2

Φουκώ και ΜαρξΤο διακύβευmicroα του νοmicroιναλισmicroού

Ποιος ο λόγος να επανέλθουmicroε σήmicroερα στο ερώτηmicroα των σχέσεωντου Φουκώ και του Μαρξ (ή της στάσης του Φουκώ απέναντι στονlaquomicroαρξισmicroόraquo) για το οποίο microπορούmicroε να σκεφτούmicroε ότι έχει εξαντ-λήσει όλα τα θέλγητρα και τα οφέλη του από τα τέλη της δεκαε-τίας του εβδοmicroήντα τουλάχιστον όταν ανταλλάχθηκαν όλα τα επι-χειρήmicroατα επrsquo ευκαιρία των σφοδρών αντιπαραθέσεων που όλοιθυmicroόmicroαστε Ο Φουκώ έχει σχολιάσει εκτενώς τον εαυτό του σε άρ-θρα και συζητήσεις Ωστόσο δεν είναι δύσκολο να φανταστού-microε την ειρωνεία που θα του είχαν εmicroπνεύσει οι σχηmicroατικές ανα-λύσεις και ερmicroηνείες στις οποίες καταλήγουν αναπόφευκτα οιπαραλληλισmicroοί microεταξύ καθιερωmicroένων έργων και συγγραφέων microεενιαίο υποτίθεται χαρακτήρα Εντούτοις καθώς προχωρώ σε αυ-τήν την κατεύθυνση θα ήθελα να την εκτρέψω σε microια πλάγια οδό(σε microια laquoδιαγώνιοraquo) που θα microπορούσε να microετατοπίσει κάπως τα δια-κυβεύmicroατά της σε αναζήτηση ερωτηmicroάτων που microπορούν να τε-θούν προκειmicroένου να συνεχίσουmicroε να εργαζόmicroαστε εντός της φι-λοσοφίας microαζί microε τον Φουκώ όπως και microαζί microε τον Μαρξ

Είναι δελεαστικό ενδεχοmicroένως και απαραίτητο για microια ανά-γνωση που δεν είναι ευλαβική να εφαρmicroόσει στα κείmicroενα τουΦουκώ (σκέφτοmicroαι εδώ κατά πρώτο λόγο τα βιβλία του) τηναρχή microε την οποία αναλύει ο ίδιος τους κανόνες σχηmicroατισmicroού ήεξατοmicroίκευσης των αποφάνσεων αναζητεί τη συσχέτισή τους microεάλλες που laquoβρίθουν στα περιθώριά τουςraquo microε τις οποίες εισέρχο-

91

νται laquoστην τάξη των αmicroφισβητήσεων και των αγώνωνraquo προκει-microένου να laquoαναδείξει την επίπτωση που έχουν ως συmicroβάνταraquo1

Χρειάζεται προς τούτο να συσχετιστούν οι ενεργά υπάρχουσεςαποφάνσεις microε τακτικές λόγου που συγκροτούνται και παράγουντα αποτελέσmicroατά τους σε ένα καθορισmicroένο στρατηγικό πεδίο ναmicroελετηθούν οι microετασχηmicroατισmicroοί αυτών των τακτικών στον βαθmicroόπου τροποποιούν λόγω ακριβώς της εκφοράς τους το έδαφοςστο οποίο παρεmicroβαίνουν Το θέmicroα δεν είναι όπως θα έχει γίνεικατανοητό να προβούmicroε σε εικασίες περί ενός microη λεχθέντος ή πε-ρί προθέσεων αλλά να ληφθεί κατά γράmicromicroα η επιβεβαίωση τουπάντοτε ήδη πολιτικού χαρακτήρα του θεωρητικού λόγου στηνπροσίδια laquoασώmicroατη υλικότητάraquo του2 Η φιλοσοφία όπως γνω-ρίζουmicroε καλά από τον Καντ και εφεξής είναι ένα Kampflatz [πε-δίο microάχης] στο οποίο δεν υπάρχει οριστική επίλυση των συγ-κρούσεων και όπου κατά συνέπεια κανένα διανοητικό σχέδιο δενκαταλαmicroβάνει ποτέ microια θέση απολύτως απλή και σταθερή αλλάαναπτύσσεται καθώς έρχεται σε αντίθεση microε τις υπάρχουσες απο-φάνσεις microέσω της ατελεύτητης laquoπροβληmicroατοποίησής τουςraquo

Ωστόσο η απόδοση στη βάση microιας τέτοιας προοπτικής ενόςπρονοmicroιακού ρόλου στην αντίθεση του Μαρξ και του Φουκώ απαι-τεί ευθύς αmicroέσως microια διευκρίνιση Θα προτείνω την υπόθεση ότιmicroια πραγmicroατική διαmicroάχη microε τον Μαρξ είναι συνεκτατή υπό microορ-φές που συνεχώς ανανεώνονται microε ολόκληρο το έργο του Φουκώκαι αποτελεί ένα από τα βασικά κίνητρα της παραγωγικότητάςτου Αυτή η διαmicroάχη είχε ήδη ξεκινήσει τη στιγmicroή που γραφόταν

1 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir Gallimard Παρίσι 1969 σ128 138 159 [Michel Foucault Η αρχαιολογία της γνώσης microτφρ Κ Παπα-γιώργης Εξάντας Αθήνα 1987 σ 151 162 186 ndashοι microεταφράσεις παρατίθεν-ται κατά βάση ελαφρώς τροποποιηmicroένες (ΣτΜ)]

2 Στο ίδιο σ 158

EacuteTIENNE BALIBAR

92

η Ιστορία της τρέλας αφού όπως έχει δείξει σχετικά ο Π Μασε-ρέ σε ένα πρόσφατο άρθρο3 οι λόγοι που ο Φουκώ laquoαποφεύγει εφε-ξής σαν την πανούκλα οτιδήποτε προέρχεται από τον διαλεκτικόυλισmicroόraquo θα πρέπει να αναζητηθούν στην αντιστροφή της αρχικήςπροσχώρησής του στον microαρξισmicroό νοούmicroενο ως laquoσυγκεκριmicroένη κρι-τικήraquo της αλλοτρίωσης πρόκειται επίσης για microια διαmicroάχη πουεξακολουθεί να είναι ανοιχτή microετά τη Βούληση για γνώση όπωςmicroαρτυρούν τα αποσπάσmicroατα των microαθηmicroάτων τα άρθρα και οι δια-λέξεις από τη δεκαετία του ογδόντα ∆εν πρόκειται ωστόσο για απλήmicroονοmicroαχία Για πολλούς εmicroφανέστατους λόγους Κατrsquo αρχάς εν-τάσσεται σε διαφορετικά προγράmicromicroατα εργασίας όπου η αντιπα-ράθεση microε τον Μαρξ παρεmicroβαίνει microε άνισα καθοριστικό τρόπο καιακόmicroη πιο συγκεκριmicroένα δεν απευθύνεται πάντα στον ίδιο laquoΜαρξraquoστον ίδιο laquomicroαρξισmicroόraquo Από την άλλη είναι αλήθεια ότι η επανέναρξηαυτής της αντιπαράθεσης microπορεί να φανεί σε εmicroάς εκ των υστέρωνως ένα από τα νήmicroατα συνέχειας που διασφαλίζουν την ενότητα τηςέρευνας που διεξήγαγε ο Φουκώ από βιβλίο σε βιβλίο και από αρ-χείο σε αρχείο Επιπλέον είναι αρκετά εmicroφανές ότι οι διατυπώσειςπου προέρχονται από τον Μαρξ δεν εξετάζονται σε συνθήκες ακα-δηmicroαϊκής αποmicroόνωσης αλλά σε συνάρτηση microε τη συγκυρία έχον-τας επικαθοριστεί από τις χρήσεις και τις ερmicroηνείες τους στηνπροοπτική ενός είδους ραδιογραφίας του microαρξιστικού ιστού και α-ξιολόγησης του ρόλου του στη σύγχρονη γνώση (τα ονόmicroατα τουΣαρτρ του Μερλώ-Ποντύ του Αλτουσέρ της Σχολής της Φραγκ-φούρτης θα microπορούσαν να χρησιmicroεύσουν εδώ ως σηmicroεία αναφο-ράς) Αλλά κυρίως φαίνεται εξαρχής ότι για τον Φουκώ η διαmicroάχηmicroε τον Μαρξ δεν ήταν ποτέ αυτοσκοπός και δεν microπορεί να δια-χωριστεί από άλλες αντιπαραθέσεις στις οποίες παρεmicroβαίνει ως τρί-

93

3 P Macherey laquoAux sources de lrsquo Histoire de la folie une rectification etses limitesraquo Critique Αύγουστος-Σεπτέmicroβριος 1986 τχ 471-472 σ 753 κε

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

τος σε πρώτη ή σε δεύτερη γραmicromicroή Να επισηmicroάνουmicroε ευθύς αmicroέ-σως ότι τούτη η κατάσταση laquoτακτικής πολυσθένειας των λόγωνraquo4

καθιστά απαγορευτική εδώ όχι microόνο κάθε αξίωση εξαντλητικήςπραγmicroάτευσης αλλά και κάθε αξίωση να περιοριστεί το διακύβευmicroατης διαmicroάχης σε ένα microοναδικό ερώτηmicroα Ενόσω ο Φουκώ επεξερ-γάζεται τα δικά του ερωτήmicroατα δεν σταmicroατά να θέτει στον Μαρξερωτήmicroατα που καταφθάνουν σε αυτόν από άλλους φιλοσοφι-κούς και ιστορικούς τόπους όπως ακριβώς δεν σταmicroατά να θέτεισε άλλους συνοmicroιλητές ή αντιπάλους ερωτήmicroατα των οποίων η δια-τύπωση εξαρτάται από τον Μαρξ

Προτίθεmicroαι να διασαφηνίσω αυτήν την υπόθεση microε ένα εξαι-ρετικά χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τον τρόπο microε τον οποίο δια-σταυρώνονται στη Βούληση για γνώση το ζήτηmicroα του microαρξισmicroούκαι το ζήτηmicroα της ψυχανάλυσης Πρόκειται για microια εξόχως πο-λεmicroική εργασία όσο και προγραmicromicroατική η προοπτική της οποίαςπρόκειται εν microέρει να διορθωθεί όπως γνωρίζουmicroε αλλά η ενό-τητα της οποίας απορρέει ακριβώς από τους αντιπάλους που επι-λέγει και από τον τρόπο microε τον οποίο τους συσχετίζει

∆εν αρκεί να πούmicroε ότι ο Φουκώ επιχειρεί εδώ να απορρίψειmicroια ορισmicroένη αντίληψη για την εξουσία και microια ορισmicroένη αντί-ληψη για τη σεξουαλικότητα δείχνοντας αυτό στο οποίο βασί-ζεται η microία και η άλλη (η υπόθεση της καταστολής) και το οποίοτους παρέχει τελικώς έναν ουσιοκρατικό ορισmicroό Πρέπει να ανα-δείξουmicroε όλη τη σηmicroασία που έχει το γεγονός ότι από την πρώτηmicroέχρι την τελευταία σελίδα επιχειρεί να καταρρίψει microια διάχυτηπροβληmicroατική της εποχής η οποία όmicroως συστηmicroατοποιείται σεαυτό που microπορούmicroε να ονοmicroάσουmicroε microε γενολογικούς όρους σύγ-

EacuteTIENNE BALIBAR

94

4 Michel Foucault La Volonteacute de savoir Histoire de la sexualiteacute I Galli-mard Παρίσι 1976 σ 132 [Μισέλ Φουκώ Ιστορία της σεξουαλικότητας I Ηδίψα της γνώσης microτφρ Γκλόρυ Ροζάκη επιmicro Γιάννης Κρητικός Ράππας1982 σ 124]

χρονο φροϋδοmicroαρξισmicroό (ο Ράιχ κυρίως κατονοmicroάζεται σε πολ-λές περιπτώσεις) Ο Φουκώ υποδεικνύει ο ίδιος microε ακρίβεια ταmicroείζονα θέmicroατα

-Αmicroοιβαία συνεπαγωγή ανάmicroεσα στην καταστολή του σεξ καιστην εκmicroετάλλευση της εργασιακής δύναmicroης στην καπιταλιστικήκοινωνία5 στην οποία θέλει να απαντήσει ένα ευρύ κήρυγmicroα γιασεξουαλική απελευθέρωση ως συνιστώσα της πολιτικής καικοινωνικής επανάστασης6

-Συνεργία ανάmicroεσα στην ηθική λογοκρισία στην laquoαστυνόmicroευ-ση των εκφεροmicroένωνraquo και στην αναπαραγωγή των οικονοmicroικώνσχέσεων υπό την κυριαρχία microιας κοινής πολιτικής τάξης πραγ-microάτων7

-Οmicroολογία από αυτήν την άποψη της συνολικής αστικής τά-ξης πραγmicroάτων και της εξουσίας που ασκείται στα οικογενειακάκαι εκπαιδευτικά laquoκύτταραraquo υπό την κοινή φιγούρα του Πατέρα8

-Γενικότερη αντίθεση τέλος ανάmicroεσα σε microια φυσική ενεργη-τικότητα που είναι προσανατολισmicroένη προς την αναζήτηση τηςηδονής και στην τεχνητή τάξη των θεσmicroών από την απαγόρευ-ση της αιmicroοmicroιξίας microέχρι τη microονογαmicroική οικογένεια και το κράτος9

Από εκεί πηγάζει η σεξουαλική υποκρισία των κυρίαρχων τάξε-ων10 η οποία έχει ως κορύφωση τη microυθοπλασία microιας αρχής τηςπραγmicroατικότητας στην οποία αντιτίθεται η microεγάλη ουτοπική άρ-νηση η ολική ανατροπή των κατεστηmicroένων αξιών και του ψεύ-δους που αυτές ενσαρκώνουν11

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

95

5 Στο ίδιο σσ 12-13 150-151 173 [14-15 141-142 161-162]6 Στο ίδιο σσ 14-15 105 173 [15-17 100-101 161-162]7 Στο ίδιο σσ 25-26 51 [27-28 51]8 Στο ίδιο σσ 62-64 111-113 132 143 [61-63 105-108 124 134-135]9 Στο ίδιο σσ 95 107-108 146 151 [91 102-103 137-138 141-142]

10 Στο ίδιο σ 168 [157]11 Στο ίδιο σ 126 [119]

Για ποιον λόγο η κριτική αυτών των θεmicroάτων έχει τόση σηmicroα-σία για τον Φουκώ Επειδή ασφαλώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός ανή-κει τόσο στην τάξη της λαϊκής κουλτούρας όσο και στην τάξη τηςλόγιας κουλτούρας επειδή αποτελεί ένα είδος γεωmicroετρικού τόπουδιανοητικών ρευmicroάτων που συσχετίζουν διακριτούς γνωστικούςκλάδους φιλοσοφικούς επιστηmicroονικούς και λογοτεχνικούς λό-γους αγωνιστικές θεωρητικές ή αισθητικές πρακτικές επειδή α-ποτελεί εν ολίγοις τον φυσικό τόπο προς τον οποίο τείνει η εναλ-λακτική προοπτική προς τις επιστήmicroες του ανθρώπου Με αυτήντην έννοια η επιρροή του φροϋδοmicroαρξισmicroού εκτείνεται πολύ πέ-ραν των ρητών εφαρmicroογών του περιλαmicroβάνει τόσο τους σύγχρο-νους λόγους περί ψυχοκοινωνιολογίας όσο και τους συνεχιστές τουΜπατάιγ microε τον οποίο είχε αισθανθεί τόσο κοντά ο Φουκώ Ωστό-σο ο φροϋδοmicroαρξισmicroός (σε αυτήν ή την άλλη παραλλαγή του)αποτελεί πραγmicroατικά microια αντιστροφή των αξιών που εκφέρουν διά-φοροι ισχυροί θεσmicroικοί microηχανισmicroοί εmicroπνέει διεκδικήσεις σε αυτούςτους microηχανισmicroούς αγώνες των οποίων τη σηmicroασία αναγνώριζε οΦουκώ αλλά αναφορικά microε τους οποίους ενδιαφέρεται κυρίως ναδιερευνήσει microέχρι ποιου σηmicroείου έρχονται πραγmicroατικά σε ρήξη microετον σχηmicroατισmicroό λόγου τον οποίο απορρίπτουν ∆εν θα ήταν παρά-λογο να υποθέσουmicroε εδώ ότι αυτό που ο Φουκώ θέλει να εξετάσεισε βάθος είναι η προδηλότητα και η αποτελεσmicroατικότητα ενός ορι-σmicroένου αριστερισmicroού ή επαναστατικού ουτοπισmicroού

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που θεωρώ ότι είναι καθοριστικοίΟ ίδιος ο τρόπος microε τον οποίο ο Φουκώ ασκεί κριτική στον φρο-ϋδοmicroαρξισmicroό υποδηλώνει ότι κατrsquo αυτόν ένας τέτοιος συνδυα-σmicroός πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκαλύπτει τον λόγο πουο microαρξισmicroός και η ψυχανάλυση ανήκουν σε ένα κοινό πεδίο γνώ-σης ή microάλλον σε ένα κοινό προεννοιακό έδαφος ∆εν είναι βέ-βαιο ότι microπορούν να αναχθούν σε αυτό που microοιράζονται από κοι-νού αλλά είναι βέβαιο ότι σε αυτό που microοιράζονται από κοινού

EacuteTIENNE BALIBAR

96

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

νται laquoστην τάξη των αmicroφισβητήσεων και των αγώνωνraquo προκει-microένου να laquoαναδείξει την επίπτωση που έχουν ως συmicroβάνταraquo1

Χρειάζεται προς τούτο να συσχετιστούν οι ενεργά υπάρχουσεςαποφάνσεις microε τακτικές λόγου που συγκροτούνται και παράγουντα αποτελέσmicroατά τους σε ένα καθορισmicroένο στρατηγικό πεδίο ναmicroελετηθούν οι microετασχηmicroατισmicroοί αυτών των τακτικών στον βαθmicroόπου τροποποιούν λόγω ακριβώς της εκφοράς τους το έδαφοςστο οποίο παρεmicroβαίνουν Το θέmicroα δεν είναι όπως θα έχει γίνεικατανοητό να προβούmicroε σε εικασίες περί ενός microη λεχθέντος ή πε-ρί προθέσεων αλλά να ληφθεί κατά γράmicromicroα η επιβεβαίωση τουπάντοτε ήδη πολιτικού χαρακτήρα του θεωρητικού λόγου στηνπροσίδια laquoασώmicroατη υλικότητάraquo του2 Η φιλοσοφία όπως γνω-ρίζουmicroε καλά από τον Καντ και εφεξής είναι ένα Kampflatz [πε-δίο microάχης] στο οποίο δεν υπάρχει οριστική επίλυση των συγ-κρούσεων και όπου κατά συνέπεια κανένα διανοητικό σχέδιο δενκαταλαmicroβάνει ποτέ microια θέση απολύτως απλή και σταθερή αλλάαναπτύσσεται καθώς έρχεται σε αντίθεση microε τις υπάρχουσες απο-φάνσεις microέσω της ατελεύτητης laquoπροβληmicroατοποίησής τουςraquo

Ωστόσο η απόδοση στη βάση microιας τέτοιας προοπτικής ενόςπρονοmicroιακού ρόλου στην αντίθεση του Μαρξ και του Φουκώ απαι-τεί ευθύς αmicroέσως microια διευκρίνιση Θα προτείνω την υπόθεση ότιmicroια πραγmicroατική διαmicroάχη microε τον Μαρξ είναι συνεκτατή υπό microορ-φές που συνεχώς ανανεώνονται microε ολόκληρο το έργο του Φουκώκαι αποτελεί ένα από τα βασικά κίνητρα της παραγωγικότητάςτου Αυτή η διαmicroάχη είχε ήδη ξεκινήσει τη στιγmicroή που γραφόταν

1 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir Gallimard Παρίσι 1969 σ128 138 159 [Michel Foucault Η αρχαιολογία της γνώσης microτφρ Κ Παπα-γιώργης Εξάντας Αθήνα 1987 σ 151 162 186 ndashοι microεταφράσεις παρατίθεν-ται κατά βάση ελαφρώς τροποποιηmicroένες (ΣτΜ)]

2 Στο ίδιο σ 158

EacuteTIENNE BALIBAR

92

η Ιστορία της τρέλας αφού όπως έχει δείξει σχετικά ο Π Μασε-ρέ σε ένα πρόσφατο άρθρο3 οι λόγοι που ο Φουκώ laquoαποφεύγει εφε-ξής σαν την πανούκλα οτιδήποτε προέρχεται από τον διαλεκτικόυλισmicroόraquo θα πρέπει να αναζητηθούν στην αντιστροφή της αρχικήςπροσχώρησής του στον microαρξισmicroό νοούmicroενο ως laquoσυγκεκριmicroένη κρι-τικήraquo της αλλοτρίωσης πρόκειται επίσης για microια διαmicroάχη πουεξακολουθεί να είναι ανοιχτή microετά τη Βούληση για γνώση όπωςmicroαρτυρούν τα αποσπάσmicroατα των microαθηmicroάτων τα άρθρα και οι δια-λέξεις από τη δεκαετία του ογδόντα ∆εν πρόκειται ωστόσο για απλήmicroονοmicroαχία Για πολλούς εmicroφανέστατους λόγους Κατrsquo αρχάς εν-τάσσεται σε διαφορετικά προγράmicromicroατα εργασίας όπου η αντιπα-ράθεση microε τον Μαρξ παρεmicroβαίνει microε άνισα καθοριστικό τρόπο καιακόmicroη πιο συγκεκριmicroένα δεν απευθύνεται πάντα στον ίδιο laquoΜαρξraquoστον ίδιο laquomicroαρξισmicroόraquo Από την άλλη είναι αλήθεια ότι η επανέναρξηαυτής της αντιπαράθεσης microπορεί να φανεί σε εmicroάς εκ των υστέρωνως ένα από τα νήmicroατα συνέχειας που διασφαλίζουν την ενότητα τηςέρευνας που διεξήγαγε ο Φουκώ από βιβλίο σε βιβλίο και από αρ-χείο σε αρχείο Επιπλέον είναι αρκετά εmicroφανές ότι οι διατυπώσειςπου προέρχονται από τον Μαρξ δεν εξετάζονται σε συνθήκες ακα-δηmicroαϊκής αποmicroόνωσης αλλά σε συνάρτηση microε τη συγκυρία έχον-τας επικαθοριστεί από τις χρήσεις και τις ερmicroηνείες τους στηνπροοπτική ενός είδους ραδιογραφίας του microαρξιστικού ιστού και α-ξιολόγησης του ρόλου του στη σύγχρονη γνώση (τα ονόmicroατα τουΣαρτρ του Μερλώ-Ποντύ του Αλτουσέρ της Σχολής της Φραγκ-φούρτης θα microπορούσαν να χρησιmicroεύσουν εδώ ως σηmicroεία αναφο-ράς) Αλλά κυρίως φαίνεται εξαρχής ότι για τον Φουκώ η διαmicroάχηmicroε τον Μαρξ δεν ήταν ποτέ αυτοσκοπός και δεν microπορεί να δια-χωριστεί από άλλες αντιπαραθέσεις στις οποίες παρεmicroβαίνει ως τρί-

93

3 P Macherey laquoAux sources de lrsquo Histoire de la folie une rectification etses limitesraquo Critique Αύγουστος-Σεπτέmicroβριος 1986 τχ 471-472 σ 753 κε

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

τος σε πρώτη ή σε δεύτερη γραmicromicroή Να επισηmicroάνουmicroε ευθύς αmicroέ-σως ότι τούτη η κατάσταση laquoτακτικής πολυσθένειας των λόγωνraquo4

καθιστά απαγορευτική εδώ όχι microόνο κάθε αξίωση εξαντλητικήςπραγmicroάτευσης αλλά και κάθε αξίωση να περιοριστεί το διακύβευmicroατης διαmicroάχης σε ένα microοναδικό ερώτηmicroα Ενόσω ο Φουκώ επεξερ-γάζεται τα δικά του ερωτήmicroατα δεν σταmicroατά να θέτει στον Μαρξερωτήmicroατα που καταφθάνουν σε αυτόν από άλλους φιλοσοφι-κούς και ιστορικούς τόπους όπως ακριβώς δεν σταmicroατά να θέτεισε άλλους συνοmicroιλητές ή αντιπάλους ερωτήmicroατα των οποίων η δια-τύπωση εξαρτάται από τον Μαρξ

Προτίθεmicroαι να διασαφηνίσω αυτήν την υπόθεση microε ένα εξαι-ρετικά χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τον τρόπο microε τον οποίο δια-σταυρώνονται στη Βούληση για γνώση το ζήτηmicroα του microαρξισmicroούκαι το ζήτηmicroα της ψυχανάλυσης Πρόκειται για microια εξόχως πο-λεmicroική εργασία όσο και προγραmicromicroατική η προοπτική της οποίαςπρόκειται εν microέρει να διορθωθεί όπως γνωρίζουmicroε αλλά η ενό-τητα της οποίας απορρέει ακριβώς από τους αντιπάλους που επι-λέγει και από τον τρόπο microε τον οποίο τους συσχετίζει

∆εν αρκεί να πούmicroε ότι ο Φουκώ επιχειρεί εδώ να απορρίψειmicroια ορισmicroένη αντίληψη για την εξουσία και microια ορισmicroένη αντί-ληψη για τη σεξουαλικότητα δείχνοντας αυτό στο οποίο βασί-ζεται η microία και η άλλη (η υπόθεση της καταστολής) και το οποίοτους παρέχει τελικώς έναν ουσιοκρατικό ορισmicroό Πρέπει να ανα-δείξουmicroε όλη τη σηmicroασία που έχει το γεγονός ότι από την πρώτηmicroέχρι την τελευταία σελίδα επιχειρεί να καταρρίψει microια διάχυτηπροβληmicroατική της εποχής η οποία όmicroως συστηmicroατοποιείται σεαυτό που microπορούmicroε να ονοmicroάσουmicroε microε γενολογικούς όρους σύγ-

EacuteTIENNE BALIBAR

94

4 Michel Foucault La Volonteacute de savoir Histoire de la sexualiteacute I Galli-mard Παρίσι 1976 σ 132 [Μισέλ Φουκώ Ιστορία της σεξουαλικότητας I Ηδίψα της γνώσης microτφρ Γκλόρυ Ροζάκη επιmicro Γιάννης Κρητικός Ράππας1982 σ 124]

χρονο φροϋδοmicroαρξισmicroό (ο Ράιχ κυρίως κατονοmicroάζεται σε πολ-λές περιπτώσεις) Ο Φουκώ υποδεικνύει ο ίδιος microε ακρίβεια ταmicroείζονα θέmicroατα

-Αmicroοιβαία συνεπαγωγή ανάmicroεσα στην καταστολή του σεξ καιστην εκmicroετάλλευση της εργασιακής δύναmicroης στην καπιταλιστικήκοινωνία5 στην οποία θέλει να απαντήσει ένα ευρύ κήρυγmicroα γιασεξουαλική απελευθέρωση ως συνιστώσα της πολιτικής καικοινωνικής επανάστασης6

-Συνεργία ανάmicroεσα στην ηθική λογοκρισία στην laquoαστυνόmicroευ-ση των εκφεροmicroένωνraquo και στην αναπαραγωγή των οικονοmicroικώνσχέσεων υπό την κυριαρχία microιας κοινής πολιτικής τάξης πραγ-microάτων7

-Οmicroολογία από αυτήν την άποψη της συνολικής αστικής τά-ξης πραγmicroάτων και της εξουσίας που ασκείται στα οικογενειακάκαι εκπαιδευτικά laquoκύτταραraquo υπό την κοινή φιγούρα του Πατέρα8

-Γενικότερη αντίθεση τέλος ανάmicroεσα σε microια φυσική ενεργη-τικότητα που είναι προσανατολισmicroένη προς την αναζήτηση τηςηδονής και στην τεχνητή τάξη των θεσmicroών από την απαγόρευ-ση της αιmicroοmicroιξίας microέχρι τη microονογαmicroική οικογένεια και το κράτος9

Από εκεί πηγάζει η σεξουαλική υποκρισία των κυρίαρχων τάξε-ων10 η οποία έχει ως κορύφωση τη microυθοπλασία microιας αρχής τηςπραγmicroατικότητας στην οποία αντιτίθεται η microεγάλη ουτοπική άρ-νηση η ολική ανατροπή των κατεστηmicroένων αξιών και του ψεύ-δους που αυτές ενσαρκώνουν11

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

95

5 Στο ίδιο σσ 12-13 150-151 173 [14-15 141-142 161-162]6 Στο ίδιο σσ 14-15 105 173 [15-17 100-101 161-162]7 Στο ίδιο σσ 25-26 51 [27-28 51]8 Στο ίδιο σσ 62-64 111-113 132 143 [61-63 105-108 124 134-135]9 Στο ίδιο σσ 95 107-108 146 151 [91 102-103 137-138 141-142]

10 Στο ίδιο σ 168 [157]11 Στο ίδιο σ 126 [119]

Για ποιον λόγο η κριτική αυτών των θεmicroάτων έχει τόση σηmicroα-σία για τον Φουκώ Επειδή ασφαλώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός ανή-κει τόσο στην τάξη της λαϊκής κουλτούρας όσο και στην τάξη τηςλόγιας κουλτούρας επειδή αποτελεί ένα είδος γεωmicroετρικού τόπουδιανοητικών ρευmicroάτων που συσχετίζουν διακριτούς γνωστικούςκλάδους φιλοσοφικούς επιστηmicroονικούς και λογοτεχνικούς λό-γους αγωνιστικές θεωρητικές ή αισθητικές πρακτικές επειδή α-ποτελεί εν ολίγοις τον φυσικό τόπο προς τον οποίο τείνει η εναλ-λακτική προοπτική προς τις επιστήmicroες του ανθρώπου Με αυτήντην έννοια η επιρροή του φροϋδοmicroαρξισmicroού εκτείνεται πολύ πέ-ραν των ρητών εφαρmicroογών του περιλαmicroβάνει τόσο τους σύγχρο-νους λόγους περί ψυχοκοινωνιολογίας όσο και τους συνεχιστές τουΜπατάιγ microε τον οποίο είχε αισθανθεί τόσο κοντά ο Φουκώ Ωστό-σο ο φροϋδοmicroαρξισmicroός (σε αυτήν ή την άλλη παραλλαγή του)αποτελεί πραγmicroατικά microια αντιστροφή των αξιών που εκφέρουν διά-φοροι ισχυροί θεσmicroικοί microηχανισmicroοί εmicroπνέει διεκδικήσεις σε αυτούςτους microηχανισmicroούς αγώνες των οποίων τη σηmicroασία αναγνώριζε οΦουκώ αλλά αναφορικά microε τους οποίους ενδιαφέρεται κυρίως ναδιερευνήσει microέχρι ποιου σηmicroείου έρχονται πραγmicroατικά σε ρήξη microετον σχηmicroατισmicroό λόγου τον οποίο απορρίπτουν ∆εν θα ήταν παρά-λογο να υποθέσουmicroε εδώ ότι αυτό που ο Φουκώ θέλει να εξετάσεισε βάθος είναι η προδηλότητα και η αποτελεσmicroατικότητα ενός ορι-σmicroένου αριστερισmicroού ή επαναστατικού ουτοπισmicroού

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που θεωρώ ότι είναι καθοριστικοίΟ ίδιος ο τρόπος microε τον οποίο ο Φουκώ ασκεί κριτική στον φρο-ϋδοmicroαρξισmicroό υποδηλώνει ότι κατrsquo αυτόν ένας τέτοιος συνδυα-σmicroός πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκαλύπτει τον λόγο πουο microαρξισmicroός και η ψυχανάλυση ανήκουν σε ένα κοινό πεδίο γνώ-σης ή microάλλον σε ένα κοινό προεννοιακό έδαφος ∆εν είναι βέ-βαιο ότι microπορούν να αναχθούν σε αυτό που microοιράζονται από κοι-νού αλλά είναι βέβαιο ότι σε αυτό που microοιράζονται από κοινού

EacuteTIENNE BALIBAR

96

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

η Ιστορία της τρέλας αφού όπως έχει δείξει σχετικά ο Π Μασε-ρέ σε ένα πρόσφατο άρθρο3 οι λόγοι που ο Φουκώ laquoαποφεύγει εφε-ξής σαν την πανούκλα οτιδήποτε προέρχεται από τον διαλεκτικόυλισmicroόraquo θα πρέπει να αναζητηθούν στην αντιστροφή της αρχικήςπροσχώρησής του στον microαρξισmicroό νοούmicroενο ως laquoσυγκεκριmicroένη κρι-τικήraquo της αλλοτρίωσης πρόκειται επίσης για microια διαmicroάχη πουεξακολουθεί να είναι ανοιχτή microετά τη Βούληση για γνώση όπωςmicroαρτυρούν τα αποσπάσmicroατα των microαθηmicroάτων τα άρθρα και οι δια-λέξεις από τη δεκαετία του ογδόντα ∆εν πρόκειται ωστόσο για απλήmicroονοmicroαχία Για πολλούς εmicroφανέστατους λόγους Κατrsquo αρχάς εν-τάσσεται σε διαφορετικά προγράmicromicroατα εργασίας όπου η αντιπα-ράθεση microε τον Μαρξ παρεmicroβαίνει microε άνισα καθοριστικό τρόπο καιακόmicroη πιο συγκεκριmicroένα δεν απευθύνεται πάντα στον ίδιο laquoΜαρξraquoστον ίδιο laquomicroαρξισmicroόraquo Από την άλλη είναι αλήθεια ότι η επανέναρξηαυτής της αντιπαράθεσης microπορεί να φανεί σε εmicroάς εκ των υστέρωνως ένα από τα νήmicroατα συνέχειας που διασφαλίζουν την ενότητα τηςέρευνας που διεξήγαγε ο Φουκώ από βιβλίο σε βιβλίο και από αρ-χείο σε αρχείο Επιπλέον είναι αρκετά εmicroφανές ότι οι διατυπώσειςπου προέρχονται από τον Μαρξ δεν εξετάζονται σε συνθήκες ακα-δηmicroαϊκής αποmicroόνωσης αλλά σε συνάρτηση microε τη συγκυρία έχον-τας επικαθοριστεί από τις χρήσεις και τις ερmicroηνείες τους στηνπροοπτική ενός είδους ραδιογραφίας του microαρξιστικού ιστού και α-ξιολόγησης του ρόλου του στη σύγχρονη γνώση (τα ονόmicroατα τουΣαρτρ του Μερλώ-Ποντύ του Αλτουσέρ της Σχολής της Φραγκ-φούρτης θα microπορούσαν να χρησιmicroεύσουν εδώ ως σηmicroεία αναφο-ράς) Αλλά κυρίως φαίνεται εξαρχής ότι για τον Φουκώ η διαmicroάχηmicroε τον Μαρξ δεν ήταν ποτέ αυτοσκοπός και δεν microπορεί να δια-χωριστεί από άλλες αντιπαραθέσεις στις οποίες παρεmicroβαίνει ως τρί-

93

3 P Macherey laquoAux sources de lrsquo Histoire de la folie une rectification etses limitesraquo Critique Αύγουστος-Σεπτέmicroβριος 1986 τχ 471-472 σ 753 κε

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

τος σε πρώτη ή σε δεύτερη γραmicromicroή Να επισηmicroάνουmicroε ευθύς αmicroέ-σως ότι τούτη η κατάσταση laquoτακτικής πολυσθένειας των λόγωνraquo4

καθιστά απαγορευτική εδώ όχι microόνο κάθε αξίωση εξαντλητικήςπραγmicroάτευσης αλλά και κάθε αξίωση να περιοριστεί το διακύβευmicroατης διαmicroάχης σε ένα microοναδικό ερώτηmicroα Ενόσω ο Φουκώ επεξερ-γάζεται τα δικά του ερωτήmicroατα δεν σταmicroατά να θέτει στον Μαρξερωτήmicroατα που καταφθάνουν σε αυτόν από άλλους φιλοσοφι-κούς και ιστορικούς τόπους όπως ακριβώς δεν σταmicroατά να θέτεισε άλλους συνοmicroιλητές ή αντιπάλους ερωτήmicroατα των οποίων η δια-τύπωση εξαρτάται από τον Μαρξ

Προτίθεmicroαι να διασαφηνίσω αυτήν την υπόθεση microε ένα εξαι-ρετικά χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τον τρόπο microε τον οποίο δια-σταυρώνονται στη Βούληση για γνώση το ζήτηmicroα του microαρξισmicroούκαι το ζήτηmicroα της ψυχανάλυσης Πρόκειται για microια εξόχως πο-λεmicroική εργασία όσο και προγραmicromicroατική η προοπτική της οποίαςπρόκειται εν microέρει να διορθωθεί όπως γνωρίζουmicroε αλλά η ενό-τητα της οποίας απορρέει ακριβώς από τους αντιπάλους που επι-λέγει και από τον τρόπο microε τον οποίο τους συσχετίζει

∆εν αρκεί να πούmicroε ότι ο Φουκώ επιχειρεί εδώ να απορρίψειmicroια ορισmicroένη αντίληψη για την εξουσία και microια ορισmicroένη αντί-ληψη για τη σεξουαλικότητα δείχνοντας αυτό στο οποίο βασί-ζεται η microία και η άλλη (η υπόθεση της καταστολής) και το οποίοτους παρέχει τελικώς έναν ουσιοκρατικό ορισmicroό Πρέπει να ανα-δείξουmicroε όλη τη σηmicroασία που έχει το γεγονός ότι από την πρώτηmicroέχρι την τελευταία σελίδα επιχειρεί να καταρρίψει microια διάχυτηπροβληmicroατική της εποχής η οποία όmicroως συστηmicroατοποιείται σεαυτό που microπορούmicroε να ονοmicroάσουmicroε microε γενολογικούς όρους σύγ-

EacuteTIENNE BALIBAR

94

4 Michel Foucault La Volonteacute de savoir Histoire de la sexualiteacute I Galli-mard Παρίσι 1976 σ 132 [Μισέλ Φουκώ Ιστορία της σεξουαλικότητας I Ηδίψα της γνώσης microτφρ Γκλόρυ Ροζάκη επιmicro Γιάννης Κρητικός Ράππας1982 σ 124]

χρονο φροϋδοmicroαρξισmicroό (ο Ράιχ κυρίως κατονοmicroάζεται σε πολ-λές περιπτώσεις) Ο Φουκώ υποδεικνύει ο ίδιος microε ακρίβεια ταmicroείζονα θέmicroατα

-Αmicroοιβαία συνεπαγωγή ανάmicroεσα στην καταστολή του σεξ καιστην εκmicroετάλλευση της εργασιακής δύναmicroης στην καπιταλιστικήκοινωνία5 στην οποία θέλει να απαντήσει ένα ευρύ κήρυγmicroα γιασεξουαλική απελευθέρωση ως συνιστώσα της πολιτικής καικοινωνικής επανάστασης6

-Συνεργία ανάmicroεσα στην ηθική λογοκρισία στην laquoαστυνόmicroευ-ση των εκφεροmicroένωνraquo και στην αναπαραγωγή των οικονοmicroικώνσχέσεων υπό την κυριαρχία microιας κοινής πολιτικής τάξης πραγ-microάτων7

-Οmicroολογία από αυτήν την άποψη της συνολικής αστικής τά-ξης πραγmicroάτων και της εξουσίας που ασκείται στα οικογενειακάκαι εκπαιδευτικά laquoκύτταραraquo υπό την κοινή φιγούρα του Πατέρα8

-Γενικότερη αντίθεση τέλος ανάmicroεσα σε microια φυσική ενεργη-τικότητα που είναι προσανατολισmicroένη προς την αναζήτηση τηςηδονής και στην τεχνητή τάξη των θεσmicroών από την απαγόρευ-ση της αιmicroοmicroιξίας microέχρι τη microονογαmicroική οικογένεια και το κράτος9

Από εκεί πηγάζει η σεξουαλική υποκρισία των κυρίαρχων τάξε-ων10 η οποία έχει ως κορύφωση τη microυθοπλασία microιας αρχής τηςπραγmicroατικότητας στην οποία αντιτίθεται η microεγάλη ουτοπική άρ-νηση η ολική ανατροπή των κατεστηmicroένων αξιών και του ψεύ-δους που αυτές ενσαρκώνουν11

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

95

5 Στο ίδιο σσ 12-13 150-151 173 [14-15 141-142 161-162]6 Στο ίδιο σσ 14-15 105 173 [15-17 100-101 161-162]7 Στο ίδιο σσ 25-26 51 [27-28 51]8 Στο ίδιο σσ 62-64 111-113 132 143 [61-63 105-108 124 134-135]9 Στο ίδιο σσ 95 107-108 146 151 [91 102-103 137-138 141-142]

10 Στο ίδιο σ 168 [157]11 Στο ίδιο σ 126 [119]

Για ποιον λόγο η κριτική αυτών των θεmicroάτων έχει τόση σηmicroα-σία για τον Φουκώ Επειδή ασφαλώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός ανή-κει τόσο στην τάξη της λαϊκής κουλτούρας όσο και στην τάξη τηςλόγιας κουλτούρας επειδή αποτελεί ένα είδος γεωmicroετρικού τόπουδιανοητικών ρευmicroάτων που συσχετίζουν διακριτούς γνωστικούςκλάδους φιλοσοφικούς επιστηmicroονικούς και λογοτεχνικούς λό-γους αγωνιστικές θεωρητικές ή αισθητικές πρακτικές επειδή α-ποτελεί εν ολίγοις τον φυσικό τόπο προς τον οποίο τείνει η εναλ-λακτική προοπτική προς τις επιστήmicroες του ανθρώπου Με αυτήντην έννοια η επιρροή του φροϋδοmicroαρξισmicroού εκτείνεται πολύ πέ-ραν των ρητών εφαρmicroογών του περιλαmicroβάνει τόσο τους σύγχρο-νους λόγους περί ψυχοκοινωνιολογίας όσο και τους συνεχιστές τουΜπατάιγ microε τον οποίο είχε αισθανθεί τόσο κοντά ο Φουκώ Ωστό-σο ο φροϋδοmicroαρξισmicroός (σε αυτήν ή την άλλη παραλλαγή του)αποτελεί πραγmicroατικά microια αντιστροφή των αξιών που εκφέρουν διά-φοροι ισχυροί θεσmicroικοί microηχανισmicroοί εmicroπνέει διεκδικήσεις σε αυτούςτους microηχανισmicroούς αγώνες των οποίων τη σηmicroασία αναγνώριζε οΦουκώ αλλά αναφορικά microε τους οποίους ενδιαφέρεται κυρίως ναδιερευνήσει microέχρι ποιου σηmicroείου έρχονται πραγmicroατικά σε ρήξη microετον σχηmicroατισmicroό λόγου τον οποίο απορρίπτουν ∆εν θα ήταν παρά-λογο να υποθέσουmicroε εδώ ότι αυτό που ο Φουκώ θέλει να εξετάσεισε βάθος είναι η προδηλότητα και η αποτελεσmicroατικότητα ενός ορι-σmicroένου αριστερισmicroού ή επαναστατικού ουτοπισmicroού

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που θεωρώ ότι είναι καθοριστικοίΟ ίδιος ο τρόπος microε τον οποίο ο Φουκώ ασκεί κριτική στον φρο-ϋδοmicroαρξισmicroό υποδηλώνει ότι κατrsquo αυτόν ένας τέτοιος συνδυα-σmicroός πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκαλύπτει τον λόγο πουο microαρξισmicroός και η ψυχανάλυση ανήκουν σε ένα κοινό πεδίο γνώ-σης ή microάλλον σε ένα κοινό προεννοιακό έδαφος ∆εν είναι βέ-βαιο ότι microπορούν να αναχθούν σε αυτό που microοιράζονται από κοι-νού αλλά είναι βέβαιο ότι σε αυτό που microοιράζονται από κοινού

EacuteTIENNE BALIBAR

96

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

τος σε πρώτη ή σε δεύτερη γραmicromicroή Να επισηmicroάνουmicroε ευθύς αmicroέ-σως ότι τούτη η κατάσταση laquoτακτικής πολυσθένειας των λόγωνraquo4

καθιστά απαγορευτική εδώ όχι microόνο κάθε αξίωση εξαντλητικήςπραγmicroάτευσης αλλά και κάθε αξίωση να περιοριστεί το διακύβευmicroατης διαmicroάχης σε ένα microοναδικό ερώτηmicroα Ενόσω ο Φουκώ επεξερ-γάζεται τα δικά του ερωτήmicroατα δεν σταmicroατά να θέτει στον Μαρξερωτήmicroατα που καταφθάνουν σε αυτόν από άλλους φιλοσοφι-κούς και ιστορικούς τόπους όπως ακριβώς δεν σταmicroατά να θέτεισε άλλους συνοmicroιλητές ή αντιπάλους ερωτήmicroατα των οποίων η δια-τύπωση εξαρτάται από τον Μαρξ

Προτίθεmicroαι να διασαφηνίσω αυτήν την υπόθεση microε ένα εξαι-ρετικά χαρακτηριστικό παράδειγmicroα τον τρόπο microε τον οποίο δια-σταυρώνονται στη Βούληση για γνώση το ζήτηmicroα του microαρξισmicroούκαι το ζήτηmicroα της ψυχανάλυσης Πρόκειται για microια εξόχως πο-λεmicroική εργασία όσο και προγραmicromicroατική η προοπτική της οποίαςπρόκειται εν microέρει να διορθωθεί όπως γνωρίζουmicroε αλλά η ενό-τητα της οποίας απορρέει ακριβώς από τους αντιπάλους που επι-λέγει και από τον τρόπο microε τον οποίο τους συσχετίζει

∆εν αρκεί να πούmicroε ότι ο Φουκώ επιχειρεί εδώ να απορρίψειmicroια ορισmicroένη αντίληψη για την εξουσία και microια ορισmicroένη αντί-ληψη για τη σεξουαλικότητα δείχνοντας αυτό στο οποίο βασί-ζεται η microία και η άλλη (η υπόθεση της καταστολής) και το οποίοτους παρέχει τελικώς έναν ουσιοκρατικό ορισmicroό Πρέπει να ανα-δείξουmicroε όλη τη σηmicroασία που έχει το γεγονός ότι από την πρώτηmicroέχρι την τελευταία σελίδα επιχειρεί να καταρρίψει microια διάχυτηπροβληmicroατική της εποχής η οποία όmicroως συστηmicroατοποιείται σεαυτό που microπορούmicroε να ονοmicroάσουmicroε microε γενολογικούς όρους σύγ-

EacuteTIENNE BALIBAR

94

4 Michel Foucault La Volonteacute de savoir Histoire de la sexualiteacute I Galli-mard Παρίσι 1976 σ 132 [Μισέλ Φουκώ Ιστορία της σεξουαλικότητας I Ηδίψα της γνώσης microτφρ Γκλόρυ Ροζάκη επιmicro Γιάννης Κρητικός Ράππας1982 σ 124]

χρονο φροϋδοmicroαρξισmicroό (ο Ράιχ κυρίως κατονοmicroάζεται σε πολ-λές περιπτώσεις) Ο Φουκώ υποδεικνύει ο ίδιος microε ακρίβεια ταmicroείζονα θέmicroατα

-Αmicroοιβαία συνεπαγωγή ανάmicroεσα στην καταστολή του σεξ καιστην εκmicroετάλλευση της εργασιακής δύναmicroης στην καπιταλιστικήκοινωνία5 στην οποία θέλει να απαντήσει ένα ευρύ κήρυγmicroα γιασεξουαλική απελευθέρωση ως συνιστώσα της πολιτικής καικοινωνικής επανάστασης6

-Συνεργία ανάmicroεσα στην ηθική λογοκρισία στην laquoαστυνόmicroευ-ση των εκφεροmicroένωνraquo και στην αναπαραγωγή των οικονοmicroικώνσχέσεων υπό την κυριαρχία microιας κοινής πολιτικής τάξης πραγ-microάτων7

-Οmicroολογία από αυτήν την άποψη της συνολικής αστικής τά-ξης πραγmicroάτων και της εξουσίας που ασκείται στα οικογενειακάκαι εκπαιδευτικά laquoκύτταραraquo υπό την κοινή φιγούρα του Πατέρα8

-Γενικότερη αντίθεση τέλος ανάmicroεσα σε microια φυσική ενεργη-τικότητα που είναι προσανατολισmicroένη προς την αναζήτηση τηςηδονής και στην τεχνητή τάξη των θεσmicroών από την απαγόρευ-ση της αιmicroοmicroιξίας microέχρι τη microονογαmicroική οικογένεια και το κράτος9

Από εκεί πηγάζει η σεξουαλική υποκρισία των κυρίαρχων τάξε-ων10 η οποία έχει ως κορύφωση τη microυθοπλασία microιας αρχής τηςπραγmicroατικότητας στην οποία αντιτίθεται η microεγάλη ουτοπική άρ-νηση η ολική ανατροπή των κατεστηmicroένων αξιών και του ψεύ-δους που αυτές ενσαρκώνουν11

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

95

5 Στο ίδιο σσ 12-13 150-151 173 [14-15 141-142 161-162]6 Στο ίδιο σσ 14-15 105 173 [15-17 100-101 161-162]7 Στο ίδιο σσ 25-26 51 [27-28 51]8 Στο ίδιο σσ 62-64 111-113 132 143 [61-63 105-108 124 134-135]9 Στο ίδιο σσ 95 107-108 146 151 [91 102-103 137-138 141-142]

10 Στο ίδιο σ 168 [157]11 Στο ίδιο σ 126 [119]

Για ποιον λόγο η κριτική αυτών των θεmicroάτων έχει τόση σηmicroα-σία για τον Φουκώ Επειδή ασφαλώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός ανή-κει τόσο στην τάξη της λαϊκής κουλτούρας όσο και στην τάξη τηςλόγιας κουλτούρας επειδή αποτελεί ένα είδος γεωmicroετρικού τόπουδιανοητικών ρευmicroάτων που συσχετίζουν διακριτούς γνωστικούςκλάδους φιλοσοφικούς επιστηmicroονικούς και λογοτεχνικούς λό-γους αγωνιστικές θεωρητικές ή αισθητικές πρακτικές επειδή α-ποτελεί εν ολίγοις τον φυσικό τόπο προς τον οποίο τείνει η εναλ-λακτική προοπτική προς τις επιστήmicroες του ανθρώπου Με αυτήντην έννοια η επιρροή του φροϋδοmicroαρξισmicroού εκτείνεται πολύ πέ-ραν των ρητών εφαρmicroογών του περιλαmicroβάνει τόσο τους σύγχρο-νους λόγους περί ψυχοκοινωνιολογίας όσο και τους συνεχιστές τουΜπατάιγ microε τον οποίο είχε αισθανθεί τόσο κοντά ο Φουκώ Ωστό-σο ο φροϋδοmicroαρξισmicroός (σε αυτήν ή την άλλη παραλλαγή του)αποτελεί πραγmicroατικά microια αντιστροφή των αξιών που εκφέρουν διά-φοροι ισχυροί θεσmicroικοί microηχανισmicroοί εmicroπνέει διεκδικήσεις σε αυτούςτους microηχανισmicroούς αγώνες των οποίων τη σηmicroασία αναγνώριζε οΦουκώ αλλά αναφορικά microε τους οποίους ενδιαφέρεται κυρίως ναδιερευνήσει microέχρι ποιου σηmicroείου έρχονται πραγmicroατικά σε ρήξη microετον σχηmicroατισmicroό λόγου τον οποίο απορρίπτουν ∆εν θα ήταν παρά-λογο να υποθέσουmicroε εδώ ότι αυτό που ο Φουκώ θέλει να εξετάσεισε βάθος είναι η προδηλότητα και η αποτελεσmicroατικότητα ενός ορι-σmicroένου αριστερισmicroού ή επαναστατικού ουτοπισmicroού

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που θεωρώ ότι είναι καθοριστικοίΟ ίδιος ο τρόπος microε τον οποίο ο Φουκώ ασκεί κριτική στον φρο-ϋδοmicroαρξισmicroό υποδηλώνει ότι κατrsquo αυτόν ένας τέτοιος συνδυα-σmicroός πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκαλύπτει τον λόγο πουο microαρξισmicroός και η ψυχανάλυση ανήκουν σε ένα κοινό πεδίο γνώ-σης ή microάλλον σε ένα κοινό προεννοιακό έδαφος ∆εν είναι βέ-βαιο ότι microπορούν να αναχθούν σε αυτό που microοιράζονται από κοι-νού αλλά είναι βέβαιο ότι σε αυτό που microοιράζονται από κοινού

EacuteTIENNE BALIBAR

96

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

χρονο φροϋδοmicroαρξισmicroό (ο Ράιχ κυρίως κατονοmicroάζεται σε πολ-λές περιπτώσεις) Ο Φουκώ υποδεικνύει ο ίδιος microε ακρίβεια ταmicroείζονα θέmicroατα

-Αmicroοιβαία συνεπαγωγή ανάmicroεσα στην καταστολή του σεξ καιστην εκmicroετάλλευση της εργασιακής δύναmicroης στην καπιταλιστικήκοινωνία5 στην οποία θέλει να απαντήσει ένα ευρύ κήρυγmicroα γιασεξουαλική απελευθέρωση ως συνιστώσα της πολιτικής καικοινωνικής επανάστασης6

-Συνεργία ανάmicroεσα στην ηθική λογοκρισία στην laquoαστυνόmicroευ-ση των εκφεροmicroένωνraquo και στην αναπαραγωγή των οικονοmicroικώνσχέσεων υπό την κυριαρχία microιας κοινής πολιτικής τάξης πραγ-microάτων7

-Οmicroολογία από αυτήν την άποψη της συνολικής αστικής τά-ξης πραγmicroάτων και της εξουσίας που ασκείται στα οικογενειακάκαι εκπαιδευτικά laquoκύτταραraquo υπό την κοινή φιγούρα του Πατέρα8

-Γενικότερη αντίθεση τέλος ανάmicroεσα σε microια φυσική ενεργη-τικότητα που είναι προσανατολισmicroένη προς την αναζήτηση τηςηδονής και στην τεχνητή τάξη των θεσmicroών από την απαγόρευ-ση της αιmicroοmicroιξίας microέχρι τη microονογαmicroική οικογένεια και το κράτος9

Από εκεί πηγάζει η σεξουαλική υποκρισία των κυρίαρχων τάξε-ων10 η οποία έχει ως κορύφωση τη microυθοπλασία microιας αρχής τηςπραγmicroατικότητας στην οποία αντιτίθεται η microεγάλη ουτοπική άρ-νηση η ολική ανατροπή των κατεστηmicroένων αξιών και του ψεύ-δους που αυτές ενσαρκώνουν11

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

95

5 Στο ίδιο σσ 12-13 150-151 173 [14-15 141-142 161-162]6 Στο ίδιο σσ 14-15 105 173 [15-17 100-101 161-162]7 Στο ίδιο σσ 25-26 51 [27-28 51]8 Στο ίδιο σσ 62-64 111-113 132 143 [61-63 105-108 124 134-135]9 Στο ίδιο σσ 95 107-108 146 151 [91 102-103 137-138 141-142]

10 Στο ίδιο σ 168 [157]11 Στο ίδιο σ 126 [119]

Για ποιον λόγο η κριτική αυτών των θεmicroάτων έχει τόση σηmicroα-σία για τον Φουκώ Επειδή ασφαλώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός ανή-κει τόσο στην τάξη της λαϊκής κουλτούρας όσο και στην τάξη τηςλόγιας κουλτούρας επειδή αποτελεί ένα είδος γεωmicroετρικού τόπουδιανοητικών ρευmicroάτων που συσχετίζουν διακριτούς γνωστικούςκλάδους φιλοσοφικούς επιστηmicroονικούς και λογοτεχνικούς λό-γους αγωνιστικές θεωρητικές ή αισθητικές πρακτικές επειδή α-ποτελεί εν ολίγοις τον φυσικό τόπο προς τον οποίο τείνει η εναλ-λακτική προοπτική προς τις επιστήmicroες του ανθρώπου Με αυτήντην έννοια η επιρροή του φροϋδοmicroαρξισmicroού εκτείνεται πολύ πέ-ραν των ρητών εφαρmicroογών του περιλαmicroβάνει τόσο τους σύγχρο-νους λόγους περί ψυχοκοινωνιολογίας όσο και τους συνεχιστές τουΜπατάιγ microε τον οποίο είχε αισθανθεί τόσο κοντά ο Φουκώ Ωστό-σο ο φροϋδοmicroαρξισmicroός (σε αυτήν ή την άλλη παραλλαγή του)αποτελεί πραγmicroατικά microια αντιστροφή των αξιών που εκφέρουν διά-φοροι ισχυροί θεσmicroικοί microηχανισmicroοί εmicroπνέει διεκδικήσεις σε αυτούςτους microηχανισmicroούς αγώνες των οποίων τη σηmicroασία αναγνώριζε οΦουκώ αλλά αναφορικά microε τους οποίους ενδιαφέρεται κυρίως ναδιερευνήσει microέχρι ποιου σηmicroείου έρχονται πραγmicroατικά σε ρήξη microετον σχηmicroατισmicroό λόγου τον οποίο απορρίπτουν ∆εν θα ήταν παρά-λογο να υποθέσουmicroε εδώ ότι αυτό που ο Φουκώ θέλει να εξετάσεισε βάθος είναι η προδηλότητα και η αποτελεσmicroατικότητα ενός ορι-σmicroένου αριστερισmicroού ή επαναστατικού ουτοπισmicroού

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που θεωρώ ότι είναι καθοριστικοίΟ ίδιος ο τρόπος microε τον οποίο ο Φουκώ ασκεί κριτική στον φρο-ϋδοmicroαρξισmicroό υποδηλώνει ότι κατrsquo αυτόν ένας τέτοιος συνδυα-σmicroός πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκαλύπτει τον λόγο πουο microαρξισmicroός και η ψυχανάλυση ανήκουν σε ένα κοινό πεδίο γνώ-σης ή microάλλον σε ένα κοινό προεννοιακό έδαφος ∆εν είναι βέ-βαιο ότι microπορούν να αναχθούν σε αυτό που microοιράζονται από κοι-νού αλλά είναι βέβαιο ότι σε αυτό που microοιράζονται από κοινού

EacuteTIENNE BALIBAR

96

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Για ποιον λόγο η κριτική αυτών των θεmicroάτων έχει τόση σηmicroα-σία για τον Φουκώ Επειδή ασφαλώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός ανή-κει τόσο στην τάξη της λαϊκής κουλτούρας όσο και στην τάξη τηςλόγιας κουλτούρας επειδή αποτελεί ένα είδος γεωmicroετρικού τόπουδιανοητικών ρευmicroάτων που συσχετίζουν διακριτούς γνωστικούςκλάδους φιλοσοφικούς επιστηmicroονικούς και λογοτεχνικούς λό-γους αγωνιστικές θεωρητικές ή αισθητικές πρακτικές επειδή α-ποτελεί εν ολίγοις τον φυσικό τόπο προς τον οποίο τείνει η εναλ-λακτική προοπτική προς τις επιστήmicroες του ανθρώπου Με αυτήντην έννοια η επιρροή του φροϋδοmicroαρξισmicroού εκτείνεται πολύ πέ-ραν των ρητών εφαρmicroογών του περιλαmicroβάνει τόσο τους σύγχρο-νους λόγους περί ψυχοκοινωνιολογίας όσο και τους συνεχιστές τουΜπατάιγ microε τον οποίο είχε αισθανθεί τόσο κοντά ο Φουκώ Ωστό-σο ο φροϋδοmicroαρξισmicroός (σε αυτήν ή την άλλη παραλλαγή του)αποτελεί πραγmicroατικά microια αντιστροφή των αξιών που εκφέρουν διά-φοροι ισχυροί θεσmicroικοί microηχανισmicroοί εmicroπνέει διεκδικήσεις σε αυτούςτους microηχανισmicroούς αγώνες των οποίων τη σηmicroασία αναγνώριζε οΦουκώ αλλά αναφορικά microε τους οποίους ενδιαφέρεται κυρίως ναδιερευνήσει microέχρι ποιου σηmicroείου έρχονται πραγmicroατικά σε ρήξη microετον σχηmicroατισmicroό λόγου τον οποίο απορρίπτουν ∆εν θα ήταν παρά-λογο να υποθέσουmicroε εδώ ότι αυτό που ο Φουκώ θέλει να εξετάσεισε βάθος είναι η προδηλότητα και η αποτελεσmicroατικότητα ενός ορι-σmicroένου αριστερισmicroού ή επαναστατικού ουτοπισmicroού

Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που θεωρώ ότι είναι καθοριστικοίΟ ίδιος ο τρόπος microε τον οποίο ο Φουκώ ασκεί κριτική στον φρο-ϋδοmicroαρξισmicroό υποδηλώνει ότι κατrsquo αυτόν ένας τέτοιος συνδυα-σmicroός πρέπει κατά γενικό κανόνα να αποκαλύπτει τον λόγο πουο microαρξισmicroός και η ψυχανάλυση ανήκουν σε ένα κοινό πεδίο γνώ-σης ή microάλλον σε ένα κοινό προεννοιακό έδαφος ∆εν είναι βέ-βαιο ότι microπορούν να αναχθούν σε αυτό που microοιράζονται από κοι-νού αλλά είναι βέβαιο ότι σε αυτό που microοιράζονται από κοινού

EacuteTIENNE BALIBAR

96

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

πρέπει να επενεργεί ένας καθορισmicroός ουσιαστικός τόσο για τονmicroαρξισmicroό όσο και για την ψυχανάλυση Ο microαρξισmicroός και η ψυ-χανάλυση δεν microπορούν να ερmicroηνευτούν στο πλαίσιο microιας απα-τηλής καθαρότητας αλλά βάσει των χρήσεων και των εφαρmicroογώνκαι κυρίως κατά την εφαρmicroογή της microιας πλευράς επί της άλλης(ως ιδιαίτερη περίπτωση του τρόπου που διαπερνούν το πεδίοτων laquoεπιστηmicroών του ανθρώπουraquo)

Αντιστρόφως φαίνεται επίσης ότι microια τέτοια κριτική συνιστάεπαλήθευση της αυτονοmicroίας του ίδιου του λόγου του Φουκώστον βαθmicroό που αφορά εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον τα ίδιααντικείmicroενα τους θεσmicroούς εξουσίας τις αντιστάσεις τους απο-κλεισmicroούς την κοινωνική αντιmicroετώπιση των ηθικών και σεξου-αλικών laquoπαρεκκλίσεωνraquo και τη σηmicroασία της για την πολιτική οι-κονοmicroία των νεότερων κοινωνιών Ορισmicroένες έννοιες όπως ηκανονικοποίηση και η πειθαρχική κοινωνία οι οποίες προτεί-νονται στο Επιτήρηση και τιmicroωρία τέmicroνονται τουλάχιστον λεκτικάmicroε τα θέmicroατα του φροϋδοmicroαρξισmicroού για τα οποία διάφοροι ανα-γνώστες όχι αναγκαστικά ανόητοι ή κακεντρεχείς microπορούν νασκεφτούν ότι παρέχουν ένα υποκατάστατο ή microια γενίκευση (αυ-τός ο κίνδυνος ndashαν microπορούmicroε να τον χαρακτηρίσουmicroε έτσιndash θαείναι πάντοτε υπαρκτός στην ανάλυση της laquoποιmicroαντορικήςraquo microορ-φής της εξουσίας εφόσον σχετίζεται microε τον τρόπο που ένα ορι-σmicroένο καθεστώς της σεξουαλικότητας εγκαθίσταται στην οικο-νοmicroία της νεότερης κρατικής εξουσίας)12

Ωστόσο αυτή η εγγύτητα αντικειmicroένων ακόmicroη και λέξεωνανάmicroεσα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό και στην έρευνα του Φουκώ (microια

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

97

12 Βλ τα δύο laquo∆οκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo [laquoDeux essais surle sujet et le pouvoirraquo] που περιλαmicroβάνονται στο βιβλίο των H Dreyfus amp PRabinow Michel Foucault Un parcours philosophique Gallimard Παρίσι1984 [laquo∆ύο δοκίmicroια για το υποκείmicroενο και την εξουσίαraquo στο Μισέλ Φουκό Ηmicroικροφυσική της εξουσίας microτφρ Λίλα Τρουλινού ύψιλον 1991 σσ 75-100]

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

εγγύτητα που θα microπορούσε να κρατήσει ακόmicroη περισσότερο ανφαινόταν ότι ο Φουκώ προβαίνει σε έναν αντιθετικό συνδυασmicroόαντιφροϋδικών εννοιών microε αντιmicroαρξιστικές έννοιες) δυνάmicroωσεστη Βούληση για γνώση microε την τελική εmicroφάνιση του όρου βιο-εξουσία και την επαναλαmicroβανόmicroενη υπόδειξη του σύγχρονου ρα-τσισmicroού ως του κοmicroβικού φαινοmicroένου που έπρεπε να εξηγηθείΣύmicroφωνα microε τον αρχικό σχεδιασmicroό η Ιστορία της σεξουαλικό-τητας επρόκειτο να ολοκληρωθεί microε έναν τόmicroο microε θέmicroα laquoΠληθυ-σmicroός και φυλέςraquo Η θέση που κατέχει το πρόβληmicroα του ρατσισmicroούστις ερευνητικές προοπτικές που χαράσσει εκεί ο Φουκώ είναιαξιοσηmicroείωτη13 ∆εν πρόκειται άραγε τελικώς για το laquoσυγκεκρι-microένοraquo αποτέλεσmicroα που αποκαλύπτει περισσότερο από οτιδήποτεάλλο το παιχνίδι των νεότερων πολιτικών τεχνολογιών που αφο-ρούν τη ζωή στο επίπεδο των ατοmicroικών σωmicroάτων και στο επίπεδοτων πληθυσmicroών ή του laquoείδουςraquo και της αναπαραγωγής του ∆ενπρόκειται άραγε για τη βασική ένδειξη του βάθους όπου ριζώ-νουν στο σύγχρονο καθεστώς γνώσης-εξουσίας (και επίσης ό-πως διευκρινίζει αργότερα ο Φουκώ laquoγνώσης-εξουσίας-ηδο-νήςraquo) διάφορες έννοιες όπως εκφυλισmicroός ή ευγονική στις οποίεςθα έπρεπε να διακρίνουmicroε τον κατεξοχήν τύπο ενός συmicroβιβαστι-κού microορφώmicroατος ανάmicroεσα στη συmicroβολική του αίmicroατος και τηναναλυτική της σεξουαλικότητας14 Όmicroως ο Φουκώ γνωρίζει πο-λύ καλά ότι η αναγκαιότητα να εξηγηθούν οι σύγχρονες microορφέςτου ρατσισmicroού η laquomicroαζικήraquo δυναmicroική τους η επιρροή τους στην

EacuteTIENNE BALIBAR

98

13 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 37 56 73 88 155-157161-168 179 κε 193-198 [38 55-56 71 85 144-146 151-157 167 κε 179-184] (Από τότε που γράφτηκαν τούτες οι γραmicromicroές το ζήτηmicroα αυτό αποτέλεσεαντικείmicroενο microιας αξιοσηmicroείωτης microελέτης της Ann Laura Stoler Race and theEducation of Desire Foucaultrsquos History of Sexuality and the Colonial Order ofThings Duke University Press 1995)

14 Στο ίδιο σ 195 [181]

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

ατοmicroική laquoπροσωπικότηταraquo και η σχέση τους microε τον πόλεmicroο (ο ο-ποίος αναφέρεται εκτενώς στο τελευταίο κεφάλαιο της Βούλησηςγια γνώση) βρίσκεται στην ρίζα του φροϋδοmicroαρξισmicroού τόσο τουΡάιχ όσο και του Αντόρνο ή του Μαρκούζε (του κατεξοχήν θε-ωρητικού του laquoπολιτισmicroού της καταστολήςraquo) Γνωρίζει επίσης ότιmicroία από τις πλέον αδιαmicroφισβήτητες δυσκολίες που εγείρουν οιφροϋδοmicroαρξιστικές θεωρητικοποιήσεις (τουλάχιστον στην περί-πτωση του Ράιχ στον οποίο δεν σταmicroατά να αναφέρεται εδώ οΦουκώ) αφορά την παράδοξη εγγύτητα του βιολογισmicroού τουςή του ενεργητισmicroού τους microε τον βιολογισmicroό ή τον ενεργητισmicroό τωνίδιων των ρατσιστικών ιδεολογιών Και δεν θα microπορούσε να microηναναρωτηθεί ποιες προϋποθέσεις απαιτούνται ώστε microια ανάλυσητης εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες ndashστον βαθmicroό ακριβώς πουθα ήταν κατrsquo ουσίαν microια βιοεξουσία ή microια εξουσία επί του είδουςριζωmicroένη σε microια laquoβιο-ιστορίαraquo και η οποία θα κατηύθυνε microια laquoβιο-πολιτικήraquondash να microην βρεθεί δέσmicroια του ίδιου διφορούmicroενου

Εποmicroένως σrsquo αυτό το σηmicroείο η κριτική στον φροϋδοmicroαρξισmicroόδεν θα αποτελεί για τον Φουκώ απλά ένα θεωρητικό προαπαι-τούmicroενο αλλά microια απαραίτητη δοκιmicroασία για να καταδειχθεί η δια-φορά των δικών του εννοιών και για να διαταχθούν καταλλήλως ταπρακτικά τους αποτελέσmicroατα Γνωρίζουmicroε πώς αναπτύσσεται κατάmicroήκος της Βούλησης για γνώση η κριτική στην laquoυπόθεση της κα-ταστολήςraquo ταυτόχρονα microε την εξήγηση του ρόλου που επιτελείστην οικονοmicroία των λόγων για το σεξ την προσταγή να microιλάmicroε γιατο σεξ να παράγουmicroε την αλήθεια του να αναζητούmicroε σε αυτό τηναλήθεια του καθενός Πρόκειται για microια προσταγή που διασφα-λίζει τον πολλαπλασιασmicroό των λόγων (καθιστώντας ίσως τις νε-ότερες δυτικές κοινωνίες τις πιο φλύαρες της ιστορίας πάνω στοσεξ του οποίου και επινόησαν τη γενολογική έννοια) και η οποίαδεν αποδυναmicroώθηκε αλλά αντιθέτως ενισχύθηκε τακτικά από τηναναπαράσταση αυτής της απαγόρευσης

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

99

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Με αφετηρία αυτήν την επισήmicroανση ο Φουκώ θα αντιτάξειτρία βασικά επιχειρήmicroατα στον φροϋδοmicroαρξισmicroό

1 Κατrsquo αρχάς τον ιστορικά εσφαλmicroένο χαρακτήρα του Στηνπραγmicroατικότητα δεν είναι αλήθεια ότι η κοινωνία που αναπτύσ-σεται από τον 18ο αιώνα ndashlaquoας την ονοmicroάσουmicroε όπως θέλουmicroε α-στική καπιταλιστική ή βιοmicroηχανικήraquondash15 αντέτεινε στο σεξ microια θε-microελιώδη άρνηση και ότι το υπέβαλλε σε λογοκρισία Περισσότεροτο παρήγαγε ως το αποτέλεσmicroα των συνεχών φροντίδων της Ο-microοίως δεν είναι αλήθεια ότι η laquoπροώθηση στην εργασίαraquo των ερ-γατικών microαζών του προλεταριάτου είχε ως προκαταρκτική συν-θήκη microια ευνουχιστική επιτήρηση του έmicroφυλου σώmicroατος τωνεργατών16 Σε σχέση microε αυτό ο Φουκώ παραθέτει ρητά τον Μαρξ17

Αντιθέτως είναι αλήθεια από ιστορική σκοπιά η σεξουαλικότηταmicroε τους ρυθmicroιστικούς και εξαναγκαστικούς microηχανισmicroούς της (οι-κογενειακή ηθικότητα κυρίως απαγόρευση της αιmicroοmicroιξίας εκ-παιδευτική διαδικασία ιατρικοποίηση και ψυχιατρικοποίηση) ει-σήχθη στη σφαίρα της εργασίας microε βάση ένα αστικό microοντέλο αφrsquoης στιγmicroής οι οικονοmicroικές σχέσεις εξελίσσονταν προς microια κοινωνικήένταξη και microια λεπτή κανονικοποίηση της εργασιακής δύναmicroης (πουαποτελούσε ασφαλώς επίσης microια προϊούσα διανοητικοποίησηαυτής της δύναmicroης) Συσχετικά πρέπει να αντιληφθούmicroε τον ασκη-τισmicroό της αστικής ηθικής όχι ως προϋπόθεση οικονοmicroικής ορ-θολογικότητας ή αντιστρόφως ως υποκρισία αλλά αντιθέτωςως microια τακτική επίτασης της σωmicroατικής ηδονής

2 Ακολούθως την εξάρτησή του από ένα καθαρά νοmicroικό microον-τέλο της εξουσίας περιοριστικό και ταυτοχρόνως αρχαΐζον το ο-ποίο επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της ανώτατης αρχήςκαι του νόmicroου (ηθικού Νόmicroου πολιτικού Νόmicroου συmicroβολικού

EacuteTIENNE BALIBAR

100

15 Στο ίδιο σ 92 [89]16 Στο ίδιο σ 151 158 κε [141-142 148 κε]17 Στο ίδιο σ 167 [156]

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Νόmicroου) Σε αυτό το σηmicroείο αγγίζουmicroε τον κοινό πυρήνα της ψυ-χανάλυσης και του microαρξισmicroού που κατέστησε δυνατό και microάλι-στα αναπόφευκτο τον συνδυασmicroό τους Κάθε πλευρά αναγνώρισεστην άλλη το προϋποτιθέmicroενό της Για την ακρίβεια κάθε πλευράαναγνώρισε στην άλλη microια παραλλαγή της ιδέας της καθυπότα-ξης των ατόmicroων σε microια κυριαρχική εξουσία που πρέπει να πά-ρει τη microορφή της υπακοής18 και στην οποία ο Φουκώ τουλά-χιστον από το Επιτήρηση και τιmicroωρία δεν σταmicroατά να αντιτάσσειτην θετικότητα ή την παραγωγικότητα της εξουσίας την ιδέα τηςπειθαρχίας (στην πραγmicroατικότητα όmicroως αυτή η ιδέα είναι πολύπαλαιότερη σε αυτόν βλ την Ιστορία της τρέλας σε σχέση microε τηlaquoθετικήraquo έννοια της εξουσίας εγκλεισmicroού ή την Τάξη του λόγουσε σχέση microε την laquoεξουσία κατάφασηςraquo την οποία επιχειρεί να πε-ριγράψει microια γενεαλογία)

Να σηmicroειώσουmicroε ότι ανάmicroεσα στην ιδέα της καθυπόταξης-υπακοής και στην ιδέα της αλλοτρίωσης υπάρχει microια βαθιά συγ-γένεια (εφόσον η υπακοή πρέπει να βασίζεται σε τελική ανάλυσηστην εσωτερίκευση του Νόmicroου ο οποίος απορρέει από microια εξω-τερική αρχή εφόσον η υπακοή καθορίζει κατrsquo αυτόν τον τρόποέναν διχασmicroό του υποκειmicroένου που θα πάρει την προνοmicroιακήmicroορφή ενός δυϊσmicroού ψυχής-σώmicroατος αλλά τον οποίο θα συναν-τήσουmicroε επίσης στον δυϊσmicroό δηmicroόσιου-ιδιωτικού ή κράτους-κοι-νωνίας των οποίων καθίσταται έκδηλη έτσι η κοινή laquomicroεταφυ-σικήraquo) Καθώς ο φροϋδοmicroαρξισmicroός και γενικώς όλες οι παραλλαγέςτης υπόθεσης της καταστολής θεωρούν ότι ανακαλύπτουν microιααρχή εξήγησης στην οmicroολογία του κράτους και της ηθικής Λο-γοκρισίας αρκούνται να επαναλαmicroβάνουν το φαντασιακό σχήmicroαπου είναι ήδη παρόν microε ταυτόσηmicroη microορφή σε καθεmicroιά από τιςδύο συνιστώσες τους

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

101

18 Στο ίδιο σσ 112-113 [107-109]

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

3 Κάνοντας τότε ένα επιπλέον βήmicroα microπορούmicroε να ανακαλύ-ψουmicroε στις σελίδες ολόκληρου του κειmicroένου της Βούλησης γιαγνώση microια συστηmicroατική κριτική αυτού που ευχαρίστως θα απο-καλούσα αναφορικά microε microια ιδεαλιστική φιλοσοφική παράδοσηστην οποία επικεντρώθηκαν από πολύ νωρίς οι επιθέσεις των υλι-στών (Λουκρήτιος)19 αρχή της κοινωνικής οmicroοιοmicroέρειας την ιδέαδηλαδή ότι τα laquomicroέρηraquo ή τα laquoκύτταραraquo του κοινωνικού (ή του πο-λιτικού ή του πολιτισmicroικού) laquoόλουraquo είναι αναγκαστικά όmicroοια microε τοίδιο το όλον Στην προκειmicroένη περίπτωση η αιχmicroή της κριτικής τουΦουκώ (η οποία είναι υλιστική microε αυτήν την έννοια) επικεντρώ-νεται στο ζήτηmicroα της οικογένειας (αλλά αφορά επίσης άλλους θε-σmicroούς ή microηχανισmicroούς όπως το σχολείο και την ιατρική) Όσο οΦουκώ τονίζει τον στρατηγικό ρόλο της οικογένειας (της ηθικο-ποίησής της της ιατρικοποίησής της) στον microηχανισmicroό ρύθmicroισηςτων πληθυσmicroών που σχηmicroατίζει microία από τις βασικές εξουσίες τωνlaquoαστικώνraquo κρατών τόσο επιχειρεί από την άλλη να δείξει ότι η οι-κογένεια που αποτελεί ταυτοχρόνως τον τόπο της θεσmicroικής δια-στροφής20 και της υστερικοποίησης του γυναικείου σώmicroατος21 τοέτερον του ψυχιατρικού χώρου22 το διακύβευmicroα διαφόρων αντα-γωνισmicroών ανάmicroεσα στους κατόχους των επαγγελmicroατικών γνώ-σεων σχετικά microε τον άνθρωπο23 το microέσο για την κοινωνικοποίησητων διαγωγών τεκνογονίας αλλά κυρίως τον τόπο της νοmicroικήςlaquoεπανακωδίκωσηςraquo των τεχνικών του σώmicroατος εν γένει microε τη microορ-φή της επιγαmicroίας ή της συγγένειας24 δεν microπορεί γιrsquo αυτόν ακρι-

EacuteTIENNE BALIBAR

102

19 Βλ την κριτική της laquoοmicroοιοmicroέρειας κατά Αναξαγόραraquo από τον Λουκρή-τιο στο De natura rerum Βιβλίο πρώτο στ 830-920

20 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 50 κε [50 κε]21 Στο ίδιο σ 137 κε 160 [129 κε 150]22 Στο ίδιο σσ 147-148 [138-139]23 Στο ίδιο σ 131 138 146 [123-124 130 137]24 Στο ίδιο σσ 138 142-150 165 [130 133-141 154-155]

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

βώς τον λόγο να θεωρηθεί microικρογραφία της σφαιρικής κοινωνίαςlaquoΗ οικογένεια δεν αναπαριστάνει την κοινωνία και η κοινωνίααπό την άλλη δεν microιmicroείται την οικογένειαraquo25 Η οικογένεια είναι microιαlaquoτοπική εστίαraquo εξουσίας-γνώσης26 αλλά όχι microια microονάδα ένα parstotalis laquoτης κοινωνίαςraquo και οφείλει τη στρατηγική σηmicroασία της όχιστην οmicroοιότητά της αλλά στην ιδιοτυπία ή τη διαφορά της Επο-microένως όπως η οικογένεια δεν είναι ένα microικρό κράτος έτσι και τοκράτος δεν είναι microια microεγάλη πατριαρχία

Ωστόσο η ανάλυση γενικεύεται ευθύς αmicroέσως σε όλους τουςθεσmicroούς των οποίων οι πρακτικές συmicroβάλλουν να παραχθεί τούτοτο σύνθετο αντικείmicroενο που λέγεται laquoσεξουαλικότηταraquo και συνι-στά ένα ουσιώδες microέρος της κριτικής που ασκείται στην αναπα-ράσταση της εξουσίας ως laquoενός γενικού συστήmicroατος κυριαρχίαςπου ασκείται από ένα στοιχείο ή microια οmicroάδα σε ένα άλλο στοιχείοή οmicroάδα και του οποίου τα αποτελέσmicroατα διατρέχουν χάρη σε microιααλληλουχία επενεργειών ολόκληρο το κοινωνικό σώmicroαraquo27 microεάλλα λόγια στον οργανικισmicroό (στον οποίο αντί για το microοντέλο τουσώmicroατος θα έπρεπε να διαβάσουmicroε τη διαιώνιση microιας ιδέας για τηνψυχή ή το πνεύmicroα) Έρχεται λοιπόν να διασαφηνίσει microε συγκε-κριmicroένο τρόπο ότι ονοmicroάζει ο Φουκώ αναγκαιότητα του νοmicroινα-λισmicroού28 παράγοντας microάλιστα κριτικά αποτελέσmicroατα σε ορισmicroέ-νες από τις παλαιότερες διατυπώσεις του

Στο Επιτήρηση και τιmicroωρία είχε γράψει όταν ολοκλήρωνε τηνπεριγραφή του πανοπτισmicroού laquoΤι το εκπληκτικό λοιπόν αν η φυ-λακή microοιάζει microε τα εργοστάσια τα σχολεία τους στρατώνες τα νο-σοκοmicroεία ndashπου όλα τους microοιάζουν microε φυλακέςraquo29 Και microπορεί microεν

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

103

25 Στο ίδιο σ 132 [124]26 Στο ίδιο σ 130 [122]27 Στο ίδιο σ 121 [115]28 Στο ίδιο σ 123 [116]29 Michel Foucault Surveiller et punir Gallimard Παρίσι 1975 σ 229

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

να είχε προειδοποιήσει ρητά τον αναγνώστη για τον πειρασmicroό ναδιακρίνει στο Πανοπτικό κάτι διαφορετικό από ένα πρόγραmicromicroα τοοποίο εξαρτάται άmicroεσα από τις microεταπτώσεις της υλοποίησής τουσε ένα πεδίο αντιστάσεων αλλά είχε επίσης παρουσιάσει τη φυλακήως ένα laquoσωφρονιστικό αρχιπέλαγοςraquo30 που αποτελείται από πολ-λούς οmicroόκεντρους κύκλους θεσmicroών από πειθαρχικές πρακτικέςπου συγκροτούν laquoένα microέσο συνεχούς επιτήρησης του πληθυσmicroούέναν microηχανισmicroό που επιτρέπει να ελέγχεται microέσω των ίδιων των πα-ραβατών ολόκληρο το κοινωνικό πεδίοraquo31 ένα σηmicroείο αφετηρίαςκαι κατάληξης για όλες τις παραλλαγές της κανονιστικής εξουσίαςτο σύνολο των οποίων αποτελεί microια πειθαρχική κοινωνία Έκτοτεφαίνεται πως ο Φουκώ έπαψε να πιστεύει ότι ο ορισmicroός των microε-γάλων laquoδιαγραmicromicroάτων εξουσίαςraquo που χαρακτηρίζουν microια συγκε-κριmicroένη κοινωνία microπορεί να βασιστεί στη microορφική οmicroολογία τωνθεσmicroών (στην οποία ενυπάρχει πάντοτε η ιδέα ότι καθένας εξ αυ-τών αποτελεί ένα τmicroήmicroα του microεγάλου microηχανισmicroού της εξουσίας ήmicroετέχει στη γενολογική ουσία της εξουσίας) και πέρασε στη θέσητου διφορούmicroενου χαρακτήρα της εξουσίας και στη microελέτη τηςιστορικής συνάρθρωσης των διαφορετικών πρακτικών της ηοποία συνεπάγεται microε τη σειρά της ndashσε ρήξη microε τη φιλοσοφική πα-ράδοση που πηγαίνει από τον Καντ στον Μαρξ (ή τουλάχιστονστον νεαρό Μαρξ)ndash ότι δεν υπάρχει η πρακτική αλλά πρακτικέςκαθεmicroιά εκ των οποίων προσδιορίζεται από την ιδιαίτερη laquoτεχνο-λογίαraquo της

Όmicroως αυτή η κριτική συναντά και διασαφηνίζει εκ νέου ένα

EacuteTIENNE BALIBAR

104

[Μισέλ Φουκώ Επιτήρηση και τιmicroωρία Η γέννηση της φυλακής microτφρΚαίτη Χατζηδήmicroου-Ιουλιέττα Ράλλη θεώρηση Άλκης Σταύρου ΡάππαςΑθήνα 1989 σ 298]

30 Στο ίδιο σ 304 [395]31 Στο ίδιο σ 287 [370]

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

θεmicroελιώδες θέmicroα για το οποίο microπορούmicroε πραγmicroατικά να πούmicroεότι διαπερνά ολόκληρο το έργο του Φουκώ παράλληλα microε τηνκριτική που ασκεί στον ανθρωπισmicroό και τον laquoανθρωπολογικό κύ-κλοraquo την αmicroφισβήτηση του πολιτικού ψυχολογισmicroού microε την ευ-ρύτερη έννοια του όρου Με τον όρο αυτό εννοούmicroε τόσο την ιδέαότι οι ιστορικές και κοινωνικές διαδικασίες εξασφαλίζουν τη θε-microελίωσή τους τη συνθήκη δυνατότητάς τους στον τρόπο microε τονοποίο αυτοπροσδιορίζονται τα άτοmicroα είτε ελεύθερα είτε υπό κα-ταναγκασmicroό (ιδέα στην οποία παρέχουν ένα συmicroπλήρωmicroα φαι-νοmicroενικής αντικειmicroενικότητας microια σεξουαλική ψυχολογία ή microιαψυχολογία της σεξουαλικής προσωπικότητας) όσο και τη συmicro-microετρική ιδέα σύmicroφωνα microε την οποία η ψυχολογία η συmicroπεριφο-ρά ή η συνείδηση των ατόmicroων αντανακλά τη λειτουργική θέση πουκατέχουν στο πεδίο των θεσmicroών ή των πολιτικών αντιφάσεων (τιςπερισσότερες φορές η microαρξιστική laquoταξική συνείδησηraquo αποτελού-σε microια παραλλαγή αυτής της ιδέας)

Ο Φουκώ δεν σταmicroάτησε να εξερευνά τις ρίζες και τις θεσmicroι-κές microορφές αυτής της κατοπτρικής σχέσης δηλαδή δεν σταmicroά-τησε να αναρωτιέται για ποιον λόγο στη σύγχρονη κοινωνία καιmicroάλιστα τόσο περισσότερο όσο περισσότερο laquoεκσυγχρονίζεταιraquo καισυνεπώς laquoπολιτικοποιείταιraquo η πολιτική (είτε πρόκειται για πρα-κτικές διακυβέρνησης είτε για τις αντιστάσεις που προκαλούν)προβάλλεται στην ψυχολογία εξαναγκάζει τα άτοmicroα να ταυτιστούνmicroε ένα laquoεγώraquo (ή microε ένα laquoεmicroείςraquo) για να δράσουν ως κοινωνικά όνταΠοια είναι το microοντέλα υποκειmicroενικότητας που πρέπει να microιmicroηθούντα άτοmicroα για να ενταχθούν στο παιχνίδι των πρακτικών Από αυ-τήν την άποψη η πολιτική ουτοπία του φροϋδοmicroαρξισmicroού εmicro-φανίζεται πράγmicroατι ως microια απλή αντιστροφή αξιών που παρα-microένει καθrsquo ολοκληρίαν δέσmicroια του ψυχοπολιτικού δικτύου και ωςmicroια ένδειξη του ψυχολογισmicroού που είναι σύmicroφυτος στους δύο γεν-νήτορές του τον Μαρξισmicroό και την Ψυχανάλυση

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

105

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Όmicroως σrsquo αυτό ακριβώς το σηmicroείο σταmicroατά η συmicromicroετρία Στοπλαίσιο της Βούλησης για γνώση ο Μαρξ και ο Φρόυντ αντιmicroε-τωπίζονται microε εντελώς διαφορετικό τρόπο Εδώ δεν θα επιχει-ρήσουmicroε να προσδιορίσουmicroε αν η microία αντιmicroετώπιση είναι πιο ορ-θή από την άλλη αλλά να περιγράψουmicroε τον τρόπο microε τον οποίοαυτή η ασυmicromicroετρία microεταφράζει τη στρατηγική του Φουκώ σε επί-πεδο λόγου

Φαίνεται ότι αυτή η στρατηγική (λόγω microάλιστα του αρχικούσχεδίου για microια laquoιστορία της σεξουαλικότηταςraquo) στρέφεται κατrsquoαρχάς εναντίον της ψυχανάλυσης στον βαθmicroό που αυτή αποδέ-χεται ουσιαστικά ότι η σεξουαλικότητα δεν έχει ιστορία (ή ότι τοσεξ είναι εκείνο ακριβώς το στοιχείο που σε κάθε ιστορία υπερ-βαίνει την ιστορία σύmicroφωνα microε το σχήmicroα της εκφοράς των ορίωντης ανθρώπινης περατότητας που περιγράφεται στις τελευταίεςσελίδες του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα) Αλλά φαίνεταιεπίσης ότι καθώς η κριτική στην ψυχανάλυση γίνεται microέσωmicroιας ορισmicroένης χρήσης του microαρξισmicroού (ή αν προτιmicroούmicroε στρέ-φοντας κατά της ψυχανάλυσης τις microαρξιστικές διατυπώσεις πουείναι συνυφασmicroένες microε αυτήν στο πλαίσιο του φροϋδοmicroαρξιστι-κού microείγmicroατος) χρειάζεται επίσης να απορριφθεί όλη αυτή η διά-σταση υπερβατικότητας του microαρξισmicroού που παρέχεται στην ίδια τηγλώσσα της ιστορικής εmicromicroένειας (η ιδέα ενός νόmicroου της ιστορίας)και η οποία εκmicroηδενίζει την κριτική του εmicroβέλεια Έτσι αναλό-γως microε την οπτική γωνία από την οποία θα τοποθετηθούmicroε (δεντολmicroώ να πω την προτίmicroηση που θα δείξουmicroε στον Μαρξ ή τονΦρόυντ ως θεωρητικά σηmicroεία αναφοράς) είναι δυνατόν να έχου-microε την αίσθηση είτε ότι το ουσιώδες είναι η κριτική στον Φρόυντσε σχέση microε την οποία η κριτική στον Μαρξ είναι απλώς ένα microέσοείτε ότι η κριτική στον Μαρξ είναι ακόmicroη περισσότερο αmicroείλικτηεφόσον από αυτήν εξαρτάται κάθε οριστικό ξεκαθάρισmicroα λογα-ριασmicroών microε τον ψυχολογισmicroό στον οποίο εγκλείεται η ψυχανάλυση

EacuteTIENNE BALIBAR

106

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Όπως είναι φυσικό εδώ εmicroπλέκεται ολόκληρος ο microηχανισmicroόςτης laquoπολιτικής ιστορίας της αλήθειαςraquo32 εφόσον πρόκειται να δει-χτεί ανατρέποντας την παραδοσιακή θεmicroατική (η οποία επιβε-βαιώνεται κυρίως από τον Χάιντεγκερ) περί microιας αλήθειας που θαείχε laquomicroια αρχέγονη συγγένεια microε την ελευθερίαraquo ότι laquoη αλήθειαδεν είναι ελεύθερη εκ φύσεως ούτε η πλάνη δουλική εκ φύσεωςαλλά ότι η παραγωγή της διατρέχεται καθrsquo ολοκληρίαν από σχέ-σεις εξουσίαςraquo Σε αυτήν την κριτική θέση η ψυχανάλυση όπωςτην αντιλαmicroβάνεται ο Φουκώ αντιτάσσει ένα θεmicroελιώδες εmicroπόδιοεπειδή εmicroπλέκεται πλήρως στην πρακτική της οmicroολογίας και στηναπάρνηση αυτής της πρακτικής επειδή καθιστά το ίδιο το σεξ τηναλήθεια που laquoζητάraquo να απελευθερωθεί Αντιθέτως ο microαρξισmicroόςmicroπορεί να προσφέρει microια αποφασιστική συmicroβολή αν όmicroως κα-ταφέρουmicroε να τον διαχωρίσουmicroε από όλο αυτό το κοmicromicroάτι τουπου ταυτίζει τον τελικό σκοπό της απελευθέρωσης microε την τελικήφανέρωση της αλήθειας και το οποίο παραπέmicroπει σε τελική ανά-λυση στην υπόθεση της καταστολής

Συνάγεται άραγε ότι η κριτική στην ψυχανάλυση παραπέmicroπειστην κατηγορία των ιδεολογιών Ο Φουκώ απέρριπτε πάντα αυ-τόν τον όρο33 microε microια σύντοmicroη αλλά αξιοσηmicroείωτη εξαίρεση στηνΑρχαιολογία της γνώσης Όχι όmicroως πάντα για τον ίδιο βασικό λό-γο Μια αναδροmicroική εξέταση θα microπορούσε κατά τη γνώmicroη microουνα δείξει ότι η microαρξιστική έννοια της ιδεολογίας (όπως εmicroφανί-ζεται στη Γερmicroανική ιδεολογία δηλαδή περισσότερο ως laquoαυτο-συνειδησίαraquo του κοινωνικού είναι ή ως αφαιρετική έκφραση τηςlaquoγλώσσας της πραγmicroατικής ζωήςraquo παρά ως αντανάκλαση της τα-ξικής πάλης) περιλαmicroβανόταν ανέκαθεν έστω και δυνητικά στο

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

107

32 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 81 [78]33 Και το κάνει εκ νέου εδώ La Volonteacute de savoir όπ σ 91 129 135 168

[88 122 126 157]

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

πεδίο των λόγων και των γνώσεων των οποίων η επιστηmicroονικήαξίωση microπορεί να υποβληθεί σε κριτική microέσω microιας αρχαιολογίαςΥπήρξε ωστόσο πέρασmicroα από microια προβληmicroατική της αναπα-ράστασης και του σηmicroείου σε microια προβληmicroατική της πρακτικής

∆ιαβάζοντας εκ νέου τη Γέννηση της κλινικής (1963) ένα βι-βλίο στο οποίο δεν γίνεται καmicromicroία αναφορά στον Μαρξ για προ-φανείς λόγους αλλά όπου οι ιστορικές κατηγορίες της πολιτισmicroι-κής εmicroπειρίας στρέφονται προς την κατεύθυνση microιας ανάλυσηςτων θεσmicroικών πρακτικών δεν ξεφεύγουmicroε από το συmicroπέρασmicroαότι η laquoγλώσσα της πραγmicroατικής ζωήςraquo κατά τον Μαρξ πρέπεινα φαινόταν στον Φουκώ ως microια παραλλαγή ελάχιστα τροπο-ποιηmicroένη της laquoγλώσσας της δράσηςraquo κατά τον Κοντιγιάκ (καικατά συνέπεια κάθε θεωρία της ιδεολογίας ως απότοκο των Ιδε-ολόγων) ndashmicroε τίmicroηmicroα microια υποκατάσταση της Φύσης από τηνΙστορία στον ρόλο της αρχέγονης εmicroπειρίας όπου θα υφαινότανη αmicroοιβαία εξάρτηση του σηmicroείου και του πράγmicroατος

Τουναντίον διαβάζοντας εκ νέου τις διαδοχικές αναλύσεις γιατην παραγωγή του λόγου που ακολούθησαν την Τάξη του λόγου(1970) φαίνεται ότι αυτό που συνιστά πρόβληmicroα στην έννοια τηςιδεολογίας είναι το ανθρωπολογικό προϋποτιθέmicroενό της η υπόρ-ρητη αναφορά της στην αλλοτρίωση ενός υποκειmicroένου ακόmicroηκαι υπό τη microορφή της laquoπαραγνώρισηςraquo ή της laquoψευδαίσθησηςraquoπου ενέχεται σε microια σχέση κυριαρχίας

Ανάmicroεσα σε αυτές τις δύο κριτικές η Αρχαιολογία της γνώσης(1969) αντιπροσώπευσε microια φευγαλέα στιγmicroή ασταθούς ισορρο-πίας (που είναι επίσης η microόνη στιγmicroή όπου ο Φουκώ αναφέρθηκεεπί ίσοις όροις στον Μαρξ τον Φρόυντ και τον Νίτσε ως θεmicroε-λιωτές microιας laquoεκκέντρωσης του υποκειmicroένουraquo)34 Ο Μαρξ στον ο-

EacuteTIENNE BALIBAR

108

34 Είναι γεγονός ότι το κείmicroενο laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo (Cahiers de Royau-mont τόmicro VI Minuit Παρίσι 1967 Nietzsche) αναπαράγει microια διάλεξη του

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

ποίο παραπέmicroπει τότε ο Φουκώ για να εγγράψει την laquoτοmicroήraquo ανά-microεσα στις ιδεολογίες και τις επιστήmicroες στην ιστορία των σχηmicroατισmicroώνλόγου35 δεν είναι άλλος από τον Μαρξ που έχει microετασχηmicroατιστείαπrsquo τον Αλτουσέρ σε έναν θεωρητικό της συνάρθρωσης των πρα-κτικών microεταξύ των οποίων περιλαmicroβάνονταν επίσης οι laquoπρακτικέςλόγουraquo Αλλά τούτη η στιγmicroή είναι πρόσκαιρη διότι ο χαρακτηρι-σmicroός των σχηmicroατισmicroών λόγου ως ιδεολογικών σχηmicroατισmicroών τεί-νει πάντα να αναγάγει τη συνάρθρωση της εξουσίας και της γνώ-σης στη συνάρθρωση της παραγνώρισης και της (επιστηmicroονικής)γνώσης Εφεξής η ενότητα laquoεξουσίας-γνώσηςraquo θα microετατοπίσει τοερώτηmicroα της ιδεολογίας προς microια πλήρη ισοδυναmicroία των πρα-κτικών έναντι της αλήθειας παρά θα το υποκαταστήσει microε έναάλλο όνοmicroα στην προοπτική microιας κριτικής των ειδών γνώσης Ωςάσκηση microιας εξουσίας κάθε πρακτική ενέχει κανόνες αλήθειαςδιαδικασίες επιmicroερισmicroού microεταξύ αλήθειας και ψεύδους και απrsquo αυ-τήν την άποψη η (επιστηmicroονική) γνώση δεν αντιπροσωπεύει πα-ρά microια εξουσία που ασκείται ανάmicroεσα σε άλλες

Αν ζητούmicroενο δεν είναι να υποβληθεί σε κριτική η ψυχανά-λυση ως ιδεολογία ο Φουκώ παρουσιάζει εντούτοις microε διατυ-πώσεις που δεν περιορίζονται σε microια επίκληση της κριτικής στηθεωρησιολογία όπως τη διαβάζουmicroε λόγου χάρη στη Γερmicroανικήιδεολογία microια γένεση του σεξ ως laquoιδεατού σηmicroείουraquo ως laquoτου πλέονθεωρησιακού του πλέον ιδεατού του πλέον microύχιου σηmicroείουraquo ωςlaquoφαντασιακού σηmicroείουraquo ή laquoφαντασιακού στοιχείουraquo microε βάση το

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

109

1964 [αναδηmicroοσιεύεται στο Michel Foucault Dits et eacutecrits Gallimard Παρίσι1994 τόmicro Ι σ 564 κε (laquoΝίτσε Φρόυντ Μαρξraquo στο Michel Foucault Τρίακείmicroενα για τον Νίτσε microτφρ ∆ηmicroήτρης Γκινοσάτης επιmicro Πολυτίmicroη ΓκέκαΠλέθρον 2003 σσ 15-37)]

35 Michel Foucault LrsquoArcheacuteologie du savoir όπ σ 232 κε [268 κε](laquoΕπιστήmicroη και γνώσηraquo)

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

οποίο το ιστορικό σύστηmicroα της σεξουαλικότητας διατάσσει όλητην ατοmicroική εmicroπειρία36 Και microας λέει επίσης ότι αυτή η γένεσηmicroπορεί να θεωρηθεί ισοδύναmicroη microε laquomicroια αρχαιολογία της ψυχα-νάλυσηςraquo37 Η ψυχανάλυση δεν microπορεί να ξεφύγει από την επιρ-ροή αυτής της ιδέας για το σεξ ούτε θεωρητικά (εφόσον το σεξαποτελεί γιrsquo αυτήν το κατεξοχήν όνοmicroα της αλήθειας) ούτε πρα-κτικά (εφόσον η ψυχαναλυτική τεχνική εξαρτάται πλήρως απότην ύπαρξη microιας σεξουαλικής απαγόρευσης και από την προ-σταγή να αποκατασταθεί) Με αποτέλεσmicroα η υπόθεση ενός ψυ-χαναλυτικού νοmicroιναλισmicroού να είναι απλούστατα παράλογη ενώη υπόθεση ενός νοmicroιναλιστικού microαρξισmicroού να microπορεί τουλάχι-στον να εξεταστεί

Η απόρριψη του φροϋδοmicroαρξισmicroού microπορεί να διαβαστείτότε ως ένα απλό προαπαιτούmicroενο για microια microαρξιστική κριτική τηςψυχανάλυσης

Ορισmicroένοι θεωρούν ότι microπορούν να καταγγέλλουν ταυτόχροναδύο συmicromicroετρικές υποκρισίες [hellip] Αυτό σηmicroαίνει ότι δεν έχουν κα-τανοήσει καλά τη διαδικασία microέσω της οποίας η αστική τάξη εξα-σφάλισε αντιθέτως microε microια αλαζονική πολιτική επιβεβαίωση microιαφλύαρη σεξουαλικότητα που το προλεταριάτο αρνήθηκε επί microακρόννα αποδεχτεί όταν στη συνέχεια του επιβλήθηκε microε στόχο την κα-θυπόταξή του Αν είναι αλήθεια ότι η laquoσεξουαλικότηταraquo είναι το σύ-νολο των αποτελεσmicroάτων που παράγονται στα σώmicroατα τις συmicroπερι-φορές τις κοινωνικές σχέσεις από ένα ορισmicroένο σύστηmicroα πουπαραπέmicroπει σε microια σύνθετη πολιτική τεχνολογία πρέπει να αναγνω-ρίσουmicroε ότι αυτό το σύστηmicroα δεν λειτουργεί παντού microε συmicromicroε-τρικό τρόπο και ότι εποmicroένως δεν παράγει παντού τα ίδια αποτε-λέσmicroατα Πρέπει εποmicroένως να επιστρέψουmicroε σε διατυπώσεις πουέχουν από καιρό αποδοκιmicroαστεί (sic) πρέπει να πούmicroε ότι υπάρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

110

36 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 205-207 [190-192]37 Στο ίδιο σ 172 [161]

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

χει microια αστική σεξουαλικότητα ότι υπάρχουν ταξικές σεξουαλικό-τητες Ή microάλλον ότι η σεξουαλικότητα είναι αρχικά ιστορικά αστικήκαι ότι επάγει κατά τις διαδοχικές microετατοπίσεις της και τις microετα-θέσεις της ορισmicroένα ειδικά ταξικά αποτελέσmicroαταraquo (La Volonteacute desavoir σ 168 [157])

Ο Φουκώ επικαλείται microία ακριβώς από αυτές τις microετατοπί-σεις για να εξηγήσει αν όχι την ίδια τη δυνατότητα της ψυχα-νάλυσης (διότι αυτή εγγράφεται σε ολόκληρη την ιστορία της αν-τικειmicroενοποίησης του σεξ ως αντικειmicroένου γνώσης σε όλη τηνιστορία που συνδέει το σεξ την οmicroιλία και την απαγόρευση) του-λάχιστον τον τόπο και τη στιγmicroή της συγκρότησής της

Όπως υπάρχει ένα ταξικό είναι ή microάλλον ένα laquoταξικό σώmicroαraquoτης σεξουαλικότητας38 οmicroοίως το είναι της ψυχανάλυσης σε ε-πίπεδο λόγου και πρακτικής είναι άρρηκτα συνυφασmicroένο microε microιαταξική τοποθέτηση microε την έννοια microιας θέσης που κατέχει η ψυ-χανάλυση στις σχέσεις δυνάmicroεων στις στρατηγικές σχέσεις microεταξύτων τάξεων39 Προηγουmicroένως ο Φουκώ είχε επιχειρηmicroατολογή-σει εκτενώς εναντίον της ιδέας ενός παραλληλισmicroού ανάmicroεσα στηνπολιτική καταστολή των φτωχών τάξεων και στον έλεγχο επί τουσεξ40 Εφόσον η οικογένεια πρέπει να νοηθεί περισσότερο ως έναςτόπος επίτασης του συστήmicroατος της σεξουαλικότητας αρχικά ησεξουαλικότητα αποτέλεσε ένα προνόmicroιο της αστικής τάξηςτόσο σε σχέση microε την ηδονική πλευρά της όσο και σε σχέση microετην ιατρική πλευρά της ένα βασικό στοιχείο της κουλτούρας τηςΌmicroως αποτέλεσε επίσης τη βάση του καθαυτό αστικού κρατικούρατσισmicroού που είναι συνυφασmicroένος microε την κληρονοmicroικότητα καιτην ευγονική

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

111

38 Στο ίδιο σ 164 [153-154]39 Στο ίδιο σ 170 κε [170 κε]40 Στο ίδιο σ 158 κε [158 κε]

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Και η διαδικασία αυτή ήταν συνυφασmicroένη microε την κίνηση microε την ο-ποία επιβεβαίωνε τη διαφορά και την ηγεmicroονία της Πρέπει α-σφαλώς να παραδεχτούmicroε ότι microία από τις πρωταρχικές microορφές τηςταξικής συνείδησης είναι η καταξίωση του σώmicroατος Αυτό συνέβηπάντως στην περίπτωση της αστικής τάξης κατά τη διάρκεια του 18ουαιώνα Μετέτρεψε το γαλάζιο αίmicroα των ευγενών σε έναν εύρωστο ορ-γανισmicroό και σε microια υγιή σεξουαλικότητα Καταλαβαίνουmicroε λοιπόν γιατίάργησε τόσο και γιατί πρόβαλλε τόσες επιφυλάξεις microέχρι να αναγνω-ρίσει ένα σώmicroα και ένα σεξ στις άλλες τάξεις ndashσε εκείνες ακριβώς πουεκmicroεταλλευόταν (La Volonteacute de savoir σσ 166-167 [155-156])

Η εκβιοmicroηχάνιση η αστικοποίηση και οι κοινωνικές συγκρού-σεις του 19ου αιώνα θέτουν υπό αmicroφισβήτηση αυτό το προνόmicroιοκαθώς επιφέρουν την επέκταση του laquoσεξουαλικού σώmicroατοςraquo σεολόκληρο το κοινωνικό σώmicroα41 δηλαδή την επέκταση των οικο-γενειακών ιατρικών δηmicroογραφικών τεχνικών σεξουαλικοποίησηςΈτσι ο ταξικός επιmicroερισmicroός microετατοπίζεται δεν αφορά πλέον τηναπόλαυση ή microη ενός σεξουαλικού σώmicroατος αλλά τον τρόπο microετον οποίο επιβάλλεται και αντιmicroετωπίζεται η απαγόρευση

Εκείνοι που είχαν χάσει το αποκλειστικό προνόmicroιο να ενδιαφέρονταιγια τη σεξουαλικότητά τους έχουν εφεξής το προνόmicroιο να γεύονταιπερισσότερο από άλλους αυτό που την απαγορεύει και να κατέχουντη microέθοδο που επιτρέπει της άρση της απώθησης42

Την ίδια στιγmicroή η ψυχανάλυση παίρνει για την αστική τάξητη θέση ζωτικής επιστέγασης του ψυχιατρικού microηχανισmicroού καιοι λαϊκές τάξεις στιγmicroατίζονται ως εστία αλλοίωσης της φυλήςυπάγονται στο διοικητικό και δικαστικό πλέγmicroα που προορίζεταινα καταδιώξει την αιmicroοmicroιξία κλπ

Η ταξική τοποθέτηση της ψυχανάλυσης είναι microία microόνο από τις

EacuteTIENNE BALIBAR

112

41 Στο ίδιο σ 169 [158]42 Στο ίδιο σ 172 [161]

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

δύο όψεις της κριτικής Σε σχέση microε την άλλη όψη που αφορά κυ-ριολεκτικά τη γένεση των ιδεατοτήτων της ψυχανάλυσης πα-ρεmicroβαίνει επίσης microια θεmicroατική κοντινή στον microαρξισmicroό Ή microάλ-λον εκεί ακριβώς η αναφορά στον Μαρξ εισέρχεται αναπόφευκτασε microια διαδικασία διχασmicroού Σύmicroφωνα microε τον Φουκώ δεν πρέ-πει να διακρίνουmicroε στην ψυχαναλυτική αναπαράσταση του σεξπου βασίζεται στο παιχνίδι του κρυmicromicroένου και του φανερού τηςεπιθυmicroίας και του νόmicroου του θανάτου και της συγγένειας έτσιόπως συνδέονται πρωτογενώς microια απλή συνέπεια της ανάπτυξηςτων πειθαρχιών κανονικοποίησης των σωmicroάτων αλλά ένα φαινό-microενο επιστροφής του νοmicroικού microοντέλου ndashή microάλλον του laquoλογο-νο-microικούraquo microοντέλουndash43 της εξουσίας επί των πρακτικών που τηνπραγmicroατώνουν Είναι ένα φαινόmicroενο που θα microπορούσε κανείς νατο εξετάσει ως microια αντίφαση εσωτερική στο πλέγmicroα των γνωmicroό-νων και των κανόνων έτσι όπως το είχε αναλύσει λεπτοmicroερέστερατο Επιτήρηση και τιmicroωρία αντιπαραβάλλοντας κατrsquo αρχάς τη laquoδύ-ναmicroη του Κανόναraquo microε τη laquoδύναmicroη του Νόmicroουraquo44 και εν συνεχείαεντοπίζοντας στην πειθαρχική εξουσία δηλαδή στην κανονι-στική εξουσία το laquoπλεόνασmicroα εξουσίαςraquo ή το συmicroπλήρωmicroα πουεξασφαλίζει στις νοmicroικές microυθοπλασίες την επιρροή τους επί τουπραγmicroατικού παράγοντας microια διάσταση νοmicroικού πραγmicroατικού45

Αναφερόmicroενος εξάλλου σε αυτήν την κριτική επιστροφή η οποίαδιενεργείται στο όνοmicroα του δικαίου και του νοmicroικού ιδεώδουςτου εναντίον των πειθαρχιών από τις οποίες όmicroως πηγάζει η ψυ-χανάλυση ο Φουκώ επισηmicroαίνει αυτό που ονοmicroάζει laquoπολιτικήτιmicroή της ψυχανάλυσηςraquo46 σε σχέση microε τη θεωρητική και πρακτι-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

113

43 Στο ίδιο σ 109 [104]44 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σσ 185-186 [243-244]45 Στο ίδιο σ 224 251 κλπ [291-292 323 κλπ]46 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 197 [183]

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

κή αντίθεσή της στον φασισmicroό η οποία φτάνει microάλιστα microέχρι τηρίζα της αρχικής ρήξης της microε το οργανικιστικό laquomicroεγάλο σύστη-microαraquo της διαστροφής της κληρονοmicroικότητας και του εκφυλισmicroού47

Εποmicroένως στην καρδιά του (ψυχαναλυτικού) ιδεαλισmicroού εmicro-φανίζεται η αδιαφιλονίκητη κυριαρχία της νοmicroικής ιδεατότηταςτο ιστορικά συγκροτηmicroένο φαντασιακό της ανώτατης αρχής ΟΦουκώ περιγράφει πράγmicroατι αυτήν την κυριαρχία ως αυταπά-τη αλλά microόνο στον βαθmicroό που διαιωνίζει έναν αναχρονισmicroό

Μια κανονικοποιητική κοινωνία είναι το ιστορικό αποτέλεσmicroα microιαςεξουσιαστικής τεχνολογίας που επικεντρώνεται στη ζωή Σε σύγκρι-ση microε τις κοινωνίες που γνωρίσαmicroε microέχρι τον 18ο αιώνα εισερχόmicroα-στε σε microια φάση υποχώρησης του νοmicroικού στοιχείου Τα Συντάγmicroαταπου έχουν γραφτεί σε ολόκληρο τον κόσmicroο από την εποχή της Γαλ-λικής Επανάστασης οι Κώδικες που συντάχθηκαν και αναθεωρή-θηκαν όλη αυτή η συνεχής και θορυβώδης νοmicroοθετική δραστηριό-τητα δεν πρέπει να δηmicroιουργούν αυταπάτες πρόκειται για τις microορφέςπου καθιστούν αποδεκτή microια κατrsquo ουσίαν κανονικοποιητική εξουσία(La Volonteacute de savoir σ 190 [177])

Με διαφορά κάποιων λέξεων (ζωή αντί για εργασία κανονι-κοποιητική αντί για οικονοmicroική αλλά και στις δύο περιπτώσειςλόγου θα τεθεί θέmicroα παραγωγής ή microάλλον παραγωγικότητας)φαίνεται να βρισκόmicroαστε κατά περίεργο τρόπο κοντά στον microαρ-ξισmicroό εκείνον τον microαρξισmicroό που microε τον Μαρξ της Αθλιότηταςτης φιλοσοφίας υποστήριζε ότι laquoο χειροκίνητος microύλος σας δί-νει την κοινωνία microε τον φεουδάρχη ενώ ο ατmicroοκίνητος microύλος τονβιοmicroηχανικό καπιταλισmicroόraquo και ο οποίος κατήγγειλε στον Προυν-τόν laquoτη microυθοπλασία της κοινωνίας-προσώπουraquo48 εκείνον τον microαρ-

EacuteTIENNE BALIBAR

114

47 Στο ίδιο σσ 157-158 [147-148]48 Karl Marx Misegravere de la philosophie Reacuteponse agrave la Philosophie de la mis-

egravere de M Proudhon Eacuteditions Sociales Παρίσι 1961 σ 119 110 κε

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

ξισmicroό που microε τον Μαρξ της 18ης Μπρυmicroαίρ και τον Λένιν του 1905περιέγραφε laquoτις συνταγmicroατικές αυταπάτεςraquo των επαναστατών πουεπαναλαmicroβάνουν τις microορφές αγώνα κατά της φεουδαρχίας49

εκείνον τον microαρξισmicroό ασφαλώς που microε τον Μαρξ του Κεφαλαίουπεριέγραφε την εργοστασιακή νοmicroοθεσία ως ένα αποτέλεσmicroα της microό-νιmicroης laquoπερίσσειαςraquo των σχέσεων δύναmicroης επί των νοmicroικών microορ-φών του συmicroβολαίου50

Ωστόσο δεν θα microπορούσαmicroε να βρισκόmicroαστε πιο microακριά Όχιmicroόνο επειδή ο Φουκώ υποστηρίζει εmicromicroέσως ότι ο ίδιος ο microαρ-ξισmicroός έχει εγκλωβιστεί σε σχέση microε το κράτος στην αναπαρά-σταση της microοναρχικής ανώτατης αρχής γεγονός που τον κατα-δικάζει να ταλαντεύεται ανάmicroεσα στην ιδέα microιας παντοδυναmicroίαςκαι στην ιδέα microιας ριζικής αδυναmicroίας ή microιας καθαρά παρασιτικήςλειτουργίας του κράτους σύmicroφωνα microε τη διαλεκτική ενός όλα ήτίποτα (ήδη στο Επιτήρηση και τιmicroωρία εξετάζοντας τις αναλύ-σεις των Ρούσε και Κιρχάιmicroερ που είχαν αντλήσει την έmicroπνευσήτους από τη Σχολή της Φραγκφούρτης51 ο Φουκώ είχε συστη-microατικά αντιδιαστείλει τον νόmicroο του όλα ή τίποτα του ελέγχου ήτης καταστροφής όπως τον φανταζόmicroαστε σε σχέση microε τους κρα-τικούς microηχανισmicroούς προς το διάχυτο δίκτυο των πραγmicroατικών laquomicroι-κροεξουσιώνraquo που δρουν σε επαφή microε τα ίδια τα σώmicroατα)52 Κα-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

115

49 LeacutenineŒuvres τόmicro 10 σ 280 κε σ 363 κε τόmicro 13 σ 21 κε (και ενγένει το σύνολο των αναλύσεων για την επανάσταση του 1905-1907 Œuvresτόmicro 10-13)

50 Βλ το άρθρο microου laquoPouvoirraquo στο G Labica amp G Bensussan (eacuted) Dic-tionnaire critique du marxisme PUF Παρίσι 1985

51 Georg Rusche Otto Kirchheimer Punishment and Social StructureColumbia University Press Νέα Υόρκη 1939 γερmicroανική microετάφραση Sozial-struktur und Strafvollzug Europaumlische Verlagsanstalt 1974

52 Michel Foucault Surveiller et punir όπ σ 29 κε [36 κε]

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

θότι η εξάρτηση του microαρξισmicroού από τη νοmicroική αυταπάτη (ή απότην ντεσιζιονιστική αυταπάτη που βασίζεται στην αντίθεση του δι-καίου και της βίας) την οποία ο ίδιος επικρίνει θα microπορούσε ναερmicroηνευτεί οριακά microε όρους εσωτερικής τοmicroής ή απόκλισης ανά-microεσα στην ανάλυση που κάνει για την εκmicroετάλλευση και στην ανά-λυση που κάνει για το κράτος Σε microια τέτοια περίπτωση ένα microέ-ρος του microαρξιστικού λόγου θα microπορούσε να ερmicroηνευτεί ως microιαεσωτερική αmicroφισβήτηση της νοmicroικής αναπαράστασης της εξου-σίας που θα ήταν έτσι συmicromicroετρική microε την εσωτερική αmicroφισβήτησηπου κοmicroίζει η ψυχανάλυση στις πειθαρχικές πρακτικές και θααποτελούσε αναπόσπαστο κοmicromicroάτι του ανθρωπιστικού σοσιαλι-σmicroού του 19ου αιώνα

Τον 19ο αιώνα εmicroφανίστηκε ένας άλλος τύπος κριτικής των πολι-τικών θεσmicroών ήταν microια πολύ περισσότερο ριζοσπαστική κριτικήαφού ήθελε να δείξει όχι microόνο ότι η πραγmicroατική εξουσία ξεφεύγειαπό τους κανόνες του δικαίου αλλά ότι το ίδιο το σύστηmicroα του δι-καίου δεν είναι παρά ένας τρόπος να ασκείται βία να προσαρτάταιπρος όφελος κάποιων και να τίθενται σε λειτουργία υπό τη φαι-νοmicroενική όψη του γενικού νόmicroου οι ασυmicromicroετρίες και οι αδικίες microιαςκυριαρχίας Αλλά αυτή η κριτική του δικαίου εξακολουθεί να δια-τυπώνεται microε βάση το αξίωmicroα ότι η εξουσία πρέπει κατrsquo ουσίαν ναασκείται σύmicroφωνα microε κάποιο θεmicroελιώδες δίκαιο (La Volonteacute de sa-voir σ 117 [111])

Ο ίδιος ο Φουκώ υποδεικνύει στην πραγmicroατικότητα microε ποιαmicroέσα microπορούmicroε να βγούmicroε από αυτήν την κατοπτρική σχέση ανά-microεσα στο δίκαιο και την κριτική του δικαίου Το κάνει στο Επιτή-ρηση και τιmicroωρία επαναλαmicroβάνοντας τις αναλύσεις του Μαρξ στοΚεφάλαιο σε σχέση microε τον εργοστασιακό καταmicroερισmicroό της εργασίαςγια να δείξει πώς οι πειθαρχικές microέθοδοι αυξάνουν τη χρησιmicroότητατων σωmicroάτων εξουδετερώνοντας την αντίστασή τους και microε ποιοντρόπο γενικότερα επιτρέπουν την ενοποίηση των δύο διαδικασιών

EacuteTIENNE BALIBAR

116

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

συσσώρευσης των ανθρώπων και συσσώρευσης του κεφαλαίου53

Εποmicroένως η πειθαρχία η microικροεξουσία αντιπροσωπεύουν τηνάλλη όψη της οικονοmicroικής εκmicroετάλλευσης και συγχρόνως τηνάλλη όψη της ταξικής νοmicroικο-πολιτικής κυριαρχίας την ενότητατων οποίων microας επιτρέπουν να στοχαστούmicroε microε άλλα λόγια πα-ρεmicroβάλλονται ακριβώς στο σηmicroείο του βραχυκυκλώmicroατος που διε-νεργεί ο Μαρξ ανάmicroεσα στο οικονοmicroικό και το πολιτικό την κοι-νωνία και το κράτος όταν αναλύει την παραγωγική διαδικασία Τοκάνει εκ νέου αλλά microε διαφορετικό τρόπο στη Βούληση για γνώσηεπαναλαmicroβάνοντας για λογαριασmicroό του microια έννοια ηγεmicroονίας πουδεν microπορεί παρά να θυmicroίζει έντονα τον Γκράmicroσι πράγmicroατι ζητού-microενο είναι να σταmicroατήσουmicroε να φανταζόmicroαστε τις τάξεις ως υπο-κείmicroενα ή ως κάστες54 και κυρίως να ενσωmicroατώσουmicroε στον ίδιο τουςτον ορισmicroό τη συνθετότητα των σχέσεων εξουσίας την πολλαπλό-τητα των microορφών σύγκρουσης και αντίστασης55 ώστε να βγούmicroεαπό το σχήmicroα ενός laquomicroεγάλου δυαδικού επιmicroερισmicroούraquo56 όπου πε-ριέχεται πάντα microε ιδεατό τρόπο η αναγκαιότητα microιας τελικής κρί-σης και microιας ανατροπής Οι laquoκοινωνικές ηγεmicroονίεςraquo57 τα laquoηγεmicroο-νικά φαινόmicroεναraquo που δηmicroιουργούν τις laquomicroεγάλες κυριαρχίεςraquo58 ησυγκρότηση laquoηγεmicroονικών εστιώνraquo microε αφετηρία τις οποίες ένα δίκτυοπειθαρχικών θεσmicroών και πρακτικών εκτείνεται σε ολόκληρη την κοι-νωνία59πρέπει να νοηθούν όχι ως δεδοmicroένα αλλά ως αποτελέσmicroαταή συνισταmicroένες ως laquoκαταληκτικές microορφέςraquo που αποτελούν συγ-χρόνως διαφορικές ή σχεσιακές microορφές Οmicroοίως οι επαναστάσεις

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

117

53 Στο ίδιο σ 221 κε [288 κε]54 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σ 125 [118]55 Στο ίδιο σ 126 [119]56 Στο ίδιο σ 127 [120]57 Στο ίδιο σ 122 [116]58 Στο ίδιο σ 124 [118]59 Στο ίδιο σ 169 [158]

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

πρέπει να νοηθούν ως laquoστρατηγικές κωδικώσεις σηmicroείων αντίστα-σηςraquo60 microε άλλα λόγια ως αποτελέσmicroατα συγκυριακής ενοποίησηςτα οποία δεν έχουν προκαθορισmicroένο χαρακτήρα61 Εν ολίγοις αυ-τές οι διορθώσεις κατευθύνονται αναmicroφίβολα εναντίον του εσχα-τολογικού φαντασιακού της ιστορίας microε το οποίο συνδέεται άρρηκταο microαρξισmicroός αλλά δεν είναι καθόλου ασύmicroβατες microε τις στρατηγικέςαναλύσεις που έκανε ο Μαρξ όπως δεν αντιβαίνουν στην ιδέα τουεπικαθορισmicroού που χρησιmicroοποίησε ο Αλτουσέρ για ανάλογουςσκοπούς κριτικής της laquomicroαρξιστικήςraquo τελεολογίας

Από την άλλη εκείνο που σηmicroατοδοτεί microια απαραmicroείωτηδιαφορά είναι η ιδέα που προτείνει ο Φουκώ για τη δοmicroή της κοι-νωνικής σύγκρουσης Η διαφορά δεν αφορά το διαζευτικό δί-πολο του τοπικού και του σφαιρικού (microιας microικροφυσικής καιmicroιας microακροφυσικής της εξουσίας τρόπον τινά) αλλά την αντί-θεση που υπάρχει ανάmicroεσα σε microια λογική της σχέσης δυνάmicroεωνσε σχέση microε την οποία η laquoαντίφασηraquo δεν αποτελεί στην καλύτερηπερίπτωση παρά microια επιmicroέρους microορφολογία και σε microια λογική τηςαντίφασης σε σχέση microε την οποία η laquoσχέση δυνάmicroεωνraquo συνιστά microό-νο τη στρατηγική στιγmicroή Για τον Μαρξ όπως και για τον Φουκώσε τελική ανάλυση θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoοι σχέσεις εξου-

EacuteTIENNE BALIBAR

118

60 Στο ίδιο σ 127 [120]61 Να σηmicroειώσουmicroε εδώ ότι ο Λένιν τον οποίο κάποια στιγmicroή ειρωνεύτηκε

ο Φουκώ σε σχέση microε τη laquoθεωρίαraquo του για τον laquoπιο αδύναmicroο κρίκοraquo της κυ-ριαρχίας (laquoPouvoirs et strateacutegiesraquo συζήτηση microε τον Ζακ Ρανσιέρ Les Reacutevolteslogiques τχ 4 Χειmicroώνας 1977 [laquoΕξουσίες και στρατηγικέςraquo στο ΜισέλΦουκώ Το microάτι της εξουσίας microτφρ Τάσος Μπέτζελος Βάνιας 2008 σσ165-182]) είχε γράψει από την πλευρά του laquoαν κάποιος φαντάζεται ότι έναςστρατός θα παραταχθεί σε κάποιον δεδοmicroένο τόπο και θα πει lsquoείmicroαστε υπέρτου σοσιαλισmicroούrsquo και ότι ένας άλλος στρατός σε έναν άλλον τόπο θα πει lsquoεί-microαστε υπέρ του ιmicroπεριαλισmicroούrsquo και ότι έτσι θα γίνει η κοινωνική επανάσταση(hellip) αυτός θα είναι επαναστάτης στα λόγια που δεν έχει ιδέα τι σηmicroαίνει κοι-νωνική επανάσταση (Œuvres τόmicro ΧΧΙΙ σ 383)

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

σίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση έναντι άλλων τύπων σχέ-σεων [hellip] αλλά είναι εmicromicroενείς σε αυτούςraquo62 ή επίσης ότι laquoη εξου-σία έρχεται από κάτωraquo63 δηλαδή αντλεί όλη την αποτελεσmicroατικό-τητά της ή την πραγmicroατικότητά της από τις συνθήκες εντός τωνοποίων ασκείται a fortiori θα ήταν σωστό να ειπωθεί ότι laquoεκείόπου υπάρχει εξουσία υπάρχει και αντίστασηraquo64 Αλλά αυτές οιθέσεις δεν γίνονται αντιληπτές microε τον ίδιο τρόπο Θα microπορούσαmicroενα πούmicroε ότι ο Φουκώ τις αντιλαmicroβάνεται καθαρά microε όρουςεξωτερικότητας πράγmicroα που σηmicroαίνει ότι οι laquoβλέψειςraquo που αν-τιπαρατίθενται σε microια στρατηγική σύγκρουση microπορούν να κατα-στραφούν να εξουδετερωθούν να ενισχυθούν αmicroοιβαία ή να τρο-ποποιηθούν όmicroως δεν σχηmicroατίζουν ενότητα ή ανώτερηατοmicroικότητα Τουναντίον για τον Μαρξ η ανάπτυξη microιας σύγ-κρουσης προϋποθέτει την εσωτερίκευση της ίδιας της σχέσης microεαποτέλεσmicroα οι ανταγωνιστικοί όροι να γίνονται λειτουργίες ή φο-ρείς αυτής της σχέσης γιrsquo αυτό ακριβώς δεν είναι ουσιώδες γιατη microαρξιστική θεώρηση της ταξικής πάλης να περιγραφεί η κοι-νωνία microε εmicroπειρικούς όρους ως καθrsquo ολοκληρίαν προσδιοριζό-microενη από laquomicroια δυαδική και σφαιρική αντίθεση ανάmicroεσα σε κυ-ρίαρχους και κυριαρχούmicroενουςraquo65 αλλά είναι ουσιώδες γιrsquo αυτήννα νοούνται οι ταξικές σχέσεις ως ενδογενώς ασυmicroφιλίωτες ωςσχέσεις από τις οποίες δεν microπορούν να ξεφύγουν οι κυριαρχού-microενοι παρά καταστρέφοντας την ίδια τη σχέση της καθυπόταξηςmicroε αποτέλεσmicroα να microετασχηmicroατίζονται σε άλλα άτοmicroα από εκείνατα οποία laquoσυγκροτείraquo η υφιστάmicroενη σχέση66

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

119

62 Michel Foucault La Volonteacute de savoir όπ σσ 123-124 [117]63 Στο ίδιο σ 124 [117]64 Στο ίδιο σ 125 [119]65 Στο ίδιο σ 124 [117]66 [Η εσωτερίκευση της σχέσης ως προϋπόθεση της αντίφασης είναι αυτό

ακριβώς που είχε απορρίψει ως θέση εγελιανή (και πέραν αυτού νεοπλα-

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Παραδόξως ίσως αυτή η διαφορά ndashπου έχει ως αποτέλεσmicroαστην περίπτωση του Φουκώ να έχουmicroε πάντα την εντύπωση ότιθα ήταν δυνατόν να microετατίθενται επrsquo αόριστον οι όροι microιας σύγ-κρουσης για να αναβληθεί η έκβασή τηςndash παραπέmicroπει σε microια δια-φορά αντίστροφης κατεύθυνσης σε σχέση microε την πρακτική Γιατον Μαρξ η κατεξοχήν πρακτική είναι microια εξωτερική παραγωγήπου παράγει τα αποτελέσmicroατά της έξω από τον εαυτό της και ωςεκ τούτου παράγει αποτελέσmicroατα υποκειmicroενοποίησης (η σύγκρου-ση αναπτύσσεται στο πεδίο των laquoπαραγωγικών σχέσεωνraquo) Του-ναντίον για τον Φουκώ η εξουσία είναι microια παραγωγική πρακτικήπου δρα κατrsquo αρχάς επί των ίδιων των σωmicroάτων αποσκοπώνταςκατrsquo αρχάς σε microια εξατοmicroίκευση ή σε microια υποκειmicroενοποίηση(οριακά σε microια laquoπρακτική εαυτούraquo ή σε microια πρακτική laquoτου εαυτούraquo)και παράγοντας ως εκ τούτου φαινόmicroενα αντικειmicroενικότητας ήγνώσης Εντέλει η λογική του Φουκώ για τις σχέσεις δυνάmicroεωνβασίζεται στην ιδέα microιας ευπλαστότητας της ζωής ενώ η microαρ-ξιστική λογική της αντίφασης (που εσωτερικεύει τις σχέσεις δυ-νάmicroεων) είναι αδιαχώριστη από microια εmicromicroένεια της δοmicroής

Αυτή η εκτενής εξέταση η οποία βασίζεται στην επανανάγνω-ση ενός κειmicroένου του Μισέλ Φουκώ microας επιτρέπει ίσως να αν-τιληφθούmicroε κάπως πιο συγκεκριmicroένα τη σύνθετη microορφή υπό τηνοποία παρουσιάζεται η σχέση του microε τον Μαρξ σε microια πράγmicroατιπρονοmicroιακή στιγmicroή Αλλά πιστεύω ότι το συmicroπέρασmicroα microπορεί ναγενικευτεί Η ίδια στρατηγική συνθετότητα διαφορετικά οργα-νωmicroένη χαρακτηρίζει όλες τις φάσεις της εργασίας του όπωςmicroπορούν να εντοπιστούν microε βάση τα βιβλία του Θα υποστήριζα

EacuteTIENNE BALIBAR

120

τωνική) η σχολή του Ντέλα Βόλπε και κυρίως ο Λούτσιο Κολλέτι Βλ το δοκί-microιό του laquoContradiction dialectique et non-contradictionraquo στο Lucio CollettiLe deacuteclin du marxisme PUF Παρίσι 1984]

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

ευχαρίστως ότι υπακούει σε ένα γενικό σχήmicroα το οποίο όmicroως ε-παναλαmicroβάνεται πολλές φορές microε το οποίο περνάmicroε από microια ρή-ξη σε microια τακτική συmicromicroαχία όπου η πρώτη συνεπάγεται microια συ-νολική κριτική του microαρξισmicroού ως θεωρίας και η δεύτερη microιαmicroερική χρήση διατυπώσεων που είναι είτε microαρξιστικές είτε συmicro-βατές microε τον microαρξισmicroό Μπορούmicroε microάλιστα να υποστηρίξουmicroε ότιοι διατυπώσεις αυτές είναι ολοένα και ολοένα και περισσότερο ει-δικά microαρξιστικές

Έτσι microε αντιφατικό τρόπο η αντίθεση microε τη laquoθεωρίαraquo του Μαρξδεν θα σταmicroατήσει να βαθαίνει ενώ η σύγκλιση microε καθορισmicroένεςαναλύσεις και έννοιες του Μαρξ θα γίνει πιο χαρακτηριστική Ναπροσθέσουmicroε ότι ο Φουκώ δεν χρησιmicroοποίησε περισσότερο τονΜαρξ όταν τον παρέθετε περισσότερο ούτε όmicroως επίσης πρότεινετις πιο ριζικές κριτικές του όταν τον διάβασε κατά το δυνατόν εγ-γύτερα (το καθεστώς των παραθέσεων και των αναφορών θα ά-ξιζε από microόνο του microια προσεκτική microελέτη)

Ο Φουκώ όπως και ο Μαρξ και εντούτοις microε τρόπο διαφο-ρετικό από εκείνον (εξ ου και η αναγκαία αντιπαράθεσή τους)πραγmicroατοποίησε microε απόσταση ενός αιώνα αυτό που ονοmicroάζει laquoφι-λοσοφικά θραύσmicroατα σε ιστορικά εργοτάξιαraquo67 Εδώ εmicroπλέκο-νται οι ίδιες βαθmicroίδες η φιλοσοφία υπό τη microορφή της φιλοσο-φίας της ιστορίας (και δεν υπάρχει ενδεχοmicroένως παρά microόνο microίαή microάλλον έχει ένα microόνο πρόβληmicroα την ενικότητα της laquoαστικήςraquoκοινωνίας και των διαδοχικών πολιτικών microορφών της) η ιστο-ρία υπό τη microορφή της έρευνας και της ιστοριογραφίας (και υπάρ-χουν προφανώς πολλές) ∆ιατυπώνεται microονίmicroως εδώ και έναν αι-ώνα το ερώτηmicroα αν το εγχείρηmicroα του Μαρξ πρέπει να θεωρηθείη ολοκλήρωση της φιλοσοφίας της ιστορίας ή η έναρξη microιας άλ-

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

121

67 LrsquoImpossible Prison Recherches sur le systegraveme peacutenitentiaire au XIXe siegrave-cle reacuteunies par Michelle Perrot Seuil Παρίσι 1980 σ 41

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

λης σχέσης microη φιλοσοφικής microε την ιστορία Ο ίδιος ο Φουκώmicroετέχει σε αυτόν τον προβληmicroατισmicroό Αλλά σε αντίθεση microε τόσουςάλλους (microπαίνω στον πειρασmicroό να πω σε αντίθεση microε όλους τουςάλλους) αφού πρώτα διατύπωσε microια αmicroιγώς θεωρητική απάν-τηση (αυτήν που microπορούmicroε να βρούmicroε στις διάσηmicroες σελίδες τουβιβλίου Οι λέξεις και τα πράγmicroατα για τις laquoτρικυmicroίες σε παιδικήλεκάνηraquo αναφορικά microε τις διαmicroάχες ανάmicroεσα στην αστική οικονο-microία και την επαναστατική οικονοmicroία του 19ου αιώνα)68 την επα-ναλαmicroβάνει υπό microία πρακτική microορφή ξεκινώντας εκ νέου microεβάση άλλα αντικείmicroενα σε microια άλλη συγκυρία το άλmicroα της φιλο-σοφίας στη microη φιλοσοφία που ανακαλύπτει αίφνης ένα άλλοπρόσωπο των φιλοσοφικών ερωτηmicroάτων (των ερωτηmicroάτων τηςαλήθειας της εξουσίας και της πρακτικής των ερωτηmicroάτων τουχρόνου και του υποκειmicroένου)

Συνεπώς η ανάγνωση του Φουκώ αποτελεί microια προνοmicroιακήοδό αν microας ενδιαφέρει να προσδιορίσουmicroε από ποια άποψη ο φι-λοσοφικός microας ορίζοντας είναι αmicroετάκλητα microεταmicroαρξιστικός (microετη διπλή έννοια του όρου) Αλλά microπορούmicroε να γίνουmicroε ακόmicroη πιοτολmicroηροί Αν είναι αλήθεια ότι οι τακτικές λόγου του Φουκώ microπο-ρούν να αναλυθούν κατά ένα σηmicroαντικό microέρος ως αντιmicroαρξι-στικές τακτικές πρέπει όντως να υπάρχουν κάποια κοινά διακυ-βεύmicroατα Αν είναι αλήθεια ότι η microετατόπιση της φιλοσοφίας πουπραγmicroατοποιείται από τον Μαρξ και από τον Φουκώ αφορά microεδυο λόγια την αναγκαιότητα στην οποία βρισκόmicroαστε εδώ καιέναν αιώνα τουλάχιστον να περάσουmicroε από microια φιλοσοφία τηςιστορίας σε microια φιλοσοφία εντός της ιστορίας πρέπει όντως υπότην αυστηρή microορφή microιας σειράς διληmicromicroάτων (είτε Μαρξ είτε

EacuteTIENNE BALIBAR

122

68 Michel Foucault Les Mots et les choses Une archeacuteologie des scienceshumaines Gallimard Παρίσι 1966 σ 274 [Μισέλ Φουκώ Οι λέξεις και ταπράγmicroατα microτφρ Κ Παπαγιώργης Γνώση Αθήνα 1993 (1986) σ 363]

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

Φουκώ) να σκιαγραφούνται οι δυναmicroικές γραmicromicroές ενός θεωρη-τικού πεδίου που microένει να οριστεί Πρέπει αυτό το πεδίο κατά κά-ποιον τρόπο να είναι ήδη εκεί έχοντας ήδη διανυθεί και αποκτή-σει ενικά χαρακτηριστικά Ωστόσο πρέπει ως έναν βαθmicroό να microένεινα ανακαλυφθεί και να χαρτογραφηθεί

Θα microπορούσαmicroε άραγε να πούmicroε ότι αυτό το πεδίο είναι ο laquoι-στορικός υλισmicroόςraquo Ως γνωστόν ο Μαρξ δεν χρησιmicroοποίησε ο ίδιοςαυτήν τη διατύπωση για να προσδιορίσει τη φιλοσοφική θέση πουενέχεται στην κριτική του ανάλυση για την καπιταλιστική κοινω-νία πέρασε όmicroως πολύ κοντά απrsquo αυτήν και δεν την απέρριψε Τε-λικώς περιγράφει λιγότερο άσχηmicroα από οποιαδήποτε άλλη έκ-φραση το νευραλγικό σηmicroείο και τη θεmicroελίωση της φιλοσοφίας στοαντικείmicroενο που παρέχει η θεωρία στον εαυτό της υλικότητα τηςταξικής πάλης και εποmicroένως της αντίφασης Εποmicroένως ανα-γκαιότητα του ιστορικού microετασχηmicroατισmicroού (χάρη στη δραστικό-τητα της αντίφασης και εντός του πεδίου των κοινωνικών σχέσεωνπου συγκροτούνται από την ταξική πάλη) Απrsquo όπου διανοίγεται τοακόλουθο φιλοσοφικό ερώτηmicroα το οποίο παραmicroένει απορητικό εί-ναι άραγε νοητή microια διαλεκτική που δεν θα ήταν πλέον η φαντα-σιακή προεξόφληση του τέλους των αντιφάσεων αλλά η ανάλυσητης σηmicroερινής τους κίνησης στο πλαίσιο των εσωτερικών καθο-ρισmicroών της Στην καρδιά αυτής της δυσκολίας βρίσκεται η έννοιατης laquoκοινωνικής σχέσηςraquo ή της αντίφασης ως δοmicroής εmicromicroενούς στιςσχέσεις δυνάmicroεων Σε αυτήν την έννοια στηρίζεται η microαρξική ιδέατου ιστορικού υλισmicroού Ωστόσο αυτήν ακριβώς την έννοια θα θέ-τει ολοένα και πιο ρητά υπό αmicroφισβήτηση ο Φουκώ Στο (προ-σωρινό) πέρας της εξέλιξής του επrsquo αυτού του ζητήmicroατος (στο Επι-τήρηση και τιmicroωρία τη Βούληση για γνώση και στα συναφήκείmicroενα) οδηγείται σε θέσεις που δεν θα ήταν παράλογο να προσ-διοριστούν κι αυτές επίσης microε το όνοmicroα του laquoιστορικού υλισmicroούraquoαλλά οι οποίες αντιτίθενται όρο προς όρο προς εκείνες του Μαρξ

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

123

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

υλικότητα όχι της laquoκοινωνικής σχέσηςraquo αλλά των microηχανισmicroών καιτων πρακτικών της εξουσίας στον βαθmicroό που αυτή ασκείται επίτων σωmicroάτων ιστορικότητα όχι της αντίφασης (είτε νοηθεί ως ολο-ποίηση των αγώνων είτε ως εσωτερίκευση της αναγκαιότητάςτους) αλλά του συmicroβάντος ndashως απίθανης συνισταmicroένης των στρα-τηγικών καθυπόταξης και των πολλαπλών και εν microέρει ανεξέλεγ-κτων αντιστάσεων Απrsquo όπου προκύπτει η φιλοσοφική απορία πουδιανοίγεται τούτη τη φορά από τον Φουκώ δεν έγκειται τόσο κατάτη γνώmicroη microου στη δυσκολία να σκεφτούmicroε τον microετασχηmicroατισmicroό microεαφετηρία microια laquomicroικροφυσική της εξουσίαςraquo (και συνεπώς microε αστάθ-microητους όρους) όσο στη δυσκολία που υπάρχει να στοχαστούmicroε τηνιστορικότητα microε αφετηρία την υλικότητα του σώmicroατος χωρίς να εγ-γράψουmicroε εντούτοις το ιστορικό συmicroβάν και τις προσίδιες κατηγορίεςτου στον ορίζοντα των microεταmicroορφώσεων της ζωής ndashως άλλης microορ-φής τελεολογία

Αν ο ιστορικός υλισmicroός του Μαρξ εξακολουθεί πάντα να στοι-χειώνεται από την πνευmicroατικότητα των φιλοσοφιών της ιστορίας(η αντίφαση η αναγκαιότητα η εmicromicroένεια της δοmicroής ως ιδιότητατου ιστορικού χρόνου σε επίπεδο λογικής ή λόγου) δεν θα microπο-ρούσε να microην τεθεί το ερώτηmicroα αυτού που στον laquoυλισmicroόraquo και τονlaquoιστορικισmicroόraquo του Φουκώ οδηγεί σε microια άmicroεση εγγύτητα microε τον βι-ταλισmicroό για να microην πούmicroε microε τον βιολογισmicroό Θα microας απαντήσουναmicroέσως ότι είχε λάβει τα microέτρα του microε τον θετικισmicroό του (αυτήτη λέξη που του προσήψαν απαξιωτικά και της οποίας αντέ-στρεψε τη χρήση) και ακόmicroη καλύτερα microε τον νοmicroιναλισmicroό του∆ιπλό το όφελος από αυτόν τον όρο διότι όταν εφαρmicroόζει κανείςέναν ιστορικό νοmicroιναλισmicroό δεν διαλύει απλώς ριζικά διάφορες ιδε-ατότητες όπως laquoτο σεξraquo laquoο ορθός λόγοςraquo laquoη εξουσίαraquo ή laquoη αντί-φασηraquo αλλά απαγορεύει επίσης στον εαυτό του να περάσει απότην υλικότητα των σωmicroάτων στην ιδεατότητα της ζωής όταν άλ-λοι δεν σταmicroατούν να (ξανα)περνούν από την υλικότητα των κοι-

EacuteTIENNE BALIBAR

124

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

νωνικών σχέσεων στην ιδεατότητα της διαλεκτικής Ωστόσο microιααπαγόρευση ακόmicroη κι όταν τη διατυπώνει κανείς για τον εαυτότου δεν είναι παρά microια αmicroφίσηmicroη προσταγή ∆εν καταργεί το ε-ρώτηmicroα απλώς το απωθεί

Κυρίως όmicroως η κατάσταση microπορεί να αντιστραφεί Ας δώσου-microε εδώ φανταστικά τον λόγο στον Μαρξ ισχυρίζεστε ενάντια στηνυποστασιοκρατία κάθε αντίληψης για την εξουσία ως laquoπράγmicroατοςraquoπου ιδιοποιείται κανείς ενάντια στον (νοmicroικό) ιδεαλισmicroό που ταυ-τίζει κάθε εξουσία microε την απόρροια microιας ανώτατης αρχής ότι συγ-κροτείτε microια αναλυτική της εξουσίας η οποία διασαφηνίζει την αmicroι-γώς σχεσιακή φύση της Ωστόσο όχι microόνο αναλύοντας τηνκαπιταλιστική εκmicroετάλλευση ως microια διαδικασία κατανάλωσης-ανα-παραγωγής της εργασιακής δύναmicroης και ως microια συνεχή περίσσειαεπί των microορφών συmicroβολαίου και ανταλλαγής δεν έκανα τίποταάλλο αλλά άντλησα δυνητικά συνέπειες που υπέβαλαν εκ τωνπροτέρων σε κριτική τις αmicroφισηmicroίες του laquoυλισmicroούraquo σας συmicroφωνώαπολύτως microαζί σας ότι τα ιστορικά άτοmicroα είναι σώmicroατα καθυπο-ταγmicroένα σε πειθαρχίες σε κανόνες και σε πολιτικές ρυθmicroίσεις αλλάυποστηρίζω ότι αυτά τα ίδια τα laquoσώmicroαταraquo στην ταξική τους ενι-κότητα (και γιατί όχι στην ενικότητα του φύλου της γνώσης τουπολιτισmicroού τους) πρέπει να νοηθούν microε όρους σχέσεων Ο συνεπήςνοmicroιναλιστής ndashο λιγότερο microεταφυσικός από τους δύοndash είmicroαι εγώ

Κατά την άποψή microου το ζήτηmicroα δεν είναι να αντιπαραβάλ-λουmicroε τέτοιες έννοιες (laquoσώmicroαταraquo και laquoσχέσειςraquo) και οπωσδήποτεόχι χωρίς να διερευνήσουmicroε περαιτέρω τις εκατέρωθεν συνεπα-γωγές τους αλλά microόνο να διασαφηνίσουmicroε το ερώτηmicroα που δια-τυπώθηκε προηγουmicroένως microε αφηρηmicroένους όρους Στην κριτικήτων φιλοσοφιών της ιστορίας από τον Μαρξ έως τον Φουκώ γί-νεται πάντα λόγος για υλικότητα και ως εκ τούτου για laquoυλισmicroόraquoΌσο για την εννόηση του ιστορικού στοιχείου στην υλικότητάτου ή ως laquoυλικούraquo στοιχείου πρόκειται όπως βλέπουmicroε για ένα

ΦΟΥΚΩ ΚΑΙ ΜΑΡΞ ΤΟ ∆ΙΑΚΥΒΕΥΜΑ ΤΟΥ ΝΟΜΙΝΑΛΙΣΜΟΥ

125

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

αmicroφίσηmicroο εγχείρηmicroα που προσφέρεται για microεταστροφές Μπο-ρούmicroε να συmicroφωνήσουmicroε και να ονοmicroάσουmicroε νοmicroιναλισmicroό τοσυmicroπλήρωmicroα υλισmicroού που είναι αναγκαίο για να απαγορευτεί σεmicroια υλικότητα ndashοικονοmicroική πολιτική λόγουndash κάθε επιστροφήπρος τη microεταφυσική Αλλά η σύγκριση του Μαρξ και του Φουκώδείχνει ότι υπάρχουν τουλάχιστον δύο τρόποι για να είναι κανείςνοmicroιναλιστής Συνεπώς υπάρχουν δύο τρόποι για να εφαρmicroόζεικανείς τη φιλοσοφία εντός της ιστορίας εν αντιθέσει προς τις φι-λοσοφίες της ιστορίας

Η τύχη της φιλοσοφίας κρίνεται σήmicroερα σε ότι αφορά τησχέση της microε την ιστορική γνώση στην απόκλιση στην ενεργόαντίθεση αυτών των δύο (τουλάχιστον) τρόπων Είναι λοιπόν τε-ράστιο πλεονέκτηmicroα να microπορούmicroε να στηριζόmicroαστε στις εργασίεςτου Μισέλ Φουκώ αντί να microηρυκάζουmicroε τον Μαρξ αντί να πα-ραmicroένουmicroε δέσmicroιοι της διφορούmicroενης αναζήτησης για να βρούmicroεένα σηmicroείο στήριξης στον Μαρξ προκειmicroένου να προβούmicroε σε microιακριτική του Μαρξ διαθέτουmicroε σήmicroερα δύο θεωρητικά σύνολασυγχρόνως χωριστά και κατrsquo ανάγκην αντιθετικά και εποmicroένωςένα σηmicroείο αίρεσης γύρω από το οποίο microπορούmicroε να διατυπώ-σουmicroε τα ερωτήmicroατα microιας γνώσης

EacuteTIENNE BALIBAR

126

Σχετικά microε το laquoσηmicroείο αίρεσηςraquo έννοια την οποία δανείζεται ο Μπαλι-microπάρ από τον Φουκώ βλ Michel Foucault Les mots et les choses όπ σσ115-116 194 204 [156-157 260 273] (ΣτΜ)

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος

ΤΟ

ΒΙΒΛΙΟ

ΤΟΥ

EacuteTIENNE BALIBAR

Ο ΦΟΒΟΣ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΣΠΙΝΟΖΑ ΜΑΡΞ ΦΟΥΚΩ

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΟΠΟΙΗΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΠΛΕΘΡΟΝ

ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΕ XIΛIA ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ

ΤΟΝ ΣΕΠΤΕΜΒΡIO ΤΟΥ 2010

ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΜΑΝΙΚΑ

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΩΝ ΕΚ∆ΟΣΕΩΝ

Π Λ Ε ΘΡ ΟΝ

επιmicroέλεια έκδοσης

Λουκάς Ρινόπουλος