Υπεύθυνη καθηγήτρια : κ. ΜΑΥΡΟΓΙΑΝΝΗ ΑΡΙΑΜαθήτρια : ΦΑΦΟΥΤΑΚΗ ΑΝΝΑ (Β΄7)Σχολείο: 2o Γενικό Λύκειο Ηρακλείου ΚρήτηςΣχολικό έτος : 2014-2015

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

•Στο Βυζάντιο η εκκλησιαστική μουσική είχε εξέχοντα ρόλο .

•Οι μελετητές έχουν διακρίνει τη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική σε τρεις εποχές :

1. του παλαιού μέλους(9ος-14ος αιώνας)

2. του μέσου μέλους (15ος -18ος αιώνας)

3. του νέου μέλους(19ος -…)

• Από τον 1ο αιώνα ως την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ . Χ.) οι χριστιανοί έκαναν κρυφές συγκεντρώσεις λατρείας.

• Οι πρώτοι χριστιανικοί ύμνοι δεν ήταν νέες συνθέσεις, αλλά παραφράσεις (νέα κείμενα σε γνωστές απλές μελωδίες) ή παραλλαγές παλαιότερων γνωστών μελωδιών.

• Η ψαλμωδία ήταν :

α)συλλαβική (σε κάθε συλλαβή μία ή δύο νότες)

β)μονοφωνική (όλοι τραγουδούσαν την ίδια μελωδία)

• Εξαιτίας των διωγμών, η υμνογραφία παρέμεινε για αιώνες σταθερή και απλή.

• Σημαντικοί υμνογράφοι αυτών των πρώτων αιώνων ήταν ο Μεθόδιος και ο Ανατολίας.

• H εκκλησιαστική μουσική άρχισε να οργανώνεται και να αναπτύσσεται ελεύθερα μετά από :

α) την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (330 μ .Χ .)

β) την καθιέρωση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας

(379 μ .Χ .)

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΥΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

• Το χρονικό διάστημα ανάμεσα στον 4ο και τον 7ο αιώνααποτέλεσε μία μεταβατική περίοδο στην υμνογραφία.

• Παρατηρείται η δημιουργία νέων ύμνων για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών.

• Εντούτοις, η μελοποιία παρέμενε σχεδόν αμετάβλητη, ακολουθώντας τους κανόνες των προηγούμενων αιώνων.

• Τα μοναστήρια απέφευγαν την ψαλμωδία κατά τη λειτουργία.

• Στα μεγάλα αστικά κέντρα της Ανατολής η υμνογραφία άρχισε να αναπτύσσεται πέρα από την υπάρχουσα ψαλτική παράδοση.

• Γενικά, εκείνη την περίοδο(4ος – 7ος αιώνας):

α) υπήρχε συντηρητική στάση απέναντι στην μελοποιία

β)σταθεροποιήθηκαν οι μελωδίες συγκεκριμένων ύμνων

γ)συνέχισε να καλλιεργείται η ανωνυμία του συνθέτη

Σπάραγμα βυζαντινού Ευαγγελισταρίου του 7ου αιώνα

• Πλέον, οι νέες μελωδίες άρχισαν να απελευθερώνονται και πολλά στοιχεία της κοσμικής μουσικής επηρέασαν τη μουσική της εκκλησίας.

• Οι ιερείς άρχισαν να συνθέτουν όχι μόνο στίχους, αλλά και μελωδίες σε απλό στιλ, αποφεύγοντας δάνεια από την κοσμική μουσική.

• Νέα μουσικά είδη δημιουργήθηκαν σ' αυτή την περίοδο, όπως οι ωδές, το τροπάριο και το κοντάκιο.

• Γνωστοί μελοποιοί της περιόδου είναι:

α) ο Ρωμανός ο Μελωδός (πρώτος υμνογράφος που έγραψε

κοντάκια)

β) ο Σέργιος (πατριάρχης Κωνσταντινούπολης).

Άγιος Ρωμανός ο Μελωδός

•Μάλιστα, σ' αυτή την περίοδο η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική διαδόθηκε στη Δυτική Ευρώπη, και αποτέλεσε τη βάση δημιουργίας του Γρηγοριανού μέλους, δηλαδή του σημαντικότερου συνόλου ύμνων της ρωμαιοκαθολικής εκκλησιαστικής μουσικής.

• Τα τροπάρια είναι νέα απλά κείμενα με παρεμβολές ψαλμικών στίχων και εύκολες μελωδίες .

• Τα κοντάκια αποτελούνται από μία εισαγωγή και 20-40 όμοιες στροφές (οίκους).

• Ένα από τα σπουδαιότερα κοντάκια είναι ο Ακάθιστος Ύμνος, που αποτελεί ένα από τα αριστουργήματα της βυζαντινής υμνογραφίας.

Εποχή του παλαιού μέλους(9ος-14ος αιώνας)

•Σε αυτή την περίοδο παρατηρείται ακμή σε πολλές εκφάνσεις της τέχνης, λογοτεχνίας και μουσικής.

•Το κέντρο της χριστιανικής εκκλησιαστικής υμνολογίας μεταφέρεται στην Κωνσταντινούπολη.

•Χρησιμοποιούνται περισσότεροι μουσικοί νεωτερισμοί.

Παναγία Γλυκοφιλούσα (12ος αιώνας)

• Τα μοναστήρια γίνονται τα κέντρα της υμνολογίας .

• Οι μοναχοί δραστηριοποιούνται στη σύνθεση ύμνων εγκαινιάζοντας νέους πειραματισμούς στην εκκλησιαστική ψαλμωδία.

ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΡΚΑΔΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ (5ος αιώνας)

Ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός :

α) Κατάφερε να ελευθερώσει την εκκλησιαστική μουσική από κοσμικές επιδράσεις

β) Προώθησε πολλά βασικά χαρακτηριστικά της μονοφωνικής εκκλησιαστικής μουσικής .

γ) Δημιούργησε πιο μελωδική (μελισματική) ψαλμωδία , εκτός του υπάρχοντος μονοφωνικού και λιγότερου μελισματικού στιλ.

δ) Συστηματοποίησε τις κλίμακες σε τρόπους ή ήχους που οδήγησαν στην οκτώηχο, όπως χρησιμοποιείται έως σήμερα.

• Τον 10ο αιώνα τα βιβλία της εκκλησίας είχαν γεμίσει πλέον από ύμνους για κάθε λειτουργική εκδήλωση.

• Η ανάγκη για νέους ύμνους περιορίστηκε.

• Το ενδιαφέρον στράφηκε στην ανάπτυξη της μελωδίας.

• Σημαντικοί μελοποιοί της εποχής ήταν: ο άγιος Κοσμάς ο ποιητής, ο Θεόδωρος, η μοναχή Κασσιανή, ο άγιος Μεθόδιος, ο Φώτιος, ο Λέων Στ΄ ο Σοφός και ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος.

ΑΓΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ

Εποχή του μέσου μέλους (15ος-18ος αιώνας)

•Σε αυτή την περίοδο έχουμε παραγωγή των πιο επιμελημένων μουσικών διασκευών των παραδοσιακών κειμένων.

•Αυτό αποτελούσε έργο των λεγόμενων Μαϊστόρων, εκ των οποίων σημαντικότερος θεωρείται ο Άγιος Ιωάννης Κουκουζέλης.

•Με τον πολλαπλασιασμό των νέων διατάξεων και την επεξεργασία των παλιών, που συνεχίστηκε μέχρι και το τέλος του 18ου αιώνα, το αρχικό ρεπερτόριο των μεσαιωνικών μουσικών χειρογράφων υποκαταστάθηκε σε μεγάλο μέρος από πιο πρόσφατες συνθέσεις.

Μέγα Ίσον της Παπαδικής(θεωρητικό βιβλίο του Αγίου Ιωάννη Κουκουζέλη)

Άγιος Ιωάννης Κουκουζέλης

Εποχή του νέου μέλους (19ος αιώνας-…)

• Ο Χρύσανθος Μαδύτου, ο Γρηγόριος Λευίτης και ο Χουρμούζιος Χαρτοφύλαξ ήταν οι αρμόδιοι για την αναγκαία μεταρρύθμιση της σημειογραφίας της ελληνικής εκκλησιαστικής μουσικής.

• Έτσι, απλοποιήθηκαν τα μουσικά βυζαντινά σύμβολα

• Το έργο των τριών αυτών μεταρρυθμιστών, παρά τα όποια μειονεκτήματά του , αποτελεί ορόσημο στη μουσική ιστορία της ελληνορθόδοξης εκκλησίας.

Μέγα Ίσον της Παπαδικής : εξήγηση από τον Χαρτοφύλακα

Κοσμική Βυζαντινή Μουσική

• Οι πηγές για τη βυζαντινή κοσμική μουσική είναι λίγες

(Κων/ νος Ζ' Πορφυρογέννητος, εκκλησιαστικά χειρόγραφα: κώδικες, βυζαντινές εικόνες κ.ά.)

• Η μουσική συνηθίζεται σε όλες τις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, όπως :

σε χορούς

σε πανηγύρια

σε θέατρα και παντομίμες

στον ιππόδρομο

σε αθλητικούς αγώνες

σε δεξιώσεις

στις εκδηλώσεις του παλατιού

• Στο παλάτι υπήρχαν μάλιστα και αυστηρές τελετουργίες αντίστοιχες με τις εκκλησιαστικές.

• Η κοσμική μουσική πρέπει να ήταν παρόμοια με την εκκλησιαστική μουσική καθώς χρησιμοποιούσε :

α) το ίδιο σύστημα ήχων

β) τους ίδιους ρυθμούς

γ) τους ίδιους τρόπους απόδοσης.

Μουσικά Όργανα

• Τα όργανα την εποχή του Βυζαντίου ήταν παρόμοια με τα όργανα των αρχαίων χρόνων και συνιστούν μία από τις βασικές διαφορές εκκλησιαστικής και κοσμικής μουσικής.

• Έπαιζαν και άντρες και γυναίκες που λέγονταν παιγνιώτες.

• Υπήρχαν τουλάχιστον δύο είδη μουσικών συνόλων και απαντώνται και τα δύο στη μουσική του παλατιού:

α) σύνολο πνευστών-κρουστών (μπάντα)

β) σύνολο εγχόρδων

• Τα όργανα που αναφέρονται στις μπάντες του παλατιού ήταν:

σάλπιγγες,

κέρατα (βούκινα)

αυλοί

φλογέρες (σύριγγες ή σουραύλια)

σείστρα ή κρόταλα

κύμβαλα

τύμπανα

• Τα όργανα που απαντώνται σε σύνολα εγχόρδων ήταν:

πανδουρίς (βυζαντινό λαούτο)

ψαλτήριο (κανονάκι)

άρπα

λύρα (λεγόταν και κιθάρα)

ταμπουράς (σε 4 μεγέθη)

τρίχορδη ταμπούρα

αχλαδόσχημη λύρα

βυζαντινό βιολί

κεμεντζές καππαδοκικός (ποντιακή λύρα)

• Ακόμα χρησιμοποιούνταν το όργανο που αντικατέστησε την αρχαία ύδραυλι.

• Το όργανο αυτό το έκανε δώρο το 757 ο Κωνσταντίνος ο Ε΄ στον Πιπίνο το Βραχύ (πατέρα του Καρλομάγνου) και έτσι διαδόθηκε στη δύση ως εκκλησιαστικό όργανο.

Αρχαία ύδραυλις

•Στα μοναστήρια χρησιμοποιούσαν κουδούνια και σήμαντρα.

Είδη μουσικής

1. Μουσική στα συμπόσια όπου έπαιζαν πνευστά ή έγχορδα όργανα.

2. Δημοτικά τραγούδια , όπως για παράδειγμα τα ακριτικά (θεωρούνται τα παλαιότερα από τα γνωστά δημοτικά τραγούδια, με ήρωες τους ακρίτες: φύλακες της Βυζαντινής αυτοκρατορίας).

3. Χορευτική μουσική για χορούς, θεατρικές παραστάσεις κ.λ.π.

• Στους χορούς τους επικρατούσαν οι ιεροπρεπείς κύκλιοι, «συρτοίχοροί», οι κατά ζεύγη ορχήσεις ή βαλλίσματα (μπάλλοι), ταεπιφωνήματα των χορευτών, αλλά είχαν και τα τραγούδια τουτραπεζιού, τα ερωτικά κλπ.

4. Γνωστά βυζαντινά τραγούδια που έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα, ήταν τα γαμήλια τραγούδια του υμέναιου, τα επιθαλάμια, οι πατινάδες, τα ευχετικά, τα εργατικά, τα μοιρολόγια κ.ά.

• Τα τραγούδια αυτά είχαν κοινωνικό περιεχόμενο και αξία.

• Με το πέρασμα του χρόνου προσαρμόστηκαν στα ήθη της νέας πίστης και της λαϊκής λατρείας.

• Φανερό παράδειγμα είναι ο «χορός του Ησαΐα» στην τελετή του μυστηρίου του γάμου.

5. Στους αστικούς κυρίως χώρους, παίζονταν η θυμελική μουσική, ένα είδος αρχαίου δράματος, που επιβίωσε ως εκείνη την εποχή.

• Υπήρχε ένας θίασος από αοιδούς, μουσικούς και μίμους-ηθοποιούς που απέδιδαν με κινήσεις (παντομίμα) το περιεχόμενο του θεατρικού έργου.

• Ο Ιωάννης Κουκουζέλης , και ο Ιωάννης Γλυκής έγραψαν και κοσμική μουσική.

ΔΥΤΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ

Το Γρηγοριανό μέλος

•Το γρηγοριανό μέλος αποτελεί ένα σύνολο ύμνων που χρησιμοποιεί η καθολική εκκλησία για τη Λειτουργία και τις Ακολουθίες της.

•Είναι γραμμένο σε γλώσσα λατινική χωρίς οργανική μελωδία, με ρυθμό ελεύθερο και εξαρτώμενο από το ρυθμό του κειμένου.

•Πήρε το όνομά του από τον Πάπα Γρηγόριο Α΄ (5ος-6ος αιώνας), ο οποίοςοργάνωσε την εκκλησιαστική μουσική και της έδωσε σαφή ρόλο και λειτουργία.

•Δεν επινόησε ο ίδιος το γρηγοριανό μέλος αλλά επειδή η προσφορά του στη μουσική ήταν τόση μεγάλη ονομάστηκε έτσι προς τιμή του.

• Το γρηγοριανό μέλος εκτελείται από τον ιερέα, τον πρωτοψάλτη, τη χορωδία που αποτελείται από κληρικούς και παιδιά και από το εκκλησίασμα.

• Είναι λατρευτικό μέλος και προσευχή με μελωδίες και κείμενο, το οποίο κατά κανόνα προέρχεται από την Βίβλο, και ειδικότερα απ’ το βιβλίο των Ψαλμών.

• Τη βάση δημιουργίας του Γρηγοριανού μέλους αποτέλεσε η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική.

Πάπας (Όσιος)Γρηγόριος Α’

Λειτουργικό Δράμα (10ος αιώνας)

• Κατά το 10ο έως το 13ο αιώνα εμφανίστηκαν τα λειτουργικά δράματα , δηλαδή ένα είδος μεσαιωνικών έργων που παρουσιάζονταν στις εκκλησίες, με ιστορίες από τη Βίβλο (Βίοι Αγίων και Ευαγγέλια), γραμμένες στα λατινικά.

• Έχουν τις ρίζες του στο αρχαίο ελληνικό δράμα .

• Τα θέματά τους είχαν κυρίως σχέση με το Πάσχα, τα Χριστούγεννα και τον Άγιο Νικόλαο.

• Στην παρουσίασή τους μετείχαν κληρικοί, ψάλτες και παιδιά που έψαλλαν ύμνους ή υποδύονταν το ρόλο ιερών προσώπων.

• Όμως, η παρουσίαση των λειτουργικών δραμάτων προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των εκκλησιαστικών αρχών και έτσι μεταφέρθηκαν από την εκκλησία σε υπαίθριους χώρους και ονομάστηκαν μυστήρια ή θαύματα (12ος αιώνας).

• Τα μυστήρια ήταν γραμμένα στην ομιλούμενη γλώσσα (vernacular) και τελούσαν υπό την αιγίδα κοσμικών .

• Η ιστορία του μεσαιωνικού θεάτρου είναι άμεσα συνυφασμένη με το λειτουργικό δράμα και τα μυστήρια.

• Το λειτουργικό δράμα και τα μυστήρια είναι πρόγονοι της όπερας.

Τροβαδούροι και Τρουβέροι (11ος -13ος αιώνας)

• Στην εποχή των σταυροφοριών αναδείχθηκαν ήρωες που ενέπνευσαν ποιητές να γράψουν ιστορίες για τα ανδραγαθήματά τους .

• Το τραγούδι του Ρολάνδου χρονολογείται στα τέλη του 11ου αιώνα και είναι το παλαιότερο και διασημότερο από τα αφηγηματικά ποιήματα που αποκαλούνταν chansons de geste (τραγούδια ανδραγαθίας).

• Έτσι, εκείνη την εποχή εμφανίστηκε στη Δύση ένα νέο μουσικό είδος, το οποίο αντιπροσώπευαν οι Τροβαδούροι και οι Τρουβέροι.

ΤΡΟΒΑΔΟΥΡΟΙ

• Οι τροβαδούροι ήταν ευγενείς και μορφωμένοι, κυρίως ιππότες, τραγουδιστές, λυρικοί ποιητές και μουσικοί, που έζησαν γύρω στον 11ο αιώνα στη Μεσημβρινή Γαλλία, και ιδιαίτερα στην Προβηγκία.

• Η ονομασία τους προήλθε από το ρήμα trouvar- trobar, δηλαδή βρίσκω, εφευρίσκω, επινοώ μια καινούρια μουσική.

• Μερικοί ήταν πιθανόν μόνο ποιητές, που τη μελοποίηση των κειμένων τους αναλάμβαναν οι μενεστρέλοι ενώ άλλοι ήταν αναμφίβολα και συνθέτες.

A chanter M ’ er Beatriz ( γυναίκα τροβαδούρος)

Τα τραγούδια των τροβαδούρων ήταν κατά κύριο λόγο λυρικά και κινήθηκαν κυρίως γύρω από τις θεματικές της προσωπικής περιπέτειας, του «ευγενούς έρωτα», της εξιδανίκευσης των σχέσεων.

Αλλά και ο ίδιος ο «ευγενής έρωτας» έπαιρνε συχνά διάφορες μορφές μέσα στην κλειστού νοήματος γραφή που ήταν μια από τις κατευθύνσεις της ποίησης των τροβαδούρων

• Έχουν διασωθεί περί τα 300 τραγούδια των τροβαδούρων.

• Στους ονομαστούς τροβαδούρους περιλαμβάνονται οι Bernard de Ventadour και Marcabru de Gascogne.

Bernard de Ventadour Marcabru de Gascogne

ΤΡΟΥΒΕΡΟΙ

Τρουβέροι λέγονται οι αντίστοιχοι Γάλλοι

μουσικοί που έζησαν όμως στη Βόρεια

Γαλλία.

Τα τραγούδια των τρουβέρων

διακρίνονταν για τον επικό χαρακτήρα

τους, εξιστορώντας συχνά τις πολεμικές

εκστρατείες της εποχής.

• Οι τρουβέροι ξεπέρασαν σε δημιουργικότητα τους τροβαδούρους , αφού ο αριθμός των τραγουδιών τους φτάνει τα 800.

• Η μουσική αυτών των τραγουδιών δεν αποκλείεται να κατάγεται από το γρηγοριανό μέλος.

Thibaut de Champagne (Dame, merci)

ΟΙ ΜΕΝΕΣΤΡΕΛΟΙ

(ΣΕ ΓΕΡΜΑΝΙΑ, ΙΤΑΛΙΑ, ΙΣΠΑΝΙΑ ΚΑΙ ΒΡΕΤΑΝΙΑ)

• Από τον μεγάλο Ιταλό ποιητή Dante μαθαίνουμε ότι υπήρχαν τροβαδούροι και στην Ιταλία. Αλλά εκεί οι ποιητές-μουσικοί ήταν φραγκισκανοί μοναχοί.

• Η επίδραση των τροβαδούρων έφτασε επίσης και στην Ισπανία, χωρίς όμως να γίνει ιδιαίτερα αισθητή.

Kατά τον 14ο αιώνα, μενεστρέλοι αποκαλούνταν οι ποιητέςκαι στιχουργοί που διέμεναν στους πύργους των Ευγενών και διασκέδαζαν αυτούς και τους καλεσμένους τους.

• Οι αντίστοιχοι στη Γερμανία ονομάστηκαν Minnesinger(minne =αγάπη) ή τραγουδιστές του έρωτα.

• Εμφανίστηκαν τον 12ο αιώνα και είχαν αριστοκρατική καταγωγή .

• Τα περισσότερα τραγούδια τους σε σύγκριση μ’ αυτά των Γάλλων ήταν πιο σοβαρά και συγκρατημένα και καμία φορά και πιο μακροσκελή.

• Οι μενεστρέλοι της Βρετανίας ονομάζονταν scops και gleemen.

• Τα τραγούδια τους ήταν τόσο δυνατά σε ένταση που σκέπαζαν τον ήχο της άρπας.

• Όσον αφορά τα πραγματικά αγγλικά τραγούδια εκείνης της εποχής αυτά είναι συνήθως θρησκευτικά.

ΑΝΟΔΟΣ ΠΟΛΥΦΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

ΟΡΓΑΝΟΝ Η΄ ΟΡΓΚΑΝΟΥΜ

•Ονομάζεται η διφωνία που είναι εφαρμοσμένη στο Γρηγοριανό μέλος.

• Είναι μια πρώτη απόπειρα δημιουργίας πολυφωνικής μουσικής , που

συναντάται από τον 9ο αιώνα.

DISCANTUS KAI CLAUSULA

•Εδώ, η σκέτη μονοφωνία του ισόρρυθμου μέλους ψαλλόταν εναλλάξ με τη διφωνία που εκτελούταν από δύο σολίστες.

•Η μετρημένη διφωνία, αυτή δηλαδή που δεν ακολουθούσε ελεύθερο ρυθμό ονομάστηκε ντισκάντους, ενώ η κλαουζέλα ήταν ένα ολοκληρωμένο κομμάτι σε ύφος ντισκάντους.

Το οργκάνουμ και το ντισκάντους γενικά ήταν τρόποι για να γίνουν πιο μεγαλοπρεπείς οι μεγάλες εκκλησιαστικές γιορτές.

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΝΕΑ ΤΕΧΝΗ (14ος-15ος αιώνας)

• Ο γενικότερος «άνεμος της αλλαγής» που χαρακτήριζε την περίοδο της αναγέννησης συναντάται και στη δυτική μουσική και αρχίζει να πνέει τον 14ο αιώνα.

• Η Ιταλία του 14ου αιώνα , αποσχισμένη πλέον από την αυτοκρατορία ήταν γεμάτη νέο, ολοζώντανο πνεύμα.

• Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο κάνει την εμφάνισή της η ιταλική πολυφωνία , η οποία ήταν απλή, ηλιόλουστη , χωρίς ρυθμικές περιπλοκές, πολλαπλά κείμενα ή φωνές δανεισμένες από το ισόρρυθμο μέλος.

• Γενικά, ως πολυφωνία ή πολυφωνική μουσική, χαρακτηρίζεται κάθε μουσικό είδος το οποίο βασίζεται σε πολλές μελωδικές γραμμές, οι οποίες συμπλέκονται κατάλληλα σχηματίζοντας μία πολυγραμμική υφή.

Josquin Desprez(1450-1521) : Η μεγαλοφυΐα του συγκρίνεται με αυτήν του Μιχαήλ Αγγέλου στις εικαστικές τέχνες.

John Dunstable (1385-1453)

• Στη νέα τέχνη της Γαλλίας η ρήξη με το παρελθόν ήταν λιγότερο εμφανής, με κύριο εκπρόσωπο τον Guillaume de Machaut.

• Μια κάποια απλότητα και γλυκύτητα καθώς και η αυξανόμενη αρμονική προσέγγιση της πολυφωνίας δίνει στη μουσική του Machaut μία νέα ποιότητα.

Guillaume de Machaut

H ΩΡΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ(16ος αιώνας)

• Ο 16oς αιώνας είναι μία καρποφόρα περίοδος. Οι παλιές τεχνικές εξελίχθηκαν και ταυτόχρονα αναπτύχθηκαν νέες.

• Σημειώθηκαν τεράστια άλματα στην ανάπτυξη της πολυφωνίας και αρμονίας καθώς και στην πρόοδο της φωνητικής και οργανικής μουσικής . Και όλα αυτά σε μία εποχή με πολλές αναταραχές.

Γερμανία και θρησκευτική μεταρρύθμιση

• Στα γερμανικά εδάφη τους μεσαιωνικούς minnesinger διαδέχθηκαν οι maistersinger (αρχιτραγουδιστές) του 15ου και 16ου αιώνα, οι οποίοι ισχυρίζονταν πως ήταν απόγονοι των διασήμων προκατόχων τους . Ωστόσο υστερούσαν σε αριστοκρατικότητα .

• Ανάμεσα τους ξεχωρίζει ο Hans Sachs.

• O Hans Sachs ανήκε σε μία νέα, μεσαία τάξη βιοτεχνών και εμπόρων ,η οποία, χάρη στην εφεύρεση και άνθιση της τυπογραφίας (τον 15ο αιώνα από τον Γουτεμβέργιο), απέκτησε πολλές γνώσεις και έγινε τόσο ανεξάρτητη που αποτόλμησε να καθιερώσει ένα νέο είδος χριστιανικής λατρείας.

• Πρόκειται για το Προτεσταντικό κίνημα του οποίου την αρχηγία ανέλαβε ο Μαρτίνος Λούθηρος , που το 1517 πρότεινε μεταρρυθμίσεις στην παπική εκκλησία.

• Ο Hans Sachs ήταν οπαδός του Λουθήρου και πολλοί προτεσταντικοί ύμνοι μάλιστα κατάγονταν από μελωδίες των αρχιτραγουδιστών.

• Οι προτεσταντικοί ύμνοι , λοιπόν, είναι ένα συνταίριασμα κοσμικών μελωδιών με λειτουργικά κείμενα.

• H μουσική των ύμνων του προτεσταντισμού αντικατέστησε τη στοχαστική και περίπλοκη πολυφωνία των μεσαιωνικών χρόνων με μουσική απλούστερη και ευκολότερη στην κατανόηση.

• Ο λουθηρανικός ύμνος πέτυχε να ελκύσει και τον πιο απλό πιστό ενώ συγχρόνως παρέμενε αξιοπρεπής, ευγενής και μεγαλόπρεπος.

• Οι μουσικοί του 16ου αιώνα, δηλαδή της Μεταρρύθμισης, συμφιλίωσαν τις τεχνικές της μουσικής για πολλές φωνές - την αρμονία και την πολυφωνία- και τις έθεσαν στην υπηρεσία της σαφήνειας και της αμεσότητας.

• Δημιούργησαν ικανοποιητικές συνθέσεις συγχορδιών, ενώ δεν επιθυμούσαν να μπερδέψουν τον ακροατή με περιπλοκότητες ή να τον κάνουν να βαρεθεί από τη μονοτονία.

• Ο ίδιος ο Λούθηρος ήταν μουσικός , συνθέτης και εκτελεστής στο φλάουτο και το λαούτο.

• Συνεισέφερε με κείμενα και μουσική στην προτεσταντική λειτουργία που επιθυμούσε να έχει πλούσια τελετουργικότητα με ορχήστρα, εκκλησιαστικό όργανο και χορωδία.

MΑΡΤΙΝΟΣ ΛΟΥΘΗΡΟΣ(1483-1546)

Η εκκλησιαστική μουσική στη Βρετανία

• Η μεταρρύθμιση στην Αγγλία επηρέασε βαθιά τη μουσική.

• Οι νέες τάσεις στη λατρεία προκάλεσαν την ποικιλία του ύφους στη σύνθεση μουσικής.

• Συγκεκριμένα, το «προσευχητάριο» του Cranmer με τη θαυμαστή γλωσσική διατύπωση προσέφερε νέα αγγλικά κείμενα για μελοποίηση.

• Τέθηκε όμως προβληματισμός για το κατά πόσο η μουσική ήταν απαραίτητη στη λατρεία.

« Το τραγούδι δεν πρέπει να φορτώνεται με νότες αλλά όσο γίνεται

κάθε συλλαβή να συνοδεύεται από μία μόνο νότα για να μπορεί να τραγουδιέται με σαφήνεια και ευλάβεια», υποστήριζε ο Cranmer.

• Στα μέσα του 16ου αιώνα χωρίς να καταργηθούν τα αγγλικά στην εκκλησία χρησιμοποιήθηκαν πάλι τα λατινικά.

THOMAS CRANMER

Η εκκλησιαστική μουσική στην Ιταλία

• Η βενετσιάνικη τεχνοτροπία ήταν μεγαλόπρεπη και λαμπερή .

• Οι Βενετσιάνοι χρησιμοποίησαν ελεύθερα τα όργανα στην εκκλησιαστική μουσική και το εκκλησιαστικό όργανο , τα χάλκινα και τα έγχορδα συνδυάζονταν με τις φωνές σε μία θαυμαστή ποικιλία.

• Στη Ρώμη , το άλλο μεγάλο μουσικό κέντρο της Ιταλίας, το καλλιτεχνικό πνεύμα ήταν πιο συγκρατημένο από εκείνο της Βενετίας.

• Ο συνθέτης που εκπροσωπεί περισσότερο από κάθε άλλον το αναβιωμένο λατρευτικό πνεύμα ήταν ο Giovanni Pierluigi de Palestra ή Palestrina.

• Τον συνδέουμε με την μεταρρυθμιστική σύνοδο του Τρέντο(1545-1563) που ασχολήθηκε με το διπλό έργο:

α) να επαναφέρει την Εκκλησία από τις καταχρήσεις στον ίσιο δρόμο

β)να τη βοηθήσει να ξαναβρεί το κύρος της, που αμφισβητούσε ο

προτεσταντισμός.

• Κατά τη διάρκεια των εργασιών της Συνόδου διατυπώθηκαν παραπόνα για την εκκλησιαστική μουσική που αφορούσαν :

α) την ασεβή συμπεριφορά των χορωδών

β) τη χρήση κοσμικών μελωδιών στη μελοποίηση

εκκλησιαστικών κειμένων

γ) τους συνθέτες, για η μελοποίηση κατά τέτοιο

τρόπο ώστε να μην ακούγονται καθαρά τα λόγια

• Τελικά η σύνοδος το 1562 διακήρυξε πως το τραγούδι έπρεπε να χρησιμοποιείται «όχι για να δίνει μία κενή απόλαυση στο αυτί αλλά για να κάνει τα λόγια σαφώς αντιληπτά σε όλους».

Giovanni Pierluigi de Palestra

Ενόργανη μουσική

• Η θέση που κατείχαν τα όργανα στη μουσική κατά τις αρχές του 16ου

αιώνα ήταν ακόμη δευτερεύουσα σε σχέση με την ανθρώπινη φωνή.

Όμως κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα η κατάσταση αυτή άλλαξε και κατασκευάστηκανοικογένειες από όργανα , που η έκτασή τους έφτανε από το

σοπράνο μέχρι το μπάσο . Δύο τέτοιες οικογένειες συνόλων ήταν του φλάουτου με ράμφος και της βιόλας.

• Το μικτό οργανικό σύνολο στην Αγγλία ονομαζόταν broken consort(κομματιαστός, αρθρωτός συνδυασμός).

• Αυτή η ανακάλυψη μίας ικανοποιητικής ανάμιξης εγχόρδων, πνευστών και φωνών ήταν γεγονός με πολύ μεγάλη σημασία για το μέλλον.

Φλάουτα με ράμφος

• Εκείνη την εποχή υπήρχαν περισσότερα πνευστά απ’ ότι σήμερα. Μερικά απ’ αυτά ήταν : η τρομπέτα, το τρομπόνι, η κρομόρνη, η ρακέτα, το όμποε ή σαλιμό και το φαγκότο.

Φαγκότο

Τρομπέτα

Τρομπόνι

Όμποε

Σημερινή τρομπέτα

Τρομπέτα του 16ου αιώνα

• Το 16ο αιώνα το εκκλησιαστικό όργανο είχε σχεδόν όλα τα σημερινά του γνωρίσματα.

• Είχε δύο βασικές χρήσεις:α) να συνοδεύει το τραγούδιβ) να σκορπίζει το κέφι στις γιορτές.

• Την ίδια εποχή άρχισαν να τοποθετούνται πληκτρολόγια σε μερικά έγχορδα, όπως στο τσέμπαλο και στο κλαβίχορδο.

Τσέμπαλο

Τσέμπαλο

• Στο σπίτι το κύριο όργανο ήταν το εξάχορδο λαούτο με τάστα.

• Η εμφάνιση νέων οργάνων συμβάδιζε με την ανακάλυψη νέων τεχνοτροπιών στην εκτέλεση και τη σύνθεση. Ωστόσο η ιδέα της σύνθεσης ειδικά για όργανα θεωρούνταν ακόμη αρκετά τολμηρή.

• Ο χορός (dance) αποτέλεσε λοιπόν ένα καλό ξεκίνημα.

Handel

(Sarabande)

ΜΟΥΣΙΚΗ ΜΠΑΡΟΚ(1600-1750)

• Η λέξη μπαρόκ πιθανόν να προέρχεται από το πορτογαλικό barocco που σημαίνει ένα κακοσχηματισμένο μαργαριτάρι, και κατ’ επέκταση κάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ασύμμετρο.

• Αρχικά, μπαρόκ ονομάστηκε ένας διακοσμητικός ρυθμός στην ιταλική τέχνη και αργότερα ο όρος χρησιμοποιήθηκε για ολόκληρη την τέχνη αυτής της περιόδου συμπεριλαμβανομένης και της μουσικής.

• Η μουσική μπαρόκ βρίσκει έδαφος μέσα σε μία κοινωνία βασιλιάδων και ευγενών, αστών και χωρικών, όπου ξεχωριστή θέση κατέχει ο κλήρος και σε μια εποχή έντονων αντιθέσεων, πολέμων και κοινωνικών ανακατατάξεων.

Χαρακτηριστικά της μουσικής μπαρόκ

1. Αξιοποιεί τον ιδιαίτερο μουσικό χαρακτήρακάθε χώρας και έτσι αρχίζει να δημιουργείται το εθνικό μουσικό ύφος.

2. Αποσκοπεί στον εντυπωσιασμό αλλά και στην εξύψωση του ανθρώπου με τα πάθη καιτα συναισθήματά του, αντιμετωπίζοντάς τον ως μέρος του κοινωνικού συνόλου.

3. Αποπνέει μία αίσθηση ήρεμης κίνησης, πλουσιότερης σε ηχοχρώματα από την Αναγέννηση .

4. Έχει έντονα τα στοιχεία του συμβολισμού αλλά και του ορθολογισμού, δηλαδή του φιλοσοφικού ρεύματος εκείνης της εποχής , που δέχεται τη λογική σκέψη ως μοναδική πηγή της γνώσης.

Εμφάνιση της όπερας• Κατά τη διάρκεια της εποχής μπαρόκ γεννιέται ένα νέο μουσικό

είδος: η όπερα .

• Όπερα ονομάζεται η παρουσίαση ενός θεατρικού έργου του οποίου οι διάλογοι και οι αφηγήσεις γίνονται τραγουδιστά.

• Το πρώτο μουσικό δράμα του ονομάστηκε Δάφνη(Dafne -1597), ενώ η Ευρυδίκη ( Euridice -1600) είναι η πρώτη όπερα της οποίας η μουσική σώζεται ολόκληρη μέχρι σήμερα.

• Στον πρόλογο της Ευρυδίκης ο συνθέτης Peri δήλωνε πως αποσκοπούσε σε μια μουσική απόδοση του λόγου με όλες του τις συγκινησιακές αποχρώσεις.

Ο πρώτος μεγάλος συνθέτης όπερας ήτανο Claudio Monteverdi, του οποίου η πρώτη όπερα ονομάστηκε Ορφέας, ενώ γνωστέςείναι η Επιστροφή του Οδυσσέα και η Στέψητης Ποπαίας.

Claudio MonteverdiΗ επιστροφή της Ποπαίας

• Εκτός από την εμφάνιση της όπερας , στην εποχή μπαρόκ κάνουν τηνεμφάνιση τους τα κονσέρτα, με σημαντικότερο συνθέτη αυτών, τον Antonio Vivaldi.

• Σπουδαίος μουσικός της εποχής ήταν επίσης ο Handel και εκπρόσωπός της είναι αναμφίβολα ο Johann Sebastian Bach, ο θάνατος του οποίου (1750) σημαίνει και το τέλος της μουσικής μπαρόκ. Bourrée Little prelude

Ροκοκό (1750-1770)

• O όρος «Rococo» αναφέρεται στο καλλιτεχνικό κίνημα και ύφος που αναπτύχθηκε το 18ο αιώνα και επηρέασε σχεδόν όλες τέχνες.

• Εμφανίστηκε και αναπτύχθηκε πρώτα στη Γαλλία στις αρχές του 18ου αιώνα ως αντίδραση στη συμμετρία και το αυστηρό ύφος του μπαρόκ .

• Κύριοι εκπρόσωποι: Ζαν Φιλίπ Ραμώ και Γκεοργκ Φιλίπ Τελεμάν.

Κλασικισμός (1770-1820)

• O κλασικισμός (classicus= εξέχων) είναι μία τέχνη ώριμα ανθρωπιστική και φωτισμένη, στην οποία ,όπως συμβαίνει στα αρχαία ελληνικά πρότυπα , η πειθαρχημένη και ισορροπημένη σκέψη συνδυάζεται με την ελεύθερη έκφραση του ατομικού ανθρώπινου συναισθήματος.

Οικογενειακό πορτραίτο της οικογένειας Mozart

• Σημαντικό ιστορικό γεγονός της εποχής αποτελεί η Γαλλική Επανάσταση (1789).

• Η δημιουργία της αστικής τάξης διεισδύσει και στην μουσική, η οποία δεν παίζεται πια μόνο σε εκκλησίες και σε βασιλικές αυλές αλλά και σε αίθουσες συναυλιών και σε λυρικές σκηνές.

• Συνέπειες

α) το κοινό διευρύνεται

β) η μουσική δεν είναι πια προνόμιο μίας ελίτ ευγενούς καταγωγής

αλλά όλων εκείνων που μπορούν να πληρώσουν το αντίστοιχο

εισιτήριο

Χαρακτηριστικά της κλασικής μουσικής

1. Εναλλαγή συναισθημάτων και διάθεσης.

2. Διαύγεια και απλότητα.

3. Ομοφωνική μουσική γραφή, κατά την οποία κυριαρχεί μια βασική μελωδία, ενώ τα υπόλοιπα συνοδευτικά μέρη υποστηρίζουν την μελωδία αυτή.

4. Εισαγωγή μιας μελωδικής και αρμονικής περιοδικότητας.

5. Το μουσικό κείμενο χωρίζεται τις περισσότερες φορές σε σύντομες περιόδους ή φράσεις ενώ οι αρμονίες εναλλάσσονται με βραδύτερο ρυθμό.

6. Καθιέρωση συμφωνικής ορχήστρας.

ΔΙΑΤΑΞΗ ΟΡΓΑΝΩΝ ΣΤΗΝΚΛΑΣΙΚΗ ΣΥΜΦΩΝΙΚΗ ΟΡΧΗΣΤΡΑ

Οι δύο αντιπροσωπευτικοί της εκπρόσωποι είναι :

α) o Wolfgang Amadeus Mozart (1756-1791), το θαύμα της μουσικής. Ο Mozart συνοψίζει θαυμαστά τις προσπάθειες δύο αιώνων συνδυάζοντας την ένωση της σχολής Μανχάιμ, της γαλλικής φινέτσας , την απλότητα του Haydn ,την ρωμαλέα τέχνη του Bach και τη λυγεράδα της ναπολιτάνικης τέχνης.

• Το όνομα του θα συνδεθεί με:

α) οργανικές συνθέσεις (μουσική δωματίου, συμφωνίες, κοντσέρτα)

β) φωνητικές συνθέσεις (λειτουργίες, καντάτες κλπ.)

γ) όπερες(«Μαγικός αυλός», «Οι γάμοι του Φίγκαρο»).

Ο «Μαγικός αυλός», συνδέεται και με την τεκτονική παράδοση. Ο Μότσαρτ ανήκε από το 1784 στην τεκτονική στοά, της οποίας η ιδεολογία προσεγγίζει τα ιδανικά της Γαλλικής Επανάστασης . Στον «Μαγικό αυλό» παρουσιάζει μέσα από την όπερα την πορεία του ανθρώπου προς τη μύηση.

β)Ο Ludwig Van Beethoven(1770-1827), o Αισχύλος της μουσικής, συνέχισε να καλλιεργεί τα παραδοσιακά είδη μουσικής (λ.χ. σονάτα, κουαρτέτο) καταφέρνοντας όμως να φτάσει τη μορφή τους σ’ ένα ύψιστο σημείο τελειότητας.

5η ΣΥΜΦΩΝΙΑ

• Ο Μπετόβεν είναι ο τελευταίος κλασικός και ταυτόχρονα ο πρώτος ρομαντικός συνθέτης.

• Έγραψε 9 συμφωνίες, 16 κουαρτέτα εγχόρδων, 32 σονάτες για πιάνο, 5 κοντσέρτα για πιάνο, 22 παραλλαγές, 2 λειτουργίες, ένα ορατόριο, μία όπερα, κά.

• Ο Μπετόβεν θα ενστερνιστεί γρήγορα την ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης (Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα) .

• Θα αφιερώσει την 3η συμφωνία του(«Ηρωική») στον Ναπολέοντα.

• Όταν όμως ο Ναπολέων στέφεται αυτοκράτωρ ( 1804) και ξεχνά τα περί ελευθερίας, ο Μπετόβεν σκίζει αυτήν την αφιέρωση.

ΝΑΠΟΛΕΩΝ

• Συνδέθηκαν επίσης με το ιδανικό της ελευθερίας:

α) η όπερά του Φίντζλιο.

β) η 9η συμφωνία

• Η 9η συμφωνία τελειώνει με μία μελοποίηση του ποιήματος «Ωδή στην χαρά» του Σίλλερ.

• Αυτός αναφέρεται :

α) στο ιδανικό της συναδέλφωσης των λαών

β) στην ενότητα

γ) στην ελευθερία

• Επελέγη ως ύμνος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

• Η συμφωνία αυτή υπηρετεί και μουσικά το ιδανικό της ελευθερίας αφού απελευθερώνει το είδος της συμφωνίας από την δεσμευτική

μορφή που είχε πάρει.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Christopher Headington, Ιστορία της Δυτικής μουσικής: Από την αρχαιότητα μέχρι τον Beethoven (ΤΟΜΟΣ Ι), μετάφραση Μάρκος Δραγούμης, publications Gutenberg, 1994

1. Αμάραντος Αμαραντίδης, Μορφολογία της μουσικής, μουσικός εκδοτικός οίκος Κ . Παπαγρηγορίου – Χ . Νάκας, 1990

2. Maria Lord, Η ιστορία της μουσικής από την αρχαιότητα ως σήμερα, μετάφραση Α. Χατζηγιάννη, Ε . Παπανικολάου και Μ. Σητάκη, publications h. f. ullmann, Slovenia, 2008

4. J. Machlis and K. Forney, Η Απόλαυση της Μουσικής: Εισαγωγή στην ιστορία - μορφολογία της Δυτικής Μουσικής, μετάφραση Δημήτρης Πυργιώτης, εκδόσεις Fagotto, Αθήνα, 1996

5. http://www.musicportal.gr , Ιστορία της Βυζαντινής Μουσικής, 25/02/2015

6. http://www.pmglp.org , Μουσική Μπαρόκ, 03/03/2015

7. http://music-in-history.com , H Μουσική μέσα στην Ιστορία, 01/03/2015

8. http://el.wikipedia.org , Μεσαιωνική μουσική, 15/02/2015

9. http://www.argokalymnos.gr , Η ΚΟΣΜΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ, Σωτήρης Κυπραίος,18/03/2015

10. http://www.cmkon.org, Βυζαντινή Εκκλησιαστική μας Μουσική, Σεραφείμ Φαράσογλου, 20/03/2015

11. http://users.uoa.gr , Η μουσική του κλασικισμού (Σημειώσεις και συμπληρωματικό υλικό για τη διδασκαλία της Ιστορίας της Μουσικής), Ούρσουλα Βρυζάκη, 22/03/2015

Σεμνή κατά πάντα

η μουσική θεών

εύρημα ούσα

Πλούταρχος