχαια χρόνια. Δέν υπάρχει θρησκευτικό ρή­

γ μ α και θρησκευτική ανατροπή, Οπως συνέβη στήν

Ε λ λ ά δ α , οπου τό λυκόφως τών αρχαίων θεών διαδέ­

χθηκε τό λυκαυγές ενός νέου κόσμου θρησκευτικού,

7 ΐ ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τοΰ χριστιανικού.

Ά λ λ ' ενώ στον Ινδικό στοχασμό υπάρχει κ α ι . λ ο γ ι ­

κή ανάλυση τών πραγμάτων, αυτού του είδους ή

πνευματική δραστηριότητα είναι μάλλον επιφανειακή,

διότι ή πραγματικότητα δέν θεωρείται λογική, στά

απρόσιτα βάθη της. Αυτό Ομως δέν είναι απόλυτη

αλήθεια διότι λογική κάί έρευνες λογικής υπάρχουν

στήν Ινδική φιλοσοφία.

Ό Ινδός φιλόσοφος Ο^υίαπια (3ος αί. π.Χ.) έγραψε

πραγματεία γιά τ ή Λογική, Περιγράφονται οί γενικές

έννοιες, οί κατηγορίες τής σκέψεως οί όποιες είναι ι 6

(δεκαέξι), άλλά Ομως, Οπως παρατηρούν οί μελετητές

τής Ινδικής φιλοσοφίας, ή προσπάθεια Ολη δέν κατα­

λήγει σέ σαφή συμπεράσματα, άλλ' ουτε και. ή προ­

σπάθεια είναι σαφής κατά τρόπο ικανοποιητικό.

Πάντως όμως στήν Ινδική πνευματική παράδοση

κυριαρχεί ό μονισμός, ασαφής Ομως πάντα κατά τον

δ&η^&Γα ( 7 8 8 - 8 2 0 μ.Χ.) τον σημαντικότερο Ινδό φι­

λόσοφο. Ό λ η ή παραπάνω περιγραφή τών βασικών

συντεταγμένων τής Ινδικής φιλοσοφικής σκέψεως,

εκφράζεται κάι στον Βουδισμό, που είναι κα\ αυτός

Ινδικής προελεύσεως θρησκευτικό Οραμα κάί σχήμα.

Σ τ ο ν κόσμο δέν υπάρχουν σταθερές συντεταγμένες

διότι δέν υπάρχουν σταθερές ουσίες, και μέσα σ' αυτό

τό βασικό σχήμα εξαφανίζεται ή διάκριση επίσης

712

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Υποκειμένου - Αντικειμένου. Παρομοίως Οπως ή διά­

κριση" Υ λ η ς - Πνεύματος, Δράσεως κα\ Σκέψεως, δέν

είναι επίσης αποδεκτή κάι σαφής. Σ τ ο ν Ινδικό στοχα­

σμό υπάρχει τό Αντικείμενο πρώτιστα κα\ τό Υ π ο κ ε ί ­

μενο κυρίως και προπάντων χάνεται μέσα σ' αυτό. Ό

άνθρωπος απορροφάται άπό τον κόσμο, τον πέπλο

τής Μαγα, κάι τελικώς ταυτίζεται κα\ χάνεται ώς

δρών Υ κάί σκεπτόμενο πρόσωπο μέσα στο Βράχμα.

Ή διάκριση υπάρχει, άλλά προπαντός γιά νά δείξει

πόσο τό Υποκείμενο άναρπάζεται άπό τον κόσμο, ώς

Α κάί τό μυστήριο του Κόσμου.

Σ τ ο ν Ινδικό πολιτισμό είναι, Οπως και στήν ελλη­

νική σκέψη, άλλα τά αποτελέσματα τής πνευματικής

γνώσεως, άλλα τής υλικής, όμως τά τής υλικής χ ά ­

νονται μέσα στήν πνευματική, διότι αυτή ή πνευ­

ματική γνώση είναι στοιχείο του Αντικειμένου. Αυτό

είναι ή μόνη πραγματικότης, μόνο πού αυτή είναι στο

βάθος πνευματική. Κ ά ί τούτο είναι συγγενές στοιχείο

κάί προς τήν ελληνική πνευματική συνείδηση. Τοΰ το

δέ τό υπέρτατο στοιχείο απαιτεί ρυθμό ζ ω ή ς πνευμα­

τικής κάί γιά τοΰ το ζητεί τον σεβασμό ηθικών άρ­

χων. Τ ό υπέρτατο δν είναι κυρίως απρόσωπο, ώς

Βράχμα, άλλά καί μαζί ώς πρόσωπο, ώς θεός Βράχ­

μα. Τοΰ το δέ είναι μία «σαφής» έκφραση τοΰ Ίνδικοΰ

μυστικισμού. Ό Κύριος, τό Ύ π έ ρ τ α τ ο Ό ν , τό πρόσωπο

713

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στέλνει άπό τό βασίλειο του τους αγνούς υπηρέτες

του γιά νά μεταδώσουν αυτό τό μήνυμα μέ τό όποιο ό

"Ενας μπορεί νά επιστρέψει σέ εκείνον. Μέσα στον

χώρο του Ινδικού πολιτισμού ή πνευματική μόρφωση

είναι βασική γιά τον άνθρωπο.

Ή μόρφωση, είναι μία διέξοδος κάί δυνατότης εξό­

δου άπό τήν αμαρτία.

Ή ρίζα τής αμαρτίας είναι ή θεληματική ανυπα­

κοή στους φυσικούς νόμους μέ τό νά περιφρονεί κανείς

τό δικαίωμα ιδιοκτησίας του κυρίου, δηλ. τοΰ Υ π έ ρ ­

τατου Θεοΰ.

Ή ανυπακοή στους νόμους τής φύσεως ή στήν

εντολή τοΰ Κυρίου επιφέρει τήν καταστροφή στήν αν­

θρώπινη ύπαρξη. Οί φυσικοί νόμοι επιβάλλουν τήν

υποταγή στο άλλο, τό Αντικείμενο. Τ ό Υ σχεδόν

αφανίζεται. μέσα στο Α(ντικείμενο). Ό Υ π έ ρ τ α τ ο ς

Κύριος, ό Θεός, τό Α π ό λ υ τ ο Ό ν , δέν μπορεί ποτέ νά

κατανοηθή μέ διανοητικές θεωρίες ούτε άπό τον με­

γαλύτερο φιλόσοφο. Μόνον αφοσιωμένοι λάτρεις του,

μέ τ ή χάρη του, μπορούν νά τον καταλάβουν.

Ό πέπλος τής Μ α γ ^ μας κρύβει τήν αληθή θέα

τοΰ κόσμου, άλλά οί διακρίσεις περισσοτέρων εκφρά­

ζουν τον πέπλο τής Μαχα, καί οχι τό βαθύτερο νόημα

τοΰ όντος. Δέν είναι εύκολο νά χωρέσει έδώ μιά π λ α ­

τωνική θεωρία τών ιδεών π.χ. οί Βέδες δέν αποτελούν

714

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μιά συλλογή ανθρώπινης γνώσεως, δηλ. δέν είναι

απόκτημα τών προσπαθειών του ανθρώπου, είναι μιά

αποκάλυψη. Ή Βεδική γνώση προέρχεται άπό τον

πνευματικό κόσμο και έχει δοθή άπό τον ΐδιο τό Θεό.

Σ τ ή ν άρχή ό Κρίσνα, ό θεός, τό υπέρτατο πρόσω­

πο αποκάλυψε τ ή Βεδική γνώση, ή όποια είναι ή εξής

γενικώς:

Υ π ά ρ χ ε ι ό Θεός, τό Υ π έ ρ τ α τ ο Πρόσωπο, είναι τό

τέλειο κάι ά π ό λ υ τ ο Ό ν , κάι επειδή ή τελειότητα είναι

πλήρης ο,τι προέρχεται άπό Αυτόν, Οπως ό φαινομε­

νικός αυτός κόσμος, αποτελεί μιά ολότητα πλήρη κάι

αυτοτελή.

Σ τ ή ν Ινδική φιλοσοφία υπάρχουν διακρίσεις, έν­

νοιες λογικής, έννοιες μετρήσεως ζ ώ ω ν , φυτών,

χημικών στοιχείων, Ομως οί διακρίσεις δέν διαθέτουν

τήν οξύτητα τών ελληνικών λογικών αναλύσεων.

Ό Θεός, κατά τήν Νγ&§α, είναι προσωπικός.

Παρά τό γενικό Ομως αυτό κλίμα στον Ινδικό πο­

λιτισμό υπάρχει, Οπως είπαμε, ή λογική έρευνα, σχε­

τικά διάφορη άπό τήν λογική τών Ε λ λ ή ν ω ν κάί τών

Δυτικών φιλοσόφων. Υ π ά ρ χ ο υ ν επίσης επιστημονικές

θεωρίες κάί μάλιστα μέ κοινά σημεία μέ τήν ελληνική

φιλοσοφία. Συναντάται ατομική θεωρία γιά τήν σύ­

σταση τής υλης, θεωρίες γιά τον αιθέρα, κοσμολο­

γικές θεωρίες, μαθηματικές έννοιες κάί πρόοδος στή

715

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μαθηματική επιστήμη κλπ.

Ό μ ω ς τό γενικό και κυρίαρχο στοιχείο έναντι αυ­

τών τών θεωρητικών κατακτήσεων τοΰ Ίνδικοΰ πνεύ­

ματος είναι ή θρησκευτικότης κάι κυρίως κάι προπά­

ντων ή σχετική απορρόφηση τοΰ Υποκειμένου άπό τό

Άντικείμενον Κόσμος* ό Θεός (Βράχμα), οδηγεί στον

μυστικιστικό τελικά οραματισμό τής πραγματικότη­

τος γιά τοΰ το και ή ασάφεια κατακαλύπτει τις θεω­

ρητικές κατακτήσεις τών Ινδών στοχαστών.

Ό Ινδικός στοχασμός είναι βαθύς, άλλά είναι πα­

ράλληλα και λιγώτερον σαφής, άπό τούς άλλους πο­

λιτισμούς και τον στοχασμό τους.

Πολλές ιδέες τοΰ Ίνδικοΰ στοχασμοΰ έχουν πα­

ράλληλες ιδέες και ΐσως και επιδράσεις στον ευρω­

παϊκό στοχασμό π.χ. ή πρόταση ό Υ π έ ρ τ α τ ο ς Κύριος,

ό Θεός τό απόλυτο όν, δέν μπορεί ποτέ νά κατανοηθή

μέ διανοητικές θεωρίες ούτε άπό τον μεγαλύτερο φι­

λόσοφο. Μόνον οί αφοσιωμένοι λάτρεις του, μέ τ ή χ ά ­

ρη του, μπορούν νά τον καταλάβουν. Οί σκέψεις αυτές

υπάρχουν στις Ούπανισάδες, άλλά ανευρίσκονται και

στήν ελληνική και λοιπή ευρωπαϊκή φιλοσοφία. Οί

Ίνδοι στοχαστές πιστεύουν στήν άξια τής μορφώσεως.

Μέσα σ' αυτό τό ψυχικό κλίμα, στο όποιο τό Υ

χάνεται κατά μεγάλο μέρος στο Α, ή θέα τών πραγ­

μάτων δέν είναι καθαρή, άλλά είναι μ ε γ ά λ η ή σαρ-

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κική σχέση μέ τό Α, τό άλλο, πιο συγκεκριμένα του

αρσενικού προς τό θηλυκό κα\ αντίστροφα. Σ τ ή ν Ι ν ­

δική θρησκευτική μυθολογία ό θεός τού έρωτος είναι ό

Κ ά μ α ή Καμαβέδα.

Ά λ λ ο τ ε φερόμενος ώς υιός τού Βράχμα κάι άλλοτε

τού Δάρμα, αρχικά συμβολίζει τήν τάση προς δημι­

ουργία, άλλά αργότερα έγινε ό θεός τής σαρκικής

ήδυπαθείας. Σύζυγος του είναι ή Ράτι , θεά τής ήδυ-

πάθειας.

Ό Κ ά μ α παρίσταται ώς ωραίος νεανίας, ιππεύων

πτηνόν κάί κρατών τόξον μέ πέντε βέλη, ενώ τήν χορ-

δήν τού τόξου έσχημάτιζε σειρά άπό μέλισσες.

Ό Έ ρ ω ς είναι καί έδώ κοσμογονική άρχή, άλλά

δέν είναι ό κάλλιστος μεταξύ τών θείων προσώπων,

όπως στήν ελληνική μυθολογία καί φιλοσοφία.

Αυτός ό έρως, ό Ινδικός, προκαλεί τήν απώτερη

μυστηριακή επαφή μέ τον κόσμο, τ ή φύση, τήν ιστο­

ρία, τήν κοινωνία κλπ. κα\ απαιτεί τή Σ ι γ ή τού Νού,

σύμφωνα μέ τον τ ίτλο ενός έργου τού Κρισναμούρτι.

Είναι σημαντικό Ομως, οτι κάι στήν Ινδική πνευ­

ματική παράδοση τό αιώνιο όν είναι κάί πρόσωπο. Τ ό

Υ π έ ρ τ α τ ο πρόσωπο, Οπως ονομάζεται στις Ουπανισά-

δες ό θεός Κρίσνα, είναι τό Υ π έ ρ τ α τ ο πρόσωπο στήν

Μπαγκαβαντ - Γκιτά. Ε π ί σ η ς περαιτέρω σπουδαίες

σκέψεις διαβάζει κάνεις στή Μπαγκαβαντ - Γκιτά

7 ΐ 7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

(τό θεϊκό τραγούδι), προς τις όποιες θά εύρισκε κάνεις

συγγένεια κάι μέ τήν ελληνική φιλοσοφική σκέψη,

Οπως π.χ. στίχ. 17~19:

«Άπό τήν αγαθότητα γεννιέται ή αληθινή γνώση

και άπό τό πάθος ή απληστία. Ή τρέλλα, ή ανοησία

και ή πλάνη προέρχονται άπό τήν άγνοια» κλπ.

"Ετσι πλησιάζεται τό Υ π έ ρ τ α τ ο τό αιώνιο θεϊκό

πρόσωπο μπροστά στο όποιο αρμόζει ή απόλυτη πε­

ρισυλλογή, τό όποιο εχει τό Ονομα Βράχμα. Τ ό Βρά­

χ μ α , ώ ς απρόσωπο, και προσωπικό ώ ς θεός Βράχμα.

Δ ε ί γ μ α ισχυρό αυτής τής εσωτερικής περισυλλο­

γ ή ς είναι οί Γιόγκι, οί ά λ λ ω ς λεγόμενοι φακίρηδες

τών Ινδιών.

Σ τ ο ν Ινδικό κόσμο ή αρχιτεκτονική είναι ωραία

και μεγαλοπρεπής, ή ζωγραφική μέ ζωηρά χ ρ ώ μ α τ α

κα μάλλον σαφείς γραμμές, ή φιλοσοφική τους σκέψη

γοητευτική και οί επιστημονικές επιδόσεις αξιομνη­

μόνευτες. Ά λ λ ά σέ όλες αυτές τις περιοχές του Ίνδι­

κοΰ πνεύματος επιβάλλεται ή κυρίαρχη θρησκευτική

και φιλοσοφική ιδέα. Τ ό Έ γ ώ νά απορροφάται άπό τό

Σ ύ , τό Υ άπό τό Α. Αυτό σκοτίζει έν μέρει τήν λογι-

κότητα, και τήν περιορίζει, αδρανοποιεί τήν θεωρη­

τική σκέψη και τ ή θέτει υπό τον έ λ ε γ χ ο τής θρησκευ-

τικότητος, περιορίζει τον δυναμισμό τής πρακτικής

δράσεως, αποτρέπει άπό περιπέτειες, συγκεντρώνει τή

7ΐ8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σιγή του Νου στή λατρεία του Υ π έ ρ τ α τ ο υ όντος -

Βράχμα, του Υ π έ ρ τ α τ ο υ προσώπου - Κρίσνα, κάι

τών άλλων θεών του Ινδικού Πανθέου - Βισνου - Σ ί ­

βα κλπ. Ό λ α πρωταρχικά αφιερώνονται στήν λατρεία

τής Υ π έ ρ τ α τ η ς ψυχής, ή οποία διαχέεται άπό τό

αρχικό θειο πρόσωπο σ' Ολα τά ζωντανά όντα.

Ό "Ερως, ώς δημιουργός δύναμη, έχει έδώ τήν ^

συμμετοχή του άλλά δέν είναι Οπως εΤπαμε, ό κάλλι­

στος μεταξύ τών θεών, Οπως είναι στήν ελληνική,

αρχαία κα\ νέα, πνευματική παράδοση.

Τ ό Α , στήν ινδική συνείδηση, αφαιρεί πολλή δύνα­

μ η άπό έκείνην του Υ , τό όποιο υποχρεούται, έν μέρει

νά χαθή μέσα στο Α θειο κάι φυσικό Αντικείμενο,

άφού διέλθει άπό τήν εσωτερική αυταπάρνηση κάι

φθάσει στήν πλήρη αφοσίωση στο άλλο τό θειο

Υ π έ ρ τ α τ ο Ό ν .

Κ ά ι αυτή ή θέση τής ενώσεως μέ τό Υ π έ ρ τ α τ ο Ό ν

λαμβάνεται γιά νά άποφευχθή ή οδύνη* μέσα στον

Βουδισμό, κυρίαρχη είναι αυτή ή σκέψη. Ή φιλοσοφία

τού πόνου και τής οδύνης είναι ισχυρή μέσα στο

ινδικό θρησκευτικό α'ίσθημα κάι τον ινδικό στοχασμό.

Ό κόσμος είναι π η γ ή οδύνης.

Ή γέννηση είναι οδύνη, ή αρρώστια είναι οδύνη, τά

γεράματα είναι οδύνη, ό θάνατος είναι οδύνη, ό πόνος,

οί θρήνοι, τά βάσανα, ή θλίψη, οί πίκρες είναι οδύνη, ή

719

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ένωση σέ ο,τι απευθυνόμαστε είναι οδύνη, ό χωρισμός

αύτοΰ πού επιθυμούμε είναι οδύνη, έν ολίγοις τά πά­

ντα είναι οδύνη.

Ό μ ω ς παρά ταύτα υπάρχει κάι ή αντίθετη Οψη.

Ή υπέρτατη ψυχή είναι ή π η γ ή τοΰ φωτός, τοΰ

κάθε φωτεινού πράγματος.

Τ ό Υ π έ ρ τ α τ ο πρόσωπο

Θεϊκή και δαιμονιστική φύση.

Ή κατάργηση τής οδύνης, ό Βούδας είναι ή οδός

πού οδηγεί στήν κατάργηση τής οδύνης, διότι διά τοΰ

βουδιστικού κηρύγματος, ό άνθρωπος επανέρχεται

μέσα στους κόλπους τοΰ Υ π έ ρ τ α τ ο υ Προσώπου, τό

όποιο είναι π η γ ή φωτός, κάθε φωτεινού πράγματος.

Ή γνώση τοΰ Απολύτου είναι επίσης μία οδός δια­

φυγής άπό τήν οδύνη.

Τ ό Υ π έ ρ τ α τ ο πρόσωπο ομιλεί ώς εξής:

«Πρέπει νά ξέρεις οτι Έγώ Είμαι ή άρχή και τό

τέλος όλων τών πραγμάτων αυτού τού κόσμου τών

υλικών και πνευματικών».

Μέσα στήν ΝίΓναηα πραγματώνεται ή υπέρβαση

τής οδύνης, ή ταύτιση, ή μάλλον ή αυτοκατάργηση

τοΰ Έ γ ώ τοΰ Υ(ποκειμένου) στο Α(ντικείμενο). Αυτός

είναι ό λόγος τοΰ Βούδα.

Συγγενείς και παρόμοιες είναι επίσης οί παρακά-

720

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τ ω σκέψεις:

«Είμαι ή σεξουαλική πράξη πού δέν παραβαίνει

τούς νόμους τής θρησκείας.

Έγώ είμαι τό είναι και τό μή είναι.

Ή δόξα τού απολύτου».

Ή «Μπαγκαβάν - Γκιτά» είναι ενα ιερό, ποιητικό

κείμενο που εξηγεί τήν επιστήμη τοΰ Θεοΰ, κάί δια­

κηρύσσει τήν μετεμψύχωση (στίχ. 13), ώ ς μεταφυσικό

δεδομένο τής ζωής. Μέσα άπό αυτές τις διαδικασίες

κατακτάται ή απόλυτη πνευματική γνώση: Τ ό Υ π έ ρ ­

τατο πρόσωπο ομιλεί πάλιν κάι λέγει:

«Έρχομαι άπό καιρό σέ καιρό γιά νά ελευθερώσω

τούς λάτρεις και νά εξοντώσω τούς άθεους και νά

έπανακαθιερώσω τή θρησκεία». Διότι ή θρησκεία είναι

ή λύτρωση άπό τις οδύνες. ΚαΥ μία μέθοδος άφο-

σιώσεως στο θειο είναι ό Ύ ό γ κ ι , περισυλλογή στήν

Υ π έ ρ τ α τ η Ψ υ χ ή . Ή περισυλλογή στήν Υ π έ ρ τ α τ η

Ψ υ χ ή είναι μία σαφώς μορφή άφοσιώσεως στο Ά λ λ ο ,

υπέρτατο πρόσωπο, μιά ε'ίσοδος κάι υποταγή στο

Ά λ λ ο . Αυτό είναι μία μορφή "Ερωτος, άλλά όχι μέ

σαφήνεια κάί ένταση, Οπως στον ελληνικό κόσμο. Τ ό

μυστικιστικό στοιχείο υπερισχύει. Μέσα σ' αυτό τό

πλαίσιο παραμένουν ισχυρές οί κοινωνικές δομές τών

Ινδιών, Οπως π.χ. διάκριση σέ κάστες κ.λπ. Παρά

ταυ τα παρατηρείται σήμερα ( ζ ι ο ς αί. μ,Χ.) εκδήλωση

721

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οικονομικού δυναμικού, γεγονός που πιθανώς οφεί­

λεται στήν επίδραση του Ευρωπαϊκού πνεύματος. Τ ό

παθητικό κατά κανόνα, μέχρι τώρα κυρίως, Ονομα

τής Ινδίας, έμποτίσθηκε άπό τό δυναμικό στοιχείο

τών Ευρωπαϊκών «αξιών», κάι εκδηλώνει σήμερα τις

επιδόσεις του.

722

Ι σ λ α μ ι κ ό ς (Αραβικός) πολιτισμός

ΉΜαγίχη σχέψτη

Ό Ισλαμικός (Αραβικός) πολιτισμός είναι επίσης

ενας μεγάλος ζών πολιτισμός τής ιστορίας τής άν-

θρωπότητος. Αναπτύχθηκε μετά τό γον αιώνα μ.Χ.

κάι κυρίως βεβαίως μετά τή συγγραφή κάί τήν διδα­

σκαλία και διάδοση τής διδαχής του Κορανίου άπό

τό έτος 6 2 2 μ.Χ. και εφεξής. Τό Κοράνιο τό ιερό βι­

βλίο ν τών Ισλαμιστών, Αράβων κατ' αρχήν, στήν

ιστορία τής θρησκείας του Μωάμεθ, περιέχει τις βα­

σικές αρχές τής ερμηνείας τοΰ κόσμου κάί τής ζωής,

έπ\ τών όποιων θεμελιώθηκε στους επόμενους αιώνες

ό Αραβικός πολιτισμός κα\ εξελίχθηκε επίσης ή ιστο­

ρία τών λαών, οί όποιοι ύπό εύρεΐαν έννοιαν ανήκουν

στήν Αραβική όμοεθνία. Ό πολιτισμός τών Αράβων

παρήγαγε αξιόλογα αποτελέσματα στήν θρησκευτική

πίστη και τήν θρησκευτική ζωή, κάί παραλλήλως

θρησκευτικήν λογοτεχνίαν, πεζογραφία και ποίηση,

ισλαμική τέχνη ιδίως αρχιτεκτονική και άραβικήν

έπιστήμην κάί φιλοσοφίαν. Ιδίως ή φιλοσοφία τών

723

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Αράβων άνεπτύχθη εκ τής επιδράσεως τών αρχαίων

Ελλήνων φιλοσόφων κάι επιστημόνων, προπαντός δέ

του Αριστοτέλους, του μεγάλου φιλοσόφου του όποιου

τά χειρόγραφα έργα μετέφρασαν στήν γλώσσα τους

κάι ερμήνευσαν και έδίδαξαν σέ ανώτερες σχολές, τις

όποιες ΐδρυσαν στά διάφορα κέντρα του αραβικού κό­

σμου άπό τή Βαγδάτη μέχρι τών νοτίων επαρχιών

τής Ισπανίας όπου άπό τον 8ο αί. μ.Χ. έγκατεστά-

θησαν και έκαλλιέργησαν τά γράμματα και. τις επι­

στήμες, ιδίως μαθηματικά, αστρονομία και ιατρική.

Έκαλλιέργησαν επίσης τήν φιλοσοφίαν και είναι γνω­

στά σπουδαία ονόματα φιλοσόφων τής περιόδου άπό

τον 9ο μέχρι τού 13ου αίώινος. Είναι γνωστά γιά τά

έργα τους και τή συμβολή τους στήν πρόοδο τού γενι­

κότερου πολιτισμού. Οί «Άραβες» φιλόσοφοι (οί περισ­

σότεροι έξ αυτών δέν ήσαν Άραβες) κινούνται έπι-τών

βασικών γραμμών τού Κορανίου, άλλά-και τολμούν

νά διατυπώσουν ιδέες είλημένες άπό τήν ελληνική

μεταφυσική, ιδίως τού Αριστοτέλους. Τό Κοράνιο επι­

τρέπει τήν ποικιλία τών ερμηνειών, άλλ' επίσης οί

φανατικοί καί ήταν πάντοτε καί είναι πολλοί, αυτοί

αντιδρούσαν στίς ερμηνείες έξω, κατά τήν άποψη

τους, άπό τήν γραμμή τού Κορανίου.

7^4

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Βασικές γραμμές του Κορανίου είναι οί κάτωθι

προτάσεις:

Ό Αλλάχ, ό υπέρτατος θεός, δημιουργός, ένας κάι

μοναδικός, του κόσμου έκ του μηδενός.

Ευλογημένος ό Αλλάχ, ό κύριος τής Δημιουργίας.

Ό σπλαχνικός, ό ελεήμων είναι ό βασιλεύς του κό­

σμου.

Ό Βασιλεύς τής ημέρας τής κρίσεως κάι ό προφή­

της αυτού ό Μωάμεθ.

Ή Δευτέρα Παρουσία τονίζεται ιδιαιτέρως στο ιερό

βιβλίο τών Ισλαμιστών κάι τούτο καταφαίνεται άπό

τις προτάσεις:

Στο όνομα τού Αλλάχ, τού σπλαχνικού, τού

ελεήμονος.

Θά γνωρίσεις τότε ποιά είναι ή μέρα τής Κρίσεως

(Δευτέρα Παρουσία).

Οί πιστοί δηλ. οί πιστοί τού Αλλάχ και τού Μωά­

μεθ, θά σωθούν, άλλά γιά τούς άπιστους ετοιμάσαμε

δεσμά κάί αλυσίδες και μία ζωηρή φωτιά.

Ό Αλλάχ

Είναι σπλαχνικός γιά αυτούς πού εκτελούν τό θέ­

λημα του, άλλά γι' αυτούς πού σφάλλουν έχει ετοι­

μάσει μία σκληρή τιμωρία. 'Εδώ ευρίσκεται ό άγριος

φανατισμός τών Ισλαμιστών κάί ή αδυσώπητη ψυχο-

725

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σύνθεση τους. Δέν υπάρχει έδώ σωτηρία, ύπό τήν ορ­

θόδοξη χριστιανική έννοια του Ορου.

Υπάρχει μόνον δυνατότης μετριασμού τών ψυχι­

κών παθών, του φανατισμού κλπ.

Χαρακτηριστικά είναι τά έξης λόγια, άπό τό Κο­

ράνιο

«Ορκίζομαι στή Μέρα τής Ανάστασης.

Συμφορά στους άπιστους, γιατί θά τιμωρηθούν αυ­

στηρά».

Κάι περαιτέρω καταγράφει τά προηγούμενα του

Μωάμεθ, πρόσωπα.

Στείλαμε εμείς τον Νώε κάι τον Αβραάμ κάι χα­

ρίσαμε στους απογόνους τήν προφητική δύναμη κάί

τις Δέκα Εντολές. Μερικοί οδηγήθηκαν σωστά, άλλά

πολλοί έπρατταν τό κακό. Μέσα άπό αυτούς στείλα­

με έμεΐς άλλους αποστόλους, καί μετά άπό αυτούς

τόν'ϊησοϋ τον γιο τής Μαρίας. Δώσαμε σ' αυτούς τό

Ευαγγέλιο καί βάλαμε οίκτο καί ευσπλαχνία στίς

καρδιές τών οπαδών τους.

Τό Κοράνιον, Οπως είναι γνωστόν, δέν έδημιούρ-

γησε καμιά δογματική θεολογία, ανάλογη μέ τήν τής

Ευρώπης, παρατηρεί ό Επί. ΒΓΘΗΙΘΓ. Ό λόγος του

Κορανίου είναι σύντομος καί σαφής σάν τοπίον ερη-

μον. Δέν έχει τήν ελληνική τάση τυρός περίπλοκες

θεωρίες περί τής φύσεως τής θεότητος. Άφ' ετέρου στο

726

ΟΕΡΩΣΣΤΗΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ισλάμ, δέν υπάρχει πνευματική εξουσία γιά τον καθο-

ρισμόν τοΰ δόγματος* υπάρχουν ερμηνευτές του Κο­

ρανίου. Ό μ ω ς ό φανατισμός κάί τά θρησκοληπτικά

πάθη κυριαρχούν.

Τέλειος μονοθεϊσμός κάί τέλεια άρνηση τής πολ-

λαπλότητος του θεού και άρνηση κάθε άλλης εξου­

σίας, πλήν τής του θεού. Αυτό δίνει δυνατότητες πολ­

λών πνευματικών τάσεων κάί στάσεων, κάί πολλών

ερμηνειών.

Διά τούτο λέγεται οτι τό Κοράνιο επιδέχεται πολ­

λές, πάνω άπό 6ο ερμηνείες. Έκεϊνο που χαρακτηρί­

ζει τους Αραβες φιλοσόφους είναι ή ευκολία, ή άνεση

μέ τήν οποία κατορθώνουν νά περνούν άπό τό ενα

πνεύμα στο άλλο.

Οί «Άραβες» φιλόσοφοι, οί όποιοι είναι περισσότε­

ροι άρειανής καταγωγής κάί όχι σιμιτικής, έδημιούρ-

γησαν μιά ισχυρή πνευματική παράδοση κάί άφησαν

προϊόντα πνευματικής αξίας παντός σεβασμού, μέ

αφετηρία τήν κοσμοθεωρία τού Κορανίου, σέ σύζευξη

μέ άλλα φιλοσοφικά «συστήματα».

Όλόκληρη ή σκέψη τού Κορανίου συγκεντρώνεται

έπι δύο ζητημάτων καθαρών θεολογικών:

α) άρνηση τής πολλαπλότητος τού θεού

β) άρνηση κάθε άλλης εξουσίας πλήν τού θεού.

Οί Ισλαμιστές θεολόγοι φοβούνται έκ τών άνωτέ-

7^7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ρω, τον περιορισμόν τής δυνάμεως τοΰ Θεοΰ άφ' ενός

διά τοΰ αυτεξουσίου τοΰ ανθρώπου. (Ό Θεός δηλ. δέν

μπορεί νά περιορίσει τή δύναμη του) κα\ άφ' ετέρου

διά τοΰ ντετερμινισμού, πού δέχεται τήν ίδέαν τής

φυσικής άναγκαιότητος. Στήν ερμηνευτική φιλοσοφία

διαπιστώνεται, ισχυρή κάί μόνιμη, Οσο κάι περιεκτική

επίδραση τού Αριστοτέλη και τών νεοκλασικών, ιδίως

στή θεολογία τοΰ Κορανίου.

Τ ό κύριο στοιχείο στήν κοσμοθεωρία τού Κορανίου

είναι επίσης ό υποκειμενισμός, ό όποιος επειδή τό το­

π ίο ν τής συνειδήσεως τοΰ ανθρώπου δέν εχει έναντι

αύτοΰ διαχωριστικές γραμμές εντός τής απολύτου

εξωτερικής όμοιότητος και ένότητος τοΰ κόσμου, δίδει

ενότητα στο Έ γ ώ τού άνθρωπου νά εκφράζεται κατά

τό δοκούν, νά βλέπει τον κόσμο κατά τις υποκειμε­

νικές του επιθυμίες κα\ ακολούθως νά αποφασίζει κάί

νά δρα κατά τις εσωτερικές του παρορμήσεις. Αυτό

εξηγεί τον άγριο φανατισμό τών οπαδών τού Κορανί­

ου, πού εκδηλώθηκε παλαιότερα κάί εκδηλώνεται και

σήμερα (αρχές τοΰ 2 ΐ ο υ αιώνα), μέ πολύ έντονο τρό­

πο.

Τον φανατισμό τών οπαδών τού Ισλάμ έμείωναν

συχνά οί φιλόσοφοι μέ τις διδαχές τους, άλλά τό γε­

νικό αποτέλεσμα ήταν βέβαια μιά μεγάλη δραστηριό-

της, σ' Ολους τούς τομείς πού αναφέραμε προηγου-

72.8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μένως, μέ μεγάλη συχνότητα καί τυφλό φανατισμό.

Αυτόν τον φανατισμό παράγει ή ΐδια ή θρησκευ­

τική πίστη στο Κοράνιο, ή όποια εκτρέφει έναν ισχυ­

ρότατο υποκειμενισμό, παραλλήλως κάί συναφώς μιά

σχετικιστική αντίληψη τοΰ αντικειμενικού κόσμου,

τέτοια που δίδει περαιτέρω ένταση στον Υποκειμε­

νισμό, κάί ταυτόχρονα κάί κατά συνέπειαν ένταση και

δύναμη στήν βουλητικότητα, τή δραστηριότητα, κάί

τά αποτελέσματα πού αυτή ή δράση παράγει. Αυτός

ό ισχυρός υποκειμενισμός ή ενδυναμωμένη βούληση,

κατά τις διδαχές τοΰ Κορανίου, έκαμε τούς Άραβες

κατακτητές τής περιοχής άπό τήν Αραβία, ώς τή

Βαγδάτη κάί άπό κει στο Κάιρο και τή Βορειοδυτική

Αφρική κάι τήν Ισπανία.

Μέσα στο πλαίσιο αυτό τής μαζικής αντιλήψεως

τοΰ κόσμου καλλιεργήθηκε τό ιμπεριαλιστικό πνεΰμα

τής ισλαμικής θρησκείας.

Έπολιόρκησαν μάλιστα δύο φορές τήν Κων/πολη

(673-678) έκ Κωνσταντίνου Δ' Πωγωνάτου και γιγ

μ.Χ. ενός Λέοντος Γ' τοΰ Ίσαύρου. Ακολούθως ήττή-

θησαν τό 7 3 2 μ·Χ· στο Πουατιέ τής Γαλλίας άπό τον

Κάρολο Μαρτέλ κάί έσταμάτησε στά Ορια αυτά ή πε­

ραιτέρω στρατιωτική προώθηση τών Αράβων.

Τό βουλησιαρχικό, ύποκειμενοκεντρικό, σχετικιστι­

κό στοιχείο τής θρησκείας τοΰ Κορανίου, παρήγαγε •

729

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τις κατακτήσεις τοΰ άραβικοΰ κόσμου, κα\ ακολούθως

βεβαίως και τις πνευματικές κατακτήσεις κα\ παρα­

γωγές τών Αράβων και άλλων Ισλαμιστών κατά τό

θρήσκευμα λαών. Ό Έ ρ ω ς στήν θρησκεία τοΰ Ισλάμ

έχει βεβαίως τή θέση του, άλλά δέν είναι ή μεταφυσι­

κή δύναμη, πού είναι στήν ελληνική μεταφυσική, είναι

μία δύναμη παραγωγής και δημιουργίας ζωντανών

ανθρώπων κλπ., Οπως ό Έρως περιγράφεται μέσα

στήν Αραβική λογοτεχνία, π.χ. παραμύθια τής Χαλι-

μάς.

Τά επιτεύγματα τοΰ ίσλαμικοΰ πολιτισμού σ' ό­

λους τούς πολιτισμούς συνοδεύθηκαν μέ μιά μαγική

αντίληψη τοΰ κόσμου, γι' αυτό κάι υπάρχει ανάπτυξη

τοΰ μαγικού τρόπου σκέψεως. Ό Οδ\ν. δρθη^ίβΓ ώνό-

μασε «μαγικό» πολιτισμό τον ισλαμικό πολιτισμό.

Ό υποκειμενισμός τών Ισλαμιστών μειώνεται σχε­

τικά έναντι τοΰ υποκειμενισμού τών Εβραίων, κατά

τό οτι δίδει έμφαση και στά δεδομένα τής εμπειρίας

και στά δεδομένα τής λογικότητος υπό τήν έννοιαν

οτι μειώνει, κατά τό μέτρον τών ποικίλων ερμηνειών

τοΰ Κορανίου, τήν όμογένειαν εντός τοΰ οντος και

εισάγει εμμέσως ενα στοιχείο ντετερμινισμού κατά τό

οτι αποδέχεται τήν έννοιαν τού απολύτου ντετερμινι­

σμού ό όποιος μειώνει τήν παντοδυναμία τοΰ Αλλάχ.

Και εξ αύτοΰ τοΰ ερμηνευτικού ενδεχομένου άλλωστε

730

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

κατέστη δυνατή ή αποδοχή του Αριστοτέλους άπό

τήν πνευματική συνείδηση τών Αράβων κάί ή σημειω­

θείσα πρόοδος τών επιστημών ιδίως καί τής φιλοσο­

φίας. Διότι ή έννοια του προκαθορισμένου απολύτου

προορισμού είναι συναφής προς τήν έννοια τής Ανά­

γκης (Άναγκαιότητος) έπί τής όποιας θεμελιώθηκε

όλόκληρον τό επιστημονικό καί λογικό φιλοσοφικό

οικοδόμημα του αρχαίου ελληνικού κόσμου.Όμως ό

απόλυτος μονισμός ό όποιος υπάρχει κατ' εξοχήν

στήν Παλαιά Διαθήκη καί στο Κοράνιο, αυτή είναι ή

πληρέστερη έκφραση τού θρησκευτικού πνεύματος.

Καί επάνω στο βάθρο τού απολύτου μεταφυσικού μο-

νισμού θεμελιώθηκε καί τό μαγικό πνεύμα, κατά τό

όποιο οί δυνάμεις τής πραγματικότητος αλληλοεπη­

ρεάζονται, κατά τρόπον μή άντιληπτόν άπό τήν

λογική σκέψη. Ή κατ' εξοχήν θρησκευτική ερμηνεία

τού κόσμου είναι ή μονιστική, ή όποια κατά βάση δέ­

χεται τό Ό ν ώς ρευστό εσωτερικό σύνολο καί οί

θρησκευτικοί τους μύθοι αυτό ακριβώς περιγράφουν

καί αποδίδουν. Μιά δυϊστική ερμηνεία τού οντος δηλ.

Υ(ποκειμένου) καί Α(ντικειμένου) ώς ισότιμες μετα­

φυσικές οντότητες, είναι περισσότερον επιστημονική

εκδοχή καί λιγότερο θρησκευτική ερμηνεία, σέ σχέση

μέ τον απόλυτο μονισμό. Οί δέ αντίστοιχοι θρησκευ­

τικοί μύθοι περιέχουν τό ΐδιο νόημα. Οί θρησκευτικές

731

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ερμηνείες του κόσμου είναι μυθικές ερμηνείες δηλ. οί

θρησκείες εκφράζονται μέ μύθους. Άλλά οί μύθοι είναι

τό δεύτερο στοιχείο κάθε θρησκευτικής ερμηνείας τού

κόσμου. Τό πρώτον στοιχεΐον είναι ή μεταφυσική θέση

πού ονομάζεται: Μονισμός - ένισμός, δηλ. οτι ή βα­

θύτερη οντολογική άρχή τού κόσμου είναι μία, ε'ίτε

ύλη, ε'ίτε πνεύμα, σέ βαθύ άλληλοεπηρεασμό Ολων

τών δυνάμεων.

Αντίθετα οί δυϊστικές ερμηνείες τού κόσμου -Οπως

αναπόφευκτα δυϊστική είναι μιά «ερωτική» ερμηνεία

τού οντος- περιέχουν κάι α'ίσθημα βαθύ κάι λογικό-

τητα καθαρή, στο πλαίσιο βέβαια μιας παιδείας υψη­

λής. Ή πίστη στήν υπερβατική θεία οντότητα εκ­

φράζεται μέν διά τών συμβολικών μύθων, άλλά κυρί­

ως εκδηλώνεται διά τής υπερβατικής λειτουργίας τής

συνειδήσεως. Κάι τούτο σημαίνει σχετικό παραμε­

ρισμό τών μύθων, ύπό τήν 'έννοιαν τής κατανοήσεως

τών μεγάλων μηνυμάτων τεού οί μύθοι στέλλουν προς

τα εξω.

Ή ισλαμική ερμηνεία τού κόσμου, Οπως και ή ιου­

δαϊκή είναι κατ' εξοχήν θρησκευτικές ερμηνείες λόγω

τού μονισμού τους.

Ό Χριστιανισμός είναι μονιστική θρησκεία άλλά

Οταν ομιλούμε γιά τό ομοούσιο, έάν αναφέρουμε τό

τρισυπόστατον, είναι πολυθεϊστική. Πάντως τό μονο-

732

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

θεϊστικό στοιχείο επικρατεί του πολυθεϊστικού. Πλέον

τούτου ή γέννηση ενός θεοΰ έπ\ Γής, υπενθυμίζει αρ­

χαίους ελληνικούς μύθους -γέννηση Διός και άλλων

θεών επί τής Γής, πράγμα πού συμβολίζει τήν ανα­

γνώριση τής υπάρξεως τοΰ αντικειμενικού κόσμου. Ό

Χριστιανισμός είναι εικονική, δηλ. διά μέσου εικόνων,

λατρεία τοΰ θείου, κα\ τοΰ το συμβολίζει κάι τήν συμ­

μετοχή τοΰ λογικού στοιχείου στήν προσκύνηση κάί

τή λατρεία τού Θεού, οί εικόνες, όπως και τά είδωλα

τής αρχαιότητος είναι πεπερασμένα μεγέθη και ή λο­

γική ένώ χάνεται σέ σχέση προς τό άπειρον, λειτουρ­

γεί εγκύρως μόνον προς μεγέθη όριοθετημένα, πεπε­

ρασμένα, μετρήσιμα. Τέλος στον Χριστιανισμό υπάρ­

χει υπέρβαση τής Λογικότητος, κα\ ή επαφή, ή βα-

θειά επαφή, μέ τό θείον συντελείται διά τής πίστεως.

Ή δέ τοιαύτη πίστις είναι έκφραση τοΰ Έρωτος προς

τό θείον.

Ό Ιουδαϊσμός κάί ό Ισλαμισμός είναι παραλλήλως

κάί ανεικονικές λατρείες τοΰ θείου, κάί τούτο εκ­

φράζει μιά βαθειά θρησκευτικότητα και ενα βουλητικό

στοιχείο πού εκδηλώνεται ε'ίτε ώς απέραντη καρ­

τερία, έν όψει ενός μέλλοντος, ε'ίτε ώς άγριος φανα­

τισμός.

733

Τά γενικά καί τά ιδιαίτερα στοιχεία του Ευρωπαϊκού πολιτισμού

Πολιτισμός δυναμικών ερμηνειών -

βουλησιαρχικός -μηχανοκρατικός

Ό Ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι γενικώς σύνθεση

τριών μεγάλων ιστορικών επιρροών έκ του παρελθό­

ντος* κατ' αρχήν, ή πρώτη αίτια είναι αναμφισβητή­

τως ό βιολογικός δυναμισμός τών λαών, πού συναπε-

τέλεσαν τά ευρωπαϊκά έθνη. Ό βιολογικός δυναμι­

σμός καταφαίνεται πρωτίστως στήν σωματική τους

κατασκευή, άλλά κυρίως αποδεικνύεται στήν κλίμα­

κα, αρκετά υψηλή, τών δραστηριοτήτων τών λαών

αυτών. Άνεκάλυψαν, αύτόί οί λαοί κυρίως τής Δυτι­

κής κάι Κεντρικής Ευρώπης λαοί, ολην τήν άγνωστη

επιφάνεια τοΰ πλανήτη Γή, μιά επιφάνεια ή εξερεύνη­

ση τής όποιας συμπληρώθηκε μέσα σέ τετρακόσια -

πεντακόσια χρόνια περίπου. Και αυτές οί ανακαλύ­

ψεις είναι αποκλειστικό κατόρθωμα τών ευρωπαϊκών

λαών.

Είναι χαρακτηριστικό οτι στο 'Έβερεστ ανέβηκε

734

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πρώτος ενας ευρωπαίος άποικος στή Νέα Ζηλανδία,

και οχι ένας πλησιόχωρος προς τήν κορυφή τοΰ κό­

σμου κάτοικος τών ασιατικών χωρών. Τήν δέ Αυ­

στραλία έγνώρισαν στο δυτικό κόσμο, πάλιν Άγγλοι

θαλασσοπόροι τοΰ ΐ 8 αί. Οί λαοί τής Ασίας δέν δια­

κρίνονται γιά αντίστοιχο δυναμισμό μέ αυτόν τό δυ­

ναμισμό τών Ευρωπαίων. Αυτός ό δυναμισμός τών

Ευρωπαίων, καταφαίνεται επίσης κάί στήν δημιουρ­

γία μεγάλων αποικιακών αυτοκρατοριών καί συνα­

φών προς αυτά Ολα, στήν τεράστια οικονομική ανά­

πτυξη, στήν παραγωγή πλούτου, στήν τεράστια επι­

στημονική καί τεχνολογική πρόοδο τιτανικών αληθώς

διαστάσεων.

Αυτά τά επιτεύγματα, προϊόντα βιολογικού καί

βουλητικοΰ δυναμισμού, συμπαρακολουθούμενα άπό

ψυχικό καί πνευματικό δυναμισμό, τον όποιον ενίσχυ­

σαν περαιτέρω κοσμοθεωρητικά σχήματα, μέ θρησκευ­

τικό βάθος, Οπως ό χριστιανισμός υπό τήν ειδική

ερμηνεία τοΰ καθολικισμού καί τού προτεσταντισμού,

είναι ή βαθύτερη ουσία τού ευρωπαϊκού πολιτισμού

(α' παράγων).

Πέραν τούτων καί παραλλήλως προς αυτά ή ρω­

μαϊκή αυτοκρατορία ή όποια προηγήθηκε έδωσε πρό­

τυπα κρατικής οργανώσεως καί ισχυρό πνεΰμα υπε-

ρατομικής πειθαρχίας (β' παράγων). Ό έτερος μέγας

735

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

παράγων που παρήγαγε τον ευρωπαϊκό πολιτισμό

είναι ή ελληνική πνευματική παράδοση που έδωσε τά

κίνητρα, τις βάσεις κάί τις μεθόδους γιά τήν

φιλοσοφική και επιστημονική έρευνα, ή όποια βεβαίως

στήν Ευρώπη έφθασε σέ υψηλά επίπεδα (γ παράγων).

Ιδίως ή πρόοδος στις επιστήμες και στις τεχνολο­

γίες έφθασε σέ τεράστια ύψη κάτι βέβαια που κυρίως

έγινε στήν Αμερική, άλλά ή Αμερική είναι ή προέ­

κταση τής Ευρώπης.

Τό πνεύμα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού εκφράζε­

ται κυρίως μέσα στά θρησκευτικά σχήματα, που

κυριαρχούν σ' αυτόν, στήν λογοτεχνία της, κάί στή

φιλοσοφία της μέσα στήν όποια οί συντεταγμένες τού

ευρωπαϊκού πνεύματος τό περιγράφουν μέ περισσότε­

ρη σαφήνεια. Ή ερμηνεία τού χριστιανισμού, Οπως

αυτή δόθηκε άπό τούς ευρωπαϊκούς λαούς, κατ' αρ­

χήν δηλ. τό δόγμα τού καθολικισμού, στή βασική του

διαφορά άπό τήν ορθόδοξη θεολογία, ότι τό άγιο

πνεύμα εκπορεύεται κάί έκ τού Υιού (Γίΐίοηιιε) επι­

σημαίνει μιά μεγάλη απόκλιση.

Αυτή ή θέση τής Καθολικής Εκκλησίας καθιερώ­

νει, κατά τρόπο σαφή, θά έλέγαμε, τήν επίγεια αυθεν­

τία, διά τού προσώπου τού Ιησού Χριστού, αφού τον

ανακηρύσσει πρωταρχική πηγή κάί αρχικό κάί αυ­

θεντικό διδάχο τού Αγίου Πνεύματος. Τό Αγιο Πνεύ-

736

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μα, πού είναι αναμφισβητήτως, τό πνεύμα τής ολο­

κληρωτικής καί αυθεντικής θείας σοφίας, εκπορεύεται

κα\ έκ του Υιού (Γίΐιοηιιβ). Ό Υιός Ομως δέν είναι ό

απρόσωπος, αόρατος κα\ άγνωστος πατήρ, ό μέγας

καί μοναδικός Θεός, δημιουργός παντοδύναμος του

κόσμου έκ του μηδενός, άλλά έγεννήθη έπι τής Γής,

έζησε, εοιοαςε, έπαυε επι τής 1 ής, και εφ οσον οεχϋή

κάνεις τήν εκπόρευση του Άγιου Πνεύματος και έκ

του Υιού, αυτό ύπό φιλοσοφική άποψη σημαίνει οτι

καθιερώνεται έτσι ή επίγεια θεία αυθεντία. Άφοϋ ενα

γήινο πρόσωπο μπορεί νά είναι ή πηγή του Υπέρ­

τατου Θείου Πνεύματος τής Πάσης Σοφίας κάι τής

Πάσης Αληθείας. Κάι έάν ενα πρόσωπο, θειο κάι

μαζί γήινο, μπορεί νά είναι ή πηγή τής αληθείας,

πρόσωπο οπωσδήποτε, πάνσοφο, κλπ. γιατί καί τά

διάδοχα αυτού, γήινα πνεύματα νά μήν είναι πηγή

γήινης μέν, αληθινής, μέ θεία προέλευση αυθεντικής

δηλ. τελικά σοφίας. Έτσι προέκυψε τό αλάθητο του

Πάπα καί πολλές άλλες γήινες αυθεντίες πνευμα­

τικές στή Δυτική Ευρώπη καί ιδεολογικά σχήματα,

μέ αντίστοιχη απαίτηση αύθεντικότητος. Καί αυτή ή

απαίτηση αύθεντικότητος κατεδίωξε τήν αντίθετη

άποψη, έδιωξε τό πνεύμα τής πνευματικής ελευθε­

ρίας, καί τά αντίστοιχα δεδομένα του πνευματικού

διαφωτισμού. Αυτόν τον πραγματικό σκοταδισμό τού

737

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ευρωπαϊκού πνεύματος εξέφρασε κατά πρώτον ή δο­

γματική απαίτηση οτι τό 'Άγιον Πνευμια εκπορεύεται

κάι έκ του Υίοϋ. Ακολούθως τό Ιδιο πνεύμα πνευμα­

τικού σκοταδισμού εξέφραζε κα\ εκφράζει πάντοτε ή

φιλοσοφική ρήσις ότι ή φιλοσοφία είναι κάι πρέπει νά

είναι ή υπηρέτρια τής θεολογίας, ρ1ιί1θ8ορ1ιία αηούΐα

ύήβοΐοβίαβ.

Ή φιλοσοφία αντιστοιχεί προ παντός στήν λογικό-

τητα, διότι διά τής λογικότητος προσπαθεί νά ερμη­

νεύσει τον κόσμο. Ή θεολογία είναι λόγος, λογική

σκέψη κα\ έρευνα περ\ τού Θεού, ό Θεός όμως, κατά

τήν Δυτικοευρωπαϊκή σκέψη είναι βούληση κάι δύνα­

μη. Δέν είναι τόσον νούς κάι αγάπη, Οπως πίστευε

κάι πιστεύει ή ορθόδοξη φιλοσοφική γραμματεία τής

ελληνικής ανατολής, άλλά είναι βούληση κάι δύναμη.

Ή πρόταση λοιπόν, ή φιλοσοφία είναι κα\ πρέπει νά

είναι θεραπαινις τής θεολογίας εξισώνεται νοηματικά

μέ τή φράση: ή λογική σκέψη είναι κα\ πρέπει νά είναι

υπηρέτρια, δούλη, θεραπαινις τής βουλήσεως, τής δυ­

νάμεως. Μέσα στο κλϊμα αυτό αναπτύχθηκε κάι ή

μαγεία στήν Ευρώπη. Ή μαγεία είναι τό προδρομικό

πνεύμα τής τεχνολογίας, ή όποια μέσα στον Ευρω­

παϊκό πολιτισμό έλαβε τεράστιες διαστάσεις. Ό Νο-

στράδαμος, ό Φάουστ, ό Καλλιόστρο κ.ά. είναι οί πρό­

δρομοι (μάγοι) τού τεχνολογικού πνεύματος. Μάλι-

738

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στα είναι η μυστηριακή ικανότης έλεγχου τών φυσι­

κών δυνάμεων αυτό ακριβώς κάνει και ή τεχνολογία,

άλλά σέ βάση επιστημονική πλέον.

Κάθε λογικό σχήμα είναι έγκυρο, κατά τά τοιαύ­

τα, έάν υπηρετεί αιτήματα βουλητικά κάι αιτήματα

δυνάμεως. Αυτό είναι άλλωστε τό πνεύμα, τό βαθύ­

τερο άλλά κάι εξώτερο πνεύμα του ευρωπαϊκού πολι­

τισμού. Πραγμάτωση τής δυνάμεως, ικανοποίηση του

βουλητικού στοιχείου τής ψυχής. Αυτή ή απαίτηση

δυνάμεως κάι ή βουλητική διάθεση γενικώς εκφρά­

στηκε σ' Ολη τήν ευρωπαϊκή ιστορία, κάι στά μεγάλα

επιτεύγματα του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, στο χώρο

τής επιστήμης κάι ιδίως τά τιτανικά επιτεύγματα

τής τεχνολογίας.

Αυτά δέ τά βουλητικά αιτήματα και τά αιτήματα

δυνάμεως, τά όποια αυτά κατ' εξοχήν είναι φορείς

σκοταδιστικού πνεύματος, εκφράζονται κάι μέσα στις

διάφορες, κάι μάλιστα κυρίαρχες, θεωρίες τού φιλοσο­

φικού στοχασμού τών εύρωπαϊκώνν διανοιών.

Αυτό τό πνεύμα τού σκοταδισμού ενεφανίσθη εξ

Τσου απάνθρωπο και κτηνώδες, Οπως ακριβώς κάι μέ­

σα στά πλαίσια τής Ιεράς Εξετάσεως, στο χώρο τών

ιδεολογιών τού 19ου κάι 20ού αιώνος. Μαρξιστικός

κομμουνισμός, φασισμός, έθνικοσοσιαλισμός, σοσιαλι­

σμός κλπ. μέσα στά πλαίσια τών όποιων έξαφα-

739

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νίσθηκε τό άτομο, ώς άνθρωπος, αυτόνομη όντότης

και τά ιδανικά θεωρήθηκαν προϊόντα τών κοινωνικών

συστημάτων, τών κρατικών οργανώσεων, τών φυσι­

κών συνθηκών.Όλα αυτά μαζί μέ τον θρησκοληπτικό

φανατισμό, τους θρησκευτικούς πολέμους στήν Ευρώ­

πη, κλπ., πόλεμοι που τον 20ο αντικαταστάθηκαν

άπό πολέμους ιδεολογικούς, είναι τά αρνητικά στοι­

χεία, οί αρνητικές πλευρές τής βασικής κα\ χαρακτη­

ριστικής ιδιότητος του ευρωπαϊκού πολιτισμού, οτι

είναι ένας πολιτικός βουλησιαρχικός, δυναμικός,

συχνά ύποκειμενικοκεντρικός, έγωλογικός (όρος τού

Η ΐ Ι δ δ β Γ ΐ ) .

Τό ευρωπαϊκό πνεύμα, παρακινούμενο άπό τις

ισχυρότατες βουλητικές του τάσεις, κυρίως κυριαρχί­

ας έπι τής φύσεως' και κατά συνέπειαν αποκτήσεως

τής αντιστοίχου δυνάμεως, γιά τήν κυριάρχηση έπ\

τής φύσεως, παρήγαγε τήν τεράστια τεχνολογία, γιά

τήν πραγμάτωση τής όποιας Ομως είχε τή συνείδηση

οτι πρέπει νά έκμεταλλευθή τήν αρχαία ελληνική με­

ταφυσική, μέσα στά πλαίσια τής οποίας κυρίαρχη

είναι ή έννοια τής Ανάγκης -στήν οποία υποκύπτουν

ακόμη κάι οί θεοί- έπ\ δέ τής εννοίας τής Ανάγκης,

θεμελιώθηκε άπό τούς αρχαίους "Έλληνες ή λογική

ερμηνεία τού κόσμου καί ακολούθως τό φιλοσοφικό

κάι επιστημονικό πνεύμα, απαραίτητο γιά τήν έν

74-0

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

συνεχεία ανάπτυξη τής τεχνολογίας. Διότι ή παρα­

γωγή μηχανών, ποικίλου χαρακτήρος, έπρεπε νά

στηριχθή καί στηρίζεται στή γνώση τών νόμων τής

φύσεως και τών ιδιοτήτων τών στοιχείων τής φύσεως.

Αυτό ακριβώς εκφράζει ή πρόταση του Φραγκίσκου

Β&οοη (ΓΓ. Βαοοη), «ηαίιιτα ηοη νίηάίυτ ηΜ ρατβη-

άο» ή φύσις δέν κατακτάται, ειμή διά τής υπακοής,

δηλ. τής υπακοής στους νόμους τής φύσεως.Έργον τής

επιστήμης, και ιδίως έδώ τής φυσικής επιστήμης είναι

ή μελέτη κάι ή ανακάλυψη τών νόμων τής φύσεως*

αυτό είναι το ρατβηάο: τδ υπακούει ν, ή τό ρατβτβ =

υπακούει ν κατά τον ΕΘΟΠ ΟΗεδίοίΐ.

Τό Ρατβτβ: Παρατηρεί ό Ε. ΟΗθδίοίΐ είναι τό κύριο

πνευματικό στοιχείο κάι γνώρισμα τής αρχαίας ελ­

ληνικής μεταφυσικής (- Προσωκρατικοί - Παρμενί­

δης - Αριστοτέλης κλπ.) καί έπ' αύτοϋ θεμελιώθηκε

όπως ε'ίπαμε τό λογικό, ορθολογικό, φιλοσοφικό και

επιστημονικό πνεύμα. Αυτό τό πνεύμα ετέθη στή βά­

ση επίσης τού Ευρωπαϊκού πολιτισμού, γιά νά

υπηρετήσει αρχικά μέν καί οχι δευτερευόντως τή

γνώση, άλλά τελικά ή γνώση ετέθη στήν υπηρεσία

τής δυνάμεως καί τών ποικίλων βουλητικών αιτημά­

των. Αυτή ή διευθέτηση τών πνευματικών δυνάμεων

παρήγαγε τήν τεράστια επιστημονική καί τεχνο­

λογική ανάπτυξη τής Ευρώπης. Μιά απαίτηση κυ-

74ΐ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ριαρχική έπ\ τής φύσεως, ή όποια υπερβαίνει συχνά

τά επιτρεπτά Ορια, κα\ φθάνει σέ φαινόμενα τύπου

Φραγκεστάιν κα\ λοιπές υπερβολές» Διότι άπό τά

ανοικονόμητα ευρωπαϊκά βουλητικά αιτήματα δυνά­

μεως λείπει συχνά τό μέτρον κάί ή εγκράτεια. Κάι

αυτά τά δυο στοιχεία: μέτρον καί εγκράτεια, αμφο­

τέρων νοουμένων ύπό βαθύτερο μεταφυσικό πρίσμα,

είναι θεμελιωδώς απαραίτητα γιά τήν θεμελίωση τής

επιστημονικής ερμηνείας του οντος.Ή υπερβολή τής

τεχνολογίας ώς προς τις επιδιώξεις, τελικά λαμβάνει

μαγικό χαρακτήρα κάι αναιρεί τήν επιστημονική της

βάση.

Τό κύριο στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού είναι

τό ρατθΓβ = υπακούει ν στήν φυσική 7υραγματικότητα.

Είναι πρώτιστα ή αναγνώριση τής εξω τού Υ αντι­

κειμενικής πραγματικότητος κάί ή χρήση τών γνώ­

σεων γιά τήν επίτευξη παιδείας, παιδείας τού άνθρω­

που, μέσα στήν πάσα πραγματικότητα, παιδείας υπό

κάθε άποψη. Μιάς παιδείας τής οποίας ή μορφή κάί

τό περιεχόμενον. είναι μοναδικό πρότυπο προς σύγ­

κριση καί προς επιδίωξη μέσα στήν ιστορία τού κό­

σμου.

Τό κύριο στοιχείο τού Ευρωπαϊκού πολιτισμού

κατά τον Ορο τού Ε. ΟΗθδΙοίΐ, είναι το ]πΒβΓβ. ]ιι-

&6Γ6 σημαίνει διατάσσεις δίδει ν εντολάς. Έντολάς

742

ΟΕΡΩΣΣΤΗΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

προς ποίαν κατεύθυνση: προς τήν ΐδια τή φύση κατά

πρώτον, και ακολούθως προς τήν κοινωνία τών

ανθρώπων κάι τέλος προς τον άνθρωπο τον ΐδιο ώς

άτομο. Ή εντολή προς τήν φύση δίδεται διά τών μη­

χανών νά ύποστή δηλ. ή ΐδια ή φύση τις μεταβολές

πού ό άνθρωπος θέλει νά επιβάλλει στή φύση.

Ή κατασκευή τών μηχανών επιτυγχάνεται πρώτον

κάι κατά αναπόδραστη αναγκαιότητα, άφοϋ γίνουν

γνωστά τά δεδομένα τής φύσεως, τά στοιχεία, τά βα­

θύτερα κλπ. πού χαρακτηρίζουν τή φύση. Άφου δηλ. ή

φυσική επιστήμη και οί συναφείς προς αυτήν επιστή­

μες γενικώς τής φύσεως, επιτύχουν νά ανακαλύψουν

τις ιδιότητες τής φυσικής πραγματικότητος, τότε μέ

τήν εκμετάλλευση τών γνώσεων αυτών κατασκευ­

άζονται οί ποικίλου είδους μηχανές, και αυτές κατό­

πιν χρησιμοποιου νται άπό τον άνθρωπο, τον γεμάτο

βουλητικότητα κάι δυναμικότητα νά δώσει εντολές -

]ΙΙΙ)ΘΓΘ- προς τήν φύση μέ τή χρήση τών μηχανών,

νά ύποταχθή στήν θέληση τήν τώρα πανίσχυρη θέ­

ληση του άνθρωπου. Αυτή είναι ή ουσία του ευρωπαϊ­

κού πολιτισμού. Πέραν τούτου ή πρωταρχικότητα του

βουλητικου στοιχείου πού απωθεί στήν δεύτερη, υπο­

τακτική φύση, τό νοεϊν ακολουθείται άπό μιά άλλη

ιδιότητα ψυχολογική καί γνωστική μαζί, οτι δηλ. πα­

ραλλήλως προς τό βουλητικό στοιχείο, ένδυναμώ-

743

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νεται-τδ υποκειμενικό και σχετικιστικό στοιχείο μέσα

στο πνεύμα τού Ευρωπαίου ανθρώπου. Αυτό τό υπο­

κειμενικό και σχετικιστικό στοιχείο υπάρχει σέ

πολλές φιλοσοφικές θεωρίες τού ευρωπαϊκού στοχα­

σμού κάι θά τις αναφέρουμε μέ σχετικά ολίγες μέν

άλλά επαρκείς προτάσεις, που αφορούν στήν περιγρα­

φή βασικών απόψεων πολλών άπό τις φιλοσοφικές

θεωρίες τών Ευρωπαίων στοχαστών. Τό υποκειμενικό

και σχετικιστικό στοιχείο, υπάρχει και ένδυναμώ-

νεται, Οταν μία φιλοσοφική θεωρία ή ακόμη όταν μία

πνευματική συνείδηση βλέπει απέναντι της τόΌν ώς

εσωτερικά ασταθές, διαμεταβαλλόμενο, τότε δύναται

νά αποφαίνεται περι τού οντος κατά τό δοκούν. Και

αυτό τό χαρακτηριστικό υπάρχει μέσα στήν ευρωπαϊ­

κή φιλοσοφία. Ένώ δηλ. ή επιστήμη τής φύσεως

ανακαλύπτει τις ιδιότητες τής φύσεως κάι τούς στα­

θερούς αυτής νόμους, διότι ούτως οικοδομείται ή

επιστήμη και ακολούθως ή τεχνολογία, έν τούτοις έκ

τού γεγονότος τής βουλησιοκρατίας άπό τήν οποία

κυριαρχείται δίδει μεγάλη ικανοποίηση στον εαυτό

της δηλ. στο Έ γ ώ της, στον Υποκειμενισμό της, ό

όποιος Υποκειμενισμός είναι συναφής προς τήν έν­

νοιαν τού πάσης φύσεως σχετικισμού. Διότι τό Έγώ,

όταν έχει απέναντι του ενα όν ρευστών ιδιοτήτων, δύ­

ναται νά αποφαίνεται περί αυτού κατά τον συμφέρο-

744

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ντα κάθε φορά τρόπον.

Αύτη ή άποψη περί τής εσωτερικής μεταβλητότη-

τος τού όντος είναι πολύ συχνή μέσα στήν ευρωπαϊκή

φιλοσοφία. Ύπό τήν επίδραση ισχυρών ψυχικών διαθέ­

σεων, καταργεί ουσιαστικά τήν σταθερότητα τού ον-

τος, κάι τούτο τό γεγονός ενισχύεται ύπό τήν επίδρα­

ση τού γενικότερου πνευματικού κλίματος, εντός τού

όποιου κτίσθηκε ό ευρωπαϊκός πολιτισμός. Τό γενι­

κότερο αυτό πνευματικό κλϊμα είναι ό Χριστιανισμός

κάι οί γνωστές κυρίαρχες ιδέες κάι οντότητες εντός

τού Χριστιανισμού, είναι ή έννοια τού Παντοδυνάμου

Θεού, πρωταρχικώς, διότι ταυτόχρονα είναι ό δημι­

ουργός τού κόσμου έκ τού μηδενός. Στήν περίπτωση

αυτή έφ' Οσον ό κόσμος είναι έργον τού Θεού, κάί ό

κόσμος υπόκειται στις βουλήσεις τού δημιουργού του,

τότε χαρακτηρίζεται άπό εσωτερική αστάθεια, καθο­

δηγούμενος όμως κάί κυβερνώμενος άπό τις βουλή­

σεις τού Θεού, οί όποιες όμως είναι άγνωστες στον

άνθρωπο. Όταν λοιπόν τό γενικότερο πνευματικό

κλίμα είναι τοιαύτης εμπνεύσεως, δηλ. δυναμικής,

βουλησιαρχικής, σχετικιστικής, υποκειμενικής διότι

τελεί ύπό τήν διακυβέρνηση τού Παντοδυνάμου Θεού,

τό αναμενόμενο προϊόν είναι τό θαύμα υπό τήν πάσα

αυτού μορφή, άλλά καί τό αντίθετο ή ρευστότης, ή

αστάθεια κάί ή άγνοια κα\ ή αδυναμία ερμηνείας τής

745

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πραγματικότητος. Τό αποτέλεσμα είναι ή εσωτερική

υποκειμενικότης, ή οποία δέν φθάνει πάντοτε στήν

αυθαίρετη συμπεριφορά άλλά επιβάλλει έπι του εαυ­

τού της πειθαρχία κάι αυτοσυγκράτηση, έκ του γε­

γονότος οτι εχει συνείδηση του τί σημαίνει ή υπέρ­

βαση τών ορίων. Αυτό τό έμαθε ή ευρωπαϊκή συνείδη­

ση, έξ αιτίας τών παθημάτων της κατά τό παρελθόν.

Ή δύναμη, ή σχετικοποίηση ώς συνακόλουθο απο­

τέλεσμα του υποκειμενισμού, ό υποκειμενισμός ενδυ­

ναμωμένος έναντι μιας σχετικώς σταθερής ή αστα­

θούς πραγματικότητος, και κατά συνέπειαν ή ενί­

σχυση τού θυμοειδούς και τού βουλητικού στοιχείου,

είναι τά βασικά στοιχεία και οί περισσότερες συντε­

ταγμένες τού πνεύματος τής Ευρώπης, κάτι πού πε­

ριγράφεται κάι παρουσιάζεται στήν ιστορία τής ευρω­

παϊκής φιλοσοφίας. Ή απαίτηση τό λογικό νά φθάνει

μέχρι τού Θεού και νά αποδεικνύει τήν ύπαρξη του

είναι υπέρβαση ορίων, και αυτή ή υπέρβαση ορίων

ένώ είναι λογοκρατική υπέρβαση δυνατοτήτων, στήν

ουσία είναι μία πανίσχυρη βουλητικότητα πού ώθεΐ

στά ανώτατα Ορια τήν δύναμη τού λογίζεσθαι, τών

λογικών προτάσεων και συλλογισμών και απαιτεί νά

εχει στή διάθεση της μιά πανίσχυρη επίσης λογικό-

τητα.Ή εντολή προς τον άνθρωπο, άπό τον άνθρωπο

πάλιν, διότι ή μέ τον ΐδιο τρόπο προτεραιότητα στά

746

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αιτήματα δυνάμεως που κυριαρχούν στήν Ευρωπαϊκή

κάι κυρίως δυτικοευρωπαϊκή συνείδηση καταφαίνεται

επίσης κάι σέ πολλές ερμηνείες τής πραγματικότητος

άπό τους Ευρωπαίους φιλοσόφους, τό στοιχείο τής

δυνάμεως και τής βουλητικότητος είναι κυρίαρχο κάί

μέσα στις θεωρίες.

Ή δ η άπό τήν Αύγουστίνια Θεολογία ή βούληση

τού Θεού είναι υπέρτατη δύναμη κάι αυτή ή βούληση

είναι ή υπέρτατη ίδιότης τού Θεού. Επίσης ή γνώση

κάι ή επιστήμη είναι δύναμη, τονίζει ό Βα,οοη, 80ΐβη-8ΐα 68ί ροίβηϋα, κάί δέν είναι μόνον αυτός πού διευ­

θετεί κατά τον τρόπον αυτόν τά ερμηνευτικά σχήμα­

τα τής γνώσεως. Ό Βθδε&χίβδ, ακόμη, ό πατριάρχης

τού ευρωπαϊκού ορθολογισμού, στά θέματα τής γνω­

σιολογίας, ένώ θεμελιώνει τήν έγκυρη γνώση στον

ορθό λόγο (χ&ίιο, Γοίδοη), έν τούτοις, θετικά τονίζει

πώς ή κυρίως πηγή έγκυρης γνώσεως είναι ή βούλη­

ση. Παρόμοια ό ΗοΙΛεδ τονίζει επίσης οτι ή βούληση

διέπεται άπό αΐτια πού δέν τής είναι αναγκαία. Αυτό

σημαίνει κατά κύριο λόγο οτι ή βούληση είναι ελεύ­

θερη, δέν περιορίζεται άπό αναγκαιότητες κάί άρα ώς

ελεύθερη μπορεί νά τείνει προς καταστάσεις, συνθήκες

κάί ορίζοντες απεραντοσύνης. Μιά αντίστοιχη πρότα­

ση είναι δυνατόν νά εύρωμεν και στήν φιλοσοφία του

δοΗορβηΗαιίθΓ. Σέ παράλληλους δρόμους κινούνται

747

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

καί γάλλοι φιλόσοφοι εκπρόσωποι τού γαλλικού δια­

φωτισμού, δηλ. π.χ. ό ΟΐάθΓοί, ό όποιος αρνείται τήν

ύπαρξη σταθερών ουσιών, Ορων κάι καταστάσεων μέ­

σα στήν οντότητα του παντός, άλλά δέχεται κατά

κύριον λόγον, ρευστές συνθήκες κάί καταστάσεις. Αυ­

τό προέρχεται κυρίως άπό τήν ψυχολογική τάση καί

στάση που επιθυμεί μέ ισχυρή θέληση νά κυριαρχήσει

επί του παντός. Αυτή ή άποψη υπάρχει πρωτίστως

στήν πολιτική φιλοσοφία τοΰ Μακιαβέλι 7 8.

Ακόμα ή διάθεση καί ή επιθυμία μή παραδοχής

σταθερών ουσιών, διότι ο,τι είναι σταθερόν άνθίσταται

στά βουλητικά ένστικτα καί συνεπώς στο μηδέν καί

περιορίζει τή βούληση. Αντίστοιχες ψυχολογικές αφε­

τηρίες εδόθησαν στίς θεωρίες περί συντυχιοκρατίας.

Καί βέβαια ισχυρότατα στοιχεία βουλησιαρχικής φι­

λοσοφίας απαντώνται μέσα στήν γερμανική φιλοσο­

φία τού 19ου αί. Ή βούληση είναι μία ισχυρότατη με­

ταφυσική δύναμη στή φιλοσοφία τού δοΗορβηΙΐΒ,ιΐθΓ

καί στή φιλοσοφία τής ζωής τού Φρειδ. Νίτσε. Τά

ΐδια βουλητικά ιδιώματα θά βρούμε μέσα στήν υπαρ­

ξιακή φιλοσοφία, εΐτε χριστιανική εΐτε υλιστική. Άκό-

78. Τδ πανίσχυρο βουλητικδ στοιχείο τής ψυχής τών Ευρωπαίων είναι πού ώθησε στήν προσπάθεια νά γίνουν οι αγελάδες σαρκοφάγα ζώα. Μιά προσπάθεια ή οποία περιέχει μεγίστην «υβριν», και προσπαθεί νά μεταβάλη, δήθεν νά «διόρθωση» τή φύση.

7 4 8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μη και ή σύγχρονη (19-20 αί.) τάση τής λογικής νά

κατασκευάσει λογική γιά Ολα τά κεφάλαια τής πρα­

γματικότητος είναι κι αυτό επίσης, μιά εκδήλωση

λίαν ισχυρής και απαιτητικής βουλητικότητος. Αυτή

ή βουλητικότητα, πού είναι χαρακτηριστικό τής ιστο­

ρίας τών ευρωπαϊκών λαών, υπάρχει και στις φιλοσο­

φικές τους ερμηνείες, και οδηγεί τελικά στήν νίκη του

ανθρώπου έπι τών πέριξ καταστάσεων. Ή θέληση γιά

δύναμη, άλλά κάι τά παρεπόμενα αγαθά, εμφανίζεται

κάι είναι εσωτερικό στοιχείο Ολων τών επαναστατι­

κών θεωριών του 19ου κάι 2θοϋ αί. Οί θεωρίες αυτές,

πρωτίστως, θεωρίες γιά δράση κάι επαναστατικές,

μέχρι δηλ. ανατροπής ενός φυσικού ιστορικού καθε­

στώτος, δέν στηρίζονται παρά σέ εσωτερικά βουλη­

τικά κίνητρα. Ή ισχυρή βούληση στά αιτήματα δυνά­

μεως κυριαρχεί κατά άμεσο κάι έμμεσο τρόπο στις

φιλοσοφικές θεωρίες τών Ευρωπαίων παραλλήλως βε­

βαίως προς τά πραγματικά εσωτερικά στοιχεία τής

ζωής τών ευρωπαϊκών λαών, τά όποια αυτά πρω­

τίστως καταδεικνύουν τον ισχυρό βουλητικό χαρα­

κτήρα τών ευρωπαϊκών λαών. Στήν ισχυρή αυτή

βουλητικότητα επιθυμεί ή φιλοσοφία τών ευρωπαίων

κάι ιδίως τών Γερμανών, οί όποιοι είναι οί κύριοι

εκφραστές τής πανίσχυρης βουλητικότητος, νά εστιά­

σει ολόκληρη τήν σκέψη κάι τή βούληση της. Ό Νίτσε

749

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

εχει ώς ιδανικό τή θέληση τής δυνάμεως.'Ένα ιδανικό

αίτημα κυρίως και προπάντων παιδαγωγικό.

Σ ' όλα τά πεδία τής ευρωπαϊκής φιλοσοφίας κυρί­

αρχο είναι τό αίτημα τής δυνάμεως κάι τής ισχυρής

συνακόλουθης βουλητικότητος7 9.

Ό Έρως είναι βεβαίως ενα πρόβλημα συζητούμενο

κάι έρευνώμενο, ενα αίτημα ηθικής και πνευματικής

συμπεριφοράς, ενα γεγονός φυσιολογικής εκδηλώσεως

και κυριαρχεί στήν λογοτεχνία, τήν ψυχολογία, τήν

παιδαγωγική κάι στήν φιλοσοφία, ιδίως στήν ηθική

φιλοσοφία, στήν ψυχολογία, κάι ενίοτε και τήν μετα­

φυσική (5οΗορθηΗαιΐ6Γ κλπ.). Πρόκειται Ομως περισ­

σότερο γιά τον έρωτα του Θεοϋ προς τά κτίσματα

του κάι ιδίως προς τους ανθρώπους* δέν εχει όμως τή

θέση τήν όποια ευρίσκουμε στήν ελληνική φιλοσοφία

κυρίως άπό τήν άποψη τής ερμηνείας.

Ό'Έρως στήν ευρωπαϊκή συνείδηση δέν είναι τόσο

δημιουργική δύναμη, όπως στήν ελληνική φιλοσοφία,

άλλά ψυχολογική εκδήλωση, ή όποιοι ενίοτε άκατα-

δάμαστη οδηγεί στήν παράκρουση, όπως π.χ. στον

79. Προϊόν τής ίδιας βουλητικής ψυχικοτητος τοΰ Ευρωπαίου ανθρώπου είναι και οί θεωρίες περι ίσότητος τών δύο φύλων. Αποδεκτή και ορθή είναι μονο ή νομική ίσοτης* κάθε αλλη ίσοτης δέν υπάρχει. Και ή προσπάθεια νά επιτύχουμε τήν πλήρη εξίσωση τών φύλων σέ ολα τά πεδία είναι «αναιδής ανοησία» μέ πολλήν υβριν.

750

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

'Άμλετ, ώς περαιτέρω στον Φάουστ του Γκαίτε, οπου

ή Μαργαρίτα γίνεται θύμα ενός έρωτος χωρίς κανό­

νες κάί αξίες.

Στο ευρωπαϊκό πνεύμα τό όποιο είναι ωφελιμιστι­

κό, υποκειμενικό, σχετικιστικό κάί βουλησιαρχικό, ό

Έρως δέν είναι δυνατόν νά εχει υψηλότερη θέση μέσα

σ' ενα τέτοιο πλέγμα δυνάμεων, παρά μόνον νά εχει

τή θέση μιας ψυχικής καί πνευματικής δυνάμεως μέ

θετικές καί αρνητικές εκδηλώσεις καί συνέπειες. Θά

προσθέταμε ακόμη οτι Ολη ή φιλοσοφία του γερμα­

νικού ιδεαλισμού, ιδίως εκείνη του Ηθ§θ1, οπου τά

πάντα είναι λογικά καί κάθε τί τό λογικό ταυτίζεται

μέ τό πραγματικό, ένώ ή ακρότατη μορφή τής λογι-

κότητος, ταυτόχρονα είναι κάί ή ακραία μορφή τής

βουλησιαρχίας, διότι Οταν ό Ηθ£θ1 π.χ. τονίζει οτι οί

υποστάσεις είναι σύνολα συμβεβηκότων, αυτή ακρι­

βώς ή έκφραση, δηλώνει τήν εσωτερική διάθεση του

φιλοσόφου έκφραστου ενός πνεύματος βουλητικότητος

νά ίδή τήν πραγματικότητα ρευστή, διότι ή βούληση

αισθάνεται πανίσχυρη έναντι μιας ρευστής πραγματι­

κότητος.

Τήν Ιδια βουλησιαρχία περιέχει κάί ή μαρξιστική

οντολογία, διότι αποτελεί ακριβώς μιά συνέχεια τής

Έγκελειανής φιλοσοφικής οντολογίας. Τό έπιστημονι-

κόν στοιχείο στο μαρξισμό άφορα κυρίως στο έπι-

751

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

φανειακό πιστεύω τών κοινωνικών και οικονομικών

φαινομένων. Κάί τά επιστημονικά πορίσματα τών

κοινωνικών επιστημών δέν έχουν ποτέ σχεδόν τήν

εγκυρότητα τών τυορισμάτων τών φυσικών-μαθημα-

τικών επιστημών.

Τό ΐδιο βουλησιαρχικό στοιχείο υπάρχει και στις

σύγχρονες φιλοσοφικές τάσεις στήν Ευρώπη κάι τήν

Αμερική.

Ποιά είναι ή θέση του Έρωτος, μέσα σ' αυτό τό

πλαίσιο;

Ερμηνείες του όντος, υπάρχουν ασφαλώς, διότι

στον έρωτα κάι τή βαθύτερη φύση υπάρχει αναμφι­

βόλως βουλητικό στοιχείο, διότι ή βούληση στοχεύει

στο μέλλον και τά σχέδια του μέλλοντος, κάι ό έρως

επίσης στοχεύει σ' ένα στοιχείο μελλοντικό, κάι σ' ενα

σχέδιο του μέλλοντος. Ή διαφορά μεταξύ έρωτος κάι

βουλήσεως είναι το ότι τό στόχευμα του έρωτος είναι

πρωτίστως ήδη υπαρκτό καί μελλοντικό μαζί, ένώ τό

στόχευμα τής βουλήσεως είναι αναμενόμενο, προσδο­

κώμενο, κάι υπό δημιουργίαν άπό τήν ΐδια τή βου-

λητική δύναμη.

Στήν ευρωπαϊκή πνευματική συνείδηση κυρίαρχο

είναι τό βουλητικό στοιχείο. Τό λογικό είναι υπηρε­

τικό τής βουλήσεως κα\ ενίοτε εξισώνεται μέ τό

βουλητικό στοιχείο, Οπως στον ΗΘ§Θ1 π.χ. κάι πριν

752.

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άπ' αυτόν στον Ραδε&Ι, τον δρίηοζα κα\ τήν σχολα­

στική φιλοσοφία. Τό ερωτικό στοιχείο υπάρχει υπό

Ολες τις διαστάσεις του, στή ζωή, τή λογοτεχνία και

τήν φιλοσοφία, άλλά ώς κίνητρο πνευματικής δη­

μιουργίας δέν έχει τή θέση τήν όποια εχει στον ελ­

ληνικό πολιτισμό. Οί στατικοί - νοοκρατικόί κάι ερω­

τικοί πολιτισμοί, -μόνον τοιούτος είναι ό Ελληνικός

πολιτισμός καθ' Ολη τή διάρκεια του, άπό αρχής μέ­

χρι σήμερα, κάι μέ τις αρνητικές ενίοτε πλευρές του-,

δέν εξέπεσε στήν μαγεία κάι τον σατανισμό. Στή μα­

γεία κάι τον σατανισμό εξέπεσαν κάι εκπίπτουν κάι

σήμερα Ολοι οί βουλησιαρχικοί, δυναμικοί, ωφελιμιστι­

κοί, πρακτικοί κλπ. πολιτισμοί.

Τ ή θέση του'Έρωτος στήν ευρωπαϊκή πνευματική

συνείδηση περιγράφει σαφέστατα ή άποψη του δοΐιο-

ρβηΙΐ8ίΐΐ6Γ ότι ό'Έρως είναι έκφραση τής Παγκοσμίου

Βουλήσεως. Ή παγκόσμια βούληση Ομως είναι μιά

δύναμη πολύ ευρύτερη, περιέχει Ολες τις άλλες δυνά­

μεις δημιουργίας, δηλ. π.χ. τήν «εντελέχεια» (Αρι­

στοτέλης) κάί τον «πόλεμον» (Ηράκλειτος) κ,ο.κ. Εί­

ναι συνεπώς ό'Έρως ενα κεφάλαιο τής Παγκοσμίου

Βουλήσεως κάί οχι βεβαίως Ολη ή βούληση. Ή βου-

λητική δύναμη είναι ισχυρότερη άπό Ολες τις άλλες

μέσα στον ευρωπαϊκό πνευματικό κόσμο, κάί Ολες οί

άλλες δυνάμεις λόγος, λογική, έρως, πίστις, οίκονο-

753

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μία κλπ. είναι υπηρετικές ε'ίτε υποτελείς σύμμαχοι

τής Βουλήσεως. Ακόμα κα\ οί διάφορες ιδεολογίες -

πολιτικού, κοινωνικού, οικονομικού περιεχομένου-

πού παρήγαγε ή ευρωπαϊκή διανόηση, είναι μέν επι­

φανειακά «λογικά ολοκληρώματα» στήν ουσία Ομως

είναι αιτήματα τού ισχυρού βουλητικού τής ευ­

ρωπαϊκής ψυχής, διότι αυτά τά Λογικά ολοκληρώ­

ματα, στήν ουσία είναι σχέδια δράσεως0 δράσεως συ­

χνότατα πού υπερβαίνει τά Ορια, κάι καταλήγει

εγκληματικότητα, κα\ παράγει δραματικά αποτελέ­

σματα σέ άλλα πεδία.

Διότι ό Ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι μέν μεγάλος

στους τομείς τού πνεύματος, τέχνης, λογοτεχνίας,

φιλοσοφίας, επιστήμης, οικονομίας κλπ., ταυτόχρονα

Ομως βαρύνεται μέσα στήν διάρκεια τής ιστορικής

διαδρομής του άπό τό ΙΟΟΟ μ.Χ. περίπου μέχρι σήμε­

ρα κάι μεγάλης κλίμακος, ιδεολογικής, ίδεοληπτικής

και κοσμοθεωρητικής αφετηρίας, μέ εκδηλώσεις εγ­

κληματικότητας Οπως διώξεις τής ιεράς εξετάσεως,

θρησκευτικοί πόλεμοι, ιδεολογικά εγκλήματα έκ τού

κομμουνισμού, φασισμού, έθνικοσοσιαλισμού, σοσιαλι­

σμού κλπ. Καί τούτο εξηγείται άπό τήν προτεραιότη­

τα τού βουλητικού στοιχείου στήν ανθρώπινη συνεί­

δηση τού ευρωπαίου άνθρωπου* τήν ΐδια βουλησιαρ-

χία διαπιστώνουμε, πολύ ή ολίγον έστω καί στά

754

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

σύγχρονα, φιλοσοφικά πνεύματα, αναλυτική φιλοσο­

φία, γλωσσολογική ανάλυση - φιλοσοφία τής γλώσ­

σας κλπ. Διότι δείχνουν Ολα τή βούληση νά

υπαγάγουν τά πάντα ύπό λογικά σχήματα (έδώ βέ­

βαια δέν υπάρχουν εγκλήματα). Μία λογική χωρ\ς

Ορια δέν είναι λογική κάι είναι προϊόν αναιδούς

βουλητικότητος.

Ό Ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι μεγάλος, διότι

είναι προϊόν πανίσχυρης βουλητικότητος κάι γιά τού­

το βαρύνεται κάι μέ πολλά αρνητικά φαινόμενα, άλλά

παραλλήλως κάι έκδήλως δημιουργικός έξ αιτίας

ακριβώς τής βουλητικότητος τής όποιας ό κύριος

σκοπός είναι ή δράση κάι ό άγών.Όλα τά άλλα στοι­

χεία του πολιτισμού, γίνονται δεκτά άλλά πάντοτε

ώς υποτελή του υπέρτατου σκοπού πού είναι ή δράση.

Γιατί ό δυτικός άνθρωπος έφθασε στά άστρα, διότι

κυριαρχείται άπό τήν πανίσχυρη βούληση πού θέλει

νά κατακτήσει τά πάντα, κάι παραλλήλως έχει τον

ρεαλισμό νά υιοθετεί προς αύξηση τών δυνατοτήτων

του κάι τήν βελτίωση του, πολλά στοιχεία και τών

άλλων πολιτισμών Οπως π.χ. τις κατακτήσεις του

αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και γενικώτερα του

ελληνικού πνεύματος.

Άλλά ό Ελληνικός πολιτισμός είναι πολιτισμός

πού κύρια στοιχεία του είναι ό λόγος, ή νόηση, ό έρως

755

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

και τά παρεπόμενα τους. Ό ευρωπαϊκός κυριαρχείται

άπό τήν άποψη οτι ή βούληση κάι ή δύναμη είναι τά

ιδανικά του διότι ό Θεός του, Θεός του Χριστιανισμού

είναι κυρίως Βούληση και Δύναμη, ενώ γιά τούς

"Έλληνες φιλοσόφους του Χριστιανισμού, ό Θεός είναι

Νόηση κάι Αγάπη. Αγάπη δέ είναι κάι ό'Έρως, ό

όποιος ώς δύναμη μεταφυσική κάι ψυχική κατέχει

δεύτερη θέση στήν ψυχή τού Ευρωπαίου. Ή πρώτη

δύναμη είναι ή Βούληση. Σ ' Ολα τά στοιχεία τού Φά­

ουστ τού Γκαίτε περιγράφεται γενικώς τό ευρωπαϊκό

πνεύμα. Γιά τούτο ό 8ρθη§1θΓ ονόμασε τον Ευρωπαϊ­

κό πολιτισμό «φαουστειο» πολιτισμό.

Αυτή τήν πρωταρχικότητα τής βουλήσεως, μέσα

στήν Γερμανική (Σαξονική, Αγγλοσαξονική κλπ.) συ­

νεπώς φιλοσοφία εκφράζει σαφέστατα, πιστεύουμε, μιά

πρόταση τού Ηβ§θ1 μέσο: στήν «Λογική» του ή οποία

εχει ώς εξής «ολοένα πείθομαι καθημερινά, οτι ή

θεωρητική εργασία εχει περισσότερα νά επιτελέσει

μέσα στον κόσμο παρ9 ο,τι ή πρακτική' εάν τό πρώτον

επαναστατικοποιηθή, τό βασίλειο τών ιδεών, ή πραγ­

ματικότητα δέν αντέχει πιά». Δηλ. οί προτάσεις αυ­

τές σημαίνουν οτι ή βούληση, μέ Οργανο ισχυρά θεω­

ρητικά σχήματα τά όποια έχουν βεβαίως, ενός βα-

. θμού σχέση μέ τήν πραγματικότητα, και επίσης κα­

μιά απολύτως σχέση μέ τά πράγματα, ενεργεί προς

756

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τήν πραγματικότητα κ α ι τήν υποτάσσει, επιβάλλει σ'

αυτήν μεταβολές κάι μορφές καινούργιες πού δέν

έχουν πολλή σχέση μέ τή βαθύτερη φύση τών Οντων.

Α υ τ ή είναι ή ουσία ή βαθύτερη του Ευρωπαϊκού

πολιτισμού. Γι' αυτό θέλει νά κάνει κάι τά θηλυκά,

Οπως τά «αναλώσιμα» αρσενικά. Πόσο βαθύτερος ή­

ταν ό Ηράκλειτος πού τόνιζε οτι «Ήλιος ουχ υπερ-

βήσεται μέτρα. Ειδεμή Ερινύες Δίκης επίκουροι εξευ-

ρήσουσιν».

Είναι χαρακτηριστικός επίσης ό ορισμός τον όποιο

δίδει ό Ηβ£θ1 στή Λογική του, οτι είναι ή ένότης

προσδιοριστικότητος κάι μή προσδιοριστικότητος. Κάι

ό ορισμός σημαίνει οτι στή Λογική, κάι τήν Λογικό-

τητα του άνθρωπου παρεμβαίνει ενα στοιχείο «ανά­

γκης», υπό τήν μεταφυσικήν οντολογική σημασία,

τής αδυσώπητης φυσικής νομοτέλειας κάι αυτό είναι

τό στοιχείο τής προσδιοριτικότητος και άφ' ετέρου

ένα στοιχείο ελευθερίας υπό τήν μεταφυσική-όντο-

λογική σημασία του Ορου. Στον χώρο τής απροσ­

διοριστίας, τής ελευθερίας υπό οντολογική έννοια, τής

δυσεπερίγραπτης ή απερίγραπτης περιοχής τών όν­

των, υπεισέρχεται ενα στοιχείο βουλητικότητος, διότι

ή βουλητικότης κάί τό θυμοειδές γενικώς στοιχείο συ­

νυπάρχουν μέ τό λογικό, ή Ανάγκη (λογικόν) συνυ­

πάρχει μέ τήν Ελευθερία (βουλητικότης - πίστη), κάί

757

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

έν τέλει δ πρώτος λόγος και ή τελευταία απόφαση

ανήκει στήν βουλητικότητα γενικώς. Αυτό είναι τό

κύριο κάί βαθύ περιεχόμενο τής λογικής του Ηβ§ε1.

Καί ή λογική του ΗΘ§Θ1 περιγράφει, παρουσιάζει καί

ερμηνεύει τις βαθύτερες και κυριώτερες παραμέτρους

του Ευρωπαϊκού πνεύματος, ή λογική κατά ΗΘ^ΘΙ,

παρατηρεί ό σημαντικός μελετητής του ΗΘ§Θ1 στή

σημερινή Ελλάδα Δημ. Τζωρτζόπουλος είναι ή ένότης

έννοιας κάι πραγματικότητος, υποκειμενικότητας κάι

αντικειμενικότητας. Ή ιδέα είναι ή δομική ένότης τής

"Υποκειμενικότητας κα\ τής Άντικειμενικότητος.

Μιά υποκειμενικότητα, ή οποία αφού πρωτίστως

μελετήσει τήν αντικειμενικότητα, τότε χρησιμοποιεί

ωφελιμιστικά, υποκειμενικά, δυναμικά, τά πορίσματα

κάι τά προϊόντα τής Ολης μελέτης της έπ\ τής Άντι-

κειμενικότητος. Σέ Ολες τις μεγάλες φιλοσοφίες τής

Ευρώπης, κυριαρχεί αυτό τό σχήμα ύπό πάσα άποψη

κάι μορφή. Και αυτό τό δεικνύει άλλωστε και ή ουσία

κάι τά σχήματα τής ιστορίας κάι του πολιτισμού τής

Ευρώπης. Τό φαουστικό,.τό τιτανικό πνεύμα κυριαρ­

χεί τού θεϊκού κατά τούς "Έλληνες. Οί Τιτάνες έξε-

δίωξαν άπό. τόνΌλυμπο τούς θεούς81. Ό Δυτικός Χρι­

στιανισμός είναι ύπό μιά έννοια έκφραση τού τι-

80. Σύμβολα τής βουλητικότητος. 81. Σύμβολα τής νοητικότητος, κατά κύριον λόγον.

758

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τανικού πνεύματος και είναι ακόμη υποχρεωτικά φυ­

σιοκρατικός, Οπως ήταν κα\ ό αρχαίος ελληνικός πο­

λιτισμός σέ μεγάλη κλίμακα.

Δέν είναι Ομως έκφραση του τιτανικού πνεύματος,

ό ανατολικός Ελληνικός ορθόδοξος χριστιανισμός, ό

όποιος είναι αντιθέτως χριστιανισμός τής ψυχικής

σωτηρίας, κα\ έδώ στή ζωή κάι στήν παρούσα ζωή

(βλ. Πατέρες τής Εκκλησίας) κάι εις τούς αιώνας

απαντάς.

Επειδή δέ υπάρχουν πολλές ομοιότητες του ελλη­

νικού χριστιανικού φιλοσοφικού πνεύματος μέ τή Δυ­

τική φιλοσοφία (π.χ. τού Γρηγορίου Νύσσης μέ τον

Κ Ε Π Ι κάί τον ΚίβΓ^θ^αθτά, κάί τού Μακαρίου Μα­

γνησίας μέ τις εξελικτικές θεωρίες τής Ευρώπης*

επίσης τού Λεοντίου Βυζαντίου μέ τον ΗΘ§Θ1, Μ&ΓΧ

κλπ. τού Μαξίμου Όμολογητού μέ τον ΒίάθΓοί κλπ.),

είναι δυνατόν νά σκεφθή κανείς κάνοντας τήν υπό­

θεση, οτι επειδή τό θρησκευτικό πνεύμα τής Ευρώπης,

μέ τον Παπικο-καθολικό άφ' ενός κάί άφ' ετέρου τον

Προτεσταντικό Χριστιανισμό, έδωσε δυναμική, τιτα­

νικών διαστάσεων ερμηνεία στήν Ολη πραγματικό­

τητα οικοδομώντας έναν τεράστιο τεχνολογικό πολι­

τισμό, ό όποιος μέ τά επιτεύγματα του απειλεί τή

ζωή στον πλανήτη, θά καταστή αναγκαία ή στροφή

προς τήν ορθόδοξη ερμηνεία τού Χριστιανισμού, ή

759

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

όποια είναι γνησίως σωτηριολογική και οχι επεκτα­

τική κα\ δυναμική θεώρηση του'Όντος.

Παρομοίως ή Αμερική, ή όποια είναι ή μεγάλη

αιχμή του ευρωπαϊκού - χριστιανικού δόγματος στήν

πλέον ωφελιμιστική, πραγματική κάί δυναμική εκδο­

χή τού χριστιανισμού, θά έπηρεασθή, έλπίζομε άπό

τά μελλοντικά ρεύματα. Ή δ η είναι πολύ θετική ή

διάθεση καί τά οράματα ηγεσιών, νά βοηθήσουν στήν

απελευθέρωση υποδούλων λαών κατά τον Α' ή Β'

τρόπον, στήν Γή. Διότι έτσι θά επιβληθούν σύμμετρες

συνθήκες καί όχι ασύμμετρες καί ανοικονόμητες πάνω

στή Γή, καί θά ανθίσουν περισσότερο τά ιδανικά τής

δικαιοσύνης, τής ελευθερίας, τής πνευματικής γονιμό-

τητος. Τό Άπολλώνειο πνεύμα τής Ελλάδος, σύμμε­

τρο, μέ ενα σεμνό καί ελπιδοφόρο χριστιανισμό, ορ­

θόδοξης ελληνικής διδαχής είναι δυνατόν νά απο­

τελέσει μιά ακόμη φορά (τρίτη αυτή μέσα στήν ιστο­

ρία) καταφύγιο παιδείας καί σωτηρίας. Προετοιμάζε­

ται μήπως ενας τρίτος εξελληνισμός τής Ευρώπης

στο μέλλον; Είναι τούτο λίαν πιθανόν.

γβο

Αμερικανικός πολιτισμός

Δυναμικός - ωφελιμιστικός, βουλησιαρχικός,

πραγματιστικός πολιτισμός

Ό Αμερικανικός πολιτισμός είναι σήμερα (2005)

ένας πολιτισμός που κυριαρχεί στήν Ολη έκταση του

πλανήτη Γή. Κυρίως κατά τά βασικά του, εξωτερικά

στοιχεία, γλώσσα, ή όποια είναι ή αγγλική, μέ αμε­

ρικανική έκδοση κάι παραλλαγές Τσως τής αγγλικής

άρχήθεν γλώσσας. Τό δεύτερο στοιχείο είναι ό πλού­

τος, ό όποιος παράγεται μέσα σ' ενα πλαίσιο ισχυ­

ρότατου δυναμισμού, άποφασιστικότητος, και πρακτι­

κού ωφελιμιστικού πνεύματος, μέ σχεδόν θρησκευτική

θεμελίωση κάι έξαρση. Τό ωφελιμιστικό πνεΰμα τής

αμερικανικής ψυχοτροπίας κάί νοοτροπίας εμφανί­

ζεται στήν αμερικανική συνείδηση ή όποια θεοποιεί

τήν οικονομική επιτυχία κάι τό κέρδος, κα\ μαζί μ'

αυτό ταυτοχρόνως τήν κυριαρχία κάι τον έλεγχο τών

φυσικών δυνάμεων, διά τής τεχνολογίας και τών

επιτευγμάτων τής τεχνολογίας. Ή τεράστια τεχνο­

λογική πρόοδος τής Αμερικής, τών Η.Π.Α., δηλονότι,

7 6 ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

είναι ενα προϊόν τής ψυχοτροπίας και νοοτροπίας τών

Αμερικανών ή όποια διαθέτει τεράστιον ψυχικόν δυ-

ναμισμόν και απεριόριστη βουλητικότητα. Πλούτος

μέγας, τεράστια τεχνολογική κάι επιστημονική πρόο­

δος, κυρίως στά πεδία τών θετικών και τεχνολογικών

επιστημών, -και πνεύμα πραγματισμού και ωφελιμι­

σμού, μέσα στο χώρο μιας ισχυρής βουλητικότητος

και μαχητικότητος, που έχει ώς ίδανικόν της νά δα­

μάσει τή φύση, τά φαινόμενα της, τις δυνάμεις της

κάι νά ελέγξει τις εκδηλώσεις της. Άπό αυτήν τήν

ψυχοτροπία απορρέει ή τεράστια τεχνολογική πρόο­

δος, ή όποια πρωτίστως ακολουθεί τό βασικό κάι

αρχικό δόγμα τής δυτικοευρωπαϊκής φιλοσοφίας, πού

εκφράζεται στή θεμελιώδη πρόταση του δυτικού

χριστιανικού - καθολικού πνεύματος, κατά τό όποιο

ή φιλοσοφία είναι κάι πρέπει νά είνοιι θεραπαινις τής

θεολογίας, ρ1ιί1θ8ορ1ιία αηοίΐΐα ύήβοίοβίαα'ΐΐ πρότα­

ση αυτή σημαίνει οτι ή διάνοια, ό νους, ή λογική, δηλ.

άλλως ή φιλοσοφία, και πάλιν ή διάνοια, ό νους, ή

λογική πρέπει νά υπηρετούν ή βούληση και τή δύνα­

μη. Τήν βούληση κάι τή δύναμη εκφράζει ό Ορος Θεο­

λογία, διότι κατά τήν δυτικοευρωπαϊκή σκέψη ό Θεός

είναι βούληση κάι δύναμη πρωτίστως, και οχι αγάπη

κάι νους, Οπως είναι, κατά τήν αντίληψη τών Ε λ λ ή ­

νων φιλοσόφων, Ολων τών εποχών. Ή τεράστια

τεχνολογική πρόοδος, στήν Αμερική - Η.Π.Α. και βε-

7 6 ζ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

βαίως και στήν Ευρώπη κατ' αρχήν, διότι ή Αμερική

είναι ή προέκταση τής Ευρώπης, είναι πρωτίστως

προϊόν αυτής τής ψυχοτροπίας. Μιά πανίσχυρη βου­

λητικότητα, θέτει στήν υπηρεσία της μιά αδυσώπητη

λογικότητα κάι διανοητικότητα, αποδέχεται πρωτί­

στως κα\ κατ' αρχήν τήν αρχαία ελληνική μεταφυ­

σική διότι έπ' αυτής θεμελιώθηκε τό επιστημονικό

πνεύμα, και μετά τις επιστημονικές ανακαλύψεις

προχωρεί στήν κατασκευή μηχανών, αυξάνει τις αν­

θρώπινες δυνατότητες και κυριαρχεί έπ\ τών φυσικών

δυνάμεων κ.ο.κ. Αυτό τό δυναμικό κάι βουλησιαρχικό

πνεύμα τό διαπιστώνουμε και μέσα στο πνεύμα τής

Αμερικανικής φιλοσοφίας. "Ένας άπό τούς σημαντι­

κότερους Αμερικανούς φιλοσόφους, δ Ράλφ'Έμερσον,

μέσα στις γραμμές του φιλοσοφικού του έργου, εκ­

φράζει αυτόν τον αμερικανικό δυναμισμό. «Ή εντολή

που εχει 6 κόσμος νά εκπληρώσει είναι νά μεταλλάξει

το πνεύμα σε πρακτική δύναμη», τονίζει δ'Έμερσον

στις σελίδες τών Δοκιμίων του. Γράφει επίσης δ'Έ­

μερσον στο ί ο Δοκίμιο «Ή Φύση»: «Άς θεμελιώσουμε

τά δικά μας εργα, τούς δικούς μας νόμους, και μιά

ανανεωμένη πίστη». Τονίζει ιδιαιτέρως τό πνεύμα

τής μαχητικότητος κάι τής άγωνιστικότητος. «Οί

άνεμοι και κύματα» είπε δ ΟΛβοη, «είναι πάντοτε μέ

τδ μέρος τού ίκανώτερου θαλασσοπόρου», προσθέτει δ

φιλόσοφος.

763

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ό Έμερσον τονίζει ιδιαιτέρως τήν αξία τής δρά­

σεως, γιά τήν σωστή αξιοποίηση τής ζωής τών

ανδρών. Ιδιαίτερα τήν ανδρική φύση λέγει, οτι χωρ\ς

τή δράση παύει κάποιος νά είναι άνδρας. Κα\ μάλιστα

ό Έμερσον, προτιμά μιά δράση, πού φτάνει ώς τον

ηρωισμό, διότι θέλει τον φιλόσοφο - μαχητή -και

αγωνιστή και οχι ανήμπορο άπό τό χλωμό μαράζι

τής σκέψης, Οπως έλεγε δ 'Άμλετ, στο γνωστό έργο

του Σαίξπηρ.

'Άν χρειάζεται ενα παράγγελμα πού ν' αντηχεί στ'

αυτιά του ας είναι τούτο, τονίζει άλλου ό φιλόσοφος,

ιδιαιτέρως στο Δοκίμιο «Ό Αμερικανός Πνευματικός

Άνθρωπος».

«Ό κόσμος είναι μηδέν, τό πάν είσαι σΰ' μέσα σου

υπάρχουν οί νόμοι ολόκληρης τής φύσης, κι ωστόσο

ακόμη αγνοείς πώς κυκλοφορεί 6 χυμός τών δένδρων,

μέσα σε ολόκληρη τή φύση, ή γνώση κοιμάται όλο-

κληρη. Είναι όμως στο χέρι σου νά τά μάθεις δλα, στο

χέρι σου νά τά τολμήσεις ολα». Οί προτάσεις αυτές

εκφράζουν και περιγράφουν τήν θελημ,ατικότητα και

μαχητικότητα τής αμερικανικής ψυχής, κάι σαφώς

βέβαια θέτουν και προβλήματα γνωσιολογίας, γνω­

στά στά φιλοσοφικά πνεύματα άπό τήν αρχαιότητα

και ιδίως στον Πλάτωνα.

Ή Φύση, λέγει ό'Έμερσον, στο δοκίμιο «Ιστορία»,

είναι ενα εύμετάβολο σύννεφο πού είναι πάντα και

764

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ποτέ τό ΐδιο. Φυτεύει τήν Ϊδια ουσία μέσα σέ πλήθη

μορφών Οπως ό ποιητής σέ ε'ίκοσι διαφορετικά έργα

του μπορεί νά κλείσει τήν Ϊδια κεντρική ιδέα. Κάτω

άπό τή σκληράδα κάι τήν τραχύτητα τής ύλης ένα

εύστροφο πνεύμα κάνει Ολες τις δυνάμεις νά λυγίζουν

στή θέληση του. Οί προτάσεις αυτές εκφράζουν τήν

άγρια βουλητικότητα του Δυτικοευρωπαίου κάι του

Αμερικανού ανθρώπου.

Ταυτόχρονα ό βουλησιαρχικός φιλόσοφοςΈμερσον,

μιλώντας γιά τούς"Έλληνες γράφει οτι δέν είναι νοο-

κρατούμενοι, άλλά άνθρωποι μέ ακέραιες τις αισθή­

σεις κα\ μέ υγεία, όργανισμόν μέ τήν πληρέστερη βιο­

λογική συγκρότηση. Οί "Έλληνες συνδυάζουν μέσα

τους τήν ανδροπρεπή συμπεριφορά κάι τήν ελκυστική

αφέλεια τών παιδιών.

"Όμως στις προτάσεις αυτές τού Έμερσον, γιά

τούς "Έλληνες δέν αναφέρεται τό στοιχείο «Έρως»,

όπως αυτό πάμπλουτο υπάρχει στήν ψυχή τού Έ λ -

ληνος.

"Ο Αμερικανικός Πολιτισμός είναι ωφελιμιστικός -

πραγματιστικός, Οπως αυτός περιγράφεται άπό τον

Ουίλ Τζαίημς, μέσα στο έργο του «Πραγματισμός».

"Ο πραγματισμός είναι ή φιλοσοφική θέση κατά

Ουίλ Τζαίημς, σύμφωνα μέ τήν οποίαν ή φιλοσοφία

κρίνεται έκ τής δυνατότητος νά προσφέρει πρακτικήν

ώφέλειαν στον άνθρωπο. «Δι' ημάς, λοιπόν, άλλην

765

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ούδεμίαν σημασίαν εχει, πλήν τής πρακτικής ταύτης

σημασίας». Παρατηρεί δέ περαιτέρω ό αμερικανός φι­

λόσοφος «Ή θέσις ην παριστά 6 πραγματισμός είναι

άπό μακρού γνωστότατη, άρα είναι ή θέσις τών εμ­

πειριστών άλλά τήν παρουσιάζει, μου φαίνεται, υπό

μορφή ν εντελώς ριζικωτέραν και εγείρουσαν εν ταυτώ

όλιγωτέρας αντιρρήσεις πασών τών μέχρι τούδε έμ-

φανισθεισών μορφών του εμπειρισμού».

«Μέ τον πραγματισμό μιά θεωρία αποβαίνει όρ­

γανον ερεύνης άντι νά είναι ή άπάντησις εις εν αί­

νιγμα, και ή κατάπαυσις πάσης ερεύνης».

«Ό ορθολογισμός δέν εννοεί νά εξέλθη τής λογι­

κής, νά εγκαταλείφϊ} τό άστερόεν στερέωμα. Ό εμ­

πειρισμός δέν κρίνει ειμή διά τών εξωτερικών αισθή­

σεων. Ό πραγματισμός τά δέχεται δλα' δέχεται τήν

λογικήν δέχεται τάς αισθήσεις και συγκατίθεται νά

λάβη ύπ' οφιν και τάς ταπεινοτέρας ακόμη και τάς

πλέον ιδιαιτέρας εμπειρίας. Έάν αί μυστικιστικά! εμ-

πειρίαι δύνανται νά εχωσι πρακτικάς συνεπείας, θά

τάς δεχθή. Και εάν έξηκριβούτο οτι θά ήδύναντο νά

συναντήσγι τις έκεΐ τον θεόν - 6 πραγματισμός θά πα­

ραδεχθώ ε να ν θεόν κάτοικου ντα εν αυτώ τω βορβόρω

τών καθέκαστα φαινομένων.

Ό πραγματισμός είναι δέ ή φιλοσοφία κατά τήν

οποίαν ή αξία τής γνώσεο^ς κάι τό κύρος τών γνω­

στικών κατακτήσεων εξαρτάται και κρίνεται άπό τό

7 66

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αποτέλεσμα, τό πρακτικό, τό ωφελιμιστικό, τό όποιο

τελικά προσφέρει στον άνθρωπο βοήθεια κάί ενδυνά­

μωση κατά τον αγώνα τής ζωής. Ή ϊδια στο βάθος

βουλητική υποκειμενική κάί έν τέλει σχετιστική είναι

ή αξία τής γνώσεως έφ' Οσον κρίνεται άπό τά τελικά

πρακτικά αυτής αποτελέσματα. Ύπό τό πρίσμα αυτό

προσφέρει τεχνητή πρακτική βοήθεια, άλλά έλάχιστην

παιδείαν καταθέτει κα\ μεταδίδει στον άνθρωπο. Διότι

ή αληθής παιδεία δέν είναι ή έργαλειακή κατάρτιση

κάί μάθηση ουτε μόνον ή πρακτική εμπειρική μόρφω­

ση άλλά πολυ περισσότερον Ολων τό «πολίτην γενέ­

σθαι τέλειον άρχει ν τε και άρχεσθαι έπιστάμενον μετά

δίκης». Ύπό τό πρίσμα αυτό ή παιδεία δέν είναι μό­

νον ή ενισχυμένη θέληση, άλλά ή ανεπτυγμένη νόηση,

ή γνώση τής Αλήθειας, ή Λογική σκέψη σέ στενή σύ­

ζευξη μέ τήν θρησκευτική πίστη.

Τό αίσθημα του δυναμικού κάί γεμάτου πνεύμα­

τος δράσεως Δυτικοευρωπαίου ανθρώπου, αύτου πού

κατ' απόλυτον πλειονότητα οικοδόμησε τήν Άμερικήν,

κυρίως τήν Βόρειον, ιδίως τις Η.Π.Α., είναι ή πάσα

ικανότης κάί δυνατότης κυριαρχίας έπ\ τών φυσικών

δυνάμεων και εκμεταλλεύσεως τών φυσικών πόρων.

Αυτό τό εκφράζει και ή ποίηση κάί ή φιλοσοφία τών

Αμερικανών -των Η.Π.Α.- κάί κυρίως αυτή αύτη ή

ιστορία της. Μέ μοναδική ταχύτητα μέσα στήν ιστο­

ρία, σέ διάστημα δύο μόνον αιώνων, οί Η.Π.Α. τής

7 6 7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Αμερικής, απέβησαν ή πρωτουργός δύναμη στήν τε­

χνολογία και συναφώς ή κυρίαρχη παγκόσμια δύνα­

μη. Ουδέποτε άλλοτε μία μεγάλη δύναμη του παρελ­

θόντος έφθασε σέ τέτοιο ύψος δυνάμεως. Τό δυναμικό,

πραγματικό στοιχείο τό ε'ίδαμε στις προηγούμενες

προτάσεις τών Αμερικανών φιλοσόφων, ιδίως στον

πραγματισμό του Ούΐλλιαμ Τζαίημς, κατά τον όποιο

ή αλήθεια, φιλοσοφική, επιστημονική, επιβεβαιώνεται

και επικυρώνεται μέ βάση τήν πρακτική της ωφελιμό­

τητα κάι αποτελεσματικότητα. Μια φιλοσοφία τήν

όποια πολλοί Ευρωπαίοι στοχαστές, αυτοί περισσότε­

ρον μάλλον πλατωνικοί κάί έλληνίζοντες, αφού άκου­

σαν τον Ούΐλ. Τζαίημς άπεκάλεσαν μάλλον δικαίως,

φιλοσοφία του δολαρίου, τις θεωρίες του. Τό 'ίδιο υπο-

κειμενοκεντρικό πνεύμα, πού περιγράφει τήν βουλη-

τική ισχύ τού Έ γ ώ τού ατόμου, βρίσκουμε καί στή

σύγχρονη Αμερικανική φιλοσοφία π.χ. στο πνεύμα του

ΚθΓίγ π.χ. Αντίστοιχες σκέψεις συναντούμε στον

Τζών Ντιούη, άλλο σπουδαίο αμερικανό στοχαστή.

Άλλά ένας ποιητής είναι κατά πολύ καταλληλότε­

ρος νά εκφράσει και νά ερμηνεύσει τό πνεύμα καί τήν

συνείδηση τών Η.Π.Α., τής Αμερικής. Ό Ούώλτ Ούΐ-

τμαν στή ποιητική του συλλογή «Φύλλα Χλόης»

ύμνεΐ τό ισχυρότατο βουλητικό στοιχείο τών Αμερι­

κανών ανθρώπων.

Ό Ού'ίτμαν παρατηρεί ό "Έλληνας μελετητής καί

7 68

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

μεταφραστής του στήν ελληνική γλώσσα, ό Τέλλος

Άγρας στήν μετάφραση του Νίκου Προεστόπουλου ότι

δ Αμερικανός ποιητής: Τί κάνει: Περιγράφει; Ό χ ι .

Σκέπτεται; Ουτε. Δημιουργεί. Δημιουργεί έναν άλλο

κόσμο. 'Άλλην οικουμένη, άλλη σάρκα, άλλη δημιουρ­

γία, άλλη νοοτροπία, άλλον άνθρωπον.

Δέν ξέρει τίποτε άπό τήν αισθητική. Δέν είναι

μάρμαρο πελεκημένο, είναι σώμα γιγάντιο.

Δέν ξέρει τί θά πει έρασμιότης - τό πρώτο στοι­

χείο γιά κάθε ποίηση. Μήτε αυτό τό έχει - δέν τό ξέ­

ρει.

Είναι αλλιώτικα μεγάλος.

Ψάλλει τον άνθρωπο, Οπως τον έχει πλάσει αυτός.

Είναι ένας σαλπιγκτής. Ήταν ένας κύκλωπας

Κήρυκας δυνάμεων πού δέν είναι ανθρώπινες.

Γράφει ό Ουίτμαν στο ποίημα: Τραγουδώ τον

Εαυτό

Τής φλογερής απέραντης ζωής τή δύναμη και τον

παλμό

πουναι ή χαρά γιά δράση ελεύθερη πλασμένη

κάτω άπδ τούς θείους νόμους

τον σύγχρονο τον άνθρωπο ανυμνώ. Αυτόν πού ταξιδεύει σέ ταξειδιωτικά καράβια με-

σοπέλαγα

Πιστεύει «Ξέρω πώς τό χέρι του Θεού είναι ή

769

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Επαγγελία τού δικού μου».

Ξέρω πώς τδ πνεύμα τού Θεού είναι τό αδέλφι τού

δικού μου.

Δηλ. ή θέληση κυριαρχίας, γνώσεως, δυνάμεως, μέ

τιτανικά μέτρα, είναι ή θέληση του Θεού μέσα του.

Αυτό είναι τό πνεύμα του αμερικάνικου πολιτι­

σμού/(/Έρωτας του είναι γήινος, άλλ' οχι ποιητικός,

άλλά μάλλον πεζός.

«Γή με τήν κρουσταλλιένα ροή τού ολόγιομου τού

φεγγαριού μέ τό ανάλαφρο γαλάζιο άχνοβαμένη».

Αγαπά τή Γή, διότι είναι δεμένος μέ αυτήν και

στήν εκμετάλλευση της δίνει θρησκευτικό νόημα.

«Δόξα στις θετικές επιστήμες» λέγει ένας στίχος

του.

Γιατί αυτές δύνανται νά παράσχουν τήν κυριαρχία

έπι τής φύσεως και νά φέρουν οφέλη πρακτικά.

Κι' ένας στίχος λέει στήν ποίηση του:

«Τραγούδησεμου τό παγκόσμιο» ενν. τραγούδι.

Στο ποίημα «Σκαπανείς» γράφει, είμαστε παιδιά

τού Κολοράντο, τής Νεμπράσκα, τού Μιζούρι κλπ.

και λέγει ιδιαίτερα σέ μιά στροφή:

«Ω!ράτσα ακαταμάχητη κι αεικίνητη* γΩ!ράτσα

πολυαγάπητη σέ ολα σου. 52/ τό στήθος μου άπό τήν

φλογερή αγάπη γιά ολα, πάει νά σπάσει!

Ώ! θρηνώ κι' όμως σκιρτάω άπό χαράν, είμαι

τρελός άπ' τήν αγάπη γιά όλα».

770

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Σκαπανείς, γΩ! Σκαπανείς».

Ό Αμερικανός πολιτισμός, δηλ. κυρίως αυτός τών

Η.Π.Α., είναι ένας πολιτισμός που εχει ώς ιδανικό

του τή δύναμη, και κυρίως βέβαια τή δύναμη πού πα­

ρέχει ή τεχνολογία, ή όποια τεχνολογία χρειάζεται

μιά ισχυρή βούληση, γιά νά παραχθή, μιά ισχυρή

θρησκευτική βούληση πού Ομως στηρίζεται κάι εκ­

μεταλλεύεται τήν επιστημονική γνώση, ή όποια γιά

νά υπάρξει απαιτεί τήν αρχαία ελληνική μεταφυσική

κάι κυρίως τήν έννοια τής Ανάγκης ύπό τό μεταφυ­

σικό της πρίσμα. Κα\ αυτή ακριβώς είναι ή ρύθμιση

τών ψυχικών δυνάμεων μέσα στήν αμερικανική, πρω­

τίστως Ομως δυτικοευρωπαϊκή, συνείδηση/Ένα τιτα­

νικό πνεύμα τό όποιο ουσιαστικά υπάρχει μέσα στήν

προτεσταντική ερμηνεία του Χριστιανισμού, άλλά κάι

μέσα στο δυτικό γενικότερα Χριστιανισμό.

Ό Αμερικανικός πολιτισμός είναι προέκταση του

ευρωπαϊκού πολιτισμού, κατά βάση. Ό ευρωπαϊκός

πολιτισμός είναι φαύστειος πολιτισμός (περί αύτου

στις προηγούμενες σελίδες), κάί ό Αμερικανικός έχει

μέσα του και φαούστεια στοιχεία στον μέγιστο βαθμό.

Κάί χαρακτηρίζεται αναμφίβολα και κυριαρχικά

άπό τό τεχνολογικό πνεύμα. Τό πνεύμα τής τεχνο­

λογίας ιδιαιτέρως, αναπτύσσεται, κάί φθάνει στο από­

γειο του Οταν ό πολιτισμός εισέρχεται στους σκοτει­

νούς δρόμους τής ιστορικής παρακμής. Και Οταν οί

771

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πολιτισμοί πεθαίνουν παρατηρεί ό Οδλν&ΐά 8ρβη§1θΓ,

τότε εμφανίζεται νά ακμάζει ιδιαιτέρως ή τεχνολογί­

α, στο δίτομο μεγάλο έργο του «Ή παρακμή τής Δύ­

σης». Ή μεγάλη, ή τεράστια τεχνολογική πρόοδος

τών Η.Π.Α. είναι και δείγμα οτι ό πολιτισμός φθίνει.

Βεβαίως είναι ενα δείγμα άλλά ό πολιτισμός τής

Αμερικής καί τής Ευρώπης αντέχει ακόμη καί θά

αντέξει ακόμη γιά πολύ. Άλλά τον απειλεί καί αυτόν,

Οπως καί τον κόσμο σήμερα τό τιτανικό πνεύμα τής

τεχνολογίας, τό όποιο παράγει ήδη πολλά αρνητικά

αποτελέσματα, ιδίως στο κλϊμα τής επιφάνειας τής

Γής. Αυτήν τήν καταστροφή τοΰ πλανήτη προδιέγρα-

φε στήν «Άποκάλυφη» ό Ιωάννης, ό οποίος μέ μυ­

στηριακό και ακατανόητο τρόπο είπε στους ανθρώ­

πους του μέλλοντος: 6 Χριστός κάι ή διδασκαλία του

διακηρύσσουν τήν αγάπη, εάν όμως σεις οί άνθρωποι

εκτιμήσατε τον Χριστόν κάτι ώς ομοιον προς τό τι­

τανικό πνεύμα, ώς θρησκεία τής δυνάμεως, τότε θά

ακούσετε κάποια στιγμή, εξ αίτιας τής τεχνολογικής

σας θρασύτητος, τις σάλπιγγες τού Αδη νά σαλπίζουν

τό τέλος τής ζωής στή Γή.

Ή δ η , δυστυχώς, τά πρώτα ανατριχιαστικά σαλπί­

σματα ακούγονται κάι προειδοποιούν, κατά τό αρ­

χαιοελληνικό «Μηδέν άγαν ποίει». Τά πρώτα ανα­

τριχιαστικά σαλπίσματα αυτά τά όποια, συμβολικά,

περιέγραφε ή Άποκάλυφη του Ιωάννου, τά κάνει νά

772

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ακούγονται, τό φαινόμενο του θερμοκηπίου, ή τρύπα

του Οζοντος, οί τυφώνες κα\ τά πυρηνικά Οπλα. Ό

πολιτισμός γεννήθηκε Οταν οί θεοί του Όλύμπου κα-

τενίκησαν τούς Τιτάνες, τον Τυφώνα κα\ άλλους.

Όταν δηλ. ή Νόηση υπέταξε τό θυμοειδές. Τώρα γίνε­

ται τό άντίθετο.'Ένα άγριο θυμοειδές δίδει εντολή στή

Νόηση νά βρή τις αλήθειες τής φύσεως, γιά νά τις

χρησιμοποιήσει τελικά κατά τής φύσεως. Τώρα πού

οί Τιτάνες εμφανίσθηκαν έκ νέου, κάι οί θεο\ κοιμούν­

ται, ή άνθρωπότης, διατρέχει τον έσχατον κίνδυνον.

Γιά μιά ακόμη φορά οί άνθρωποι χρειάζονται τό ελ­

ληνικό πνεύμα, παίδευση καϊ σωτηρία, Οπως τήν

αναπτύξαμε ανωτέρω, γιά νά αποφύγουν τούς μεγά­

λους κινδύνους. Εννοείται, ότι μέ αυτές τις εκφράσεις

δέν επισημαίνεται επαναφορά τής αρχαίας θρησκείας,

άλλά σεβασμός προς τις έννοιες τής Δίκης, τής Ανά­

γκης, τής Θέμιδος, τής Μεσότητος, τής Θεοσέβειας

κάί τής Πίστεως, δηλ. αρχαιοελληνικές κάί αρχαίες

χριστιανικές. Ή συνύπαρξη αρχαίας θρησκείας και

ορθόδοξου χριστιανισμού είναι επιφανειακό ζήτημα.

Σημασία έχει νά επιτυγχάνεται πάντοτε βαθύτερη

εναρμόνιση τών αξιών μέσα σέ κόσμο μετρίων κρα­

τικών οντοτήτων. Κάί τούτο θά γίνη έάν Ολα τά έθνη

αποκτήσουν τό δικό τους κράτος. Μέσα σ' ενα τέτοιο

κλίμα σεβασμού Ολων τών εθνών τής Γής, οί κίνδυνοι

άπό τά τεχνολογικά «κατορθώματα» θά περιορισθούν.

773

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Διότι άφ' ενός είναι δίκαιο Ολα τά έθνη νά έχουν

τή δική τους κρατική οντότητα κάι νά αναπτύσσουν

μέσα σέ καθεστώς ασφαλείας τον δικό τους πολι­

τισμό, άλλά κυρίως διότι οί «πόλεμοι» θά περιορι­

σθούν, μεταξύ μικρών κρατών, έκτος εξαιρέσεων Τσως,

και άραγε θά είναι ελάχιστα επικίνδυνοι γιά τήν ζωή

πάνω στον πλανήτη Γή.'Ενώ τυχόν «πόλεμοι» μετα­

ξύ υπερκρατικών ενοτήτων μέ εκατοντάδες εκατομ­

μυρίων κατοίκων θά οδηγήσουν τελικά στον Ολεθρο

τής ζωής πάνω στή Γή. Κάι παρατηρούνται σήμερα

αντιδράσεις. Ευτυχώς ό Δυτικός κόσμος, φορευς του

τιτανικού πνεύματος, θά αίσθανθή λίαν πιθανώς, τήν

ανάγκη στροφής στον χριστιανισμό τής σωτηρίας,

δηλ. τήν ορθοδοξία. Κάι γενικώς υπό τό πρίσμα αυτό,

αυτή ή τιτανική δύναμη τήν όποια παρήγαγαν -κάι

συγκροτούν άποικοι άπό Ολα τά μήκη και πλάτη τής

Γής, θά προσφέρει στήν ανθρωπότητα τή μέγιστη

υπηρεσία χαρίζοντας σ' Ολα τά 'Έθνη τής Γής, ελευ­

θερία, και δυνατότητα αυτόνομης, ελεύθερης ζωής κάι

δημιουργίας.

774

Ε π ί λ ο γ ο ς

Ό πολιτισμός τής Ελλάδας τής αρχαίας κατά

πρώτον είναι ερωτικός όπως τον άπεκαλέσαμε ήδη*

και τούτο σημαίνει οτι είναι θερμουργών δυνάμεων

προϊόν κα\ μαζί ορθολογιστικός, ό πρώτος στήν ιστο­

ρία τής άνθρωπότητος, πολιτισμός. Κάι τούτο διότι

Οπως προσημειώσαμε ήδη, όΈρως είναι μεσότης -

σύνθεση του πέρατος κάι του άπειρου. Λατρεύει τό

«πέρας» κάι τις ενσαρκώσεις του πέρατος, σχήματα,

μορφές πάσης κατηγορίας, αισθητές, νεκρές κάι ζω­

ντανές, κάι νοητά σχήματα κάι ινδάλματα, διότι είναι

όλα αυτά τέκνα τοΰ Έρωτος ώς μεταφυσικής δυνά­

μεως, και παραλλήλως λατρεύει τό άπειρον, μέ εξαι­

ρετικά πλούσια, θερμουργό δύναμη* μεγάλα πνευμα­

τικά ζώπυρα εμπλουτίζουν τό περιεχόμενο τής ψυχής

κάι τό στρέφουν προς τήν λατρεία κάι του πέρατος

κάι του απείρου. Άπειρη λατρεία του πέρατος στο

πλαίσιο του αισθητικού πολιτισμού τής ελληνικής

αρχαιότητος, μαζί μέ άπειρη προσέγγιση συναισθη­

ματική του περιεχομένου έδωσε τά αριστουργήματα

775

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τής αρχαίας ελληνικής τέχνης και τά επιτεύγματα

του πνεύματος τών Ελλήνων στή φιλοσοφία και τήν

επιστήμη.

Ό τρόπος σκέψεως τών Ελλήνων θεμελιώθηκε έπι

τών απαραιτήτων προϋποθέσεων έπ\ τών όποιων κα\

μόνον ήταν και ήτο πάντοτε πιθανόν νά άνευρεθή ή

αλήθεια.Ή αλήθεια αυτή και μόνη.

Ή αναζήτηση τής αληθείας κάι ή εύρεση της,

Οπως είναι δυνατή, κάί είναι δυνατή μέσα στά Ορια

τής έμπειρικότητος κάι τής νοητικότητος του ανθρώ­

που κατ' άναφοράν προς τήν φυσική και νοητή πραγ­

ματικότητα.

Και αυτές οί προϋποθέσεις ήσαν πρώτον ό κόσμος.

Τό Ό ν υπάρχει αναγκαστικά έξω άπό τό Ύποκείμε-

νον Έ γ ώ του ανθρώπου. Αυτός είναι ή πρώτη προϋ­

πόθεση γιά νά υπάρξει ό Έρως ώς πνευματική δύνα­

μη κα\ μεταφυσική όντότης.

Δεύτερον, τό Ό ν ώς Αντικείμενο οφείλει νά είναι

στατικόν, σταθερόν, ώς προς τις βαθύτερες συντεταγ­

μένες του κα\ μεταβλητό, όπως φαίνεται οτι είναι ώς

προς τις εξωτερικές επιφανειακές του ιδιότητες.

Τρίτον, τό Ό ν είναι πεπερασμένον ώς προς τον

χώρο. Διότι νοητόν είναι μόνον ο,τι είναι πεπερασμέ­

νον. Καθ' οτι τό άπειρον δέν είναι νοητικά αντιληπτό.

Και εντός του οντος υπάρχουν τά νοητά πρότυπα

776

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τών έπι μέρους όντων είναι αυτή ή περίφημη «θεωρία

τών ειδών» (ιδεών) του Πλάτωνος, ή οποία είναι ου­

σιαστικά ή ανακάλυψη τών επιστημονικών εννοιών.

Τέταρτος τό Ό ν είναι άπειρον κατά τον χρόνον

διότι μόνον κατά τον τρόπον αυτόν, αποδιώκεται άπό

τήν κρίση κάι τήν σκέψη του άνθρωπου, τό αυθαίρετο

υποκειμενικό στοιχείο, τό όποιον έάν δεχθούμε οτι τό

Ό ν εχει αρχήν κάι τέλος στο χρόνο, τότε αυτήν (τήν

αρχήν κ α ι τό τέλος) δύναται κάθε άνθρωπος νά τοπο­

θετήσει τήν άρχή κάι τό τέλος οπου θέλει, οπου προτι­

μά κλπ. δηλ. νά ενεργήσει κατά αυθαίρετο, υποκειμε­

νικό τρόπο.

Πέμπτος τά εξωτερικά αισθητά δεδομένα δέν μπο­

ρούν νά είναι πιστευτά, διότι οί αισθήσεις μας εξα­

πατούν, άρα μάς κρύβουν τήν αλήθεια κάι τότε πρέπει

νά παραμερίσουμε τις εντυπώσεις τών αισθήσεων και

νά συναντήσουμε απέναντι τις σταθερές συντετα­

γμένες του οντος.

Έκτος πρέπει νά θεωρούμε τό Ό ν ώς στατικό,

αιώνιο, πεπερασμένο στο χώρο, άπειρο στο χώρο, νά

αποδιώξουμε τήν έννοια του μηδενός ή του γίγνεσθαι,

διότι έάν δεχθούμε τά δύο τελευταία στοιχεία, τότε

λειτουργούν τό θυμικό κατά τρόπον αυθαίρετο πάλιν.

Όποτε ή αλήθεια κρύπτεται ή δέν κατακτάται τό πα-

ράπαν.

777

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ή αλήθεια είναι δυνατόν νά κατακτηθή, συναφώς

προς αυτά που προδιεγράψαμεν, στοιχεία που τά

ανευρίσκουμε στή φιλοσοφία του Παρμενίδη, του με­

γάλου Έλεάτη φιλοσόφου του 6-5ου αί. π.Χ. και τών

άλλων προσωκρατικών, Οπως και στους μεγάλους φι­

λοσόφους Πλάτωνα κάι Αριστοτέλη, μέ διάφορες

προσθήκες κάι βελτιώσεις τής σκέψεως, τής σχετικής

μέ τήν έρευα του οντος. Κάι προ παντός ή κυρίαρχη

άποψη ότι ό κόσμος υπάρχει άφ' εαυτού και δέν

έπλάσθη άπό κανέναν δημιουργό. Ό λ ε ς αυτές οί προ­

ϋποθέσεις τής αντικειμενικής καθαρής όντότητος κάι

έννοιας του οντος, στις εξωτερικές και εσωτερικές συ­

ντεταγμένες του τις θέτει (αποκλειστικά ό Έρως τής

αλήθειας. Τής αλήθειας ή όποια δέν θολώνεται ουτε

σκιάζεται άπό υποκειμενικά στοιχεία, διότι ό'Έρως

τής αλήθειας αποδιώκει τά στοιχεία που θολώνουν

τον νουν, και τή σκέψη. Όλοι οί λοιποί μεγάλοι πολι­

τισμοί του παρελθόντος και του παρόντος είναι πολι­

τισμοί στους όποιους μαζί μέ τήν έρευνα κατά τήν

αναζήτηση τής αλήθειας συνυπάρχουν καί συνυφαί­

νονται ωφελιμιστικά κίνητρα, δυναμικά στοιχεία,

πραγματιστικά ενδιαφέροντα, απόλυτα υποκειμενικά

ενδόσιμα τής γνώσεως, μαγικά οράματα κλπ.

Ό λ α αυτά τά στοιχεία, μόνον αυτά δέν ήσαν κα\

δέν είναι ικανά νά θεμελιώσουν τήν ιδέα τής αλήθειας.

77δ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Κάποιες επιδόσεις και μέ αυτά τά αφετηριακά δεδο­

μένα είχαν κάί θά μπορούσαν νά έχουν. Άλλά τήν

αλήθεια αυτήν καθ' έαυτήν δέ θά ήτο δυνατόν νά τήν

ευρουν ουτε νά τήν προσεγγίσουν. Τά επιτεύγματα

της δέν θά είχαν παρά σχεδόν συμπτωματική κα\

εμπειρική επαφή μέ τήν Οποια αλήθεια.

Μόνο τό ελληνικό ν πνεύμα, ήδη άπό τήν αρχαιό­

τητα έθεσε τις βάσεις γιά τήν έρευνα, αναζήτηση και

ανακάλυψη τής αλήθειας. Καί άφου τούτο συνέβη μέ­

σα στήν ιστορία, μεταγενέστεροι πολιτισμοί υιοθέτη­

σαν τον ελληνικό τρόπο σκέψεως άλλά επηρεασμένοι

καί άπό άλλα δικά τους εσώτερα κίνητρα γνώσης καί

παραγωγής λόγου, διευθέτησαν κατά τή δική τους

κλίση καί κρίση τίς ψυχικές τους καί πνευματικές δυ­

νάμεις καί μέ τή νέα αυτή διευθέτηση καί ρύθμιση τών

ψυχικών καί πνευματικών δυνάμεων έρρίφθησαν στήν

μελέτη καί ανακατασκευή τής φυσικής πραγματι­

κότητος. Π.χ. ή δυτική σκέψη εμπνεόμενη άπό κίνη­

τρα ζώπυρα δυναμικότητος, μέ τήν φράση «Φιλοσο­

φία θεραπαινίς τής Θεολογίας», δηλ. ή νόηση υπηρέ­

τρια τής δυνάμεως, άφου μέ τήν νόηση έφρόντισε καί

φροντίζει νά κατανοήσει τον κόσμο καί τά φαινόμενα

του, έθεσε τή γνώση στήν υπηρεσία τής δυνάμεως καί

παρήγαγε καί παράγει τον μέγαν τεχνολογικόν πολι-

τισμόν του σήμερα. Παρομοίως άλλοι πολιτισμοί, ό

779

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

αραβικός, ισλαμικός π.χ. έκαμαν μιά άλλη διευθέτηση

του ελληνικού τρόπου σκέψεως σέ συνάφεια μέ τήν

ισλαμική θρησκευτική παράδοση κάι παρήγαγαν τον

ισλαμικό - αραβικό πολιτισμό κλπ.

Ό μ ω ς μόνον μέ τά τεχνικά και πνευματικά κίνη­

τρα τών άλλων πολιτισμών χωρίς τή συνάφεια και

τήν επαφή μέ τό ελληνικό πνεύμα οί πολιτισμοί αυτοί

θά έμεναν μικροί κάι χωρίς συνεπώς μεγάλα αποτε­

λέσματα.

Τό Κοράνιο π.χ. μόνο αυτό μέ τις προτάσεις του

δέν είναι κατάλληλο νά θεμελιώσει τον επιστημονικό

λόγο, μπορεί όμως νά γίνει κατάλληλο πολύ σέ συνά­

φεια μέ τό αρχαίο ελληνικό πνεύμα και μέ ερμηνευ­

τική προσαρμογή τών προτάσεων του προς μεταφυ­

σικά στοιχεία αρχαιοελληνικής εμπνεύσεως, αυτά

πού περιγράψαμε ανωτέρω.

Τό Τδιον ή Παλαιά Διαθήκη.κάί τά περιεχόμενα

της κάι ιδίως ή ιδέα του Παντοδυνάμου Θεοΰ δημι­

ουργού τού κόσμου έκ τοΰ μηδενός είναι τελείως ακα­

τάλληλη έννοια γιά τήν θεμελίωση τοΰ ορθολογιστι­

κού πνεύματος και τήν επιστημονική ερμηνεία τοΰ

οντος.

Και αυτό πράγματι συνέβη μέσα στήν ιστορία. Στο

αρχαίο Ισραήλ γεννήθηκαν πνευματικά στοιχεία, άλ­

λά λογική ερμηνεία, φιλοσοφία, επιστήμη και τά

78ο

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

προϊόντα αυτών δέν εμφανίσθηκαν. Αυτό συνέβη μέσα

στον εβραϊκό κόσμο άπό τότε που οί Έβραϊοι ιδίως

στήν Αίγυπτο, ήλθαν σέ επαφή μέ τό ελληνικό πνεύ­

μα, π.χ. άπό τήν εποχή τών τελευταίων προχριστια­

νικών αιώνων. Άλλά οί ερμηνείες που έδωσαν οί Ε ­

βραίοι στοχαστές Οπως Φίλων Ιουδαίος (ιος αί.

μ.Χ.), Μωϋσής Μαιμωνίδης (9ος αί. μ.Χ.) κάι κά­

ποιοι άλλοι, δρίηοζα, ΜΕΓΧ , Κοεη, επηρεάζονται πο­

λύ άπό τό πνεύμα τής Π. Διαθήκης, κάι υποτάσσουν

τά πορίσματα τής ερευνάς τους στο ισχυρότατο υπο­

κειμενικό στοιχείο, τό όποιον κυριαρχεί στήν Π. Δια­

θήκη και στά άλλα θρησκευτικά βιβλία του Ισραήλ.

Όλοι οί πολιτισμοί πλήν του ελληνικού, συνέτειναν

στήν θεώρηση τοΰ κόσμου, οπου επεχείρησαν κάί λοι­

πά στοιχεία, και διά τοΰ το έθόλωσαν τή θέα τοΰ ον­

τος. Σ ' Ολες τις ερμηνείες τών πραγμάτων που επε­

χείρησαν Έβραϊοι κυρίως φιλόσοφοι -δέν αναφέρω

έδώ τους επιστήμονες- άνέμειξαν μεγάλο ποσοστό

θρησκευτικού πνεύματος κάι μάλιστα εντονον ύποκει-

μενισμόν κάί τοΰ το διότι, ώς εΐπομεν, ανωτέρω ή θρη­

σκεία τοΰ Ισραήλ είναι ή ψυχική, θρησκευτική έκφρα­

ση τοΰ απόλυτα υποκειμενικού και τοΰ ισχυρού ωφε­

λιμισμού.

Ή έρευνα τής αλήθειας Ομως, στήν καθαρή της

μορφή, χωρ\ς ανάμειξη άλλων στοιχείων, κατορθώνε-

7 8 ι

__ Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

τ α ι μόνο μέ τήν θέα αυτής, χωρ\ς ανάμειξη άλλης δυ­

νάμεως, άλλά μέ τή δύναμη του Έρωτος προς τήν

αλήθεια αυτήν καθ' έαυτήν. Κάι αυτή είναι ή μονα­

δική συμβολή τής Ελλάδος στον παγκόσμιο πολιτι­

σμό. Γιά τούτα Ολα ό Ελληνικός πολιτισμός είναι κυ­

ρίως ορθολογιστικός πολιτισμός* άλλά ορθολογιστικός

ό όποιος θερμαίνεται εσωτερικά άπό τον Έρωτα τής

αλήθειας. Όταν Ομως κάποια στιγμή, ό Έ ρ ω ς έψυ-

χράνθη, διότι ή δύναμη τής «Ανάγκης» αιχμαλώτισε

τήν ψυχήν κ α ι τά κύματα της, ή ψυχή βαθμιαίως

έψυχράθη κάι ό Έρως γιά ενα διάστημα παγιοποιή­

θηκε, έμεινε στά εξωτερικά του στοιχεία ισχυρός, γι'

αυτό ή έρευνα τής φιλοσοφίας συνέχισε τή ζωή, άλλά

τά εσωτερικά του στοιχεία έχαναν πολύ άπό τήν

φλόγα τους και τή θέρμη τους. Δέν έσβησαν όμως

εντελώς. Τελικώς επήλθε ή τελική ψυχική και ή

ηθική πτώση. Κάι τότε ανέκυψε τό αίτημα τής σωτη­

ρίας. Κάι τότε ανέκυψε ενα νέο θεϊκό κήρυγμα, εκείνο

του Ιησού Χριστού, τό όποιο ανήγγειλε τήν δυνατό­

τητα σωτηρίας άπό τήν πτώση, ή όποια έπισυνέβη.

Και στο κήρυγμα τού Ιησού, ή κύριοι δύναμη είναι ή

αγάπη, ύπό τή βαθύτερη μεταφυσική της σημασία.

Ήταν . κ α ι είναι συνεπώς μιά δύναμη συναφής προς

τον έρωτα κ α ι ό Έρως, ό θείος 'Έρως, ανέκυψε μέσα

στήν ελληνική χριστιανική σκέψη, ώς δύναμη σωτη-

7 δ2

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ρίας, ύπό τήν προϋπόθεση τής πίστεως πλέον, στο

σωτηριολογικό μήνυμα τής Αναστάσεως μετά τήν

οποιαδήποτε Σταύρωση. Ό Έρως στήν αρχαία ελλη­

νική μεταφυσική είναι σύμφυτος μέ τήν μεταφυσική

έννοια τής Ανάγκης επί τής όποιας θεμελιώθηκε ή

λογική ερμηνεία του κόσμου, ό'Έρως στήν ελληνική

χριστιανική φιλοσοφία είναι φορέας μάλιστα μετα­

φυσικής ελευθερίας κάι συνεπώς τής δυνατότητος σω­

τηρίας, δηλ. του θαύματος τής αναστάσεως άπό τήν

απελπισία, τήν ψυχική ασθένεια, τήν αμαρτία. Ό λό­

γος οτι ό Ελληνικός φιλοσοφικός λόγος κάι ό Ε λ λ η ­

νικός πολιτισμός είναι ορθολογιστικός σημαίνει οτι

άφ' ενός περιέχει μιάν περιοχή άναγκαστικότητος -

Ανάγκη- δηλ. λογικότητος συνεπώς, καί μιά περιοχή

έλευθερίας-σωτηρίας, δηλ. απαλλαγής άπό τά ηθικά

δεινά και τά ψυχικά προβλήματα. Φύσις-Έυχή σέ

άμεση συνάφεια είναι τά δύο δώματα του ανθρωπίνου

Είναι.

Αυτή είναι ή πλήρης ουσία του ελληνικού πνεύμα­

τος κάι μέ αυτήν τίθενται οί δύο μεγάλοι ελληνικοί

πολιτισμοί -αρχαίος - βυζαντινός- καί οτι κυρίως

αυτοί συμπληρώνουν ό ένας τον άλλον. Ό σημερινός

Ελληνικός πολιτισμός είναι καί πρέπει αν είναι σύνθε­

ση τών δύο προηγουμένων. Στά πλαίσια του πολιτι­

σμού αύτοΰ πραγματοποιήθηκαν πολλά καί μεγάλα

7 8 3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

πνευματικά κατορθώματα. Άλλά δ πολιτισμός αυτός

είχε και τις αρνητικές του Οψεις, μέ τήν έννοια οτι

έκεΐ δέν έφθασαν τά πολιτιστικά αγαθά ή κάι ακόμη

έξεδηλώθησαν έκεΐ οί αρνητικές συνέπειες σέ βαθμό

Ισως μεγαλύτερο άπό Οσο θά περίμενε κανείς. Μέσα

στο κλίμα αυτό οί αρνητικές μορφές τού "Έρωτος

υπήρξαν στήν αρχαία Ελλάδα, Οπως πορνεία, έται-

ρισμός, πού κατά τό πρόγραμμα τους είναι άγονες

μορφές ερωτισμού και άκόμ,η χειρότερα ομοφυλοφιλία,

παιδεραστία χωρ\ς ποαδαγωγικό χαρακτήρα. Ή

ομοφυλοφιλία, Οπως έτονίσαμε ήδη είναι άγονη μορφή

ανταλλάξιμου αύτοερωτισμού, μιά άπό τις χείριστες

μορφές ερωτισμού. Αυτερωτισμός είναι και ό αυνανι­

σμός δηλ. ή αύτομαλακτική απαλλαγή άπό τήν πίε­

ση τού σπέρματος, πού συνιστά κάι μιά μορφή έκτο-

νώσεως. Αύτοερωτισμός είναι και ό ναρκισσισμός, χω­

ρίς συμμετοχή τού σαρκικού στοιχείου, μιά μορφή

έρωτος άγονου, ό όποιος χάνεται τελικά μέσα στο

ψεύτικο είδωλο τού εαυτού του. Υγιείς μορφές Έ ρ ω ­

τος, ερωτισμού είναι ό αγνός αμοιβαίος Έρως, ό άρ­

ραβών κάι ό γάμος, πού δημιουργεί τήν οικογένεια, ή

όποια συνιστά τήν ίερώτερη αξία τής ζωής.

Πέρα αυτού ή αγνή παιδεραστία, ό αγνός παι­

δαγωγικός έρως πού συνιστά μιά ισχυρή ψυχική δύ­

ναμη προς τήν κατεύθυνση τής αγωγής τού νέου

784

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ανθρώπου.

Και οί ύψιστες μορφές Έρωτος προς τις ποικίλες

πνευματικές αξίες δπως τις περιγράψαμε στις προη­

γούμενες σελίδες, είναι αύτη ή μορφή Έρωτος πού

ώδήγησε στήν γέννηση, τήν ανάπτυξη κάι τήν αιώνια

ακτινοβολία τοΰ ελληνικού πνεύματος.

Προ παντός κυρίαρχη δύναμηΈρωτος στήν ελλη­

νική ψυχή είναι ό Έρως τής αλήθειας, αλήθεια λογι­

κή άφ' ενός (φιλοσοφική, επιστημονική), αλήθεια

ύπερλογική (σωτηρία, μετάνοια, επανάληψη, ανάμνη­

ση, ανάσταση ψυχής έκ τής αμαρτίας). Επειδή ή

αρχαία αισθητική αντίληψη τής ζωής περιέχει έν τέ­

λει κάι απελπισία, τήν ελπίδα ζωογονεί ή ορθόδοξη

χριστιανική θρησκευτική αντίληψη τής ζωής. Αυτή ή

σύνθεση καλλιεργείται σήμερα στον Ελληνικό κόσμο.

Ή αλήθεια τελικά συναποτελεΐται άπό δύο επίπεδα,

αλήθεια επιστημονική, έκ τής Ανάγκης, αλήθεια

σωτηριολογική, έκ τής θείας Ελευθερίας τού πνεύμα­

τος, τής ψυχής τού ανθρώπου. Είναι δέ λίαν πιθανόν,

επειδή ό δυτικός ευρωπαϊκός κόσμος εισέρχεται σέ

περίοδο παρακμής νά αναζητήσει τήν ανανέωση του

στον ορθόδοξο χριστιανισμό, τήν ελληνική πίστη και

σκέψη κατά επανάληψη τού ελληνικού σχήματος

φύσις - ψυχή. Τό μέχρι τώρα κυρίαρχο πνεύμα στήν

δυτική ψυχοτροπία ήταν ή φύσις, τό φυσιοκρατικό

7 8 5

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

στοιχείο μετά τήν παρακμή και εξ αιτίας αυτής ή

στροφή προς πνευματικότερες ερμηνείες είναι εξαι­

ρετικώς πιθανή. Κάι αυτήν τήν τυνευματοκρατική

ερμηνεία τήν έδωσε κάι δίδει ή ορθόδοξη φιλοσοφική

σκέψη κάι. πίστη. Μιά ερμηνεία πού δίδει θέση κάι

στήν απροκατάληπτη σκέψη, φιλοσοφική, επιστημο­

νική, κ.λπ., κάί τήν άδολη, αγνή πίστη.

786

ϋΟΝΟίυδΙΟΝ

(Μετάφραση έκ του ελληνικού: Οίηο Ροίθδθ,

διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Λάρισας)

Εα Οίνίΐίδαίίοη άε Ια Οιέοε, εί δίπ* ΐοιιί εΐΐε άε Ια Οι-έεε Αηίίςιιε, εδί εΐΌίίφΐε, οοιηηιε ηοιίδ Γ ανοηδ άέ]α αρρείέε, εΐ ςα νειιί (ϋιε φι' εΐΐε εοηδίίίυε Ιο Γεδίιΐΐαί άε ίοΓεεδ ίεινεηίεδ, ηιαίδ εη ηιέηιε ίειηρδ εΐΐε εδί Γαΐίοηαΐίδίε- ε' εδί Ια ρι-ειηίέΓε είνίΐίδαίίοη Γαίίοηαΐίδίε άε Γ Ιιίδίοπε Ιιιιηιαίηε, εΐ εεΐα ραΓεε ςιιε, δείοη Ρΐαίοη, εΐΌδ (Γ αιηοιπ*) εδί ιιηε ΓοΓεε "ηιίίογεηηε" ε' εδί Γ ίηίεπηέ(1ίαίΓε, ε ' εδί υηε δγηίΐιέδε άιι ίεπηε εί άε Γ ίηίϊηί. ΕΙΙε αάοι*ε 1ε " ίεπηε" εί Ιεδ ίηεαηιαίίοηδ άιι ίεπηε, άεδ ίοηηεδ εί άεδ ίι§ιχΓ€δ άε ίοιιίε εαίέ§οπε, ρεΓεερΐίΜεδ, ιηοΓίεδ οιι νίναηίεδ, αίηδί ςιιε άεδ ίοπηεδ εί άεδ ίάοΐεδ ίηια§ίηαίΓεδ ραΓεε φΐε εε δοηί Ιεδ εηίαηίδ ά' "εΐΌδ" εη ίαηί φ ΐε ίοΓεε ηιέίαρίιγδίφΐε εί εη ηιέηιε ίειηρδ εΐΐε αάοΓε Γ ίηίϊηί, ά' ιιηε ίοΓεε εχίΓειηεηιεηί πείιε ει ίεΐΎεηίε. Οε §ι*αηάεδ έίίηεείΐεδ δρίπίιιείΐεδ εηπ-εΐιίδδεηί 1ε εοηίεηιι άε Γ αιηε, εί Γ οπεηίεηί νει*δ 1ε

7*7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ειιΐΐε άιι ίεπηε εί άε Γ ίηίϊηί. ΙΛιέ αάοΓαβίοη ίη-ίιιηε άιι ίεπηε άαηδ Ια εαάΓε άε Ια εϋνίΐίδαίίοη εδ-ίΐιέίίςιιε άε Γ αηΐίφΐίίέ §ιεεςιιε ? αίηδί (μι9 ιιηε ίη-ίίηίε αρρΓοεΙιε δεηΐίηιεηΐαίε Γ ίηίϊηί εΓέέΓεηί άεδ εΐιεί-ά' οειινΓεδ άε Γ αΓί άε Ια Οτέεε Αηίίφΐε εί Ιεδ ρΓοίεδδεδ άε Γ εδρπί §Γεο άαηδ 1ε άοηιαίηε άε Ια ρΜοδορΙιίε εί άε Ια δοίεηεε. Εα ίαςοη άε ρεηδεΓ άεδ ΟΓεεδ δ5 εδί ίοηάέε δίπ* Ιεδ εοηάίίίοηδ ηέεεδ-δαίτεδ, δΠΓ Ιεδφίεΐΐεδ εΐ δειιίεηιεηί δΐΐΓ εΐΐεδ, ίΐ έίαίί άερηίδ ίοιι]οιΐΓδ ροδδίΜε άε άέεοανπΓ Ια νέπίέ , πεη ψιε Ια νέπίέ . ί α τεεΙιεΓεΙιε άε Ια νέπίέ εΐ δα άέεουνεΓίε άαηδ ΐοιιί εε ςιιί εδί Γεαίίδαβίε εί εΐΐε Γ

εδί άαηδ 1ε εαάΓε άε Γ εηιρίπδίηε εί άε Γ εηίεηάε-ηιεηί άε Γ έίΓε Ιιιιηιαίη εη ταρροΓί ανεε Ια τέαΐίΐέ ίηια§ίηαίΓε εί ηαίιίΓεΙΙε. Οεδ εοηάίίίοηδ ίίίΓεηί ρτβ-πιέτβτηβηί: 1/ ιιηίνεΓδ. 1/ είΓε εχίδΐε ίοΓεέιηεηί εη άεΙιοΓδ άυ διι]εΐ, άυ ηιοί, άε Γ είΓε Ιιιιηιαίη. II δ5

α§ίί ίεί άε Ια ρΓεηιίέΓε εοηάίίίοη ροιίΓ ςιιε εΐΌδ εχ­ίδΐε εη ίαηί φ ΐε ίοΓεε δρίπΐιιείΐε εί εηΐίΐέ ηιέία-ρΐιγδίςιιε.

Όβηχιβπιβίηβηί: . ε ί Γ ε " εη ίαηί ςιιε δπ]εί άοίί είΓε ά' αβοΓά ίίχε εί ίεπηε εη εε ςιιί εοηεεπιε δεδ εοοΓάοηηέεδ Ιεδ ρΐιΐδ ρΓοίοηάεδ εί αρΓέδ ναπαβίε εοιηηιε ίΐ δεηΛΙε Γ είΓε εοηίοπηέηιεηί α δεδ ρΓο-ρπέίέδ δηρεΓίίείεΙΙεδ εί εχΐέπειίΓεδ.

7δδ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Τνοιύβπιβπιβηί: Ε ' είΓε εδί ΙίηιίΙέ άαηδ Γ εδραεε, νιι ςιι ' ίΐ η ' γ α φΐε εε φΐί εδί ίϊηί φΐί δοίί εοηιρΓέ-ΙιεηδίΜε. Εη είϊεί Γ ίηίϊηί ηε ρειιί ραδ είΓε ρεΓεερ-ίίΜε ραΓ Γ εδρπί. Οαηδ Γ είΓε αιΐδδί άοηε εχίδίεηί Ιεδ ηιοάέΐεδ εοηεεναΜεδ άεδ είΓεδ άίδίίηείδ. II δ' α§ίί ίεί άε Ια εέ1έΐ>Γε ίΐιέοπε άε ΡΙαίοη φΐί εδί εη διώδίαηεε Ια άέεοιινεΓίε άεδ ηοίίοηδ δείεηίίίϊφίεδ.

ΟααΐΗέτηβπιβηί: Ε ' είΓε εδί ίηίϊηί άαηδ 1ε ίεηιρδ εαΓ εε η ' εδί φΐε άε εείίε ίαςοη φΐ ' ίΐ εδί εχριιΐδέ άη ]ιι§ειηεηΙ εί άε Ια ρεηδέε άε Γ είΓε Ιιιπηαίη. Ε ' έΐέιηεηΐ αΛίίΓαίΓε εΐ δίΛίεείίί, δΐ οη δ' αεεοΓάε φΐε Γ είΓε α ιιηε οπ§ίηε εί ιιηε ίϊη άαηδ 1ε ίεηιρδ αΙοΓδ εΐιαφίε είΓε Ιιιιηιαίη εε άέβιιί εί εείίε ίϊη, ίΐ ρειιί Ιεδ ρΙαεεΓ ού ίΐ νειιί εί ού ίΐ ρΓέίεΓε ε' εδί α άίΓε οειι-νΓεΓ άε ίαςοη δΐι^εείίνε εί αΛίίΓαίΓε.

αηφΑΪέπιβπιβί: Εεδ άοηηέεδ εχΐέπειίΓεδ ρεΓ-εερίίΜεδ ηε ρειινεηί είΓε εΓέάίΜεδ, εαΓ ηοδ δεηδ ηοιίδ άιιρεηί, άοηε εΐΐεδ ηοιίδ εαείιεηΐ Ια νέπίέ εί αΙοΓδ οη άοίί ηιείίΓε α Γ εεαΓί Ιεδ ίηιρΓεδδίοηδ άεδ δεηδ εί ίαίΓε ίαεε αυχ εοοΓάοηηέεδ ίϊχεδ άε Γ είΓε.

8ίχίέτηβΐηβηί: Οη άοίί εοηδίάέΓεΓ Γ είΓε εοιηηιε ίϊχε, έίεπιεί, ίϊηί άαηδ Γ εδραεε, ίηίϊηί άαηδ 1ε

ίεηιρδ. Οη άοίί εχΙιίΓε 1ε δεηδ άιι ηέαηί οιι άη άενε-ηΐΓ ραΓεε φΐε δί οη δ' αεεοΓάε δΐΐΓ Ιεδ άειιχ άεΓ-ηιίεΓδ έΐέηιεηίδ, αΙοΓδ δε ιηεί εη ίοηεΐίοη Γ ΙιιπηειίΓ

7 δ 9

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ηιαίδ άε ίαςοη αΛ>ί1χαίΓ6 οηοοίΌ ιιηε ίοίδ. Αίηδί Ια νέπίέ Γ£δίε άίδδίηιυΐέε ου, 1ε δίπρίηδ η ' εδί ραδ οοηφίίδ. II εδί ροδδίΜε άε εοηφίέπι Ια νέπίέ οη 1ί-

αίδοη ανεε ίουί εε ςυε ηοιίδ ανοηδ ίηάίφΐέ, έΐέ-ηιεηίδ ςυε ηουδ Ιιουνοηδ άαηδ Ια ρΐιίίοδορίιίε άε Ραπηέηίάε, άυ §Γαηά ρΐιίίοδρίιε ΕΙέαΐε άε Ια ίϊη άιι 6 6 εί άυ άέΐ>υί άυ 5 6 δίέείε αν. Ι.Ο. εί άεδ αυίΓεδ ρΜοδορΙιίεδ αναηί δοεΓαίε, αίηδί φιε Ιεδ §Γαηάδ ρΜοδορΙιεδ εοπιηιε ΡΙαίοη εί Ατίδίοΐε, ανεε άίί-ίέΓεηίδ α]ουίδ εί αιηέΙίοΓαΐίοηδ άε Ια ρεηδέε Γείαίίνε α Ια ΓεεΙιεΓεΙιε άε Γ είτε, εί δυΓ ίουί Γ ορίηίοη φΐε, Ιε ηιοηάε εχίδίε άε δοί εί φ ΐ ' ίΐ η ' α έίέ ΟΓέέ ραΓ αυευηι εΓεαίευι*. Τουίεδ εεδ εοηάίίίοηδ άε Γ εηίίίέ ο1ο]εείινε εί ρητέ εί άε Ια ηοίίοη άε Γ είτε άαηδ δεδ εοοΓάοηηέεδ εχίέπευΓεδ εί ίηίέπευιεδ, Ιυί δοηί ροδέεδ εχείυδίηεηιεηΐ ραΓ Γ ΕΓΟδ άε Ια νέπίέ , άε Ια νέπίέ ςυί η ' εδί ηί ίΐΌυβίέε ηί ρενίιχΑέε ρουΓ άεδ έΐέηιεηΐδ δυ!>}εείίίδ, εαΓ V ΕΓΟδ άε Ια νέπίέ εΐιαδδε Ιεδ έΐέηιεηίδ φχί ΐιυυΜεηί Γ εδρπΐ εί Ια ρεηδέε. Τουίεδ Ιεδ αυίΓεδ §Γαηάεδ είνίΐίδαίίοηδ άυ ραδδέ εί

άυ ρΓέδεηΐ δοηί άεδ είνίΐίδαΐίοηδ άαηδ Ιεδ ςυείΐεδ, ανεε Ια ΓεεΙιεΓεΙιε άε Ια νέπίέ , εοεχϊδίεηΐ εί δοηί ίίδδέδ άεδ ηιοΐίναίίοηδ υίίΐίΐαπδίεδ, άεδ έΐέιηεηίδ άγηαηιίςυεδ, άεδ ίηίέΓέίδ ρΓα§ηιαΐίδΐεδ, άεδ ηιοίίίδ δυΐ^'έείίίδ αβδοΐυεδ άυ δανού* εί άεδ νίδίοηδ πιεν-

790

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

νείΐίευδεδ. Τοιίδ εεδ έΐέηιεηίδ, δευίδ, η ' έίαίεηί ραδ εί ηε δοηί ραδ εαραΜεδ άε ΓοηάεΓ Γ ίάέε άε Ια νέ­πίέ. Ανεε εεδ άοηηέεδ ίηίίίαΐεδ, ίΐδ οηί ευ εΐ ίΐδ ρουπαίεηί ανοΐι εειΐαίηεδ ρειίοπηαηεεδ. Οερεη-άαηί Ια νέπίέ εΐΐε, ηιέηιε, ϋδ ηε δαυιαίεηΐ Ια ίΓου-νεΓ ηί ηιέηιε Γ αρρΓοεΙιεΓ. δεδ εχρίοίίδ η ' αυΓαίεηί φ Γ υη ταρροΓΐ ΙιαδαΜευχ εί ειηρίπφΐε ανεε η ' ίηι-ροΛε φΐεΐΐε νέπίέ.

δευΐ Γ εδρπΐ §Γεε α ροδέ άερυίδ Γ αηίίφΐίίέ άέ]α, Ιεδ βαδεδ άε Ια ΓεεΙιεΓεΙιε εί Ια άέεουνεΓίε άε Ια νέπίέ εί ρυίδφιε εεΐα δ' εδί ραδδέ άαηδ Γ Ιιίδ-ίοίΓε, άεδ είνίΐίδαίίοηδ ροδίέπευΓεδ οηί αάορίέ Ια ίαςοη άε ρεηδεΓ §Γεεφΐε ηιαίδ, ίηίΐυεηεέεδ αυδδί ραΓ ά' αυίΓεδ ηιοίίναίίοηδ ίηίέπευΓεδ άε δανού* εί άε ρΓοάυείίοη, εΐΐεδ οηί τέ§1έ δείοη ΙευΓ ρΓορΓε νο-εαίίοη εί ]υ§ειηεηί ΙευΓδ ίοΓεεδ ρύγεΜφίεδ εί δρίπίυείΐεδ εί ανεε εείίε ηουνεΐΐε άίδροδίίίοη εί τ έ -§1ειηεηίαίίοη άε ΙευΓδ ίοΓεεδ ρδγείιίφίεδ εί δρί-πίυείΐεδ, εΐΐεδ δε δοηί ηιίδεδ α έίυάίεΓ εί α τεεοη-δίπιίΓε Ια τέαΐίίέ ηαίυΓεΙΙε ανεε υηε ραδδίοη ρΓεδφΐε απο§αηίε.

Αίηδί, Ια ρεηδέε οεείάεηίαίε ίηδρίΓέε ραΓ άεδ ηιοίίναίίοηδ εί άεδ ΙυευΓδ άε άγηαηιίδηιε ανεε Ια ρΐιταδε "Ια ρΐιίίοδορίιίε αυ δεηάδε άε Ια ί!ιέο1ο§ίε" ε' εδί-α-άίΓε Γ εδρπΐ αυ δεινίδε άε Ια ίοΓεε ρυίδφΐ'

791

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ανοο Γ οδρήί οϋο α οδδαγο εί οΐΐο οδδαίο άο εονη-

ρΓοηάΓΟ Ιο ηιοηάο εί δθδ ρΐιοηοιηοηοδ, ©11ο α δοιπηίδ Ια οοηηαίδδαηοο αιι δοηάδο άιι ροιινοΐΓ εί εϊίε α ρΐΌάιπί εί εϊίε οοηίίηιιο α ρΓοάιιηο Ια §Γαηάο οίνϋί-δαΐίοη ίοο1ιηο1ο§ίφΐο αοίιιοΐΐο.

ϋ ο ηιοηιο, ά' αιιίΓΟδ οϊνϋίδαΐίοηδ ζοχηπιε Ια οί-νϋίδαίίοη άοδ Αταβοδ οί οοΐΐο άο Γ Ιδίαηι οηί ιιΐϋίδο άίίίοΓΟίηηιοηί Ια ίαςοη άο ροηδΟΓ §Γθθφΐο, οη Ιίαί-δοη Ιοη)οηΓδ ανοο Ια ΐΓαάίίίοη άο Ια Γθ1ί§ίοη ίδ-Ιαηικμιο οί ϋδ οηί ρΓοάιιίΐ Ιοδ οοηηαίδδαηοοδ άο Γ

οδρπί αΓαβο ίδίαηιίφίο ςιιί ίάοηΐίίίο αιι ίοηά, Υ οί Α οι ρΓοάιπί, α Γ οπ§ίηο άιι ηιοίηδ, ιιηο οδροοο ά' ίη-ίοφΓοίαΐΐοη ηια^ίςιιο άο Γ ΟΪΓΟ ίηίοηδέηιοηΐ δΐι!>)ο-οίίί, οί άο ίοηάαηοοδ οΐ ά' οίαηδ οβδοιίΓαηίίδίοδ.

ΡοιίΓίαηί, ποη φΐ ' ανοο Ιοδ ηιοίίναίίοηδ δρίπ-

ίαοϋοδ οί ρδγοίιίςυοδ άοδ αιιίΓΟδ οίνίΐίδαίίοηδ δαηδ

Ιο οοηίΓαοί οί Ιο ταρροΓί ανοο Γ οδρπΐ §ΓΟΟ, οοδ οίνϋίδαίίοηδ ηο δο δΟΓαίοηί ραδ άονοίορροοδ οί άοηο, δαηδ §Γαηάδ τοδίιΐίαίδ.

Εο οοΓαη, ραΓ οχοηιρίο, ποη ςιιο Ιιιί, ανοο δθδ ρΓοροδίίίοηδ ηο δΐιίίίΓαίί ραδ α ίοηάοΓ Γ οδρπί δοί-οηίίίϊφίο. Οοροηάαηί ϋ ροιιΐ άονοηΐΓ ροΓίίηοηί,

δοιιΐοηιοηί οη, ταρροΓί ανοο Γ οδρπί §ΓΟΟ άο Γ Αη-ίίφήίο οΐ ανοο ιιηο αάαρίαΐίοη ίηίοφΓοίαίίνο άο δθδ ρΓοροδίίίοηδ νοΓδ άοδ οίοιηοηΐδ Γηοίαρύγδίςυοδ ίη-

792

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δρίΓΟδ άο Γ αηίίφΐίίο §Γθοψαο, ο' οδί α άίΓο, οο ςιιο ηοιίδ ανοηδ άοοπί ρΐιΐδ Ιιαιιΐ. Οο ιηοιηο, Ιο νίοιιχ ΐοδίαηιοηί εί δοη οοηίοηιι, ηιαίδ δΐΐΓ ΐοιιί Γ ίάοο άη

Όϊεη οιηηίροίοηί, ΟΓοαίοιπ* άη ηιοηάο α ραΓίΐΓ άιι ηοαηί, οδί ιιηο ηοίίοη ΐοιιί α ίαίί ίηοοηνοηαηίο ροιίΓ ίοηάοΓ Γ οδρπί ταίίοηηαΐίδίο οί Γ ίηίοφΓοΐαίίοη δοί-οηίίίϊςυο άο Γ ΟΙΓΟ.

Εί ίοιιί οοΐα δ' οδΐ άοΓοιιΙο άαηδ Γ ΙιίδΐοίΓΟ. Βαηδ Γ αηοίοηί ΙδΓαοΙ, άοδ οίοηιοηίδ δρίπίιιοΐδ δοηί ηέδ, ροιίΓίαηί, οη η ' α ραδ οιι Ια ρΓΟδοηοο άο Γ ίηίοφΓο-ίαίίοη 1ο§ίςμιο άο Ια ρΜοδορΙιίο, άο Ια δοίοηοο οί ΙοιίΓδ ρΓοάηίΐδ. Οοΐα δ' οδί ραδδο άαηδ Ιο ηιοηάο ] ιπ ί άορηίδ φιε Ιοδ ]ιιίίδ, δΐΐΓίοιιί οη Ε§γρίο, οηί οη άοδ Γοΐαίίοηδ ανοο Γ οδρπί §ΓΟΟ, ραΓ οχοηιρίο άοριιίδ Ιοδ άοπιίοΓδ δίοοίοδ αναηί Ι Ο . ΡοιίΓίαηί Ιοδ ίηΐοφΓΟ-ίαίίοηδ ςιι ' οηί άοηηοοδ άοδ ροηδοιίΓδ ]ιιίίδ οοηιηιο Ρίΐοη Ιο Ιιιίί ( ι 6 Γ δ. αρΓΟδ !.€.), Μοϊδο Μαγηιοηίάίδ (9 6 Ι Ώ 6 δ. αρΓΟδ Ι . € . ) οί ριιίδ αρΓΟδ ά' αιιίΓΟδ οοηιηιο δρίηοζα, ΜαΓχ, Κοοη, δοηί βοαιιοοιιρ ίηίΐιιοηοοοδ ραΓ Γ οδρπί άο Γ Αηοίοη Τοδίαηιοηί οί ίΐδ δοιιιηοί-ίοηί Ιοδ ΓΟδυΙίαΙδ άο ΙΟΙΙΓ ΓΟΟΙΙΟΓΟΙΙΟ α Γ οίοιηοηί δΐι^οοίίί οί ίΓΟδ ίοΓί χμιί άοηιίηο άαηδ Γ Αηοίοη ΤοδίαΓηοηί οί Ιοδ αιιίΓΟδ ΙίνΓΟδ Γθ1ί§ίουχ ά' ΙδΓαοΙ. Τουίοδ Ιοδ οίνίΐίδαίίοηδ, οχοορίο Ια οίνίΐίδαίίοη §Γθοςιιο9 οί ηιο!αη§ο άαηδ ΙΟΙΙΓ ΐΐιοοπο Ιο ηιοηάο

793

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

άαηδ Ιεςυεί δε δοηί άέρίογέδ ά' αυίΓεδ εΐέηιεηίδ αυδδί, ε' εδί ρουΓ εεΐα ς υ ' εΐΐεδ οηί ίΓουΜέ Ια νί-δίοη άε Γ είΓε. ϋαηδ ΐουΐεδ Ιεδ ίηίεφΓέΐαΐίοηδ άεδ εΐιοδεδ, ςυε άεδ ρΐιϋοδορίιεδ δυΓίουί Ιυίίδ οηί εη-ΐΓερπδεδ ηουδ η ' ανοηδ ραδ είίέ ίεί Ιεδ δαναηίδ. Ιΐδ οηί αδδοείέ εη §Γαηά ρουΓεεηΐα§ε ά' εδρπΐ τε-1ί§ίευχ εί άε δυβ]εεΐίνίΐέ ίηίεηδε εΐ εεΐα ραΓεε ςυε, εοηιηιε οη Γ άίί ρΐυδ ίιαυί, Ια Γε1ί§ίοη ά' ΙδΓαεΙ, ε' εδί Γ εχρΓεδδίοη ρΐιγοίιίςυε εί Γε1ί§ίευδε άε Ια δυβ]εείίνίΐέ αβδοΐυε εί άε Γ υΐϋίίαπδηιε ρυίδδαηί.

Εα τεεΙιεΓεε άε Ια νέπίέ εερεηάαηί, άαηδ δα ίοππε ρυΓε, δαηδ 1ε ηιέ1αη§ε ά' αυίΓεδ έΐέηιεηίδ, η ' εδί αεεοηιρϋε φΐ ' ανεε, δα δευΐε αρραπίίοη, δαηδ Γ

ίηίενεηΐίοη ά' αυίΓεδ ίοΓεεδ ηιαίδ ανεε Ια ίοΓεε άε Γ εΓΟδ νεΓδ Ια νέπίέ , πεη ςυε Ια νέπίέ . Εί ςα, ε' εδί Γ υηίψαε εοηίπβυίίοη άε Ια ΟΓέεε α Ια είνϋίδαίίοη ιηοηάίαΐε. ( Μ ε ε α ίουί εεΐα Ια είνϋίδαίίοη §Γεεςυε εδί υηε είνϋίδαίίοη δυΓίουί ταΐίοηείΐε ηιαίδ ςυί δε τέεΐιαυίϊε ίηάέπευΓεηιεηί ανεε Ρ αηιουΓ άε Ια νέπίέ . ΕοΓδςυε ρουΓίαηί α υη εεΓίαίη ηιοηιεηΐ Γ

ΕΓΟδ α ρεΓάυ δοη αΓάευΓ ραΓεε ςυε Ια ίοΓεε άε Ια "Νέεεδδίίέ" α εαρίυΓέ Γ αηιε εί δεδ να§υεδ, ραΓ Ια δυίίε Γ αηιε δ' εδί ρΓο^ιεδδίνεηιεηί τείτοΐάέ εί Γ

ΕΓΟδ ρουΓ υη εεΓίαίη ίεηιρδ, δ' εδί ίϊ§έ, ϋ εδί τεδίέ ρυίδδαηί εη δεδ έΐέηιεηίδ εχίέπείυΓδ εί ε' εδί ρουΐ

794

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

εεΐα φΐε 1Ε ΓεεΙιεΓεΙιε άε Ια ρΐιίίοδορίιίε α εοηίίηυέ δοη ΐΓα]εί, ηιαίδ δεδ έΐέιηεηίδ ίηΐέπευΓδ οηί βεαυ-εουρ ρετάιχ άε \ε\χγ ζτάειιν εί άε ΙευΓ νοίοηίέ. ΡουΓ­ίαηί, ίΐδ ηε δε δοηί ραδ είείηίδ ίουί α ίαίΐ. Ρίηαΐε-ηιεηΐ Ια εΐιυίε "ίίηαίε" ρΐιγδίφαε εί ηιοΓαΙε εδί δυΓ-νεηυε, εί ε' εδί αΙοΓδ φχε δυΓ§ίί Ια τεςυεί άυ δαίυί. Ο ' εδί αΙοΓδ ς υ ' υηε ηουνεΐΐε ρΓέάίεαίίοη ροδίίίνε δ' εδί ίαίίε εηίεηάυε, εείίε άε Ιέδυδ Οιήδί φχί αη-ηοη£αίί Ια ροδδίβίΐίίέ άυ δαίυί ςυί εδί δυΓνεηυε α εαυδε άε Ια εΐιυίε. Οαηδ Ια ρΓέάίεαίίοη άε Ιέδυδ Ια ίοΓεε ρπηείραίε εδί Γ αηιουΓ άαηδ δοη δεηδ ηιέία-ρΐιγδίςυε ρΓοίοηά. € ' έίαίί εί εϊίε εοηίίηυέ α είΓε υηε ίοΓεε ρΓοεΙιε άε Γ ΑηιουΓ εί άε Γ ΕΓΟδ. Εε Βίευ ΕΓΟ§ α δυΓ§ίί άαηδ Ια ρεηδέε εΐιτέίίεηηε §Γεε-ςυε εοηιηιε Ια ίοΓεε άε δαίυί α εοηάίίίοη ά' ανοΐΓ Ια ίοί, άαηδ 1ε ηιεδδα§ε δαΙναΐευΓ άε Ια Κέδυιτεεΐίοη, αρΓέδ η ' ίηιροΓίε ςυείΐε ΟΓυείίϊείοη. Ε ' ΕΓΟδ, άαηδ Ια ηιέίαρίιγδίςυε §Γεεςυε αηείεηηε, εδί ίηΙιέΓεηί αυ δεηδ ηιέίαρίιγδίφΐε άε Ια Νέεεδδίίέ δυΓ Ιαςυείΐε Γ

ίηίεφΓέίαίίοη 1ο§ίςυε άυ ηιοηάε α έίέ ίοηάέε. Ε ' εΓΟδ άαηδ Ια ρΜοδορΙιίε εΙΐΓέίίεηηε §χεεφχε εδί αυδδί ροΓίευΓ άε ΙίβεΓίέ ηιέίαρίιγδίςυε εί ραΓ εοη-δέςυεηί άε Ια ροδδίβίΐίίέ άυ δαίυί, ε ' εδί α άίΓε άυ ηιίΓαεΙε άε Ια τέδυιτεείίοη άυ άέδεδροη, άε Ια ηιαία-άίε ρΐιγείιίςυε, άυ ρέεΐιέ. Εα ραΓοΙε,' ε ' εδί-α- άίΓε

795

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ια ρ α κ ϋ ο ρ ύ ϋ ο δ ο ρ ύ ί ς υ ο §Γθοςυο οί Ια οίνϋίδαίίοη

§Γθοςυο, οδί Γαίίοηηαΐίδίο, ο' οδΐ-α- άύ*ο ηυο ά' αβοΓά οϋο οοηΐίοηί ιιη άοηιαίηο άο οοηίχαίηίο άε

Βοδοίη εί ραΓ οοηδοςυοηΐ άο Γαΐίοηαΐίίο εί οηδυίίο

υη άοηιαίηο άο Ι&ΟΓΙΟ, άε δαίυί, ο' οδί-α- άίΓο άε

άοϋνΓαηοο άοδ τονοΓδ οΐύίφίοδ εί άεδ ρΓοΜοηιοδ

ρδγούίςυοδ. Ναίυτο - Αηιε εη Γοΐαίίοη άύ*οοίο, εε δοηί Ιοδ

άεηχ οάίίϊοοδ άε Γ ΟΙΓΟ Ιιυηιαίη. Ο' οδί Ια Ια δυΐ> δίαηοο οοηιρίοίο άε Γ εδρπΐ §ΓΟΟ ού δ' ορροδοηί Ιοδ άουχ §Γαηάοδ οίνϋίδαΐίοηδ §ΓοοφΛθδ —Γ αηίίςμιο εί Ια βγζαηίίηο- φχί δ© οοηιρίοίοηΐ; εηίνε οϋοδ. Εα οίνϋίδαίίοη §Γθθφαο οοηΐοηιροΓαίηο οδί εί ε\1ε άοίί είτε Ια ϋιοδο άοδ άουχ οίνϋίδαΐίοηδ ρΓοοοάοηίοδ. ϋαηδ Ιε ε&άτε άε οοδ οίνϋίδαΐίοηδ ρΙυδίουΓδ §Γαηάδ οχρίοίίδ δρίπίυοίδ οηί έίέ Γοαίίδέδ. Οοδ οίνϋίδαΐίοηδ οηί οιι ροηΓίαηΐ ΙουΓδ αδροοίδ ηο§αίίίδ αυδδί, άαηδ Ιο δοηδ φχε Ιοδ βίοηδ οίνϋίδαίουΓδ η ' γ δοηί ραΓ ραΓνο Ιοδ οί ηιοηιο άοδ οοηδέςυοηοοδ ηο§αΐίνοδ δο δοηί ηιαηίίοδίοοδ α υη ροίηί δυροπουΓ α εε ς υ ' οη ρου-ναίΐ δ' γ αίΐοηάΓΟ.

ϋαηδ ο© οΐύηαί, άοδ ίοπηοδ ηο§αίίνοδ άο Γ Επ)δ, οηί, οχίδίο άαηδ Ια ΟΓΟΟΟ αηίίςυο, οοηιηιο Ιοδ ρΐαί-δίΓδ δοχυοίδ οΐ Ια ρΓΟδίίίυΐίοη, άοηί Ιοδ οαΓαοίο-π-δΐίςυοδ δοηί Ιοδ ίοπηοδ οΓοίίςμιοδ δΐοπίοδ οΐ ρίΓΟ

796

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οηοοΓο, άοδ ίοπηοδ ά' οηοηηο άοοαάοηοο, οοιηιηο Γ Ιιοιηοδοχυαίίίο ου Γ αηιουΓ ρουΓ Γ οηίαηί ηιαίδ δαηδ βυί ροάα^ο^ίςυο, ο' οδί α άηο υηο ροάοΓαδίίο ηιαίδαίηο. Ε ' Ιιοιηοδοχυαίίίο, οοηιηιο ηουδ Γ ανοηδ άο}α δου1ί§ηο, οδί υηο ίοπηο δίοπίο ά' αυίοοΓο-ΐίδηιο οοΙιαη^οαΜο, υηο άοδ ρηοδ ίοπηοδ ά' ΟΓΟ-ίίδίηο. Χα ΓηαδίυΛαίίοη οδί αυδδί υηο ίοπηο ά' αυίοοΓοίίδίηο, ο' οδί α άίΓο Ιο άοβαπαδ αυίοΐοηίίϊαηί άο Ια ρΓΟδδίοη άυ δροπηο φχι οοηδίίίυο αυδδί υηο ίοπηο άο άοίουΐοηιοηί.

Εο ηαΓοίδδίδηιο Ιυί αυδδί οδί υηο ίοπηο ά' αυίο-ΟΓοΐίδηιο δαηδ Ια οοηίπβυίίοη άο 1' οίοιηοηί οΙιαΓ-ηοΐ, υηο ίοπηο ά' αηιουΓ δίοπίο, φχϊ δο ροΓά ίίηα-Ιοιηοηί άαηδ Γ ίηια§ο ίαυδδο άο Ιυί-ηιδηιο. Οοδ ίοπηοδ δαίηοδ άο Γ ΟΓΟδ ου άο Γ ΟΓοίίδίηο δοηί Γ ΟΓΟδ ΓοοίρΓοςυο ρυΓ άοδ ίίαηςαίΐΐοδ οΐ Ιο ηιαπα§ο φχι ΟΓΟΟ Ια ίαηιίΐΐο, φχϊ οοηδίίίυο Ια ίοπηο Ια ρΐυδ δαοΓοο άο Ια νίο. 5υΓ οο ροίηί υη ρΓοίΓΟ §ΓΟΟ ΟΓΙΙΙΟ-

άοχο φΐί ΟΓΟΟ υηο ίαηιίΐΐο άο γ ου ί ο οηίαίηίδ, ΓΟ-

αΐίδο Ια νοίοηίο άο ϋ ίου οί ηιαπο, δοΐοη ΡΓοάοπςυο Νίοίζδοΐιο, Βαοοίιυδ οΐ Ιο Οηιοίίιο. Α ραΓί Γ αηιουΓ ρυΓ άο Γ οηίαηί, 1' ΟΓΟδ ρυτ ροάα§ο§ίςυο οοηδίίίυο υηο ίοΓοο ρδγοίιίςυο ρυίδδαηί άαηδ Ιο δοηδ άο Γ οάυοαίίοη άυ ]ουηο Ιιοηιηιο. Εη ρΐυδ, Ιοδ ίοπηοδ άο Γ ΕΓΟδ Ιοδ ρΐυδ οίονοοδ νοΓδ Ιοδ άίίϊοΓοηίοδ ναΙουΓδ

797

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δρίπίιιοΐΐοδ, οοηιηιο ηοιίδ Ιοδ ανοηδ άοοπίοδ άαηδ

Ιοδ ρα§θδ ρΓΟΟοάοηίοδ, οο δοηί οοδ ίοπηοδ άο Γ ΟΓΟδ ψαί οηί οοηάιιίί α Ια ηιαίδδαηοο, αιι άονοίορ-ροηιοηί οί αιι ταγοηηοηιοηί οΐοπιοί (Ιο Γ οδρπί §ΓΟΟ.

Οοί οδρπί οδί ίΓΟδ ρΓοοΙιο άο Ια Γοαίίίο ανοο Γ ΟΓΟδ

άο Ια ν ο π ί ο . Εί ηοιίδ τοροίοηδ οο φχϊ α οίο οοπί

άαηδ Ιοδ ρα§οδ ρΓοοοάοηΐοδ ςιιο Ιο ηιοηιοηί ηαίαΐ άο

Γ οδρπί ρΓοηά ηαίδδαηοο οί §Γαηάίί άαηδ Ια νιο άο Γ

Ιιοηιηιο, ΙοΓδςυο Ιο δοχο ίοηιίηίη "τοδοαρο" οχρπ-ηιο δα Γοοοηηαίδδαηοο οί §Γαίίίυάο οηνοΓδ Ιο ηιαίο,

Γ οδροοο βίοΐο^ίςμιο "οοηδοηιηιαΜο" νιι ςιι ' ίΐ οδί, άο ραιΐ δα ηαίιίΓΟ, ρΓοΐ α δο ΐ>αΐίΓ0 (οΐ: ραΓ δοιιΐοηιοηί) ηιαίδ α δαοπίίοΓ ηιοηιο δα ν ίο ροιιι Ια ΐοηιοΐΐο, Ιοδ οηίαηίδ οίο. Ο ' οδί ροιίΓφαοί ά' αίΓίοιίΓδ Ιο ηιαίο

ηιορπδο ηαίηΓοΙΙοηιοηΙ Ιο άαη§0Γ οί οδί ρδγοίιίςιιο-ηιοηί δρίπίηοΐΐοηιί οΐ ρΐιγδίφίοηιοηί δΐιροποιίΓ οοηιηιο ίΐ Γ α ρΓοιινο α ίΓανοΓδ Ια νίο οί Γ Ιιίδίοηο άο Γ ΟΪΓΟ Ιιιιηιαίη. Εοδ ορίηίοηδ άίνοΓ§οηίοδ δοηί Ιο ρΓοάιιίί ά' ίηΐοφΓοίαΐίοιίδ άγηαηιίφίοδ οί νοΙοηίαΓ-ίδΐοδ άο Ια Γοαίίΐο φΐί οοηΐίοηηοηί 1)οαηοοιιρ ά' ίη-δΐιΐίο οί ά' ο§αΓοηιοηί.

Αιιχ ίηΐοφΓοίαίίοηδ νοίοηίαπδίοδ, άγηαηιίφίοδ οί δΐι^'οοΐίνοδ άιι ηιοηάο ροπι* Ια ίοΓοο δ ι ι ρ Γ ο η ι ο άο

Γ ΟΓΟδ δΐΐΓ ΐοιιί άαηδ Γ αιηο § Γ θ θ φ . ι ο , δ' ορροδο Γ ΟΓΟδ άο Ια νοπίο, ιιηο νοπΐο ρΙιίΙοδορΜςιιο, δοίοηίί-

7 9 δ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ί ίφίο, νέπίέ δυρΓα1ο§ίςμιο, δαίυί, ιοροηίίι*, Γέδυι-Γοοίίοη άο Γ αηιο άιι ρέοΐιέ οί ίουίο ρυίδδαηίο ΙυουΓ ίηοαηάοδοοηίο α Ια ΓΟΟΙΙΟΓΟΟ άο Ια νέπίέ δαηδ οιη-βιοδ ηί ρέηοηΛιοδ.

Είαηί άοηηέ ςυο Γ αηοίοηηο οοηοορίίοη οδίίιέίί-ςυο άο Ια νίο, Ιίέο οί αοοοηιρα§ηαηί Ια Νέοοδδίΐέ οβδίίηέο οοηΐίοηί οη ίϊη άο οοηιρίο Ιο άέδΟδροΐΓ, αΙοΓδ ςιιο Γ ΕΓΟδ άο Ια νέπίέ ανοο Ιοδ ίοιοοδ οί Ιοδ οΐιαηιρδ αρραιοηίέδ άο Ια "Νέοοδδίΐέ" ηο ριοηιοί ραδ Ια "ιέδυιτοοΐίοη" άο Γ αίτιο άο η ' ίιηροίΐο ςυοϋο οΐιυίο, Γ οδροίι οδί νίνίίιέ ραι Ια οοηοορίίοη ά' ιιηο νίο οιίΐιοάοχο οΙΐΓέίίοηηο, ηιέΐαρίιγδίςυο οί Γθ1ί§ίοιΐδθ. Ιοί Ια νέπίέ οοηΐίοηί Ιο ιηοδδα§ο άο Ια τέδΐιποοίίοη, άιι δαίιιί άο η ' ίηιροΓίο φΐοΐ ρέοΐιέ. ν έ π ί έ δοίοηΐίίίςυο, νέπίέ δαίναίποο, δοηί άοιιχ νέπίέδ φΐί ηο δο οοηιρίοίοηΐ ραδ άαηδ Γ ΜδίοίΓΟ οΐ άαηδ Ια οίνϋίδαίίοη §Γθοςυο. (ϋοίίο οοιηροδίίίοη δο άένοίορρο άαηδ Ιο οαάΓΟ άο Γ Ιιοϋοηίδίηο υΙίέπουΓ οί ροδί βγζαηΐίη.

Ιοί Γ έΐΌδ άο 1 "νέπ ίέ" οδί ίοηάέ ά' ιιηο ραΓί δίπ* Ια Νέοοδδίΐέ ά' αριέδ Ια ρΐιϋοδορίιίο αηίίςυο οί ά' αιιίΓΟ ραΓί Γ ΟΓΟδ άιι "δαίυί" δυΓ Γ ίηίοφΓέίαίίοη ΟΓίίιοάοχο άυ ηιοδδα§ο οΐιιέίίοη ά' αρΓΟδ Ια ρΜ-Ιοδορίιίο βγζαηίίηο.

Εα οίνϋίδαίίοη αηίίφίο έίαίί υηο δγηίΐιέδο άο Γ

799

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

οδρπί άο Βαοοίιυδ οί ά' Α ρ ο ΐ ΐ ο η αΙοΓδ φιε Ια οίνίΐί-δαηίίοη οΐιτοίίοηηο ξτεεφχε οδί ιιηο δγηίΐιοδο άο Γ οδρπί άο Βαοοίιυδ οί άιι Οηιοίίίο ά' αρΓΟδ Ια ρΐΌβ-

Ιοιηαίίφίο άο ΡΓ . Νοίζδοΐιο. Ε ' ΟΓΟδ άοβυίο οοηιηιο ιιηο ίοΓοο θΓ§αδΐίφΐο φχί ρΓοάυίί Ια νίο οί φΐί §Γα-άυοίίοιηοηί ηιοηΐο α άοδ ηίνοαυχ δυροπουίδ, οοηι­ηιο ιιη ΟΓΟδ άοδ οοΓρδ, άοδ αιηοδ, άοδ οδρπίδ, άοδ ναΙιιοΓδ (νοπΐο, ]υδΐίοο, νοΓίυ, βοαυίο οίο) οΐ αυδδί οοηιηιο ιιη ΟΓΟδ άη δαοΓΟ άαηδ δα ίοπηο Ια ρΐυδ Ιιαιιίο. Εο ηιοηάο αηίίψιο οί Γ οδρπί ψχι α ίαίί ηαϊ-ίΓο άοδ ροΐδοηηα§οδ βπΐΐαηίδ οοηιηιο Ιο ΗοΓΟδ οί Ιο 3α§ο, Ιο ηιοηάο Βγζαηίίη α ίαίί ηαϊίΓο Ιο δαίηί οί Γ

ίηίίίο. Α ίοιίδ οοδ ίΓΟδ Ιιαιιΐδ οί ΐΓΟδ §ιαηάδ ηίνοαιιχ οδί δοηηιίδο, ο' οδί α άηο οΐΐο οδί δουδ, υηο νοπίο αΓάοηίο οί άουΐουιουδο. Οο φιι άε ίοιιίο ίαςοη η ' οίο ποη α Ια ναΙουΓδ άοδ §Γαηάοδ νίδίοηδ. Εη οίϊοί οοδ νίδίοηδ αιηοϋοΓοηί, οίονοηί, αοοΓοίδδοηί Ια νίο ανοο ιιηο ρΓθ§Γθδδίοη οοηίίηιιο δαηδ βουΙονοΓδο-ηιοηί άο Ια δΐιίίο ηαίιίΓοΙΙο, δαηδ Γοίοιιΐοηιοηί ου αβοΐίίίοη άυ ηαΐυιοί οΐ δαηδ πιρίυΓο άυ ηιοηάο ίηίο-πουΓ, ρουδδοηί νοΓδ υηο όΐοναίίοη ανοο Ια ίοΓοο Ια ρΐυδ οπ§ίηο!1ο άο Ια νίο οΐ οοΐΐο ίοπ:ο οδί Γ ΕΓΟδ.

δοο

ΟΟΝΟΕΠδΙΟΝ

Αδ \νβ ΙίΕνο α ί Γ θ α ά γ β χ ρ ί α ί η ε ά , ίΗθ είνίΙίδΕίίοη ο£ Εηείεηί ΟΓΘΘΟΘ ίδ ρπηίΕπΙγ Εη απιοΓοπδ οηβ, ίί ίδ

ίΗθ ρΓοάιιοί ο£ ΓβΓνθηΙ £ΟΓΟΘ8 άπα Εί ΙΗΘ δΕίηο ίίηΐθ,

ίί ίδ α Γ Ε ί ί ο η Ε ί ί δ ί ί ο είνίΙίδΕίίοη, ΙΗΘ ίιΐδί ο£ ίίδ Ιάηά

ίη ίΗθ ΗίδΐοΓγ ο£ ΗηηΐΕηίίγ. Α η ά ίΗίδ, Εδ \ΥΘ Ηανε

ηοίθά ΕΗονο, ίδ άιιε ίο ίΗθ £ΕΟΪ ΙΗΕΪ ΕΓΟΒ ΕοΗίενθδ Ε

ΒΕΙΕΠΟΘ - ίί ίδ Ε χοηιΗίηΕίίοη ο£ ίΗθ βηά αηά ίΗθ ίη-£ίηίίθ. Ειοδ ΕάοΓθδ ΙΗΘ Όηά' Εηά Ε11 ίίδ θχρΓθδδίοηδ,

ίΗθ δΙίΕρθδ, ίΗθ £ ί§11Γ68 θ£ Ε11 δΟΓίδ, ίΗθδθ ίΕΠ^ίΒΙθ,

ίΚοδβ ά θ Ε ά Ε η ά ίΗοδθ Ε ΐ ί ν ε , Εδ Εδ ίΗθ ίπΐΕ§ί-Π Ε Γ γ δΙίΕρθδ ΕΠ(1 κίοΐδ Εδ ίΗθδθ ΕΓΘ Εΐ ΐ ΟΓΘΕίίΟΠδ ο£ Ειοδ'δ ιηθίΕρΗγδίοΕί £ΟΓΟΘ. Α ί ίΗθ δ Ε π ι ε ίίπΐθ, Ειοδ

ΕάοΓβδ ίΗθ ίη£ίηίίθ ίη Ε η θχίχθίηβ, ίηίεηδβ Εηά £ΘΓ-ν β η ί \¥Εγ; Ιίΐιβ Ηυπιίη^ οοΕίδ, η ι ε η ί Ε ΐ θΐηΗθΓδ δθί

£ίΓ6 ίο ΙΗΘ δοηί, θηπεί ι ίίδ εοηίοηί Εηά άί ίθεί ίί ίο-

ΛΥΕίάδ ΙΗΘ ΕάοΓΕϋοη ο£ ίΗθ εηά Εηά ίΗθ ίη£ίηίίθ. Ιί

\νΕδ ίΗίδ ίηιηιβηδβ ΕάοΐΕίίοη ο£ ΙΗΘ εηά \νίίΗίη ίΗθ

εοηίβχί ο£ ίΗθ ΕθδίΗθίίε είνίΙίδΕίίοη ο£ Εηείεηί

ΟΓΘΘΟΘ Εΐοη§ \νίίΗ ίΗθ ιχηΐίιηίίθά δεηίίιηβηίαΐ Ερ-

ρΓΟΕεΙι ίο ΙΗΘ οοηΐεηί ίΙίΕί ρΓοάυεεά ΙΗΘ ηΐΕδίθΓ-

8οι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ρίεοθδ οί ίΗθ αηοίθηί ΟΓΘΘΙ^ αιί αηά ίΗθ αοΗίθνθ-

πίθηίδ οί ίΗθ αηοίθηί ΟΓΘΘΙ^ δρίιίί ίη ρΗίΙοδορΗγ

αηά δοίθηοθ.

ΤΗΘ αηοίθηί ΟΓΘΘ1<: ίΗοιι^Ηί \ναδ ίοαηάθά οη ΙΗΘ Ηαδίο οοηάίίίοηδ υηάθΓ λνΗίοΗ ίί \ναδ οηΐγ ροδδίΗΙθ

£ΟΓ ίΗθ οηθ αηά οηί γ ίηιίΗ ίο ΗΘ άίδοονθΓθά. ΤΗΘ δθαιχΗ ίοΓ ίΗθ ίηιίΗ αηά ϋδ άίδοονοιγ ίδ οηΐγ ροδδί-

ΗΙΘ ΛΥίίΗίη ίΗθ Ιίιηίίδ οί ιηαη'δ οτηρίποαΓ αηά

ίιηα£ίηαι·γ ίΗοη§Ηί αδ ορροδθά ίο ίΗθ ρΗγδίοαΙ αηά

ίιηα§ίηαιγ Γθαίίίγ.

Αηά, ίΗθδθ οοηάίίίοηδ αίθ ίΗθ £ο11ο\νίη§;

ΡίΓδίΙγ, ίΗθ \νοήά. ΤΗΘ Βθίη§ ίδ ίοΓθθά ίο θχίδί

ουίδίάθ ιηαη'δ 5υΗ]θοί Εχίδίοηοε. ΤΗΘ \νοΓΐά ίδ

ίΗθΓθίοΓθ ίΗθ ίίΓδί εοηάίίίοη ηηάθΓ \γΗίοΗ ΕΓΟ8 οαη

θχίδί αδ α δρίπίυαΐ αηά πίθίαρΗγδίοαΙ οηίίίγ.

δθοοηάΐγ, ίΗθ Βθίη§ αδ αη ΟΗ)θθί ιτΐΗδί ΗΘ δίαίίο,

οί οοηδίαηί οοοΓοίίηαίθδ αηά οί ναπαΗΙθ οηίθΓ, δΐι-ρθΐΐίοίαΐ αίΐπΗηίθδ.

ΤΗηάΙγ, ίΗθ Βθίη§ ίδ οί ίίηίίθ δραοβ. Ιιηα^ίηαΓγ

οαη ΗΘ οηΐγ \νΗαί ίδ ίίηίίε αδ ίΗθ ίηίίηίίθ ίδ ηοί

ϋηαςίηαιγ. λΥίίΗίη ίΗθ Βθίη§ θχίδί ίΗθ ίηια^ίηαιγ

ιηοάθΐ δηΗραΓίδ αδ άθδοπΗθά ίη ΡΙαίο'δ ίαιηουδ ίΗθ-

οιγ οί ίάθαδ, \νΗίοΗ ίδ ίη θίίθοί ΙΗΘ άϊδοονοιγ οί ίΗθ

δείθηίίίίο ίάθαδ.

ΓουΓίΗΙγ, ίΗθ Βθίη§ ίδ οί ίηίίηίίθ ίίηΐθ. ΤΗίδ ίδ

802

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΙΗΘ οηΐγ \ναγ ΙΗΘ ΕΓΙΜΙΓΕΓ}^ δυΗ)θείίνθ βίεπίθηί ίδ ι ε π ι ο ν θ ά ΓΓΟΗΙ ιηαη'δ ] ι ΐ ( Ι § θ Η ΐ θ η ί Εηά ί Η ί η ! ά η § ρπ> οθδδ. Ιί, ο η ί Η θ εοηίΓΕίγ \ ν β Εεεερί ί Η α ί ίΗθ Βθίη§ ΙΐΕδ Ε δίΕΐί α η ά Εη εηά 1η ί Η θ ίίηΐθ, ίΗθη ηιαη εουΐά δθί Ε δίΕΐί Εηά Εη εηά \\4ΙΘΓΘ ΗΘ εΗοοδθδ Ι ο αη<1

ίΗθΓθίοΓθ αεί ίη αη αΛίίΓαιγ, δ ΐ ι Η ] θ ε ί ί ν θ νι&γ. ΡίίίΗΙγ, ΙΗΘ ο η ί θ ΐ ΐΕη§ίΗ1θ (ΙΕΪΕ ηΐΕγ η ο ί α1\ναγδ

ΗΘ χ ΐ θ ά ί Η Ι θ αδ ο η ί δεηδβδ ηΐΕγ ( Ι β ε β ί ν β ιΐδ Άηά Ηίάθ ΙΚΘ ίτηύι ϊτοπι ιΐδ. \ Υ β Κάνε ί ο δβί Εδίάθ ίΗθ ίηι-ρΓθδδίοηδ εΓθΕίθά Ηγ ουτ δθηδθδ ί ο ηΐθθί ίΗθ εοη-δίαηί εοοΓεΙίηαίθδ οί ίΗθ Ηθίη§.

δίχίΗΙγ, \ΥΘ Ηανθ ί ο εοηδίάθΐ ί Η θ Β θ ί η § αδ εοη-δίαηί, θίθΓηαΙ, ο£ ίίηίίθ δραεθ αηά ο ί ί η ί ί η ί ί θ δραεθ αηά Εί ί Η θ δΕίηθ ίίηΐθ \νθ Ηανε ί ο Γθίιΐδθ ίΗε ί ά ε α ο ί

ηοίΗίη^ηθδδ ΟΓ ί Η θ ίάθΕ ο ί Ηεεοηιίη§ Ηθεαηδθ ί ί ΛΥΘ αεεθρί ί Η θ Ιαδί ίν/ο θΐθΐηθηίδ, ί ΐ ι ε η ί Η θ δυΗ)θείίνθ ία^θδ εοηίΓοΙ αηά ίΗθ ί η ι ί Η δίαγδ Ηίάάθη ΟΓ χ α η η ο ί

ΗΘ ε ο η ( | η θ Γ θ ( 1 .

Α δ ΛΑ/Θ Η α ν θ αΐίθαάγ άθδεπΗθά, ί η ι ί Η εαη ΗΘ

εοηηιΐθΐθά. Τ Η ί δ ΗΘΚΘΙ χ α η ΗΘ ϊοιιηά ί η ΡΕΓ~

ηίθηίάθδ9 ρΗίΙοδορΗγ. Εη ίηιροιίΕηί ΕΙθΕίίε ρΗίΙοδο-ρΗθΓ ο ί ίΗθν.ό^-δ* εθηίηιγ ΒΟ Εδ ννβΐΐ Εδ ί η ίΗθ \νοΑδ οί οίΗθΓ ρΓθ-8οεΓΕίίε ρΗίΙοδορΗθΓδ Εηά ί η Ρ Ι α ί ο ' δ Εηά Αιίδίοίΐθ'δ ίθΕοΗίη§δ \νίίΗ Εάάίίίοηδ αηά

ί π ι ρ Γ ο ν ε π ί θ η ί δ ί ο ί Η θ · ΐΗοη§Ηί Γθ1αίίη§ ί ο ί Η θ ΓΘ-

8θ3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

δθαΓεΗ οη ίΗθ Βθίη§. Οθηίχαΐ ίο ίΗίδ ορίηίοη ίδ ίΗθ Ηθΐίθί ίΗαί ΐΐΐθ \νοΓΐά θχίδίδ οη ίίδ οννη αηά \ναδ ηοί α εΓθαίίοη οί δοιηε §οώ Ιΐ ίδ ίΗθ Ειοδ οί ΐΚβ ίπιίΗ ίΗαί δβίδ θχεΗΐδίνθΙγ ίΗθ εοηάίίίοηδ υηάθΓ \νΗίεΗ ίΗθ οηίθΓ αηά ίηηθΓ εοοΓάίηαίθδ οί ίΗθ Ηθίη§ ιηαΐίθ υρ ίΗθ οΗ)θείίνθ εΙθαΓ Ηθίη§.

ΤΗίδ ίδ ίΗθ ΙηιίΗ ίΗαί εαη ηοί ΗΘ ΗΗπτθά ΟΓ

δΗαάο\νθά Ηγ αηγ δυΗ)θεί:ίνε θίθηίθηίδ αδ ΙΗΘ ΕΓΟδ ο ί ίΓυίΙι Γθίυίθδ ίΗθ θίθηίθηίδ ίΗαί ΗΙΠΓ ΙΗΘ ίΗου^Ηί. ΑΠ ίΗθ οίΗθΓ ίιηροΓίαηΙ είνίΐίδαίίοηδ ο ί ίΗθ ραδί αηά ίΗθ ρΓθδθηί Ηανθ ίηίθΓΛνθανθά υίίΐίίαπαη ιηο-ίίνθδ, άγηαιηίε θίθηίθηίδ, ρΓα^ιηαίίδί ίηίθΓθδίδ, αΗ-δοΐηίθ δυΗ]θείίνθ εοπιρίίαηί οί ίΗθ ^ηο\ν1θά§θ, ηια^ΐεαΐ νίδίοηδ θίε ίη ίΗθίΓ δθαΓεΗ ίοΓ ίΗθ ίΓυίΗ.

ΤΗθδθ θίθηίθηίδ αίοηε άο ηοί δΐιίίίεε ίο ίοηηά ίΗθ ίάθα ο ί ίΗθ ίΓυίΗ. Ο ί εουΓδθ, θνθη ίΗθδθ ίηίίίαΐ άαία εουΐά Ιθαά ίο εθΓίαίη Γθδυΐίδ. Ηο\νθνθΓ, ίΗθ ΙΓΠΙΗ \νοη1ά ηοί ΗΘ ροδδίΗΙθ ηθίίΗθΓ ίο ΗΘ ίουηά ΟΓ

αρρΓοαεΗθά. Α η γ αεΗίθνθπίθηΙδ \νου1ά Ηανθ ηοίΗ-ίη§ ηιοΓθ ίΗαη αη αεείάεηίαΐ ΟΓ ειηρίπεαΐ Γθίαίίοη ίο ίΗθ ίΓυίΗ.

Ιί \ναδ οηΐγ ίΗθ ΟΓΘΘ& δρίΓίί ίΗαί, θνθη δίηεθ ίΗθ αηίίο|ηίίγ δθί α ί ίπη Ηαδίδ ίοΓ ίΗθ ΓθδθαΓεΗ αηά άίδ-εονθίγ ο ί ίΗθ ίηιίΗ. Αηά δίηεθ ίΗίδ \ναδ ΓθεοΓάθά ίη ΗίδίοΓγ, ΙαίθΓ είνίΐίδαίίοηδ αάορίθά ίΗθ ΟΓΘΘΙ^

8θ4

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ίΗου^Ηί Ηυί ίηίΐυοηοθά Ιογ ύιβίν ίηίοπιαΐ ηιοίίνθδ ο£ 1αιο\ν1θά£θ αηά οΓθαίίοη οί δροοοΗ, αΓΓαη^θά ίΗθ ηίθηίαΐ αηά δρίπίυαΐ ίοΓΟθδ αοοοΓάίη§ ίο ίΗθίΓ ίη-οΐίηαίίοη αηά ]ηά§θηΐθηί. ΙΙδίη^ ίΗίδ ηο\ν αιταη^θ-ηίθηί, ίΗογ δθί ίο δίυάγ αηά ΓθοοηδίΓυοί ΙΗΘ ρΗγδί-οαΐ Γθαίίίγ. ΓΟΓ οχαιηρίθ, ΙΗΘ \νθδίθΓη ίΗου^Ηί, ίη-Πυοηοοά Ηγ άγηαηιίο ηιοίίνθδ δθί ίΗθ Ιαιοννίθά^θ ίη ίΗθ δθΓνίοθ οί ρο\νθΓ αηά Ηαδ ΟΓθαίθά ίοάαγ'δ £Γθαί ίθοΗηο1ο§ίοα1 οίνίΐίδαίίοη. ΤΗΘ ρΗΓαδθ 'ρΗίΙοδορΗγ

αί ίΗθ δθΓνίοθ οί ίΗθοΙο^γ' ίδ θχρίαίηθά αδ £ο11ο\νδ; ίΗοη^Ηί ίδ αί ίΗθ δθίνίοθ οί ρο\νθΓ, αδ \Λ/θδίθΓη

ίΗου^Η ηδθά ίΗου§Ηί ίη οιάθΓ ίο υηάθΓδίαηά ΙΗΘ \νοήά αηά ίίδ ρΗθηοηίθηα.

δίιηίίαιίγ, οίΗθΓ οίνίΐίδαίίοηδ δυοΗ αδ ίΗθ ΑΓαΗίο, ίΗθ Ιδίαηιίο θίο Γθαπαη^θά ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ ίΗου§Ηί ίο ίίί ίΗθ Ιδίαηιίο Γθ1ί§ίουδ ίΓαάίίίοη αηά ΟΓθαίθά ίΗθ Ιδ­ίαηιίο - ΟΓ ίΗθ ΑΓαΗίο οίνίΐίδαίίοη θίο.

Ηο\νονθΓ, ίί ιηηδί ΗΘ ηοίθά ίΗαί ίί ίΗθ ίοοΗηίοαΙ αηά δρίπίηαΐ ηιοίίνθδ οί ίΗθ οίΗθΓ οίνίΐίδαίίοηδ ΛΥΘΓΘ

ηοί ίη Γθίαίίοη ΟΓ \ΥΘΓΘ ηοί οοηηοοίθά ίο ίΗθ ΟΓΘΘ1<:

οίνίΐίδαίίοη, ίΗθδθ οίνίΐίδαίίοηδ \νου1ά ηοί Ηανθ £ Γ θ \ ν η ίηίο ίηιροΓίαηί οίνίΐίδαίίοηδ.

ΤΗΘ ΟοΓαη αίοηο, ίοΓ οχαιηρίθ, ίδ ηοί οηου§Η ίο θχρίαίη ίΗθ θδίαΗΙίδΗηίθηΙ οί ΙΗΘ δοίοηίίίίο ίΗοη^Ηί. Ηο\Α/ονθΓ, ίί οαη ΗΘΟΟΙΉΘ δο ίί δθθη ίη Γθίαίίοη ίο ΙΗΘ

805

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ΟΓΘΘ& οίνίΐίδαίίοη αηά Ηγ αάαρίίη§ ο£ ίίδ ίηίθΓρΓθία-

ίίοηδ ίο ίΗθ ηΐθίαρΗγδίοαΙ θίθηίθηίδ οί ίΗθ αηοίθηί

ΟΓΘΘΙ^ ίηδρίΓαίίοη, αδ \νε Ηανθ άθδοπΗθά αΗονο.

Α η ά ίΗίδ Ηαδ ίηάθθά Ηαρροηοά ίη ΗίδίοΓγ. Ιη αη­

οίθηί ΙδΓαοΙ, δρίπίυαΐ θίειηβηίδ \νοϊ:θ άονοίοροά, Ηυί

ίΗθ 1ο§ίοα1 θχρίαηαϋοη, ίΗε ρΗίΙοδορΗγ, δοίοηοο

αηά ίΗθίΓ ρΓοάυοίδ \ΥΘΓΘ ηοί ρΓθδθηί. ΤΗίδ ίδ ηοίθά

ίη ΙΗΘ ^\νίδΗ \νοήά, θδρεοίαΐΐγ δίηοο ίΗθ ίίηΐθ ίΗαί

^\Λ/δ οαηΐθ ίη οοηίαοί \νΐίΗ ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ δρίπί, ηιαίηΐγ

ίη Ε § γ ρ ί ΓΟΓ θχαπιρίθ δίποο ΙΗΘ ίίπΐθ οί ίΗθ Ιαδί

ρΓθ-ϋΗπδίίαη οοηίυπθδ. Ηο\νονοΓ, ίΗθ ίηίθΓρΓθία-

ίίοηδ §ίνοη Ηγ ^\νίδΗ ίΗίη&θΓδ δυοΗ αδ Ρίΐοη ^ ά α δ ,

Μοδθδ, Μαίπιοηίάθδ αηά οίΗθΓδ δυοΗ αδ δρίηοζα,

ΜαΓχ, Κοοη, αΓθ ίηίΐυοηοθά ίο α §τεαί οχίοηί Ηγ

ίΗθ δρίπί οί ίΗθ Οΐά Τθδίαηίθηί αηά ίΗθ οίΗθΓ ΓΘ-Ιί^ίουδ Ηοο^δ οί ΙδΓαοΙ.

ΑραΓί ίΓοηι ίΗθ ΟΓΘΘ]^ οίνίΐίδαΐίοη, αΐΐ οίΗθΓ

οίνίΐίδαίίοηδ Ηαά οοιηιηοη ίάοαδ αΗουί ίΗθ \νοΓΐά

αηά Ηθοαυδθ οί ίΗίδ αηά δθνθΓαΙ οίΗθΓ ίαοίοΓδ, ίΗθ γ

ΗΙυΓΓθά ίΗθ ίάθα οί ίΗθ Ηοίη§. Ιη αΐΐ ίηίθΓρΓθίαίίοηδ

ηααάθ πιαίηΐγ Ηγ ^\νίδΗ ρΗίΙοδορΗετδ - οχο1υάίη§

ίΗθ δοίοηίίδίδ -, αη αρρΓοαοΗ οί Γθ1ί§ίουδ ηαίυΓθ Ηαδ

Ηθθη υδθά αηά, ίο α §Γθαί οχίοηί, ίηΐοηδθ δυΗ]θοίί-

νίίγ Ηαδ Ηθθη αρρίίθά. ΤΗίδ ί§ οχρίαίηοά αδ \νο Ηανθ

αΗοαάγ δθθη Ηγ ίΗθ ίαοί ίΗαί ίΗθ Γθ1ί§;ίοη οί ΙδΓαοΙ

8ο&

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ίδ α δρίπίυαΐ αηά Γβΐί^ίοηδ οχρΓθδδίοη οί α οΙοαΓ, δπΗ]θθίίνθ αηά ίηίοηδθ υΐίΐίίαπαηίδίη.

ΤΗΘ δθαΓοΗ ίοΓ ίΗθ ρηΓθδί ίοΓηι οί ΙΗΘ ΙηιίΗ,

\νίΐΗουί ΙΗΘ ίηνοΐνοηίθηί οί αηγ ΟΙΗΘΓ θΐοηίθηί ίδ

οηΐγ αοΗίθνοά Ηγ ιηαίηίαίηίη§ ίΗθ νίδίοη οί ΙΓΠΙΗ,

ννάΐΗουί ίηιρ1ίοαΙίη§ αηγ οίΗθΓ ίοΓοο ίΗαη ίΗθ αδ-

δίδίαηοθ ρΓονίάθά Ηγ ίΗθ ΕΓΟ8 οί ΙΓΠΙΗ. Αηά ίΗίδ ίδ

ίΗθ οηΐγ οοηίπΗηίίοη οί Αηοίθηί ΟΓΘΘΟΘ ίο §1οΗα1

οίνίΐίδαίίοη. ΡΟΓ αΐΐ ίΗθ αΗονο, ΟΓΘΘΙ^ οίνίΐίδαίίοη ίδ

Γαίίοηαΐίδίίο; α Γαίίοηαΐίδίίο οίνίΐίδαίίοη Ηο\νονοΓ ίΗαί Ηαδ Ηθθη ίίΓθά ίηίθπιαίΐγ Ηγ ΙΗΘ ΕΓΟ8 οί ίΓηίΗ. \νΗοη ΕΓΟδ Ιοδί ίίδ ίθΓνοπΓ Ηοοαυδθ ίΗθ ίοΓθθ οί ηο-

οοδδίίγ οαρίυΓθά ΙΗΘ δοηί αηά ίίδ \νανοδ, ίΗθ δοηί §οί

£Γαάυα11γ οοΐά αηά ΕΓΟ8 Ηοοαηΐθ υηγίο1άίη§ \νίίΗ

Ηίδ οηίθΓ θίθηίθηίδ π § ί ά αηά υηηιονθά. Β η π η § ίΗίδ

ίίηΐθ, ίΗθ δθαΓοΗ οί ρΗίΙοδορΗγ οοηίίηυοά \νίίΗ Ιίίθ

Ηυί ΕΓΟδ' ίηηθΓ ίοαίπΓθδ \ΥΘΓΘ 1οοδίη§ ηιοδί οί ίΗθίΓ \ναπηίΗ. Ηο\νονοΓ, ίΗογ ΛΛ/ΘΓΘ ηοί ρυί οηί οοηι-

ρίοίθίγ. Ρίηαΐΐγ, ΙΗΘΓΘ \ναδ δρίπίυαΐ αηά ιηοΓαΙ

άο\νηία11. Α η ά ίοη, ίΗθΓθ νναδ ίΗθ ^ηοδίίοη οί δαί-

ναίίοη. ΤΗαί νναδ ίΗθ ροίηί ΛΥΗΘΓΘ α ηο\ν δρίΓίίυαΙ

ννοΓά Ηοοοηΐθ 1<:ηο\νη, ίΗαί οί ^δυδ ΟΗπδί ν̂ Ηο

ία&οά αΗουί ίΗθ ροδδίΗίΙίίγ οί δαίναίίοη ί ο π η ίΗθ

άο\νηία11. Ι η ^δυδ ΟΗπδί'δ ίοαοΗίη§, ίΗθ ρίνοίαΐ

ίοΓοο ίδ Ιονο, ίη ίίδ άθοροδί ηιοίαρΗγδίοαΙ ιηοαηίη§.

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Ιί Ηαδ Ηθθη αηά δίίΠ ίδ ίΗθΓθίοΓθ α ΓΟΓΟΘ Γθ1αίίη§ ίο

Ιονο αηά ΕΐΌδ, αηά ίΗαί ίδ Ηο\ν ΕΐΌδ Ιιαδ αρροαΓθά ίη ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ ΟΗπδίίαη ίΗοη^Ηί αδ ΓΟΓΟΘ οί δαίνα-

ίίοη ηηάθΓ ίΗθ οοηάίίίοη οί Ηο1ίονίη§ ίο ίΗθ δαίνα-

ίίοη ηΐθδδα^ο οί ίΗθ ΚθδΐιπΓθοίίοη οί ΟΗπδί αίίθΓ Ηίδ

Οηιοίίίχίοη. ΕΓΟδ ίη ΟΓΘΘΙ^ ιηοίαρΗγδίοδ οοοχίδίδ

\νίίΗ ίΗθ ηΐθίαρΗγδίοαΙ ίάοα οί ηοοοδδίίγ υροη

λνΗίοΗ ίΗθ Ιο§ίοα1 ίηίθΓρΓθίαίίοη οί ίΗθ \νοΓΐά \ναδ

ίουηάοά. Ιη ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ ΟΗπδίίαη ρΗίΙοδορΗγ, ΕΓΟδ ίδ ίΗθ ηΐθάίυηι οί ίΗθ ηΐθίαρΗγδίοαΙ ίΓθθάοηι αηά

ΪΗΘΓΘΓΟΓΘ, ίΗθ οαΓΓίθΓ ο ί ίΗθ ροδδίΗΙε δαίναίίοη, ο ί

ίΗθ ηιίΓαοΙθ οί ΓθδΠΓΓθοίίοη ίΓοηι ίΗθ ά θ δ ρ θ Γ α ί ί ο η ,

ίΗθ ηιοηίαΐ ίΐΐηοδδ, ίΗθ δίη. ΤΗΘ ΟΓΘΘΙ*: ρΗίΙοδορΗίοαΙ

\νοΓά αηά ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ οίνίΐίδαίίοη ίδ ταίίοηαΐίδίίο.

ΤΗαί ηιοαηδ ίΗαί ΪΗΘΓΘ οχίδίδ αη αδροοί οί ηοοοδδίίγ

- οΓ 1ο§ίο, ίΗαί ίδ - αηά αη αδροοί οί ίΓθθάοηι - ίΗαί

ίδ αη αδροοί οί άθΙίνοΓαηοο ίοΓηι ιηοΓαΙ άίίίίουΐίίθδ

αηά ηιοηίαΐ ρΓοΗΙοηίδ. ΝαίαΓθ - δοηί, ίη άίΓθοί Γθ­ίαίίοη οηο ίο ίΗθ οίΗθΓ αΓθ ίΗθ ίννο τοοηΐδ οί ίΗθ

Ηυιηαη Βοίη§.

ΤΗίδ ίδ ΙΗΘ \νΗο1ο θδδθηοο οί ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ δρίΓίί.

Τ\νο ίηιροΓίαηί οίνίΐίδαίίοπδ - ίΗθ αηοίοηί ΟΓΘΘΙ:

αηά ίΗθ Βγζαηίίηο οίνίΐίδαίίοη α§Γθθ τνίίΗ ίΗθ αΗονο

αηά ίί οαη ΗΘ δαίά ίΗαί ΐΗογ οοηιρίθηίθηΐ οαοΗ

ΟΙΗΘΓ. ΤΗΘ ηιοάθΓη ΟΓΘΘ^ οίνίΐίδαίίοη ίδ α οοιηΗί-

8οδ

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

η α ϋ ο η οί ίΗθ ί\νο αδ ίί δΗουΙά ΗΘ. λΥίίΗίη ίΗθ οοη-

ίοχί οί ίΗίδ οίνίΐίδαίίοη, ηιαηγ ίιηροΓίαηί αοΗίονθ-

πίθηίδ \ΥΘΓΘ ιηαάθ. ΗοννθνθΓ, ίΗίδ οίνίΐίδαίίοη Ηαά

αη υηδί§Ηί1γ αδροοί αδ ΙΗΘΓΘ \ΥΘΓΘ δοηΐθ ραΓίδ ηοί

ΓοαοΗθά Ηγ οίνίΐίδαίίοη ΟΓ ραΓίδ \ΥΗΘΓΘ ηο^αίίνο

οοηδθηυοηοθδ \ΥΘΓΘ οχρΓθδδθά ίο α §ΓοαίθΓ θχίθηί

ίΗαη οχροοίοά. ΕΓΟδ Ηαά ΪΗΘΓΘΓΟΓΘ ίίδ ηο^αίίνο ΘΧ-

ρΓθδδίοηδ ίη αηοίθηί ΟΓΘΘΟΘ, δηοΗ αδ ρΓΟδίίίηίίοη, ίδ

α ίηίίΐθ Γοπη οί Ιονο ΟΓ ονοη \νοΓδθ, Ηοηιοδθχηαΐίίγ

ΟΓ οΗίΙά ηιοίθδίαίίοη. Ηοιηοδθχυαίίΐγ, αδ \νο Ηανο

αΗοαάγ ηοίοά ίδ α ίυίίΐο ίοπιι οί δθΐί -Ιονο ΘΧ-οΗαη§οά Ηοί\νοθη ραΓίηοΓδ. ΤΗΘ αοί οί ΓηαδίηΛα-

ίίοη ίδ αίδο αη οχρΓθδδίοη οί δθΐί 1ονίη§, ίΗθ Γθΐίοί

οί οηο'δ δοχυαΐ ρΓθδδυχθ. ΝαΓοίδδίδηι ίδ αηοίΗθΓ ΘΧ-

ρΓθδδίοη οί δθΐί 1ονίη§ \νΗίοΗ άοοδ ηοί ίηνοΐνο δοχ-

υαΐ οοηίαοί Ηηί ίδ δίίΐΐ α ίηίίΐο οχρΓθδδίοη οί Ιονο

Ιοδί ίη ίΗθ ίιηα§θ οί οηο'δ δθΐί. ΗοαΙίΗγ ίοπηδ οί

ΕΓΟδ ίδ ίΗθ ρυΓθ, ΓθοίρΓοοαΙ Ιονο, ίΗθ οη§α§οηΐθηί

αηά ηιαΓΓία§θ ίΗαί οΓθαίθδ ίΗθ ίαηιίΐγ, ίΗθ Ηοΐίθδί

ναΐηο οί Ιίίθ.

ΑραΓί ίΓοηι ίΗίδ, Ιονο Ιο\ναΓάδ γ ο υ η § οΗίΙάΓοη

οαη ΗΘ ρθάα§ο§ίοα1, α ρο\νθΓίυ1 ηίθηίαΐ ίοΓοο

§ηίάίη§ ίΗθ γ ο ι ι η § ηιοη.

Ιί \ναδ Ηοοαηδθ οί ΕΓΟδ' Ηί̂ Ηθδί ίοπηδ οί Ιονο

ίο\ναΓάδ ίΗθ ιηαηγ δρίπίηαΐ ναΐηοδ αδ άθδοπΗθά ίη

809

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ρΓθνίουδ οΗαρίθΓδ ίΗαί: Ιθά ίο ίΗθ οΓθαίίοη, άονοί-ορπίθηί αηά θίθΓηαΙ δΗίηο ο£ ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ δρίπί.

Ιη ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ δρίΓίί, α τηαίη οχρΓθδδίοη οί ΕΐΌδ ίδ ΙΗΘ ΕΓΟδ οί ίΗθ ίΓυίΗ, α ίΓυίΗ ίΗαί Ιδ 1ο§ίοα1 (ρΗίΙο-

δορΗίοαΙ, δοίοηίίίίο) αηά δυρθΓ 1ο§ίοα1 (δαίναίίοη,

Γθ§Γθί, Γθρθίίίίοη, Γθοοίίθοίίοη, ΓθδυΓΓθοίίοη οί ίΗθ

δουΐ ΓΓΟΙΊΙ δίη). δίηοο ίΗθ αηοίθηί αθδίΗθίίο αρρΓοαοΗ ίο Ιίίο οοηίαίηδ άθδρθΓαίίοη, Ηορο ίδ Ι^βρΙ αΐίνο Ηγ

ΙΗΘ οΓίΗοάοχ ΟΗπδίίαη αρρΓοαοΗ ίο Ιίίο. ΤΗίδ ίδ Γο11ο\νίη§ οοηιΗίηαίίοη δυρροΓίθά ίη ίΗθ ηιοάθΓη Οτοοίί \νοΓΐά. ΤΓυίΗ ίδ οοιηροδθά οί ί\νο Ιονθίδ, ίΗθ δοίοηίίίίο ίΓυίΗ, αδ άίοίαίθά Ηγ Νοοοδδίίγ αηά ίΗθ ίΓυίΗ οί δαίναίίοη ίΗαί δίοηΐδ ίΓοιη ίΗθ Ηοΐγ ΡΓΘΘ-

άοπι οί δρίΓίί, ίΗθ Ηυιηαη δουΐ. Ιί ίδ ίΗθΓθίοΓθ ροδδί-ΗΙΘ, αδ ίΗθ \νοδΙθΓη λνοΓίά οηίθΓδ αη θΓα οί άοπιίδθ ίο δθαΓοΗ ίοΓ ίίδ Γθ§οηθΓαίίοη ίη ίΗθ ΟΓίΗοάοχ ΟΗπδ-

ίίαη Γθ1ί§ίοη, ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ ίαίίΗ αηά ίΗου§Ηί ίη Γθρθ­ίίίίοη οί ίΗθ ΟΓΘΘΙ^ ίί§υΓθ ηαίυΓθ - δουΐ ΕΓρ ίο ηο\ν, ίΗθ άοιηίηαηί δρίΓίί ίη ίΗθ \νθδίθΓη \νοΓΐά \να§ ηα­ίυΓθ. ΗοννονθΓ, αίίθΓ ίΗθ άο\νηία11, ίί ίδ ροδδίΗΙθ ίΗαί ΙΗΘΓΘ \νί11 ΗΘ α ίυΓη ίο ΠΙΟΓΘ δρίΓίίυαΙ ίηίθΓ-ρΓθίαίίοηδ. ΤΗίδ ίδ ίΗθ ίηίθΓρΓθίαίίοη ρΓονίάοά Ηγ

ίΗθ ΟΓίΗοάοχ ίΗου§Ηί αηά ίαίίΗ. Αη ίηίθΓρΓθίαίίοη

ίΗαί Ιοανοδ ΓΟΟΠΙ ίοΓ υηοοηάίίίοηαΐ ίΗου§Ηί, ρΗίΙοδορΗίοαΙ, δοίοηίίίίο, οίο αδ \νο11 αδ ρυΓθ ίαίίΗ.

διο

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

I. Πηγές

1. Αθηναίος: «Δειπνοσοφισταί», Εά. Α . Όϊάοϊ, Ραπδ

1846.

2, Αιλιανός: «Ποικίλη Ιστορία», ΒΛΙίοΛθοα ΤβπΗηβ-

Π3χα, Είρδίαε α.χ.

3· Αισχύλος: «Τραγωδίαι», Ο χ ί ο ι ά οΐαδδίοαΐ ίβδίδ,

οχοηπ 1975·

4· Λ ^ α ί ο χ ώ Παλατινή ύπο Η. δίαάίιηύΙΙθΓ, Εθίρζί§

1899·

5· Αντισθένης: Μϋΐΐαοΐι Η.: ΡΓα§ΐΏ6πύ ρ1ιύθ8ορΙιϊηιπι

Οταβοοπιπι: βά. Α . Βίάοί, Ραπδ 1846,

6. Απολλόδωρος: «Βιβλιοθήκη»: βλ. ΜΪΪΙΙΘΓ Η.:

Ρτα§ιηβηία ήΜοήευτυΐΏ Οναβοοπιπι, τ. ιος, εά. Α .

ϋίάοί, Ραπδ ι88ι.

7. Αρίστιππος: Μϋΐΐαοΐι Η.: Ρταξπιβηία ρΜθ8θ-

ρΗοΓΠΐη ΟαβεοΓυιη, Ροχίδ ι86ο.

8. Αριστοτέλης: «Μεταφυσικά», εκδ. Πάπυρος, Αθήναι

1953·

9· Αριστοτέλης: «Ηθικά Νιχομάχεια», εκδ. Πάπυρος,

Αθήναι 1949·

8 ι ι

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

10. Αριστοτέλης: «Ηθικά Ευδήμεια», εκδ. Πάπυρος,

Αθήναι 1964.

ι ί . Αριστοτέλης: «Πολιτικά», ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ ίεχίδ,

οχοηίί 1957·

12. Αριστοτέλης: «Άναλυτικά'Ύστερα», ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ

ίεχίδ, οχοπϋ 1964.

13. Αριστοφάνης: «Κωμωδίαι», «Αποσπάσματα», Βί-

Μίοάιεεα ΤειΛηθπαηα, Είρδίαε 1923·

14- Αρχίλοχος: Αηί1ιο1ο§ία Ιχήεα Οταβεα, Εείρζί§

1923.

15- Γαληνός: εκδ. 0.0. ΚΰΗη: τόμοι 20, Εείρζί§ 1821 -

ι833·

ι6. Γρηγόριος Νύσσης: Α Μί§ηθ: Ρζίτο1ο§ία Οταβοα, τ.

45-

ιγ. Διογένης Λαέρτιος: «Βίοι Φιλοσόφων», δοπρίοπιπι

Οαεεοπιπι βίβΐίοώθεα: Α. ϋίάοΐ:, Ραπδ 1862.

ι δ . Διόδωρος Σικελιώτης: «Βιβλιοθήκη Ιστορική», δεπ-

ρΐοπιπι Οαεεοπιπι βίβΐίοώθεα, ΡαΓίδ 1856.

19- Διονύσιος Άλικαρνασσεύς: «Ίστορίαι», εκδ. Γεωργιά-

δη, Αθήναι α.χ.

20. Διονύσιος Αρεοπαγίτης: «Περι θείων ονομάτων», εκδ.

Παπαζήση, Αθήναι α.χ. (Ρ.Ο. τ. 3)·

21. Επίκουρος: «Αποσπάσματα», εκδ. Εξάντας, Αθήναι

1991-

22. Ευριπίδης: «Τραγωδίαι», ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ ΐεχΐδ,

Τόμος 3, οχοηίί 1973·

812

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

23- Η λ ί α ς όΈκδικος: Α Μι§ηβ: Ραίτο1ο§ία Οταβεα, τ.

90.

24- Ηρόδοτος: «Ίστορίαι», εά. Α . ϋίάοί:, Ραπδ 1862.

25. Ησίοδος: «Θεογονία», εά. Βεΐΐεδ Εείΐχεδ, Ραπδ 1928.

26. Θεόκριτος: «ΕΙδύλια», εά. Οα11α\*/οΓί;1ι Ε.: Βυεοΐίεί

Οταεεί, Κοπιά 1946.

27. Θουκυδίδης: «Ίστορίαι», ΟΧ£ΟΓ(1 εΐαδδίεαΐ ίεχΐδ,

οχοηίί 197° (εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήναι).

28. Ιγνάτιος Αντιοχείας: Α Μί§ηβ: Ραίτο1ο§ία Οταβεα,

τ. 5·

29. Ιουλιανός: «Άπαντα», εκδ. Γεωργιάδη, Αθήναι α.χ.

30. Ιωάννης ο Δαμασκηνός: Α Μί§ηβ: Ραίτο1ο§ια

Οταβεα, Ραπδ τ. 94·

31. Ιωάννης ό Κλίμακος: ι ) Α Μί§ηβ: Ραίτο1ο§ία

Οταβεα. ϊ) εκδ. Α.Μ. Παπαδημητρίου, Αθήναι 1979·

32. Κάλλιστος Καταφυγιώτης: Α Μί§ηβ, Ραίτοίορα

Οταβεα.

33· Κλήμης ό Άλεξανδρεύς: Α Μψηβ, Ραίτο1ο§ία

Οταβεα, τ, 8, Ραπδ.

34· Λογγινος: «Περί ύφους», ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ ίεχίδ,

οχοηίί, 1974·

35- Μάξιμος ό Όμολογητής: Α Μί§ηβ: Ραίτοίορα

Οταβεα, τ. 91, ΡαΓίδ.

36. Μάξιμος ό Τύριος, εά. 0. Όίάοζ Ραπδ 1849.

37· Ξενοφών: «Συμπόσιον», εκδ. Γεωργιάδης, Αθήναι α.χ.

«Απομνημονεύματα», εκδ. Γεωργιάδης, Αθήναι α.χ.

8 ι 3

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

«Ίερων», εκδ. Γεωργιάδης, Αθήναι α.χ.

«Λακεδαιμονίων Πολιτεία», εκδ. Γεωργιάδης, Αθήναι

α.χ.

38. Όμηρος: «Ιλιάς», εά. ΒβΠθδ Εείΐτεδ, Ραπδ 1958.

«Όδύσσεια», εά. Βεΐΐεδ Εβίΐτεδ, Ρ&ιίδ 1955·

39· Παρθένιος: «Ερωτικά Παθήματα», Μνί1ιο§Γαρ1ι

Οταεοί, Εείρζί§ 1902.

40. Παρμενίδης; «Περι Φύσεως», βλ. Γ.Σ. Καραγιάννης:

Παρμενίδης ό Έλεάτης, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη

2003-

41. Παυσανίας: «Ελλάδος Περιήγησις», εκδ. Γεωργιάδης,

Αθήναι α.χ.

42. Πίνδαρος: «Ώδαί», ΟχίοΓά εΐαδδίεαϊ Ιβχίδ, οχοηϋ

1968.

43- Πλάτων: «Συμπόσιον», ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ ίεχίδ,

οχοηϋ 1964.

«Συμπόσιον», Ακαδημία Αθηνών Έπιμ. I. Συκουτρή,

Αθήναι 19-

«Συμπόσιον», Έπιμ. Ήλ. Σπυρόπουλος, έκδ. Ζ Η ­

Τ Ρ Ο Σ , Θεσσαλονίκη 2003·

«Φαιδρός»: Οχίοΐ'ά εΐ&δδίο&ΐ ίεχίδ, οχοηϋ 1964. Εί-

σαγ.Ίωάν. Θεοδωρακόπουλος: Αθήναι.

«Φαιδρός», Έπιμ. Παν. Δόικος, έκδ. Ζ Η Τ Ρ Ο Σ , Θεσ­

σαλονίκη 2001

«Λύσις»: ΟχίΌτά οΐ&δδίοαΐ ίεχίδ, οχοηϋ 1965.

«Χαρμίδης»: ΟχίοΓά οΐαδδίοαΐ ίεχίδ, οχοηϋ 1965.

8ΐ4

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

«Πολιτεία»: ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ ίεχίδ, οχοηϋ 1962.

«Νόμοι»: ΟχίοΓά εΐαδδίεαΐ ίεχίδ, οχοηϋ 1967.

44· Πλούταρχος: «Ερωτικός», εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη

2004-

«Έρωτικαι διηγήσεις», εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη

2004-

«Περί παίδων αγωγής», εκδ. Γεωργιάδη, Αθήναι α.χ.

«Βίοι Παράλληλοι», εκδ. Γεωργιάδης, Αθήναι α.χ.

45· Πλωτίνος: «Έννεάδες», θά. Βθΐΐθδ Εείΐχθδ, Ραπδ

1910.

46. Πρόκλος: «Πλατωνική Θεολογία» (ΤΗεο1ο§ίθ Ρΐα-

ίοηίείεηηβ), θά. Βθΐΐθδ Εείίχθδ, ΡαΓίδ 1968.

47· Προκόπιος:

48. Πορφύριος: Α. Ναηοΐί: ΡοτρΗχή8 Ορυβευάα, Εβίρζί§

ι886.

49· Στηθατος Νικήτας: Α Μί§ηβ, Ραύτοΐοβία Οταβοα, τ.

120.

50. Σαπφώ: Οάβύατυπι ΡβδδίοπιΐΏ ίτα^πιβηία, ΟχίοΓά

1955· 51. Στοβαίος I.: Άνθολόγιον, εκδ. Γεωργιάδης, Αθήναι

α·χ·

52. Συμεών ό Νέος Θεολόγος: Α. Μί§ηβ, Ραίτο1ο§ία

Οταβαα: τόμ. ι ο ί Ραπδ (ελλ. μετάφρ. Ζαγοραίου

Διον. 1770, 1883).

53· Φιλόστρατος: «Εικόνες» (Ο. δεΗεηΜ - Ε. ΚείδεΗ),

Εείρζί§ 1902.

8 ΐ 5

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

54· Φώτιος: Α. Μί§ηβ, Ραίτο1ο§ία Οταβεα, τ. 4·

55· Ώριγένης: Α. Μί§ηβ, Ραίτο1ο§ία Οταβεα, τ. ι ί .

Βοηθήματα

ι. Α§π88β 8.: ΡΗγεΙιαηα1γ8β ε/β Ια Οτέεβ αηύίςυβ, Ραπδ

1940.

2. Βαβυΐ; Καπι.: Σβ8 8ύοίλβη8 εί Γ αιηοιιτ, «ΚΘΠΟΘ ΟΗΘΖ

βΐιιάδ ΟΓβοηιιβδ », 349/3509 1963^ ρ· 55-63.

3· ΒαάθΓ ϋίαιίδδθ: Σα ίετητηββτβεςυβ, ΡαΓίδ 1882.

4· Βελισσαρόπουλος Δημήτριος: Ιστορία τής Ινδικής

φιλοσοφίας, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα, α.χ.

5· Βελισσαρόπουλος Δημήτριος: Ιστορία τής Κινεζικής

φιλοσοφίας, τόμ. Α-Β, έκδ. Δωδώνη, Αθήνα 1981.

6. ΒΐδδοαΓάί Αΐϊΐαηάο: Αρχαίο Ελληνικό δίκαιο, Μετ.

Παν. Δημάκη, έκδ. Παπαδήμα, Αθήναι 2003.

7· Βιτσαξής Βασίλης: Ό στοχασμός και ή πίστη, Αθήναι

1991·

8. Βρισιμελής Νικ.: Έρως, Σεξ και Γάμος στήν αρχαία

Ελλάδα, Αθήναι 1995·

9· Βουδούρης Κων/νος: Πλατωνική φιλοσοφία, Αθήνα

1990.

10. ΒΓοηάθΙ ΓθΓηαηί;: Ή Γραμματική του πολιτισμού,

Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήναι 2003-

ι ί . ΒΓΘΗΘΓ Επιίΐβ: Ιστορία τής φιλοσοφίας (ελλ. μετ.),

Αθήναι 1957·

δι6

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

12. ΒΐΌβΙιαΓά Κ: 8ιιτ 1β Βαηςυβί άβ ΡΙαίοη, Ραπδ 1933·

13. ΒΓΙΙΠ 3. : ΡΙαίοη βί Γ Α&αάβτηίβ, ΡαΓίδ 1960.

14. ΒΙΙΟΗΘΓ Η . : ΕΓΟ8 ηηά 8βίη, Βοηη 1965.

15- ΒυίίΥθΓθ Ρ.: Ετοβ αάο1β8ββηί - Σα ρέάβτα8ίίβ άαη8 Ια Οτβεβ αηίίςυβ, Ραπδ 1980.

ι6. ϋοιιΐά ΤΗοπιαδ : ΡΙαίοηίε Ιονβ, Εοηάοη 1963.

17- Οπίί ίοηΈ88αΐ8 8ΐιτ Γ αιηοιιτ ήπιηαίη, ΡαΓίδ, α.χ.

ι δ . Γεωργιάδης Άδ.: Ή Όμοφυλοφιλία στήν αρχαία

Ελλάδα, Αθήναι 200..

19- Γεωργούλης Κ.: Αριστοτέλης, Θεσσαλονίκη 1974·

20. Γιανναράς Χρίστος: Τό πρόσωπο και δ ερως, Αθήναι

1976.

21. Δαμασκός Παναγ.: "Έρωτος παρουσίαση, Αθήναι

2002.

22. Δεσποτόπουλος Κω/νος: Ή πολιτική φιλοσοφία του

Πλάτωνος, Αθήναι 1957.

23. Δεσποτόπουλος Κω/νος: Φιλοσοφία του Πλάτωνος,

• Αθήναι 1997.

24. Δ.Ε.Ε.Φ. (Διευθ. Έταιρ. Έλλ. Φιλοσ.), Αντιλήψεις γιά

τή φιλοσοφία, Αθήναι 200φ

25. ΒονβΓ I: Ή όμοφυλοφιλία στήν αρχαία Ελλάδα (έλλ.

μετ.), Αθήναι α.χ.

26. Ενοΐα δ.: •Μβίαρήχ8ίρπβ άυ 8βχ (Ιτ&ά. ΡΓαηςαίδθ),

Ραπδ 1976.

27. Ρθδίη^ίθΓθ 3".: Οοηίβπιρίαίίοη βί νιβ εοηίβιηρίαίϊνβ

8 ι 7

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

8β1οη ΡΙαίοη, Ρ&ιίδ 193&.

28. ΡΓΕίοθΙίβΓβ ΚοΚ: Ρ'ατηουτ βη Οτβεβ, Ραπδ 1960.

29. Ο.Ν. Ηθ§β1: Φαινομενολογία τοΰ πνεύματος, Τόμοι

3, ελλ. μετ. σχόλια Δημ. Τζωρτζόπουλος, Δωδώνη,

Αθήναι 1993-

30. Ο.Ν. ΗΘ§Θ1: Επιστήμη τής Λογικής, ελλ. μετ. σχόλια

Δημ. Τζωρτζόπουλος, εκδ. Παπαζήση, Αθήναι 2003.

31. Ηυίί: Είιιάβ 8ΠΓ 1β Βαηςυβί άβ ΡΙαίοη, Ραπδ 1889.

32. ]&ε£ετ «Παιδεία», ελλ. μετ. Γ. Βέρροιος, τόμος

3, ε κδ. «Παιδεία», Αθήναι 1974·

33· ]ηη§ Κ.: ΡΗγε1ιαηα1γ8β άβ Γ ίηεοη8ΐβηί, Οβηένθ

1952.

34- Θεοδωρακόπουλος Ι : Πλάτωνος Φαιδρός, Αθήναι

1945·

35· Θεοδωρακόπουλος I.: Εισαγωγή στον Πλάτωνα,

Αθήναι 1954·

36. Η.Ό. ΟΙαδθηαρ: Παγκόσμιος Ιστορία τών θρησκειών,

ελλ. μετ. Νικ. Βρεττάκος, Αθήναι α.χ.

37· Κανελλόπουλος Παν.: Ιστορία τον ευρωπαϊκού πνεύ­

ματος, τόμ. 10, εκδ. Γιαλέλη, Αθήναι 1976.

38. Καραγιάννης Γ.: Ό Παιδαγωγικός ερως στήν αρχαία

Ελλάδα (έκδ. Μαίανδρος), Θεσ/νίκη 2003.

39« Καραγιάννης Γ.: Παρμενίδης ό Έλεάτης, έκδ. Ζ Η ­

Τ Ρ Ο Σ , Θεσσαλονίκη 2003.

40. Καραγιάννης Γ.: Ειδωλολατρία - Είκονολατρία, Λά-

8ι8

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

ρισα 2001.

41. Καραγιάννης Γ.: Περιπέτειες τής Μεταφυσικής, Λά­

ρισα 1998.

42. Καραγιάννης Γ.: Τό πνεύμα τής Σωκρατικής φιλοσο­

φίας, Λάρισα 2001.

43» Καραγιάννης Γ.: Ό μαρασμός του Μαρξισμού, Λάρι­

σα 1992.

44· Καίδΐπιαπίδ Κγπαΐ^οδ: Είαάθ δπι 1β ιαρροιί βηίβ 1β

1>Γα\ν βί 1ε Βίβη ΟΚΘΖ ΡΙαίοη, Ραπδ, ΑίΗέηθδ 1976.

45· Κατσιμάνης Κυριάκος, Ό αγώνας γιά τήν αρετή.

Συμβολή στήν ερμηνεία τής πλατωνικής ηθικής,

Αθήνα 1975.

46. Κύρκος Βασίλειος, Η. ΌΪΘΙΒ - IV. Κταηζ: Οί προσω­

κρατικοί φιλόσοφοι, έκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2005..

47· Κωσταράς Γρηγ.: Ό ενδημος φιλοσοφικός λόγος,

Αθήναι 1986.

48. Κωσταράς Γρηγ.: Φιλοσοφική προπαιδεία, Αθήναι

1991·

49· Λεντάκης Ανδρέας: Ό έρωτας στήν αρχαία Ελλάδα,

εκδ. Καστανιώτης, Αθήναι 2000.

50. Είνίη^δίοη Κίά. δη.: Ή αποστολή τής Ελλάδος: Μετ.

Χρ. Τσαλίκη, εκδ. Θ Υ Ρ Α Θ Ε Ν , Θεσ/νίκη 2001.

51. Εοά]β Κ.Ο.: Ρ1αίο8 ώεοιγ οί βάαεαύοη, Εοηάοη

1950. 52. ΜαΓοηδβ Η.: Έρως και πολιτισμός, ελλ. : μετ. I.

8ΐ9

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Άρζόγλου, Κ Α Λ Β Ο Σ , Αθήναι 1970.

53· ΜαπΌΐι ΐΓβπέε: Ηΐ8ίοίτβ άβ Γ όάυβαίίοη άαη8 Γ

αηίίςυβ, Ραπδ 1965·

54· Μιχαηλίδης Κ.: Ό θείος έρωτας, Αθήνα 1980.

55· ΜοΓεαιι ^ δ . : ΡΙαίοη βί Γ βάυβαίίοη άαη8 1β §ταηά ρ1ιύο8ορ1ιβ, ΡαΓίδ 1956·

5.6. Μπαρτζελιώτης Λεωνίδας, Πόλις και Πολιτική

Επιστήμη, έκδ. Δαρδανός, Αθήναι 1997.

57· Μπετσάκος Βασίλειος: ... αεικίνητος. Ή ανακαίνιση

τής αριστοτελικής κινήσεως στή θεολογία Μαξίμου

Όμολογητοϋ. Διδ. διατριβή, Θεσσαλονίκη ΖΟΟφ

58. Νεάοηοβίΐθ Μ.: νβτ8 υηβ ρήί!θ8ορήίβ άβ Γ αιηουτ, Ραπδ 1946.

59- Νικολαΐδης Π.Η.: Έρως και Λόγος, εκδ. Ρ Ο Ε Σ ,

Αθήναι α.χ.

6ο. Νγ§Γθη ΑηάΓβγ: ΕΓΟ8 βί Α§αρβ, Ραπδ 1944·

6ι. Πελεγρίνης Θεοδ.: Μάγοι τής φιλοσοφίας, Έλλ.

Γράμματα, Αθήναι 1997·

62. Ράμφος Στέλ.: Φιλοσοφία ποιητική, εκδ. Α Ρ Μ Ο Σ ,

Αθήναι 1994·

63. Ράμφος Στέλ.: Φιλόσοφοι και θεϊοςΈρως, εκδ. Τ Η ­

Ν Ο Σ , Αθήναι 1989.

64. Κίοίιβρίη ^ α η : Σα πιγί1ιο1ο§ιβ βτββςπβ, Ραπδ 1906.

65. ΚβίηδΙ)θΐΐΓ§ ΟαΓοΙα: Γάμος - Εταίρες και Παιδε­

ραστία στήν αρχαία Ελλάδα, Έπιμ. Δημ. Γεωργο-

820

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

βασίλης,Έκδ. Παπαδήμας, Αθήναι ±979-

66. Κοβίη Εέοη: Ρήβάτβ άβ ΡΙαίοη, Ραπδ 197°·

6γ. ΚοΒίη Εβοη: Βαηςυβί άβ ΡΙαίοη, Ραπδ 197°·

68. ΚοΒίη Εβοη: Ζ# πιοταΐβ αηίίρυβ, Ραπδ 1935·

69. Κοβίη Εβοη: Σα ίΐιέτηβ ρΐαίοηίείβηηβ άβ Γ αιηουτ,

Ραπδ.

/ ο . ΚοδοΚθΓ Η. \ν.: Σβχϊβοη άβτ βτίββίιίδβήβη υηά

τόιηΐΒβϊιβη πιχί1ιο1ο§ίβ, Εβίρζί§ 1884.

71. Κοιιε]6Πΐοηά ϋεηίδ άβ: ΌΈρως και ή Δύση, Αθήνα

1996.

72. δαιίδδΐΐΓβ ΓβΓάίηαΓά άβ: Σβ υιίταβίβ §τββ, Είιιάβ ρΐιχβήαηαίχίίςυβ άβ Ια βίνί1ί8αίίοη Ηέΐίβηίηυβ, ΡαΓίδ

1934·

73- δΙιβΓΓαά ΡΗίΠίρ : Χριστιανισμός και Έρως, Αθήναι

1992.

74- δηβΐΐ Βπιηο: Ή ανακάλυψη του πνεύματος, Μ.Ι.Ε.Τ.,

Αθήναι 1981.

75 δρβη§1βΓ Οδ\ν3,1ά: Ή παρακμή τής Δύσης, τόμος 2,

εκδ. Δαρδανός, Αθήναι 2003.

γ6. Συκουτρή I.: Πλάτωνος Συμπόσιον, Αθήναι 1948.

77· Ταίη Ηίρροίγίβ: Σα ρΗΠο8ορ1ιίβ άβ Γ ατί, Ραπδ 1904.

78. ΤαγΙοΓ Ε.Α.: Πλάτων, ελλ. μετ. I. Άρζόγλου,

Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήναι 1990.

79· ΤογιΑββ Απιοΐά: Σπουδή τής ιστορίας, ελλ. μετ.

821

Ο ΕΡΩΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Παπα..., Αθήναι 1962.

8ο. ΤογιΛθθ Απιοΐά: Οι Έλληνες και οι κληρονομιές

τους, ελλ. μετ. Νικ. Γιανναδάκης, Σ. Καρδαμίτσα,

Αθήναι 1992.

8 ι . \Υί1αιηο\νϋζ -Μοείίθηάοιΐ: ΡΙαίοη, ΒΘΓΙΙΠ 1919·

822