ΤΕΙ Πάτρας- Παράρτημα ΠύργουΤμήμα Πληροφορικής και ΜΜΕ

Ρητορική και Αφήγηση στην Επικοινωνία

Δρ. Λήδα Τσενέ

Η σημασία του storytelling

Η αφήγηση είναι μέρος της ανθρώπινης φύσης. Όλοι οι άνθρωποι λένε ιστορίες με διαφορετικούς τρόπους.

Στις μέρες μας η αφήγηση βρίσκει όλο και περισσότερο μεγαλύτερη εφαρμογή στην εφαρμοσμένη επικοινωνία

Διαφήμιση/ Branding

Εταιρική επικοινωνίαΔημόσιες Σχέσεις

Δημοσιογραφία

Η σημασία του storytelling

Θυμόμαστε πιο εύκολα κάτι, αν είναι μέρος μιας ιστορίας

Αντιλαμβανόμαστε πιο εύκολα με κάτι, αν είναι μέρος μιας ιστορίας

Πειθόμαστε πιο εύκολα για κάτι, αν είναι μέρος μιας ιστορίας

Ταυτιζόμαστε πιο εύκολα με κάτι, αν είναι μέρος μιας ιστορίας

Πειθώ

Διαδικασία σύμφωνα με την οποία η γλώσσα ή άλλες πράξεις συμβολικής τάξης επηρεάζουν επιλογές άλλων

Διδάχθηκε από τους σοφιστές στον 5ο και 4ο αιώνα π.Χ.

Διαφορές στην προσέγγιση, διδασκαλία και μελέτη της πειθούς:

- ως προς τις τεχνικές

- ως προς την έμφαση στον ομιλητή ή το κοινό

Πειθώ

Τρεις βασικές κατευθύνσεις για την πειθώ:

- κλασσική

- συμβολική

- θεσμική

Πειθώ: κλασσική προσέγγιση

Η ρητορική του Αριστοτέλη Η ρητορική ως η τέχνη του να επιλέγεις ανάμεσα

σε στρατηγικές πειθούς, οι οποίες προσφέρονται για συγκεκριμένα θέματα και καταστάσεις, καθώς και για τις προδιαθέσεις συγκεκριμένων ακροατηρίων

Λόγος, ήθος, πάθος

“θα πρέπει να γνωρίσουμε υα συναισθήματα του ακροατηρίου για να πετύχουμε αυτά που θέλουμε”

Πειθώ: συμβολική προσέγγιση

Λαμβάνει υπόψη εκούσια και ακούσια αποτελέσματα, υπονοούμενες και ρητές μορφές πειθούς

Η ικανότητα των συμβόλων να αναπαριστάνουν τα ενδιαφέροντα, τα συναισθήματα, τις αξίες αυτών που τα προσλαμβάνουν

Γλωσσικός συμβολισμός (ειρωνία- μεταφορά) Παραγωλωσσικός και εξωγλωσσικός Έμφαση στο κοινό

Πειθώ: θεσμική προσέγγιση

Μετατόπιση σε θεσμικό περιεχόμενο όπου οι θεσμοί χρησιμεύουν ως κοινό, πηγή και περιεχόμενο πειθούς

Σχετίζεται με τη μοντέρνα κοινωνία και τα ΜΜΕ Καμπάνιες, κοινωνικά μηνύματα, προπαγάνδα,

ιδεολογία Έμφαση στο μήνυμα

Διαμάχη- Debate

Είναι ένα παιχνίδι λεκτικού ανταγωνισμού Στόχο έχει να πείσει ένα τρίτο ουδέτερο μέρος ότι

τα επιχειρήματά του είναι σωστά και καλύτερα Προσφέρει ανάπτυξη πολύπλευρης, κριτικής

σκέψης (έρευνα, αμφισβήτηση, επιχειρήματα, οργάνωση και πειστική παρουσίαση)

Ξεκίνησε στην Αρχαία Ελλάδα (σοφιστική τέχνη)

Διαμάχη- Debate

Τρεις βασικές αρχές διαμάχης:

- συζητώ για να μάθω (σκοπός είναι η μάθηση και όχι η νίκη)

-δεσμεύομαι στην ειλικρίνεια και την τιμιότητα (επιχειρήματα, αποδεικτικά στοιχεία, διασταύρωση πληροφοριών)

- μάχομαι τον άλλο με σεβασμό (debate για ιδέες και όχι για πρόσωπα)

Ικανότητες

Κριτική σκέψη Έρευνα Οργανωτική ικανότητα Καλός ακροατής Αποτελεσματικότητα και σαφήνεια στην

παρουσίαση απόψεων Ανακάλυψη πρόθεσης Ψυχραιμία (who loses the temper, loses the

argument) Δικηγόρος του διαβόλου

Ικανότητες

Ξεχωρίζω το άσχετο από το σχετικό Αξιολόγηση αιτίας-αποτελέσματος Αναγνώριση γεγονότος και άποψης Δημιουργικότητα Αξιολόγηση μαρτυριών

Στρατηγικές -Πλαίσια

Είναι παιχνίδι (νίκη-ήττα) Το συμπέρασμα είναι ξεκάθαρο Καταφατική θέση (το συμπέρασμά μου είναι

σωστό) Αρνητική θέση ως προς τα αντίθετα επιχειρήματα Επιχειρήματα Αποδείξεις- μαρτυρίες (δυνατότητα ερωτήσεων

από τον αντίπαλο) Απόφαση (ποιος υποστήριξε καλύτερα τη θέση του)

Το στυλ

Κοινοβουλευτική διαμάχη:

- υπάρχουν δύο ομάδες, φιλοσοφικά επιχειρήματα και πρακτικά παραδείγματα, δικαίωμα διακοπής

Διαμάχη του Κάρλ Πόπερ:

- έξι ομιλητές, προωθεί τη συλλογική δουλειά, τα λογικά επιχειρημάτα, την κριτική σκέψη. Δομή: πρόβλημα-λύση, επιχειρήματα και αντίλογος

Τρία στάδια debate

Δημιουργικός λόγος (καταφατικός/ αρνητικός) Εξειδίκευση (ξαναχτίζουμε πρωτότυπα

επιχειρήματα υπό το πρίσμα της αντίπαλης ομάδας, στρέφω τον αντίπαλο κατά του εαυτού του με βάση τα αδύναμα στοιχεία του, πολεμική τέχνη)

Περίληψη (επίλογος, συμπεράσματα, γενική θέση)

Δομή

Εισαγωγή (κάτι έξυπνο που προσελκύει την προσοχή)

Ορισμοί (όλες οι έννοιες κλειδιά) Επιλογή της βασικής αξίας Επιχειρήματα ονομαστικά Δευτερολογία Συμπέρασμα

Το επιχείρημα

Ορισμός:

α) ως γλωσσική πράξη/ δράση: έχω δεδομένα τα οποία αλλάζω, εφευρίσκω πράγματα, προέρχεται από τη ρητορική

β) ως διαλεκτικός τρόπος: τρόπος διαφωνίας με κανόνες

γ) ως προϊόν: λογική κατασκευή

Επιχειρηματική ικανότητα

Προέρχεται από τη γλωσσική μας ικανότητα Λογική αιτία (αιτία και αιτιατό) Ικανότητα για συνομιλία Ικανότητα διαπραγμάτευσης Συντονισμός αρχών επικοινωνίας

Ρητορικές Δομές

Το σχήμα πρόβλημα-λύση:

- η οργανωτική αυτή δομή σχετίζεται με όλα τα κείμενα που διαπιστώνουν ένα είδος προβλήματος (μια έλλειψη ή ατέλεια, κάτι διαφορετικό, μια βλάβη, μια αποτυχία, ένα δίλημμα)

- πρόβλημα: περιγραφή της κατάστασης

- λύση: αξιολόγηση Παραλλαγές:

- αλυσιδωτό (κάθε λύση οδηγεί σε άλλο πρόβλημα)

- ελικοειδές (κάθε λύση αφήνει άλυτο το πρόβλημα)

- προοδευτικό (κάθε απάντηση λύνει μέρος του προβλήματος)

Ρητορικές Δομές

Το σχήμα ερώτηση- απάντηση:

- βρίσκεται σε παραινετικά είδη κειμένων, όπως τα κηρύγματα. Η μία πτυχή της κατάστασης απαιτεί απάντηση.

Το σχήμα υπόθεση-πραγματικότητα:

- όταν μια άποψη παρουσιάζεται υποθετικά και στη συνέχεια επαληθεύεται ή διαψεύδεται

Το σχήμα διάψευση-διόρθωση:

Βασικές έννοιες της αφηγηματικής θεωρίας

Αφήγημα: α) ιστορία β) λόγος

Ιστορία: γεγονότα (συμβάντα, πράξεις), στοιχεία (χαρακτήρες, σκηνικό)

Λόγος: δομή αφήγησης (χώρος, χρόνος, φωνή, οπτική γωνία), μέσο (λεκτικό, εικονικό, μεικτό)

“η αίσθηση του δέκτη ότι κάτι έχει συμβεί, ότι έγινε κάποια αλλαγή. Βασική κοινωνική προϋπόθεση: αυτό που συνέβη να θεωρείται ενδιαφέρον για το

κοινό και να λέγεται με ενδιαφέροντα τρόπο”

Βασικοί παράγοντες αφήγησης

Σύνοψη (πώς ανοίγεις την όρεξη στον κοινό σου;) Προσανατολισμός (ποιος, πού, πότε;) Δράση και περιπλοκές (τι συνέβη πρώτα και τι

μετά;) Αξιολόγηση (τι πρόσθεσε ο αφηγητής ή ο ρεπόρτερ

στη βασική ιστορία ώστε να φωτίσει το γιατί παρουσιάζει ενδιαφέρον ή είναι σχετική με τον αποδέκτη ή με τον ίδιο τον αφηγητή;)

Επιμύθιο (τελικά τι έγινε;) Κωδικοποίηση (πώς σχετίζεται η ιστορία με εμάς,

εδώ;/ γέφυρα με το παρόν του πομπού ή του δέκτη)

Αφηγηματική Δομή

Η αφηγηματική δομή χαρακτηρίζεται κατά τον Greimas από τους εξής 6 ρόλους:

1. Πηγή δράσεως (Destinator)

2. Δράστης (Acteurs)

3. Δρώμενο (Object)

4. Ευεργετούμενος (Beneficiary)

5. Συμπαραστάτης στα δρώμενα (Adjuvant)

6. Αντίπαλος (Opponent)

Δύο ακόμα παράγοντες: χώρος και χρόνος

Αφηγηματικά κειμενικά είδη

1. Ιστοριογραφία

2. Βιογραφικό Σημείωμα

3. Είδηση (Γεγονοτική Αφήγηση)

4. Προφορική Αφήγηση σε Συνέντευξη

5. Μαρτυρία

6. Διήγημα

7. Βιβλική Αφήγηση

8. Παραμύθι

9. Προφορική Αφήγηση σε ψυχοθεραπευτική συνεδρία

Αφηγηματικά κειμενικά είδη

10. Χρονογραφία – Χρονογράφημα

11. Βίος Αγίου

12. Βιογραφία

13. Προσωπική Αλληλογραφία

14. Απομνημονεύματα

15. Περίληψη υπόθεσης έργου και τηλεοπτικής σειράς

16. Σενάριο

17. Κουτσομπολιό

Αφηγηματικά κειμενικά είδη

18. Δικανική, νομική αφήγηση

19. Αυτοβιογραφία

20. Ρεπορτάζ

21. Ημερολόγιο (Blogs)

22. Έπος

23. Ηλεκτρονικές – Διαδικτυακές αφηγήσεις

24. Αθλητικές Αφηγήσεις

Τρόποι λόγου/ είδη αφήγησης

1. Κλασσική Αφήγηση

2. Σύνοψη / Περίληψη

3. Εξομολογητική/ Πρωτοπρόσωπη Αφήγηση

4. Ατελής Αφήγηση

5. Μελλοντική Αφήγηση

5α. Υποθετική/ Δυνητική Αφήγηση

6. Χρονικό

Δημοσιογραφικός Λόγος και Αφήγηση

Δανείζεται υφολογικά, σημασιολογικά και μορφολογικά στοιχεία από άλλα είδη, διατηρώντας όμως την αυτονομία του ως ξεχωριστό είδος αφηγηματικού λόγου

Μεταβιβάζει ρητές και άρρητες πληροφορίες και επιτελεί όχι μόνο τη λειτουργία της ενημέρωσης και πληροφόρησης, αλλά μια σωρεία άλλων λειτουργιών

Δημοσιογραφικός Λόγος: χαρακτηριστικά

Εξωστρεφής Αντικειμενικός Σοβαρός και ουσιαστικός Πειθαναγκαστικός, αλλά όχι αυταρχικός Δεν είναι λογοτεχνικός Δεν είναι θεατρικός Δεν είναι επιστημονικός Δεν είναι καθημερινός, προφορικός Είναι διακειμενικός

Δημοσιογραφικός Λόγος: οι λειτουργίες

Διαμεσολάβηση Πληροφόρηση- ενημέρωση Διαμορφωτική- παιδαγωγική Κοινωνικοποιητική Εξουσιαστική

Δημοσιογραφικός Λόγος: τυπολογία

Γραπτός λόγος: ο δημοσιογραφικός λόγος που βρίσκεται στον έντυπο Τύπο (ειδήσεις χωρίς σχόλιο στην εφημερίδα)

Γραπτός λόγος εκφερόμενος ως προφορικός: ο δημοσιογραφικός λόγος που εκπέμπεται από τα ηλεκτρονικά Μέσα (ειδήσεις στην τηλεόραση)

Γραπτός λόγος που εκφέρεται προφορικά και φαίνεται ως προφορικός (ραδιοφωνικός λόγος)

Γραπτός λόγος που μεταφέρει προφορικό: ο δημοσιογραφικός λόγος που διατηρεί στοιχεία του γραπτού, αλλά στην ουσία αντικατοπτρίζει μια προφορική επικοινωνία (συνεντεύξεις που δημοσιεύονται στον Τύπο)

Δημοσιογραφικός Λόγος: τυπολογία

Γραπτός λόγος που συνοδεύεται από προφορικό: ο δημοσιογραφικός λόγος που εμφανίζεται αποκλειστικά στην τηλεόραση και διατηρεί όλα τα στοιχεία του γραπτού, αλλά συνοδεύεται από προφορική εκφώνηση (παρουσιάσεις ανακοινώσεων)

Γραπτός λόγος που περιέχει πολλά στοιχεία προφορικού: ο δημοσιευμένος στον Τύπο δημοσιογραφικός λόγος που περιέχει συνειδητά στοιχεία από τον προφορικό (παραπολιτικά κείμενα)

Δημοσιογραφικός Λόγος: τυπολογία

Προφορικός λόγος προσχεδιάσμενος: ο δημοσιογραφικός λόγος που έχει προσχεδιαστεί από τον παραγωγό του ως γραπτός, αλλά εκφωνείται ως προφορικός (σχολιασμοί στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο)

Προφορικός λόγος: ο μη προσχεδιασμένος, αυθόρμητος δημοσιογραφικός λόγος (εκπομπές λόγου στην τηλεόραση)

0 Εκπομπές λόγου (ηλεκτρονικός Τύπος)

1 Συνέντευξη μη πρσχεδιασμένη (ηλεκτρονικός Τύπος)

2 Ρεπορτάζ σε απευθείας σύνδεση (ηλεκτρονικός Τύπος)

3 Λόγος χιουμοριστικός (έντυπος λόγος)

4 Σχολιασμός επικαιρότητας (ηλεκτρονικός Τύπος)

5 Τίτλοι (έντυπος Τύπος)

6 Ειδήσεις (Ηλεκτρονικός Τύπος)

7 Χρονογράφημα, επιφυλλίδα (έντυπος Τύπος)

8 Άρθρο (έντυπος Τύπος)

9 Κριτική (έντυπος Τύπος)

10 Ειδήσεις

Προφορικότητα

Εγγραμματοσύνη

Δημοσιογραφικός Λόγος: είδη

Ειδησεογραφικός λόγος: περιλαμβάνει τις ειδήσεις που δημοσιεύονται στον Τύπο και μεταδίδονται από την τηλεόραση, καθώς και τις ειδήσεις που συνοδεύονται από σχόλιο. Σε αυτό το είδος ανήκουν και τα ρεπορτάζ. Είναι αντιπροσωπευτικό κείμενο γραπτού λόγου (αυστηρή σύνταξη, τριτοπρόσωπη παθητική σύνταξη)

Σχολιογραφικός λόγος: περιλαμβάνει άρθρα, σχόλια, χρονογραφήματα, επιφυλλίδες, κριτικές, παραπολιτικά σημειώματα. Χαρακτηρίζεται από ποικιλία. Δοκιμιακός χαρακτήρας, προσωπικό ύφος.

Δημοσιογραφικός Λόγος: είδη

Ο λόγος των τίτλων: περιλαμβάνει κυρίως τους τίτλους των δημοσιογραφικών κειμένων. Είναι σύντομα κείμενα, με μεγάλο βαθμό υπαινικτικότητας, περιέχουν ελλείψεις, μεταφορές, σλόγκαν κλπ.

Ο λόγος των συνεντεύξεων: περιλαμβάνει τις συνεντεύξεις. Είναι λόγος ερωτηματικός, με στοιχεία προφορικότητας, συχνές επανάλήψεις και διευκρινίσεις.

Βιβλιογραφία

- Γεωργακοπούλου Α., Γούτσος Δ., Κείμενο και Επικοινωνία, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1999

- Χατζησαββίδης Σ., Ελληνική Γλώσσα και Δημοσιογραφικός Λόγος, Gutenberg, Αθήνα, 2000

- Salmon C., Storytelling, η μηχανή που κατασκευάζει και χειραγωγεί πνεύματα, Πολύτροπον, Αθήνα, 2008