«Πόλεμος και προπαγάνδα: Ο ρόλος του διαδικτύου στον

πληροφοριακό πόλεμο. Εικόνες πολέμου ή εικόνες προπαγάνδας;

Μια μελέτη φωτογραφιών του πολέμου του Ιράκ σε άρθρα της

ειδησεογραφικής πύλης www.in.gr»

Η παρούσα έρευνα αποσκοπεί στο να διερευνήσει τη σχέση μεταξύ δύο

θεμελιωδών ζητημάτων που έχουν επανειλημμένα προσελκύσει το

ενδιαφέρον της πολιτικής επιστήμης και πολιτικής επικοινωνίας, του

πολέμου και της προπαγάνδας, εντός του επικοινωνιακού περιβάλλοντος

του διαδικτύου, μέσω της ανάλυσης φωτογραφιών άρθρων της πλέον

σημαντικής από άποψη επισκεψιμότητας ελληνικής διαδικτυακής

ενημερωτικής ιστοσελίδας (www.in.gr), που αναφέρονται στον πόλεμο του

Ιράκ.

Στηριζόμενοι στο πλούσιο θεωρητικό υπόβαθρο που έχει δημιουργηθεί από

αρκετούς και σημαντικούς θεωρητικούς σχετικά με την προαναφερθείσα

σχέση, θα προσπαθήσουμε να δημιουργήσουμε μια βάση εξέτασης της

σπουδαιότητας της προπαγάνδας για τον σύγχρονο πόλεμο και αντίστροφα

μέσα από ένα τεχνολογικά προηγμένο μέσο όπως το διαδίκτυο.

Κάνοντας χρήση της πολυτροπικής ανάλυσης (multimodal analysis)

σκοπεύουμε να εντοπίσουμε με ποιό τρόπο η φωτογραφική κάλυψη της

πλέον σημαντικής- επικοινωνιακά τουλάχιστον- πολεμικής σύρραξης της

εποχής μας, του πολέμου στο Ιράκ, όπως εμφανίζεται σε άρθρα που μας

πληροφορούν- τουλάχιστον και- για βίαια γεγονότα στον εν λόγω πόλεμο,

κατά το πρώτο 4μηνο του 2008, περιέχει έντονα στοιχεία προπαγάνδας, τα

οποία αποσκοπούν στο να δικαιολογήσουν και να καταστήσουν την

επέμβαση και τη συνεχιζόμενη παρουσία των δυτικών δυνάμεων στο Ιράκ

αναγκαία και αναπόφευκτη.

1.Ο Σύγχρονος πόλεμος: Από τον βιομηχανικό πόλεμο στον

σύγχρονο πόλεμο

Το τι είναι πόλεμος είναι ένα ερώτημα που έχει απασχολήσει πολλούς

θεωρητικούς. Υπάρχει μια ευρύτατη ποικιλία διαφορετικών θεωρητικών

προσεγγίσεων- πολιτικών, ιστορικών, ψυχολογικών, ανθρωπολογικών,

κοινωνιολογικών, δημογραφικών, φυλετικών κ.α.- που αποπειρώνται να

ερμηνεύσουν τη φύση και τη λογική του πολέμου. Πολυάριθμα βιβλία και

μελέτες έχουν γραφτεί προσπαθώντας να ερμηνεύσουν και να ορίσουν αυτό

το φαινόμενο1.

Ένας πρώτος ορισμός του πολέμου που συναντήσαμε μας λέει ότι «ο

πόλεμος πρέπει να γίνεται κατανοητός σαν μια πραγματιστική, εκ

προθέσεως και ευρέως διαδιδόμενη σύρραξη μεταξύ πολιτικών

κοινοτήτων»2, ή αλλιώς όπως το θέτει ο Clausewitz στην πιο διάσημη

φράση του: «ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα»3.

Σύμφωνα με τον Webster4 υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που

ορίζουν αυτό που αποκαλεί «βιομηχανικό πόλεμο». Εξετάζοντας την

πρόσφατη ιστορία των πολέμων- ξεκινά από τον Α’ ΠΠ στα 1914 και

φτάνει στους πολέμους που έλαβαν χώρα μέχρι το 1970- ξεχώρισε

ορισμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να

χρησιμοποιηθούν για να ερμηνεύσουν τη φύση των πολέμων εκείνης της

εποχής, όπως η εδαφική κυριαρχία- που υπήρξε και η κύρια αιτία των

συγκρούσεων- η κινητοποίηση μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού και σε

μεγάλους αριθμούς για να υποστηρίξουν τον πόλεμο και να αναπληρώσουν

τις βαρύτατες απώλειες, και ο κυρίαρχος ρόλος του κράτους που έπαιρνε

1 Αναφέρουμε στο σημείο αυτό δύο χαρακτηριστικά βιβλία της ελληνικής βιβλιογραφίας: Καφφές, Γ. (2000), Τί είναι ο πόλεμος;, Παπαζήσης, Αθήνα & Κονδύλης, Π. (2000), Θεωρία του πολέμου, Θεμέλιο, Αθήνα

2 Stanford Encyclopedia of Philosophy, πρώτη έκδοση 4 Φεβρουαρίου 2000; ανανέωση-συμπλήρωση 28 Ιουλίου 2005, διαθέσιμο στη διεύθυνση: http :// plato . stanford . edu / entries / war /

3 Robin Brown στο Thussu Kishan D.- Freedman D. (επιμ.) (2003), War and the Media: Reporting Conflict 24/7, Sage, London-New Delhi, σελ. 87

4 Webster, F. στο Thussu Kishan D.- Freedman D. (επιμ.), οπ.π., σελ. 61-62

υπό τον έλεγχό του νευραλγικούς τομείς της υποδομής και της παραγωγής.

Αυτά αποτελούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά των πολέμων που

διεξάγονταν την εποχή της νεωτερικότητας, όπου οι πόλεμοι ενέπλεκαν

στην εξέλιξή τους σταδιακά το σύνολο της κοινωνίας.5

Στις σύγχρονες επεκτατικές-ιμπεριαλιστικές πολεμικές συγκρούσεις6

μπορεί κανείς να διακρίνει χαρακτηριστικά εντελώς διαφορετικής φύσεως

από τα προαναφερθέντα που διατύπωσε ο Webster για τους βιομηχανικούς

πολέμους.

Κατ’ αρχάς, κανένας από τους σύγχρονους πολέμους δεν διεξάγεται στο

όνομα μιας συγκεκριμένης δύναμης ή συγκεκριμένων δυνάμεων-που τους

διεξάγουν- ή έστω εξαιτίας μιας παγκοσμίου κλίμακας αντιπαράθεσης

μεταξύ συγκεκριμένων γεωπολιτικών πλευρών. Τουναντίον,

παρουσιάζονται σαν επεμβάσεις εκ μέρους ενός οικουμενικού «λόγου» και

ενός οικουμενικού «συστήματος αξιών»7, αφαιρώντας ουσιαστικά την

κύρια αιτία των πολέμων που διεξήχθησαν κατά τον 20ό αιώνα: τις

«χειροπιαστές» γεωπολιτικές αντιπαραθέσεις.

Κάθε σύγχρονη σύγκρουση χαρακτηρίζεται, ήδη από την έναρξή της, από

μια αποφασιστική για την τελική της έκβαση δυσαναλογία δυνάμεων των

εμπλεκομένων πλευρών- γι’ αυτό άλλωστε συνήθως αναμένεται να

διαρκέσουν μόνο λίγες εβδομάδες- και επιπλέον όλες οι σύγχρονες

συγκρούσεις νομιμοποιούνται υπό το μανδύα μιας οικουμενικής ειρήνης

και αρμονίας8. Από τη μία λοιπόν, όλες οι πολεμικές επιχειρήσεις πρέπει να

παρουσιάζονται σαν απαραίτητες και δικαιολογημένες. Από την άλλη ο

πόλεμος σήμερα είναι, περισσότερο από οποτεδήποτε άλλοτε μια πράξη

προπαγάνδας9. Η προπαγάνδα προσφέρει στον πόλεμο λόγους για να

5 Λέκκας, Π. (2004), Ο πόλεμος στη νεωτερικότητα και οι μύθοι της μοντέρνας ιδεολογίας, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 24, Νοέμβριος 2004, σελ. 72

6 Αναφερόμαστε σε συγκεκριμένο είδος πολέμων (ιμπεριαλιστικοί-επεκτατικοί, στο εξής αναφερόμενοι απλά ως πόλεμοι ή συγκρούσεις στο κείμενο), διότι τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται από τον Webster και άλλους θεωρητικούς και αποτελούν τη βάση της παρούσας έρευνας, ισχύουν μόνο γι’ αυτή τη μορφή συρράξεων και όχι για άλλες μορφές πολέμων, όπως για παράδειγμα οι εμφύλιοι.

7 Τσουκαλάς Κ. (2004), Πόλεμοι και Κυριαρχία στη νέα χιλιετία, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 24, Νοέμβριος 2004, σελ. 52

8 Τσουκαλάς Κ. (2004), οπ. π., σελ. 56

9 O σύγχρονος πόλεμος έχει αλλάξει δίνοντας περισσότερη βαρύτητα σ’ αυτό που αποκαλούμε Πληροφοριακό Πόλεμο (Information War), που απευθύνεται περισσότερο σ’ εκείνους που μπορούν να τον διεξάγουν, σύμφωνα με τον οποίο υπάρχει μια αφθονία στην πληροφορία και στις επικοινωνιακές

λαμβάνει χώρα, ενώ την ίδια στιγμή ο πόλεμος συνιστά μια πολύ

σημαντική μορφή προπαγάνδας στη σύγχρονη εποχή, προκειμένου να

συμβάλλει στη διαμόρφωση και θεμελίωση μιας νέας τάξης πραγμάτων που

να διέπεται από τις αξίες αυτών που διεξάγουν τους πολέμους.

Επιπρόσθετα σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειώσουμε ότι σε αντίθεση με

προηγούμενους πολέμους που κινητοποιούσαν σχεδόν το σύνολο της

κοινωνίας, «όλοι οι πολεμικοί θεσμοί έχουν σήμερα μετατοπιστεί στο

περιθώριο της κοινωνίας, έχοντας πλέον αναλάβει περισσότερο

τεχνολογικούς ρόλους»10.

2.Ορίζοντας την προπαγάνδα

Κατ’ αντιστοιχία προς τον πόλεμο, η προπαγάνδα έχει διαφοροποιηθεί

αρκετά κατά τη διάρκεια των χρόνων σε σχέση με τη μορφή που είχε κατά

τον Α’ ΠΠ. Ο πόλεμος είχε ένα αρκετά πολύπλοκο αποτέλεσμα στη «φήμη»

της προπαγάνδας. Μολονότι η προπαγάνδα σαν πρακτική- αν και ανώνυμη-

είχε βρει εφαρμογή σε διάφορες περιπτώσεις ανά τους αιώνες (ο Ναπολέων

υπήρξε χαρισματικός στην εφαρμογή της), μόλις στα 1915 οι κυβερνήσεις

έκαναν χρήση ολόκληρου του τότε υπαρκτού φάσματος των μέσων

προκειμένου να εμφυσήσουν στους λαούς τους διαθέσεις φανατισμού11.

Κάνοντας κανείς μια αναδρομή στην ιστορία της προπαγάνδας μπορεί να

συμπεράνει ότι η προπαγάνδα στηρίζεται σε τρία αλληλεπιδρώντα

στοιχεία: τον έλεγχο της ανθρώπινης σκέψης, την αυξημένη επιτήδευση

των μέσων που χρησιμοποιούνται για να διαδώσουν την προπαγάνδα και

την κατανόηση της ψυχολογίας της προπαγάνδας και την περαιτέρω χρήση

των ευρημάτων της12.

Υπάρχουν αρκετοί θεωρητικοί που έχουν διατυπώσει διαφορετικούς

ορισμούς σχετικά με την προπαγάνδα. Αρκετοί ορισμοί μπορούν κατά

κάποιον τρόπο να κατηγοριοποιηθούν, ανάλογα με την πτυχή της

προπαγάνδας που τονίζουν. Επιφανείς θεωρητικοί υπάρχουν ανάμεσα σε

όσους έχουν ασχοληθεί με την προπαγάνδα.

τεχνολογίες, συν ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ΜΜΕ. Webster, F. στο Thussu Kishan D.- Freedman D. (επιμ.) οπ. π. ,σελ. 57

10 Webster, F. στο Thussu Kishan D.- Freedman D. (επιμ.) οπ. π. ,σελ. 63

11 Bernays, E. (2004) Propaganda, Ig Publishing, σελ. 11

12 Jowett, G. S. and V. O’ Donnell (1995), Propaganda and Persuasion, Λονδίνο, Sage, σελ. 48

Πολλοί από τους πρώτους θεωρητικούς που διατύπωσαν ορισμό για την

προπαγάνδα, επηρεασμένοι από την ευρεία εφαρμογή της μεθόδου κατά τον

Α ΠΠ με σκοπό την διασπορά ψευδών, συμπεριέλαβαν στην ανάλυσή τους

ηθικές αξιολογικές κρίσεις για τη μέθοδο αυτή και την παρουσίασαν

πρωτίστως σαν μέθοδο αμφιβόλου αξιοπιστίας. Ανάμεσα σε

χαρακτηριστικούς ορισμούς που ακολουθούν αυτή τη λογική συναντάμε

τον ορισμό που έχει δώσει ο Leonard Doob «προπαγάνδα είναι η

προσπάθεια αλλαγής της συμπεριφοράς και της προσωπικότητας των

ανθρώπων, χρησιμοποιώντας μη επιστημονικές μεθόδους και

αποσκοπώντας σε αναξιόπιστους στόχους»13.

Ακόμη πιο οξύς, μολονότι παράλληλα σαφώς λιγότερο επιστημονικός, και

χαρακτηριστικός για το κλίμα που επικρατούσε σχετικά με την

προπαγάνδα την επαύριο του Α ΠΠ είναι τα λόγια του Λόρδου Ponsonby

στα 1926, ο οποίος μεταξύ άλλων περιέγραψε την προπαγάνδα σαν απ’

ευθείας αντίπαλο της ελεύθερης σκέψης και ύπουλο διαχειριστή της

ελεύθερης ροής πληροφοριών, που υποσκάπτει συνεχώς την αέναη

αναζήτηση της ανθρωπότητας για την αλήθεια14.

Ακόμα μια τάση που προκύπτει από τους ορισμούς τους οποίους έχουμε

βρει, είναι η άμεση σύνδεση της προπαγάνδας με ψυχολογικές μεθόδους

και χειρισμούς. Μέσα από αυτούς τους ορισμούς η προπαγάνδα

παρουσιάζεται ως μια κυρίως ψυχολογική μέθοδος. Κατά βάση παραμένει

μια πράξη ή μια σειρά πράξεων που αποσκοπεί σε συγκεκριμένα

αποτελέσματα, αλλά η μέθοδος που ακολουθείται για να πραγματωθούν

αυτά τα αποτελέσματα βασίζεται σε ψυχολογικούς χειρισμούς. Αυτή η

προσέγγιση συναντάται μέσα στο περιβάλλον της μέσης και του τέλους της

μεσοπολεμικής περιόδου, οπότε και μια περισσότερο ενδελεχής έρευνα του

φαινομένου προπαγάνδα λάμβανε χώρα, κυρίως στις ΗΠΑ. Κυριότεροι

εκπρόσωποι αυτής της περιόδου είναι ο Harold Lasswell15 και το Ινστιτούτο

Ανάλυσης της Προπαγάνδας16 (Institute for Propaganda Analysis), οι οποίοι

μας έχουν δώσει αρκετά πανομοιότυπους ορισμούς της προπαγάνδας.

13 Leonard Doob (1935), Propaganda: Its Psychology and Technique, New York, Henry Holt and Company,σελ. 31

14 Taylor, P. (2003) Munitions of the Mind, Manchester University Press, Manchester, σελ. 1

15 Chomsky N.-Clark R.-Said E. (2000) Η Νέα Τάξη Μυστικά και Ψέμματα, Λιβάνης, Αθήνα, σελ. 22. “Προπαγάνδα είναι η έκφραση γνώμης ή δράσης, που εφαρμόζεται από άτομα ή ομάδες προκειμένου να επηρεάσει τη γνώμη ή δράση άλλων ατόμων ή ομάδων βάσει προκαθορισμένων σκοπών μέσω της χρήση ψυχολογικών μεθόδων”

Υπάρχουν επίσης θεωρητικοί οι οποίοι, σύμφωνα πάντα με τους ορισμούς

που μας έχουν δώσει για την προπαγάνδα και την προσέγγιση της εν λόγω

έννοιας, έχουν εστιάσει στα μεθοδολογικά χαρακτηριστικά της, ορίζοντάς

τη κυρίως ως μέθοδο που αποσκοπεί σε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ένας

από τους πλέον σημαντικούς θεωρητικούς που μίλησαν για την

προπαγάνδα και προήγαγαν με τη μελέτη τους τη συζήτηση γύρω από το

φαινόμενο είναι ο Jacques Ellul. Ορίζοντας την προπαγάνδα σαν μέθοδο,

αναφέρθηκε σε διαφορετικά χαρακτηριστικά της λέγοντας ότι εκτός από

ψέμματα μπορεί να περιέχει ακόμα και διάφορα «είδη» αλήθειας, π.χ. μισές

αλήθειες ή δηλώσεις που μπορεί να περιέχουν μικρή δόση αλήθειας,

προκειμένου να είναι περισσότερο πειστική για τους προπαγανδιζόμενους

και ότι η μοντέρνα- όπως την αποκαλεί- προπαγάνδα είναι συνεχής και

εκδηλώνεται σε κάθε έκφανση της ζωής17. Εξ’ άλλου η διάκριση μεταξύ

αλήθειας και ψέμματος μπορεί να είναι υποκειμενική. «Δεν υπάρχει μια και

μοναδική πραγματικότητα ή μία και μοναδική αλήθεια»18. Κάτι που

κάποιος μπορεί να θεωρήσει αλήθεια μπορεί ταυτόχρονα να είναι για

κάποιον άλλο ψέμα. Ο Ellul έδωσε νέες κατευθύνσεις και φρέσκες ιδέες

στη μελέτη της προπαγάνδας, και όντας επηρεασμένος από το θρησκευτικό

του ιστορικό, όντας θεολόγος, προέβη και σε διατύπωση ηθικών

αξιολογικών κρίσεων για την προπαγάνδα. Πολύ κοντά στην προσέγγιση

του Ellul βρίσκεται ο Miotto, ο οποίος ορίζει την προπαγάνδα ως «τεχνική

κοινωνικής πίεσης που τείνει να δημιουργήσει ψυχολογικές ή κοινωνικές

ομάδες με ενοποιημένη δομή στα πλαίσια των συναισθηματικών και

διανοητικών καταστάσεων των ατόμων που προσεγγίζει»19. Παράλληλα

υπογραμμίζει ότι η προπαγάνδα αποτελεί κοινωνικό φαινόμενο που δεν

μπορεί να αποκοπεί από το περιβάλλον στο οποίο εκδηλώνεται. Σε ανάλογα

πλαίσια κινείται και ο ορισμός της προπαγάνδας ως «τεχνικής που

16 Institute for Propaganda Analysis (1971), The fine Art of Propaganda, Octagon Books, σελ. 26. Το Ινστιτούτο για την Ανάλυση της Προπαγάνδας αποτελούμενο από ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους, είναι γνωστό ως η πρώτη ανεξάρτητη προσπάθεια στις ΗΠΑ να διαξαχθεί εμπειρική έρευνα σχετικά με την προπαγάνδα με στόχο να προειδοποιήσει το κοινό και να προστατεύσει το δημόσιο συμφέρον. Ο ορισμός της έχει ως εξής: «Προπαγάνδα είναι η έκφραση γνωμών ή πράξεων που πραγματοποιούνται από άτομα ή ομάδες με πρόθεση να επηρεάσουν τις γνώμες ή πράξεις άλλων ατόμων ή ομάδων για προκαθορισμένους σκοπούς και μέσω ψυχολογικών μεθόδων».

17 Ellul, J. (1973) Propaganda: The Formation of Men's Attitudes, Νέα Υόρκη, Vintage Books

18 Γαλάνης Γ., Γ. Παπαδόπουλος (2004) όπ. π., σελ.. 29

19 Antonio Miotto (1953), Psicologia della Propaganda, Φλορεντία, Editrice Universitaria, σελ. 24

αποσκοπεί να επηρεάσει την ανθρώπινη πράξη μέσω της χρήσης

αναπαραστάσεων»20.

Από τις πλέον σημαντικές προσπάθειες προκειμένου να περιγραφεί και να

αναλυθεί η έννοια της προπαγάνδας οδήγησε σε έναν ορισμό της

προπαγάνδας ως «προμελετημένης, συστηματικής προσπάθειας

σχηματισμού προσλήψεων, ελέγχου της σκέψης και καθοδήγησης της

συμπεριφοράς, προκειμένου να επιτευχθεί μια τέτοια στάση- εκ μέρους του

προπαγανδιζόμενου- που να εξυπηρετεί τους προκαθορισμένους σκοπούς

του προπαγανδιστή»21. Πέραν του ορισμού καθεαυτού οι συγγραφείς

περιγράφοντας το φαινόμενο προπαγάνδα ξεχωρίζουν το γεγονός ότι η

προπαγάνδα μπορεί να προσεγγισθεί και σαν ένα κατά βάση επικοινωνιακό

φαινόμενο22. Το γεγονός αυτό προσθέτει άλλη μια ενδιαφέρουσα πτυχή στη

διερεύνηση της προπαγάνδας.

Η επικοινωνιακή πτυχή της προπαγάνδας και η σημασία της στην

αναλυτική αποδόμησή της ως έννοια τονίζεται και από έναν άλλο

σημαντικό σύγχρονο θεωρητικό τον Taylor, σύμφωνα με τον οποίο η

προπαγάνδα δεν είναι τίποτε περισσότερο από «επικοινωνία ιδεών,

οργανωμένων κατά τέτοιο τρόπο που να πείθουν τα άτομα να δρουν και να

συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις επιθυμίες του προπαγανδιστή»23,

σημειώνοντας επιπρόσθετα ότι μπορεί να προσεγγιστεί και σαν

συγκεκριμένη μορφή εξουσίας που περιλαμβάνει την επικοινωνία και τα

μέσα κι όχι οικονομική καταπίεση ή απειλή άσκησης βίας24.

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ανάλυση της επικοινωνιακής πλευράς της

προπαγάνδας είναι αυτή που προσεγγίζει την προπαγάνδα στα πλαίσια του

προπαγανδιστικού λόγου25. Μολονότι δεν μας δίνεται ένας σαφής και

ξεκάθαρος ορισμός της προπαγάνδας, γίνεται προσπάθεια προσέγγισης της

προπαγάνδας μέσω μελέτης των χαρακτηριστικών της, σχηματίζοντας μια

20 R. Jackall (1995) Propaganda, Λονδίνο, Palgrave, σελ. 12

21 Jowett, G. S. and V. O. Donnell (1995), Propaganda and Persuasion. Λονδίνο, Sage, σελ. 6

22 Jowett, G. S. and V. O. Donnell (1995), όπ.π., σελ. 1

23 Taylor, P. (2003) Munitions of the Mind: A history of propaganda from the ancient world to the present day, Μάντσεστερ, Manchester University press, σελ. 6

24 Taylor, Ph. (2004) Πόλεμος και Διεθνείς Σχέσεις στην εποχή της Πληροφορίας, Παπαζήσης, Αθήνα, σελ. 84

25 Πλειός Γ. (2001) Ο Λόγος της εικόνας, Ιδεολογία και Πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα

ολοκληρωμένη εικόνα σχετικά με το τι νοείται ως προπαγανδιστικός

λόγος. Μεταξύ άλλων, στην κατηγορία του προπαγανδιστικού λόγου

ανήκει ο λόγος των μαζικών μέσων και της μαζικής κουλτούρας, τείνοντας

να αυτοπαρουσιάζεται μέσω γενικεύσεων, εξαλείφοντας οποιαδήποτε

διάκριση μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού χώρου. Παράλληλα, ενθαρρύνει

από τη μία έναν γενικευμένο τρόπο σκέψης που εφευρίσκει αιτιάσεις και

δημιουργεί κλισέ βασισμένα σε μεμονωμένα γεγονότα και από την άλλη

ανακαλύπτει μοναδικότητες σε επαναλαμβανόμενα γεγονότα,

ενθαρρύνοντας με αυτό τον τρόπο μια επιφανειακή πρόσληψη της

πραγματικότητας.

Όλοι οι προαναφερθέντες ορισμοί και προσεγγίσεις αποδεικνύουν την

καλειδοσκοπική φύση της προπαγάνδας. Είμαστε της άποψης ότι είναι

εξαιρετικά δύσκολο κανείς να προσπαθήσει να ορίσει την προπαγάνδα

μέσα σε μερικές γραμμές και να δείξει την πολλαπλότητα της έννοιας

ταυτόχρονα, ειδικά όταν επιδιώκεται μια ολιστική ανάλυση του

φαινομένου.

Συνεπώς στον παρόν κείμενο δεν προσπαθούμε να δώσουμε έναν

εξαντλητικό ορισμό της έννοιας της προπαγάνδας, αλλά περισσότερο

προσπαθούμε να την ορίσουμε σύμφωνα με τα χαρακτηριστικά που θα

αναλύσουμε περαιτέρω μέσω της έρευνας που ακολουθεί.

Έχοντας αυτά υπ’ όψιν δεχόμαστε ότι η προπαγάνδα είναι ταυτόχρονα

λόγος και δράση, σκέψη και εφαρμογή. Πρόκειται για εσκεμμένη

διαδικασία σκέψης, λόγου και δράσης ή λόγου ως δράση, εξασκούμενη από

άτομα ή ομάδες μέσω της χρήσης των μέσων μαζικής επικοινωνίας26

αποσκοπώντας στον επηρεασμό άλλων ατόμων ή ομάδων προκειμένου να

υιοθετήσουν (ή να μην υιοθετήσουν) συγκεκριμένες απόψεις, πρακτικές και

συμπεριφορές.

Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειώσουμε ότι ορισμένες φορές είναι

αρκετά δύσκολο για κάποιον να διαχωρίσει την προπαγάνδα από την

πειθώ, διότι τα όρια μεταξύ καθοδήγησης και ορθολογικής αλληλόδρασης

είναι σε πολλές περιπτώσεις δυσδιάκριτα27.

26 Χαρακτηριστικά για το ρόλο των μαζικών μέσων είναι τα λόγια του P. Taylor: “ας μην κοροϊδευόμαστε. Όντας σε μια εποχή της πληροφορίας, είμαστε ταυτόχρονα και σε μια εποχή των μέσων, συνεπώς σε μια εποχή προπαγάνδας”, Taylor, Ph. (2004) όπ. π., σελ. 86

27 Δεμερτζής, N. (2002), Πολιτική Επικοινωνία: Διακινδύνευση, Δημοσιότητα, Διαδίκτυο, Παπαζήσης, Αθήνα, σελ. 33

Τέλος, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι για να μελετήσει κανείς την

προπαγάνδα διεξοδικά, θα πρέπει να την προσεγγίσει χρησιμοποιώντας

επιστημονικά και όχι ηθικολογικά κριτήρια, αντιμετωπίζοντάς την σαν

κάτι το ουδέτερο. Όντας η προπαγάνδα μια διαδικασία δημιουργίας και

καλλιέργειας ιδεών «δεν υπάρχει λόγος να χρησιμοποιούνται ηθικές

κρίσεις προκειμένου να αποδειχθεί ότι η προπαγάνδα είναι καλή ή κακή.

Απλά είναι. Θα πρέπει να απομακρύνουμε τις ηθικές κρίσεις από την

προπαγάνδα ως διαδικασία και να τις μεταφέρουμε στο κομμάτι των

σκοπών της προπαγάνδας»28. Επιπλέον, «η πλέον αποτελεσματική

προπαγάνδα, όπως έχει αναπτυχθεί ανά τους αιώνες είναι αυτή που

στηρίζεται σε γεγονότα και κατά προτίμηση σε πειστικά επιχειρήματα

παρά σε συναισθήματα»29.

3. Η πληροφόρηση στους σύγχρονους πολέμους-Ο πληροφοριακός

πόλεμος

Εξ’ αιτίας του γεγονότος ότι οι σύγχρονοι πόλεμοι στερούνται ενός απτού

γεωπολιτικού αιτίου προκειμένου να νομιμοποιήσουν την ύπαρξή τους

παγκοσμίως, και κινητοποιούν μόνο ένα μικρό μέρος του κοινωνικού

συνόλου που αποτελείται από επαγγελματίες του πολέμου, ο ρόλος των

μέσων στην εκπομπή προπαγανδιστικών πληροφοριών κατά τη διάρκεια

της προπολεμικής, πολεμικής και μεταπολεμικής περιόδου είναι

περισσότερο από κάθε άλλη φορά καθοριστικής σημασίας. Τα Μαζικά

Μέσα, έντυπα και ηλεκτρονικά, αποτελούν το μοναδικό επικοινωνιακό

δίαυλο απ’ όπου πληροφορίες σχετικά με τις πολεμικές συγκρούσεις

μπορούν στις μέρες μας να φτάσουν στο ευρύ κοινό προκειμένου να

επηρεάσουν την κρίση του. «Οι πόλεμοι που διεξάγονται σε άλλα μέρη

γίνονται δικοί μας πόλεμοι, μόνο και μόνο επειδή τα μέσα μας δημιουργούν

την ψευδαίσθηση ότι συμμετέχουμε σε αυτούς»30. Εξάλλου τα μέσα

αποτελούν την κύρια πηγή πληροφοριών για τον άνθρωπο σχεδόν για κάθε

τομέα της καθημερινής ζωής του.

28 Taylor, P. (2003) όπ. π., σελ. 8

29 Taylor, P., (2003) όπ. π., σελ. 15. Αναφέρουμε στο σημείο αυτό την ύπαρξη της λευκής προπαγάνδας, η οποία- σύμφωνα με τους Jowett & o’ Donell- στοχεύει στο να διαμορφώσει μια αξιοπιστία με το ακροατήριο, προκειμένου να έχει κάποια μελλοντική χρήση. Στην περίπτωσή της το μήνυμα έχει ταυτοποιηθεί σωστά και η πληροφορία του μηνύματος είναι σωστή.

30 Taylor, Ph. (2004) Πόλεμος και Διεθνείς Σχέσεις στην εποχή της Πληροφορίας, Παπαζήσης, Αθήνα, 2004, σελ. 240

Στις σύγχρονες κοινωνίες τα μέλη του ακροατηρίου τείνουν να είναι

εξαρτημένα από πηγές πληροφόρησης που προέρχονται από τα μέσα

αναφορικά με τη γνώση τους για το τι συμβαίνει στον κόσμο31, ή όπως το

θέτει ο Πόστμαν: «Δεν βλέπουμε την πραγματικότητα όπως είναι, αλλά

όπως είναι οι γλώσσες μας. Και οι γλώσσες μας είναι τα μέσα. Τα μέσα

είναι οι μεταφορές μας. Οι μεταφορές μας δημιουργούν το περιεχόμενο της

κουλτούρας μας»32. Συνεπώς μολονότι κατά τη διάρκεια των πολέμων δεν

λαμβάνει χώρα καμία μαζική κινητοποίηση κοινωνιών, οι άνθρωποι

μαθαίνουν για τους πολέμους από τα μέσα. «Αυτό μας οδηγεί σε έναν

αυξανόμενα διεισδυτικό έλεγχο εκ μέρους των επαγγελματιών του πολέμου

στη ροή της πληροφορίας προς και από τον πόλεμο»33. «Ο έλεγχος και η

διαχείρηση της πληροφορίας θεωρούνται πολύ σημαντικές παράμετροι,

ισότιμες της πολεμικής στρατηγικής»34.

Ο έλεγχος της ροής των πληροφοριών, οι οποίες μέσω των Μέσων θα

φτάσουν στο κοινό αποτελεί κομμάτι αυτού που αποκαλείται

πληροφοριακός πόλεμος. Σύμφωνα με τον Ταίηλορ35 υπάρχουν τρεις

βασικές διαστάσεις σύνδεσης των εθνών: η διπλωματία, η οικονομική

διάσταση, η στρατιωτική διάσταση και αυτό που αποκαλεί ως «κρυφή»

διάσταση. Η τελευταία διάσταση έχοντας να κάνει με τη συλλογή και

διανομή πληροφοριών, ιδεών και μηνυμάτων χρησιμοποιείται προκειμένου

να βοηθήσει πολιτικά και στρατιωτικά καθεστώτα να βελτιώσουν τις

διαπραγματευτικές τους ικανότητες και μπορεί να «χωρέσει» σε όλες τις

υπόλοιπες διαστάσεις.

Αυτό που μας ενδιαφέρει στο σημείο αυτό είναι ο συνδυασμός αυτής της

«κρυφής» διάστασης με τη στρατιωτική, που αποκαλείται «πληροφοριακός

πόλεμος» και για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι ο τομέας που έχει να κάνει

με τον έλεγχο των ΜΜΕ πριν, κατά τη διάρκεια και μετά από πολεμικές

περιόδους.

31 McQuail, D., S. Vidal (1991) Μοντέλα Επικοινωνίας για τη μελέτη των ΜΜΕ, Αθήνα, Καστανιώτης, σελ. 118-121

32 Postman, N. (1985). Διασκέδαση Μέχρι θανάτου: Ο Δημόσιος λόγος στην εποχή του Θεάματος, Αθήνα, Δρομέας, σελ. 14

33 Webster, F. in Thussu Kishan D.- Freedman D. (eds.)(2003), War and the Media: Reporting conflict 24/7, Sage, Λονδίνο-Νέο Δελχί, σελ. 64

34 Γαλάνης Γ., Γ. Παπαδόπουλος (2004) ΜΜΕ, Εξουσία και ο Πόλεμος στο Ιράκ, Αθήνα, Παπαζήσης, σελ.. 153

35 Taylor, Ph. (2004) όπ. π., σελ. 77

Θα πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι η λέξη έλεγχος δεν

σημαίνει απαραίτητα περιορισμό των πληροφοριών που φτάνουν στο ευρύ

κοινό σχετικά με έναν πόλεμο, αλλά και αφθονία προκαταβολικά

ελεγμένων από τους επαγγελματίες του πολέμου πληροφοριών. «Είναι

φανερό ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου οι αξιωματούχοι παίρνουν τα

μέσα με το μέρος τους προκειμένου να τους υπαγορεύσουν κοινά

αποδεκτούς τρόπους παρουσίασης των πληροφοριών»36. Παράλληλα, «από

τον πόλεμο του Βιετνάμ και μετά υπάρχει ειδική μέριμνα για τον έλεγχο

των δημοσιογράφων σε περίοδο πολέμου, όπως με την κατεύθυνση

έμπιστων δημοσιογράφων ή με την συνομιλία με τα Μέσα ειδικά

προετοιμασμένων ανθρώπων»37

Πρώτο χαρακτηριστικό παράδειγμα πληροφοριακού πολέμου υπήρξε ο 1ος

Πόλεμος του Κόλπου, στον οποίο έγινε εφαρμογή για πρώτη φορά του

δόγματος του πληροφοριακού πολέμου, στοχεύοντας στο να ορίσει τον

πόλεμο σαν μια κατάσταση αποτελούμενη από «πληροφοριακές

διαδικασίες»38, εκμεταλλευόμενο τον παγκόσμιο χαρακτήρα των νέων

μέσων προκειμένου να τα ελέγξει προς όφελος του δυτικού συνασπισμού

δυνάμεων.

4.Το Διαδίκτυο ως Μέσο Ενημέρωσης

Η ανταλλαγή πληροφοριών είναι μία από τις πλέον βασικές

δραστηριότητες του ανθρώπινου πολιτισμού και της κοινωνικής ζωής των

ατόμων. Ο όγκος των πληροφοριών που κυκλοφορούν σε καθημερινή βάση

και στον οποίο οι άνθρωποι εκτίθενται είναι τεράστιος, μετατρέποντας τα

άτομα σε οντότητες «εξαρτημένες από τις ειδήσεις»39. Παράλληλα ζούμε

και σε ένα δραματικά αναπτυσσόμενο επικοινωνιακό περιβάλλον. Μόλις

πριν από μερικά χρόνια οι άνθρωποι δεν είχαν ιδέα για έννοιες όπως τα

πολυμέσα και το διαδίκτυο, αλλά περί τα τέλη του 20ού αιώνα έλαβε χώρα

μια τεχνολογική επανάσταση που είχε σαν επίκεντρο τις τεχνολογίες της

πληροφορίας40. «Οι καινοτομίες που έχουν λάβει χώρα στο πρόσφατο

36 Webster, F. in Thussu Kishan D.- Freedman D. (eds.) όπ. π., σελ. 65

37 Webster, F. in Thussu Kishan D.- Freedman D. (eds.) όπ. π., σελ. 59

38 Webster, F. in Thussu Kishan D.- Freedman D. (eds.) όπ. π., σελ. 90

39 Πλειός, Γ. (2001) όπ. π.,σελ . 29

40 Castells, M. (2000) The Rise of the Network Society. Oξφόρδη, Blackwell Publishing, σελ. 1

παρελθόν στο επικοινωνιακό περιβάλλον είναι πολυάριθμες και σε αρκετές

περιπτώσεις εξαιρετικά ρηξικέλευθες»41.

Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το διαδίκτυο. Το γεγονός ότι

προσφέρει στους χρήστες του μια ευρεία γκάμα υπηρεσιών το έχει κάνει

αναντικατάστατο για εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο42. Λόγω

των μορφολογικών, δομικών και λειτουργικών του χαρακτηριστικών, το

διαδίκτυο έχει επιφέρει πολλές και σημαντικές αλλαγές στην

επικοινωνιακή διαδικασία.

Στην παρούσα έρευνα θα θέλαμε να εστιάσουμε στην πληροφοριακή πτυχή

του διαδικτύου και πιο συγκεκριμένα στην εφαρμογή που βρίσκει σαν μέσο

μαζικής ενημέρωσης από τους χρήστες του προκειμένου να τους προσφέρει

ενημέρωση γύρω από σημαντικά γεγονότα που λαμβάνουν χώρα ανά τον

κόσμο.

Το διαδίκτυο, απόγονος του δικτύου ARPANET, είναι ένα πλήρως

αποκεντρωμένο, οριζόντιο δίκτυο επικοινωνιών, αποτελούμενο από

χιλιάδες μικρότερα δίκτυα υπολογιστών43. Ακριβώς αυτός ο

αποκεντρωμένος και σε ορισμένες περιπτώσεις άναρχος χαρακτήρας του

διαδικτύου όπου «οποιοσδήποτε από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 μπορεί

να είναι παραλήπτης και αποστολέας μηνυμάτων ταυτόχρονα»44,

συνδυασμένος με την αδιάκοπη ροή τεράστιου όγκου πληροφοριών, τη

σχετικά εύκολη πρόσβαση-ειδικά στον αποκαλούμενο δυτικό κόσμο-και η

τουλάχιστον με μια πρώτη ματιά απεξάρτησή του από ένα και μοναδικό

κέντρο ελέγχου, ωθεί τους χρήστες να το χρησιμοποιούν ολοένα και

περισσότερο για τις καθημερινές τους δραστηριότητες. Ταυτόχρονα δεν

πρέπει να λησμονούμε ότι πέραν της πληροφόρησης το διαδίκτυο προσφέρει

και επικοινωνία μεταξύ των χρηστών-σε πολλές περιπτώσεις σε

πραγματικό χρόνο-επιτρέποντάς τους να ανταλάσσουν αρχεία,

πληροφορίες και απόψεις.

Αναλύοντας περαιτέρω τα χαρακτηριστικά του διαδικτύου, θα ξεκινήσουμε

από το γεγονός ότι φέρνει μαζί του μια εντελώς νέα κλίμακα στην

41 Warner J. Severin, James W. Tankard, Jr. (2000) Communication Theories: Origins, Methods and Uses in the Mass Media, Νέα Υόρκη, Longman, σελ. 3

42 Graham, G. (1999). The Internet: A Philosophical Inquiry. Νέα Υόρκη, Routledge

43 Castells, M. (2000) οπ.π, σελ. 6

44 Γαλάνης Γ., Γ. Παπαδόπουλος (2004) όπ. π., σελ. 25

ταχύτητα διανομής της πληροφορίας. Το γεγονός αυτό συνέβαλλε στη

μεταβολή των δυτικών κοινωνιών σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό

επίπεδο, μετατρέποντάς τις σε «πληροφοριακές κοινωνίες» που

υποδηλώνει «μια συγκεκριμένη μορφή κοινωνικής οργάνωσης , όπου η

δημιουργία, επεξεργασία και εκπομπή πληροφοριών γίνονται θεμελιώδεις

πηγές παραγωγικότητας και εξουσίας»45. Με άλλα λόγια, η πληροφορία

σήμερα δεν είναι μόνο ένα εργαλείο οικονομικής ανάπτυξης και

κοινωνικής έκφρασης, αλλά και ένα αναντικατάστατο κομμάτι μια

κοινωνικής οργάνωσης που στηρίζεται στην ίδια την πληροφορία. Ένα

σημαντικό πρόβλημα που πηγάζει από την αφθονία των πληροφοριών είναι

και η αξιολόγηση της ποιότητάς της46. Έχοντας δημιουργήσει ένα κανάλι

που μας προσφέρει πληθώρα πληροφοριών, δεν έχουμε αναπτύξει τους

κατάλληλους μηχανισμούς αξιολόγησης αυτών των πληροφοριών που

κυκλοφορούν στο διαδίκτυο.

Έρευνα που διεξήχθη στην Ελλάδα, ασχολούμενη με το ποσοστό

διείσδυσης του διαδικτύου και τις χρήσεις του στην καθημερινότητα,

έδειξε ότι το 42% των χρηστών που συνδέονται στο διαδίκτυο

ενημερώνονται μέσω ειδησεογραφικών ιστοσελίδων47. Το ποσοστό αυτό

αναμένεται στο μέλλον να αυξηθεί, εξ αιτίας του γεγονότος ότι το

διαδίκτυο θεωρείται από πολλούς ένα «ανεξάρτητο» μέσο,

απαγκιστρωμένο από άμεσο πολιτικό ή οικονομικό έλεγχο, «επειδή η

προσφορά και επιλογή των πληροφοριών δεν υπάγεται πλέον στον

αποκλειστικό έλεγχο του επικοινωνητή»48. Άλλη μια παρόμοια έρευνα που

διεξήχθη από το τηλεοπτικό δίκτυο ΑBC, έδειξε ότι σχεδόν οι μισοί

Αμερικανοί λαμβάνουν την ενημέρωσή τους από το διαδίκτυο και το 1/3 εξ

αυτών αύξησε την εμπιστοσύνη του στο διαδίκτυο σαν πηγή ενημέρωσης

μετά τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου 200149. Όπως αναφέρει

χαρακτηριστικά ο Τσόμσκι μιλώντας για το διαδίκτυο: «τα εναλλακτικά

μέσα ενημέρωσης μπορούν κάλλιστα να παίξουν το ρόλο συναγερμού για

45 Castells, M. (2000) οπ.π, σελ. 21

46 Webster, F ( 2002 ) Theories of the Information Society, Routledge, Λονδίνο, σελ. 24-29

47 Έρευνα «Η χρήση του Διαδιτκύου στην Ελλάδα», πραγματοποιημένη υπό την επίβλεψη της MRB Hellas για την Κοινωνία της Πληροφορίας το 2005

48 ΜακΚουέιλ Ντ. (1997) Εισαγωγή στις θεωρίες της Μαζικής Επικοινωνίας, Αθήνα, Καστανιώτης, σελ. 55

49 Williams, A. R. in Thussu Kishan D.- Freedman D. (2003)(eds.), War and the Media: Reporting Conflict 24/7, Sage, Λονδίνο-Νέο Δελχί, σελ. 176

τις κατώτερες τάξεις, επιτρέποντάς τους να επικοινωνούν ελεύθερα

σχηματίζοντας έτσι ένα επίφοβο για τις ελίτ δημοκρατικό μέτωπο»50.

Επιπρόσθετα η δυνατότητα του διαδικτύου να «συγχωνεύει» διαφορετικά

είδη λόγου, όπως κείμενο, ακίνητη εικόνα, ήχο και κινούμενη εικόνα, εντός

ενός και μοναδικού μέσου, συνδυαζόμενο με το διαδραστικό του

χαρακτήρα, τη διαθεσιμότητά του ανά πάσα στιγμή (με την προϋπόθεση του

απαραίτητου εξοπλισμού) και τη σχετικά φθηνή πρόσβαση που προσφέρεται

τουλάχιστον στους πολίτες του λεγόμενου «δυτικού κόσμου», το

καθιστούν ιδιαίτερα ελκυστικό σε όποιον έχει πρόσβαση σε αυτό να το

χρησιμοποιήσει σαν μέσο καθημερινής ενημέρωσης γύρω από τις

απανταχού εξελίξεις.

Μέσω αυτού του προνομιακού, αναφορικά με την αφθονία των

πληροφοριών που περιέχει και των διαφορετικών μορφών του λόγου που

μπορεί να ενώσει, επικοινωνιακού περιβάλλοντος, το διαδίκτυο παίζει

πλέον έναν αυξανόμενα σημαντικό ρόλο στην κάλυψη σημαντικών

γεγονότων παγκόσμιας κλίμακας όπως οι πόλεμοι. Όλες οι παραδοσιακές

επιχειρήσεις που δραστηριοποιούνται στον τομέα της ενημέρωσης έχουν

δημιουργήσει ιστοσελίδες προκειμένου να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητες

που προσφέρει το διαδίκτυο αναφορικά με γρήγορη και ευέλικτη χρονικά

μετάδοση πληροφοριών. Επιπρόσθετα αρκετοί νέοι αμιγώς διαδικτυακοί

ενημερωτικοί ιστότοποι ανταγωνίζονται ιστοσελίδες που προέρχονται από

παραδοσιακές δυνάμεις στον τομέα της ενημέρωσης.

Ένα πρώτο θέμα που προκύπτει αναφορικά με την ανάδειξη του διαδικτύου

ως μέσου ενημέρωσης είναι ότι πολλές φορές «λειτουργεί χωρίς

δημοσιογραφικά κριτήρια και χωρίς περιορισμούς εντός ενός πρακτικά

ατέρμονου κυβερνοχώρου, προσφέροντας ανεπανάληπτες ευκαιρίες σε

όσους επιθυμούν να διαδώσον προπαγανδιστικές πληροφορίες»51.

Παράλληλα «η ροή, η ταχύτητα και ποικιλία πληροφοριών είναι τέτοιου

μεγέθος που ο κάθε πολίτης μπορεί να συναντήσει δυσκολίες στην επιλογή

και αξιολόγηση αυτών των πληροφοριών, οδηγούμενος σε πιθανή σύγχυση

και υπερπληροφόρηση»52. Η κατάσταση αυτή οξύνεται σε περιπτώσεις

50 Τσόμσκι, Ν. (2001) Τα Μέσα ως όργανο δημόσιου ελέγχου και επιβολής, Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος, σελ. 51

51 Jowett, G. S. and V. O. Donnell (1995), όπ.π., σελ. 160

52 Γαλάνης Γ., Γ. Παπαδόπουλος (2004) όπ. π., σελ. 26

πολεμικών συγκρούσεων όπου τα μέσα είναι υποχρεωμένα να

υποστηρίξουν κάποια πλευρά. Μόνο μέσω του πλουραλισμού στην

ενημέρωση μπορεί κανείς να προσεγγίσει την αλήθεια.

Τελειώνοντας πρέπει να τονίσουμε ότι το διαδίκτυο δεν μπορεί ακόμη να

θεωρηθεί προς το παρόν «οικουμενικό»53 μέσο ενημέρωσης όπως ο τύπος, η

τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Για την ακρίβεια το διαδίκτυο εξακολουθεί

να αποτελεί προνόμιο των δυτικών, ανεπτυγμένων χωρών για μια σειρά

λόγων. Είναι χαρακτηριστικό ότι το 2007 ο αριθμός χρηστών σε παγκόσμιο

επίπεδο έχει υπολογιστεί στο 1,1 δις. Ανθρώπους, 570 εκατομμύρια από

τους οποίους βρίσκονται στις ΗΠΑ, τον καναδά, την Ευρώπη και την

Αυστραλία54. Με άλλα λόγια, περιοχές του κόσμου που συγκεντρώνουν

μόλις το 18% του παγκόσμιου πληθυσμού, την ίδια στιγμή διαθέτουν

περισσότερους από τον μισό διαδικτυακό «πληθυσμό» (52%). Επιπρόσθετα

στοιχεία για την Ελλάδα και άλλες χώρες δείχνουν ότι το διαδίκτυο είναι

ιδιαίτερα δημοφιλές –με ποσοστά χρήσης άνω του 55%- στα τμήματα του

πληθυσμού με μέση και ανώτερη μόρφωση, υψηλό εισόδημα, φοιτητές και

κατά προτεραιότητα κατοίκους μεγάλων αστικών κέντρων55.

Μέσα σε αυτό το φιλικό προς τον πληροφοριακό πόλεμο περιβάλλον, θα

εξετάσουμε τη χρήση του διαδικτύου στον πληροφοριακό πόλεμο μέσα από

τις φωτογραφίες των άρθρων που δημοσιεύτηκαν στην ελληνική

ειδησεογραφική πύλη in.gr σχετικά με την κάλυψη του πολέμου στο Ιράκ.

5. Η Πολυτροπική Ανάλυση (multimodal analysis)

Ο τρόπος που επικοινωνούμε σταδιακά αλλάζει. Υπάρχει ένας αριθμός

θεωρητικών που πιστεύουν ότι η επικοινωνία μας γίνεται όλο και

περισσότερο οπτική56, μολονότι ο προφορικός λόγος είναι η μορφή

53 Ένα διαχρονικό πρόβλημα είναι αυτό που ο Simon Moore στα 1996 αποκάλεσε «ψηφιακό χάσμα» (digital divide). Ο όρος αυτός ορίζει μια διαφοροποίηση των κοινωνιών βασισμένη στην υπαρκτή διαφορά αναφορικά με τη διεύσδυση των νέων τεχνολογιών-μεταξύ αυτών και το διαδίκτυο- μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών του δυτικού κόσμου από τη μία και των αναπτυσσόμενων χωρών από την άλλη.

54Οι στατιστικές προέρχονται από την ιστοσελίδα www . internetworldstats . com σχετικά με τη χρήση και τον «πληθυσμό» του διαδικτύου

55 Εθνική Έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της Πληροφορίας 2005, διεξήχθη από τη V-PRC και το Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογίας http :// www . vprc . gr /2/1232/21_1_ gr . html

56 Kress G, & Van Leeuwen, T (2001) Multimodal Discourse: The modes and media of contemporary communication, Λονδίνο, Arnold. Βλέπε επίσης Machin D. (2007) Introduction to Multimodal Analysis, Λονδινο, Hodder Arnold, και Πλειός Γ. (2001) Ο Λόγος της εικόνας, Ιδεολογία και Πολιτική, Παπαζήσης, Αθήνα

επικοινωνίας που έχει λάβει την περισσότερη προσοχή εδώ και 30 χρόνια57.

Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σπουδαιότητα της γλώσσας, αλλά

θα πρέπει να συνεκτιμούμε το γεγονός ότι πολλές φορές η γλώσσα δεν

διεκπεραιώνει μόνη της μια επικοινωνιακή διαδικασία. Για το λόγο αυτό

θεωρούμε ότι είναι χρήσιμο να στραφεί η έρευνα και προς την πλευρά της

οπτικής και ακουστικής επικοινωνίας, σε συνδυασμό πάντα με τη γλώσσα.

Οι Kress και Van Leeuwen58 κάνοντας χρήση του όρου πολυτροπικότητα

(multimodality) εκφράζουν το ότι ο τρόπος που επικοινωνούμε

περιλαμβάνει πολύ σπάνια μία μόνο μορφή επικοινωνίας, τη γλώσσα, και

πραγματώνεται ταυτόχρονα μέσω ενός αριθμού τρόπων (modes). Ο

συνδυασμός αυτών των διαφορετικών τρόπων επικοινωνίας σχηματίζει την

πολυτροπικότητα (multimodality), δηλαδή συνδασμούς του οπτικού, της

γλώσσας, του ήχου κλπ. προκειμένου να σχηματιστεί μια πλήρης

επικοινωνιακή διαδικασία. Η μελέτη μιας τέτοιας πολυτροπικής

επικοινωνιακής διαδικασίας, η πολυτροπική ανάλυση, αναλύει

συνδυαστικά σε ένα κοινό επίπεδο λεπτομέρειας όλους τους τρόπους

επικοινωνίας «σαν σημειωτικά συστήματα καθεαυτά, των οποίων οι

δυνατές επιλογές, σχήματα και γραμματικές μπορούν να ερευνηθούν και να

καταγραφούν»59.

Παράλληλα μοιράζεται με παραδοσιακές σημειωτικές αναλύσεις την

παραδοχή ότι όλες οι σημειωτικές μορφές είναι κοινωνικά σημειωτικά

συστήματα που μας επιτρέπουν να διαπραγματευτούμε κοινωνικές σχέσεις

και σχέσεις εξουσίας60. «Όταν θέλουμε να σχηματίσουμε ένα μήνυμα

κάνουμε επιλογή των σημειωτικών μέσων που χρησιμοποιούμε. Καμία όμως

από αυτές τις επιλογές δεν είναι ουδέτερη. Όλες υποκινούνται από το

συμφέρον»61.

Εστιάζοντας, για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας, στην οπτική

επικοινωνία διαπιστώνουμε ότι οι επιλογές σχηματισμού νοήματος

λειτουργούν κατ’ αναλογία με τους τρόπους όπου η γλώσσα δημιουργεί

57 Kress G, & Van Leeuwen, T (2001) οπ. π., σελ. 15

58 Kress G, & Van Leeuwen, T (1996) Reading Images: The grammar of visual design, Λονδίνο, Routledge

59 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. x

60 Hodge R. & Kress, G (1998) Social Semiotics, Ithaca, Cornell Univerity Press

61 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. xii

ιδεολογικά σχήματα. «Οπτικά είμαστε εξοικειωμένοι να βλέπουμε

συγκεκριμένες αναπαραστάσεις του κακού, του ισχυρού και του τρωτού

στις ειδήσεις, τις ταινίες ή την τηλεόραση. Πρέπει να έχουμε πάντα υπ’

όψιν ότι η χρήση οπτικών σημείων δεν είναι ουδέτερη, αλλά

χρησιμοποιείται για να καθορίσει την κοινωνική πραγματικότητα»62.

Παράλληλα ένας εξ’ ίσου σημαντικός παράγοντας είναι και το ότι τα

απεικονιζόμενα στοιχεία σε μια φωτογραφία έχουν ένα συγκεκριμένο

νόημα για θεατές της φωτογραφίας που ανήκουν σε μια συγκεκριμένη

κουλτούρα63.

Κάθε φωτογραφία- όπως άλλωστε και μια λέξη ή ένα κείμενο- είναι φορέας

ταυτόχρονα δύο ειδών μηνυμάτων, ενός προφανούς κι ενός «κρυμμένου»,

ενός κυριολεκτικού κι ενός μεταφορικού. «Καταδηλωση (denotation) είναι

το πρώτο μήνυμα ή αυτό που απεικονίζει η εικόνα. Είναι το κυριολεκτικό

μήνυμα. Συμπαραδήλωση (connotation) είναι το δευτερεύον μήνυμα, δηλ. τι

ιδέες και αξίες σχετίζονται με την εικόνα. Αυτό είναι το «κρυφό»

μήνυμα»64. Στην παρούσα έρευνα προσδιορίζοντας το καταδηλωτικό- άμεσο

μήνυμα της κάθε φωτογραφίας, θα προσπαθήσουμε να αποκαλύψουμε το

συμπαραδηλωτικό μήνυμα συνδέοντάς το με τη λογική της προπαγάνδας

που ακολουθείται για τη δικαιολόγηση του πολέμου στο Ιράκ 5 χρόνια από

την έναρξή του, λαμβάνοντας πάντα υπ’ όψιν το γεγονός ότι πίσω από τις

συγκεκριμένες αναπαραστάσεις που επιλέγονται να δημοσιευθούν μέσω

φωτογραφιών από το Ιράκ υπάρχουν συγκεκριμένες προθέσεις και

συγκεκριμένα νοήματα για θεατές των φωτογραφιών που ανήκουν στον

αποκαλούμενο «δυτικό» κόσμο. Παράλληλα δεν πρέπει να λησμονούμε ότι

«οι φωτογραφίες των νέων δεν μπορούν να απεικονίσουν περίπλοκες

διαδικασίες ή γεγονότα που συμβαίνουν σταδιακά, απεικονίζουν στιγμές

που κατά κάποιο τρόπο αναπαριστούν ένα γεγονός ή κάτι αξιομνημόνευτο.

Παρ’ όλα αυτά τις αντιμετωπίζουμε ως αληθοφανείς, σαν αποδείξεις»65.

62 Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η πολυτροπική ανάλυση των Van Leeuwen & Jaworski (2002), The Discourses of war photography: Photojournalistic representations of the Palestinian-Israeli conflict, Journal of Language and politics, 1 (2), σελ. 255-275, οι οποίοι έδειξαν πως οι φωτογραφίες των ειδήσεων για τη σύγκρουση μεταξύ Ισραήλ και Παλαιστινίων απέκρυπταν την ισραηλινή επιθετικότητα.

63 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. 22

64 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. 27

65 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. 59

Για τους σκοπούς της παρούσας έρευνας θα εστιάσουμε σε συγκεκριμένα

στοιχεία της φωτογραφίας –πρόσωπα και καταστάσεις που απεικονίζονται,

ποιοί φέρονται να ενεργούν, ποιοί εμφανίζονται ως σκοποί μιας ενέργειας,

πόζες, εκφράσεις προσώπου, απόσταση λήψεων, αντικείμενα που

απεικονίζονται- και στον τρόπο που αυτά τα στοιχεία αλληλεπιδρούν

μεταξύ τους προκειμένου να παράξουν ένα συγκεκριμένο νόημα.

6.Λογική της έρευνας

Έχοντας ορίσει την έννοια της προπαγάνδας, υπογραμμίζοντας τα κύρια

χαρακτηριστικά της και τονίζοντας τον κομβικό ρόλο που παίζουν στη

διάδοσή της τα μέσα μαζικής ενημέρωσης- χαρακτηριστικά παραδείγματα

αποτέλεσαν στο παρελθόν ο κινηματογράφος και η τηλεόραση- τα οποία

«διαμόρφωσαν συγκεκριμένες εικόνες που είχαν δημιουργηθεί προκειμένου

να ενισχύσουν το κοινό αίσθημα και να διαδραματίσουν ρόλο ενός

συμβολικού τεχνητού μέλους»66-, την περισσότερο από ποτέ πληροφοριακή

διάσταση του σύγχρονου πολέμου, τις δυνατότητες που προσφέρονται και

τα προβλήματα που προκύπτουν στο προηγμένο τεχνολογικό περιβάλλον

του διαδικτύου, προχωρούμε στην αναφορά μας σε ορισμένα βασικά σημεία

της έρευνας που θα διεξάγουμε.

Με την παρούσα έρευνα δεν φιλοδοξούμε να δώσουμε ευθείς και άμεσες

απαντήσεις αναφορικά με το αν το διαδίκτυο προάγει την προπαγάνδα σε

καιρό πολέμου ή αν λειτουργεί σαν ανεξάρτητο-εναλλακτικό μέσο

διατηρώντας τον αντικειμενικό του χαρακτήρα ή αν η προπαγάνδα είναι

πιο εντατική στις μέρες μας μέσω και λόγω του διαδικτύου παρά στο

παρελθόν οπότε γινόταν χρήση διαφορετικών μέσων. Η αναζήτηση αυτών

των απαντήσεων προϋποθέτει πολυεπίπεδη έρευνα που πρέπει να

περιλαμβάνει όλους τους παράγοντες που λαμβάνουν μέρος στη διαδικασία

της επικοινωνίας. Οι παράγοντες αυτοί- κοινός τόπος με ελάχιστες

διαφοροποιήσεις σε σχεδόν όλα τα θεωρητικά σχήματα που αποπειρώνται

να περιγράψουν τη διαδικασία της επικοινωνίας- είναι ο επικοινωνητής

(αποστολέας του μηνύματος), το ίδιο το μήνυμα και ο δέκτης του

μηνύματος.

Η παρούσα έρευνα φιλοδοξεί να συμβάλλει στην έρευνα ερωτημάτων που

προκύπτουν αναφορικά με τη σχέση διαδικτύου προπαγάνδας και πολέμου.

Με τις ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας, πόσο ελεύθερα τελικά

66 Ραμονέ Ι. (2001) Σιωπηρή Προπαγάνδα: Μάζες, Τηλεόραση, Κινηματογράφος, Αθήνα, Πόλις, σελ. 8

διακινείται η πληροφορία; Ελέγχεται με κάποιον τρόπο; Αν ναι, πώς; Είναι

οι πληροφορίες που λαμβάνουμε σχετικά με πολεμικές συρράξεις μέσω του

διαδικτύου «αδιαπέραστες από την προπαγάνδα»;

Αυτά είναι μόνο μερικά από τα ερωτήματα που προκύπτουν και αναμένουν

απάντηση σχετικά με την τριμερή σχέση προπαγάνδας πολέμου και

διαδικτύου.

«Στην εποχή της προπαγάνδας ο μόνος σκοπός των πράξεών μας είναι να

προσπαθούν να την αναγνωρίσουν γι’ αυτό που πραγματικά είναι: μια

μέθοδος πειθούς που έχει εισβάλλει πλέον στην καθημερινή μας ζωή»67.

7.Υποθέσεις εργασίας- Κύριο ερευνητικό ερώτημα

Από το θεωρητικό πλαίσιο που έχουμε παρουσιάσει προκύπτουν μια σειρά

υποθέσεων που πρέπει να διερευνηθούν:

1. Ως κύριο ερευνητικό ερώτημα δεχόμαστε ότι εντός του διαδικτύου

είναι δυνατόν να ανιχνευθούν στοιχεία εικονιστικής προπαγάνδας

που εξυπηρετούν τη δικαιολόγηση και τη «θεμελίωση» στις

συνειδήσεις των ατόμων που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για την

ενημέρωσή τους, ενός πολέμου που διεξάγεται στο όνομα του

οικουμενικού καλού και της παγκόσμιας ειρήνης.

2. Ως συνέπεια της παραπάνω υπόθεσης εργασίας ακολουθούν και

άλλες δευτερεύουσες υποθέσεις. Ως βίαιες πράξεις αναμένουμε να

απεικονίζονται ή να αναφέρονται οι προκαλούμενες κυρίως από την

πλευρά των αραβικής καταγωγής τρομοκρατών ή όσων αντιστέκονται

στις δυτικές δυνάμεις (επιθέσεις τρομοκρατικού χαρακτήρα σε

αμάχους, ενέδρες σε στρατιώτες της συμμαχίας κλπ.), διατηρώντας

παράλληλα εν κρυπτώ τις όποιες τακτικές επιχειρήσεις των δυτικών

δυνάμεων εναντίον της ιρακινής αντίστασης, οι οποίες μπορεί να

φανερώνουν άσκηση βίας εκ μέρους των συμμάχων.

3. Συνεπώς αναμένουμε οι στρατιώτες των δυτικών δυνάμεων να

απεικονίζονται σε μη αμιγώς πολεμικές στιγμές, ήτοι εν ώρα

περιπόλων, σε στιγμές περισυλλογής και σχετικής ηρεμίας, και σε

καμία περίπτωση εν ώρα πολεμικής δραστηριότητας.67 Taylor, P. (2003) Munitions of the Mind: A history of propaganda from the ancient world to the present day, Μάντσεστερ, Manchester University Press, σελ. 321

4. Παράλληλα αναμένουμε οι Ιρακινοί πολίτες να απεικονίζονται με

τρόπο που να φανερώνει αδυναμία, ανάγκη εξωτερικής βοήθειας, με

θλιμμένες εκφράσεις- στις περιπτώσεις που θα απεικονίζονται από

μικρή απόσταση- και εν γένει εξάρτηση από την παρουσία δυτικών

δυνάμεων.

5. Αναμένουμε επικράτηση, αναφορικά με τις πηγές και τη «διαδρομή»

που ακολουθεί η εκάστοτε φωτογραφία μέχρι να αναρτηθεί στην

ιστοσελίδα ως συμπληρωματική του άρθρου, δυτικών μέσων

(πρακτορεία ειδήσεων, κανάλια κλπ.), στα πλαίσια του ελέγχου της

πληροφορίας συμφωνα με το δόγμα του σύγχρονου πληροφοριακού

πολέμου περί ελέγχου της πληροφορίας στην πηγή της.

Το κύριο ερευνητικό μας ερώτημα είναι αν οι φωτογραφίες που συνοδεύουν

τα άρθρα της ελληνόφωνης ειδησεογραφικής ιστοσελίδας www . in . gr , που

καλύπτουν τουλάχιστον και βίαια γεγονότα στο Ιράκ κατά το 1ο τετράμηνο

του 2008, περιέχουν προπαγανδιστικά στοιχεία που προάγουν την

στρατηγική του πληροφοριακού πολέμου των δυτικών δυνάμεων στην

κατεύθυνση της δικαιολόγησης μιας συνεχιζόμενης πολεμικής σύρραξης

που ελλείψει απτών και σοβαρών αιτίων αναζητά θεμελίωση και

δικαιολόγηση στη συνείδηση της ανθρωπότητας σαν μια διαδικασία που

προάγει την ειρήνη και τη σταθερότητα.

8.Η ταυτότητα της έρευνας

Η έρευνα διεξήχθη σε δημοσιεύματα που εμφανίστηκαν στην

ειδησεογραφική ιστοσελίδα www . in . gr μεταξύ της 1ης ιανουαρίου και 30ης

Απριλίου 2008 (συνολικά 41 άρθρα) και αφορούσαν την πολεμική σύρραξη

στο Ιράκ αναφερόμενα τουλάχιστον και σε γεγονότα πολεμικής φύσεως

(πολεμικές συγκρούσεις, ανταρτοπόλεμος, επιχειρήσεις εκκαθάρισης,

βομβιστικές ενέργειες εναντίον ενόπλων και αμάχων). Η περίοδος αυτή

επιλέχθηκε λόγω της έξαρσης των βίαιων επεισοδίων και συγκρούσεων

στην περιοχή του Ιράκ. Επιπρόσθετα η περισσότερη βία συνεπάγετο και

μεγαλύτερη κάλυψη των γεγονότων, άρα και μεγαλύτερη δημοσιότητα για

τα τεκταινόμενα στο Ιράκ.

Η επιλογή της εν λόγω ιστοσελίδας δεν είναι τυχαία και στηρίζεται στο

ότι σύμφωνα με το πρόγραμμα μέτρησης επισκεψιμότητας alexa

(www . alexa . com )68 βρίσκεται στην πρώτη θέση επισκεψιμότητας μεταξύ

ανάλογων ιστοσελίδων στην Ελλάδα και στο γεγονός ότι πάντα ή

τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις τα άρθρα που δημοσιεύει

συνοδεύονται από φωτογραφίες που θα αποτελέσουν το αντικείμενο της

παρούσας έρευνας. Η μέθοδος ανάλυσης που εφαρμόστηκε είναι η

πολυτροπική ανάλυση σε φωτογραφίες των άρθρων που αφορούν πολεμικές

ενέργειες στο Ιράκ για το διάστημα της έρευνας. Η μελέτη των

φωτογραφιών έγινε με τη βοήθεια πρωτοκόλλου κωδικογράφησης, το οποίο

παραθέτουμε στο παράρτημα της παρούσας εργασίας και η ποσοτική

επεξεργασία των δεδομένων έγινε μέσω του προγράμματος SPSS έκδοση

15.

9.Βασικά ευρήματα της έρευνας

Μολονότι η παρούσα έρευνα και ανάλυση των άρθρων εστιάζεται στην

εικονιστική πτυχή τους, εν τούτοις θεωρούμε χρήσιμο να αναφερθούμε σε

ορισμένα ενδεικτικά στοιχεία αναφορικά με τις πηγές των άρθρων-

δημοσιογραφικές και μη- όπως αυτές παρατίθενται μέσα στα ίδια τα

άρθρα, ξεφεύγοντας μεν από την αμιγώς εικονιστική ανάλυση,

προσφέροντας δε μερικές σημαντικές πληροφορίες για την εν γένει

προέλευση των πληροφοριών που παρατίθενται εντός των άρθρων.

Γράφημα 1

Ξεκινώντας από τις δημοσιογραφικές πηγές των άρθρων (Γράφημα 1)

διαπιστώνουμε ότι στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων αυτές

68 Στοιχεία που προέρχονται από την ιστοσελίδα http :// www . alexa . com / προσπελάστηκε στις 4 Ιανουαρίου & 14 Απριλίου 2008. Σύμφωνα με το γράφημα που παρουσιάζει για το www . in . gr η εν λόγω ιστοσελίδα μέτρησης, η επισκέψιμότητά του ανά μήνα κυμαίνεται στις 800.000 επισκέψεις, φέρνοντάς το μακράν στην 1η θέση ανάμεσα στις ελληνικές ειδησεογραφικές ιστοσελίδες

είναι δυτικά ειδησεογραφικά πρακτορεία ή τουλάχιστον ένας συνδυασμός

του ΑΠΕ με δυτικά ειδησεογραφικά πρακτορεία (28/41), επαληθεύοντας τη

θέση περί ελέγχου της υπό δημοσίευση πληροφορίας ήδη από την πηγή της.

Πιο συγκεκριμένα, το 16 στις 39 περιπτώσεις όπου αναφέρονται

δημοσιογραφικές πηγές είναι αποκλειστικά αμερικανικής προέλευσης, ενώ

σε επιπλέον 9 περιπτώσεις οι πηγές αποτελούν συνδυασμό δυτικών χωρών

(ΗΠΑ, Γαλλία, Γερμανία, Βρετανία), αθροίζοντας ένα ποσοστό περίπου 25

περιπτώσεις. Παράλληλα παρατηρούμε την παντελή απουσία αναφοράς σε

πηγές αραβικών χωρών (Γράφημα 2).

Γράφημα 2

Πέραν του Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων – το οποίο αναφέρεται σαν

πηγή πάντα σε συνδυασμό με άλλα δυτικά πρακτορεία – την πρώτη θέση

καταλαμβάνει το Associated Press που αναφέρεται σαν πηγή σε

περισσότερα από τα μισά άρθρα που εξετάσαμε (22), ακολουθούμενο από

το βρετανικό Reuters και το Γαλλικό πρακτορείο ειδήσεων (Agence

France) (Γράφημα 3).

Γράφημα 3

Πέραν των αμιγώς δημοσιογραφικών πηγών, εντός των άρθρων

παρατίθενται και μη δημοσιογραφικές πηγές ως πρωτογενείς πηγές

πληροφοριών που πλαισιώνουν τις αναφορές σε συγκεκριμένα γεγονότα.

Στις περιπτώσεις άρθρων που επικαλούνται και μη δημοσιογραφικές πηγές-

όπως προκύπτει και από το ακόλουθο γράφημα- οι δυνάμεις των ΗΠΑ

καταλαμβάνουν την πρώτη θέση, ακολουθούμενες από την εγκαθιδρυθείσα

από τις ΗΠΑ τωρινή κυβέρνηση του Ιράκ, αθροίζοντας 22 άρθρα επί

συνόλου 41. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο Ο.Η.Ε. παρατίθεται

σαν πηγή μόνο σε 1 άρθρο (Γράφημα 4).

Γράφημα 4

Πέραν των πηγών του άρθρου, άλλο ένα πολύ σημαντικό στοιχείο είναι και

η θεματική κατηγορία των δημοσιευμένων γεγονότων, δηλαδή τί είδους

βίαια γεγονότα είναι αυτά που τελικά δημοσιεύονται.

Γράφημα 5

Όπως φαίνεται από το Γράφημα 5, σε ένα σύνολο 81 βίαιων γεγονότων που

δημοσιεύονται στα υπό εξέταση 41 άρθρα, την πρώτη θέση καταλαμβάνουν

οι τρομοκρατικές επιθέσεις εναντίον Ιρακινών πολιτών με 21 αναφορές,

ακολουθούμενες από τις εμφύλιες συρράξεις μεταξύ Ιρακινών Σουνιτών

και Σιιτών που μαστίζουν το Ιράκ το τελευταίο χρονικό διάστημα (20

αναφορές), αφήνοντας μόλις στην τρίτη θέση τις αναφορές για

συγκρούσεις μεταξύ του δυτικού συνασπισμού δυνάμεων και Ιρακινών

στα πλαίσια αμιγώς πολεμικών επιχειρήσεων (17 αναφορές). Παράλληλα

είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι οι τρομοκρατικές πράξεις (απαγωγές,

βομβιστικές επιθέσεις) εναντίον Ιρακινών πολιτών, Αμερικανών, και

άλλων αθροίζουν τις μισές αναφορές (40 αναφορές) σε εν γένει βίαια

γεγονότα για το τετράμηνο Ιανουάριος-Απρίλιος 2008.

Εν συνεχεία περνάμε στην αμιγώς εικονιστική ανάλυση των φωτογραφιών

που συνοδεύουν κάθε άρθρο του in.gr σχετικά με τον πόλεμο στο Ιράκ. Για

τους σκοπούς της παρούσας ανάλυσης θα «απομονώσουμε» τις εικόνες και

δεν θα τις αναλύσουμε συνδυαστικά με το κείμενο που συνοδεύουν, αν και

μια ολική προσέγγιση των ειδήσεων σχετικά με τα τεκταινόμενα στο Ιράκ

θα απαιτούσε μια τέτοια ανάλυση. Η εικονιστική αυτή ανάλυση θα είναι

ποσοτική και ποιοτική. Ορισμένα χαρακτηριστικά των φωτογραφιών στα

οποία θα επικεντρωθούμε ακολουθώντας την πολυτροπική ανάλυση, που

παρουσιάσαμε σαν ερευνητική μας μέθοδο προηγουμένως, θα

παρουσιαστούν με ποσοτικά στοιχεία, ενώ ένα μέρος της ανάλυσης θα

ακολουθήσει περισσότερο ποιοτική λογική. Αυτό συμβαίνει διότι, όντας

αρκετά πολυσχιδής και πολύπλευρη η πολυτροπική ανάλυση, ορισμένες

παράμετροί της δεν μπορούν να ποσοτικοποιηθούν ως προς τον τρόπο

παρουσίασής τους.

Γράφημα 6

Ξεκινώντας από την πηγή της φωτογραφίας διαπιστώνουμε τη σχεδόν

απόλυτη κυριαρχία του Associated Press (34 άρθρα) ως πηγής άντλησης

συνοδευτικών φωτογραφιών για τα δημοσιευμένα άρθρα. Το μοναδικό άλλο

πρακτορείο ειδήσεων που συναντάμε σαν πηγή είναι το ΑΠΕ σε 7 άρθρα

(Γράφημα 6).

Σημαντικό χαρακτηριστικό για την περαιτέρω εξέταση των φωτογραφιών

είναι και το γεγονός ότι στις 38 από τις 41 συνολικά εξετασθείσες

φωτογραφίες απεικονίζονται άνθρωποι. Όπως προκύπτει και από το

ακόλουθο γράφημα τα άτομα αυτά στο 1/3 των περιπτώσεων είναι Ιρακινοί

πολίτες, ενώ κατά δεύτερο λόγο εμφανίζονται οι στρατιώ-

Γράφημα 7

τες του δυτικού συνασπισμού σε ποσοστό (10 περιπτώσεις). Αξιοσημείωτο

είναι επίσης το γεγονός ότι σε φωτογραφίες άρθρων που περιέχουν-

τουλάχιστον και- βίαιες πράξεις συναντάμε Ιρακινούς πολιτικούς (Νούρι

Αλ Μαλίκι, Χοσιγιάρ Ζεμπάρι, Μοκτάντα Αλ-Σαντρ), σε 4 περιπτώσεις ενώ

αντίθετα δεν συναντάμε δυτικούς πολιτικούς με τη μοναδική εξαίρεση του

Στάφαν Ντα Μίστουρα αρχηγού της αποστολής του ΟΗΕ στο Ιράκ, που

εμφανίζεται μια φορά (Γράφημα 7).

Σύμφωνα με την πολυτροπική ανάλυση όμως δεν είναι αρκετό να μείνουμε

στη σημείωση αυτών που απεικονίζονται, αλλά είναι εξ’ ίσου σημαντικό να

προσπαθήσουμε να μελετήσουμε το αν οι εικονιζόμενοι συμμετέχουν σε

συγκεκριμένες πράξεις και τί είδους πράξεις είναι αυτές στις οποίες

συμμετέχουν. «Πρέπει να αναλύσουμε το δράστη στις εικόνες (ποιός κάνει

τι) και τη δράση που πραγματοποιείται (τι γίνεται)»69.

Προκειμένου να μπορέσουμε να μελετήσουμε και να αξιολογήσουμε τις

δράσεις που λαμβάνουν χώρα καταφύγαμε σε μια κατηγοριοποίηση που

εισήγαγε ο Χάλιντεη70, ο οποίος χωρίζει τις όποιες πράξεις σε έξι

διαφορετικές κατηγορίες-διαδικασίες. Μια υλική (material) διαδικασία

λαμβάνει χώρα όταν κάτι γίνεται έχοντας έναν υλικό σκοπό ή συνέπεια.

Π.χ. «ο στρατιώτης σκότωσε τον τρομοκράτη», συμπεριφορική διαδικασία

(behavioral) έχουμε όταν διεκπεραιώνεται μια πράξη χωρίς υλικό

69 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. 123

70 Haliday, M.A.K (1985) An Introduction to Functional Grammar, Λονδίνο, Arnold. Ουσιαστικά η κατηγοριοποίηση αυτή του Χάλιντεη εντάσσεται στο πλαίσιο της λειτουργιστικής σημειωτικής θεωρίας

αντίκρυσμα. Π.χ. «ο στρατιώτης σφύριξε», άρα δεν υπάρχει κάποιο υλικό

αποτέλεσμα. Η πνευματική διαδικασία (mental) λαμβάνει χώρα όταν ένα

άτομο, σκέφτεται, αξιολογεί ή αισθάνεται, π.χ. «ο στρατιώτης τους είδε».

Εν συνεχεία ρηματική (verbal) διαδικασία έχουμε όταν ένα πρόσωπο

αναπαρίσταται απλά λέγοντας κάτι, π.χ. «ο στρατιώτης μίλησε για τη

δημοκρατία», συσχετιστική (relational) διαδικασία λαμβάνει χώρα όταν τα

άτομα παρουσιάζονται σαν να μοιάζουν ή να είναι διαφορετικά από κάτι

άλλο, π.χ. «οι αντάρτες είχαν ακατάλληλα όπλα (σε αντίθεση με τους

Αμερικανούς στρατιώτες) ή απλά «το αγόρι ήταν ψηλότερο». Τέλος

υπαρξιακή (existential) διαδικασία συναντάμε όταν τα άτομα

αναπαρίστανται σε κατάσταση απλής ύπαρξης. Π.χ. «ήταν στη Βαγδάτη»,

«κάθισε στην καρέκλα»71. Ο διαχωρισμός αυτός είναι πολύ χρήσιμος τόσο

για τη μελέτη κειμένου, όσο και για την ανάλυση φωτογραφιών, διότι μας

φανερώνει τα είδη των πράξεων-διεργασιών στις οποίες συμμετέχουν οι

αναφερόμενοι ή εικονιζόμενοι και μπορούμε να εξάγουμε χρήσιμα

συμπεράσματα για τους τρόπους με τους οποίους συγκεκριμένες εθνοτικές,

κοινωνικές, φυλετικές κλπ. ομάδες απεικονίζονται ή παρουσιάζονται μέσα

από κείμενα.

Όντας σε έναν πόλεμο κανείς θα περίμενε οι φωτογραφίες να απεικονίζουν

περισσότερο υλικές διεργασίες, πράξεις που να έχουν έναν αντικειμενικό

σκοπό και των οποίων η ενέργεια να έχει κάποια συνέπεια. Παρ’ όλα αυτά,

όπως φανερώνει και το ακόλουθο γράφημα (8), οι συμπεριφορικές

διεργασίες αποτελούν περισσότερες από τις

Γράφημα 8

71 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. σελ. 124

μισές από τις απεικονιζόμενες διεργασίες (24) ακολουθούμενες από

υπαρξιακές (9) ενώ οι υλικές διεργασίες που θα αναμέναμε να

απεικονίζονται περισσότερο κατά τη διάρκεια ενός πολέμου έρχονται

τρίτες (8).

Ακόμα πιο ενδιαφέροντα συμπεράσματα μπορούμε να εξάγουμε

εξετάζοντας τα παραπάνω είδη διεργασιών ανάλογα με αυτούς που

εμφανίζονται να τις πραγματοποιούν.

Ξεκινώντας με τις διεργασίες με φορείς στρατιώτες της δυτικής

συμμαχίας, διαπιστώ-

Γράφημα 9

νουμε ότι το 10 διεργασίες είναι συμπεριφορικές και μόλις 2 υλικές

(Γράφημα 9). Αυτές οι δύο μάλιστα υλικές διεργασίες που απεικονίζονται

δεν συνιστούν πολεμικές ενέργειες υπό την έννοια της αντιμετώπισης

κάποιου εχθρού, αλλά αναφέρονται σε μεταφορά τραυματία72.

Ανάλογη λογική υπάρχει και στην απεικόνιση των φίλιων προς τις δυτικές

δυνάμεις Ιρακινών στρατιωτικών δυνάμεων και δυνάμεων ασφαλείας. Και

οι 4 περιπτώσεις απεικόνισης φίλιων Ιρακινών δυνάμεων αφορούν

συμπεριφορικές διεργασίες και πιο συγκεκριμένα απεικονίζονται οι

στρατιώτες να βρίσκονται σε σημεία ελέγχου και να επιτηρούν73.

Στην απεικόνιση εχθρικών Ιρακινών δυνάμεων, την οποία συναντάμε 2

φορές, έχουμε τη μόνη ουσιαστική πολεμική διεργασία που εντάσσεται στο

πνεύμα εχθροπραξιών στα πλαίσια μιας πολεμικής σύγκρουσης,

72 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 28 & 31

73 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 10, 13, 35, 39

παρακολουθώντας έναν αντάρτη πολεμιστή να πυροβολεί σκοπεύοντας

εναντίον απροσδιόριστου στόχου με το πυροβόλο όπλο του74.

Γράφημα 10

Εξαιρετικά ενδιαφέρων είναι και ο τρόπος απεικόνισης των Ιρακινών

άμαχων πολιτών, οι οποίοι μετά τους στρατιώτες της συμμαχίας

αποτελούν την πιο δημοφιλή κατηγορία εικονιζομένων. Και εδώ οι

συμπεριφορικές διεργασίες κυριαρχούν (7) ακολουθούμενες από υλικές

διεργασίες οι οποίες απεικονίζουν Ιρακινούς πολίτες να μαζεύουν

πράγματα από χαλάσματα κτισμάτων (2 φορές), να ερευνούν για επιζώντες

σε ερείπια (1 φορά), μια γυναίκα να μεταφέρει φορτίο στον ώμο της (1

φορά) και μία γυναίκα να μεταφέρει με φορείο τραυματία πολίτη εντός

νοσοκομείου (1 φορά)75.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό το οποίο μας προσφέρει σημαντικές

πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο παρουσίασης των εικονιζόμενων

ατόμων σε μια φωτογραφία είναι και η πόζα που αυτά τα άτομα

εμφανίζονται να έχουν. Η πόζα μπορεί να καθορίσει το πως θα «δούμε» τον

εικονιζόμενο, π.χ. πιο εχθρικό ή φιλικό, συμπαθή ή αντιπαθή, απειλητικό ή

μη απειλητικό κλπ.

Οι πόζες συνδυάζονται με τις γωνίες λήψης και την απόσταση από την

οποία απεικονίζεται κάποιος. Στο οριζόντιο επίπεδο οι γωνίες λήψης

σχετίζονται με το πόσο «ενεργά συμμετέχουμε» ως θεατές στην εικόνα. Για

παράδειγμα όταν ο εικονιζόμενος είναι γυρισμένος προς το μέρος μας

74 Βλέπε παράρτημα φωτογραφία 2

75 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 4, 9, 13, 23, 37

νιώθουμε εντονότερη ανάμειξη στην εικόνα, σαν να «επικοινωνούμε» μαζί

του σε πρώτο πρόσωπο. Αντίθετα όταν τον βλέπουμε από πλάγια γωνία

αποστασιοποιούμαστε περισσότερο από τον εικονιζόμενο. Ανάλογα

συμβαίνει και με την εναλλαγή των γωνιών λήψης στον κάθετο άξονα,

όπου περισσότερο αφορά τη δύναμη και την εξουσία του εικονιζόμενου. Εφ’

όσον ο εικονιζόμενος απεικονίζεται από κάτω προς τα πάνω- δηλαδή ο

φωτογράφος είναι σε κατώτερο από τον εικονιζόμενο επίπεδο- αυτό

προσδίδει στον εικονιζόμενο δύναμη και εξουσία, ενώ αντίθετα αν

απεικονίζεται από πάνω προς τα κάτω φανερώνει αδυναμία, τρωτότητα,

ευαισθησία. Η απόσταση από την άλλη συμβάλλει στη λιγότερο ή

περισσότερο «προσωποποιημένη» απεικόνιση. Όταν κάποιος απεικονίζεται

σε κοντινή απόσταση και διακρίνονται οι εκφράσεις του προσώπου του,

τόσο πιο οικείο τον νιώθουμε. Το αντίθετο αποτέλεσμα επιτυγχάνεται με

μακρινή λήψη και μη διακριτές εκφράσεις76. Για τους σκοπούς της

παρούσας έρευνας χωρίσαμε τις λήψεις σε πολύ κοντινές (απεικόνιση μόνο

του προσώπου), μπούστο (απεικόνιση από το στέρνο και πάνω), μεσαίες

(απεικόνιση από τα γόνατα και πάνω) και μακρινές, όπου ο εικονιζόμενος

καταλαμβάνει μόνο μέρος του συνολικού κάδρου.

Γράφημα 11

Ξεκινώντας από τις πόζες που εμφανίζονται να έχουν οι στρατιώτες του

δυτικού συνασπισμού (Γράφημα 11), διαπιστώνουμε ότι εμφανίζονται

αποκλειστικά σε μη «πολεμικές» πόζες (αδράνεια, περιπολία, επιτήρηση,

αναμονή)77, ενώ αντίθετα θα περιμέναμε να συναντήσουμε στρατιώτες εν

76 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. σελ. 115-116

77 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 1, 5, 12, 24, 27, 28, 31, 32, 34, 38, 40

ώρα μάχης και κατά τη διάρκεια συμπλοκών. Επιπρόσθετα μεταξύ των μη

άμεσα πολεμικών δραστηριοτήτων συναντάμε Αμερικανούς στρατιώτες εν

ώρα προσευχής και ως τραυματιοφορείς. Την ίδια λογική αναφορικά με τις

πόζες συναντάμε και στους φίλια προσκείμενους στις δυτικές δυνάμεις

Ιρακινούς στρατιώτες. Αντίθετα στις 2 φορές που απεικονίζονται Ιρακινοί

αντάρτες οι πόζες που έχουν είναι αμιγώς πολεμικές (θέση σκόπευσης και

θέση πυροβολισμού).

Γραφήματα 12, 13

Ερχόμενοι στο θέμα της απόστασης των εικονιζόμενων προσώπων εύκολα

διαπιστώνει κανείς τη διαφοροποίηση στην απόσταση απεικόνισης των

δυτικών στρατιωτών σε αντίθεση με τους Ιρακινούς πολίτες που

αποτελούν την άλλη ομάδα που απεικονίζεται τακτικά. Μόλις 4

φωτογραφίες των δυτικών στρατιωτών τους δείχνουν σε μακρινή

απόσταση, σε αντίθεση με τις 12 φωτογραφίες των Ιρακινών πολιτών

(Γραφήματα 12, 13).

Γραφήματα 14, 15

Όπως φανερώνουν τα γραφήματα 14 & 15 σε 6 περιπτώσεις απεικόνισης

δυτικών στρατιωτών δεν είναι δυνατό να διακρίνουμε τις εκφράσεις τους,

σε αντίθεση με τις 12 των Ιρακινών. Παράλληλα οι εκφράσεις που

φανερώνουν συγκέντρωση, πειθαρχία και εγρήγορση κυριαρχούν στα

πρόσωπα των δυτικών (8) σε αντίθεση με την ευρεία ποικιλία

συναισθημάτων που συναντάται στους Ιρακινούς πολίτες, στις λίγες

περιπτώσεις που μπορούν να διακριθούν οι εκφράσεις του προσώπου τους.

Αναφορικά με τις γωνίες λήψης, στις περιπτώσεις που η απόσταση των

εικονιζόμενων μας επιτρέπει να μπορούμε να καθορίσουμε τη γωνία ως

προς το κάθετο επίπεδο, οι λήψεις των στρατιωτών της συμμαχίας

εμφανίζονται τις περισσότερες φορές να έχουν γίνει στο ύψος των

στρατιωτών (50%), ενώ σε ένα σημαντικό 30% των περιπτώσεων οι λήψεις

έχουν γίνει από χαμηλά προσδίδοντας στους εικονιζόμενους στρατιώτες σε

συνδυασμό με τον εξοπλισμό και την αμφίεσή τους κύρος και δύναμη.

Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει με τους Ιρακινούς πολίτες, όπου σε 7

περιπτώσεις η λήψη έχει γίνει υψηλότερα από το επίπεδο στο οποίο

βρίσκονται προσδίδοντάς τους σε συνδυασμό με το σκηνικό στο οποίο

παρουσιάζονται συνήθως (χαλάσματα, ερείπια) τρωτότητα και αδυναμία.

Η διαφοροποίηση αυτή αποτυπώνεται στα γραφήματα 16 και 17.

Γραφήματα 16, 17

Πέραν των ανθρώπων το νόημα μιας φωτογραφίας μπορεί να προέρχεται

και από διάφορα αντικείμενα που απεικονίζονται σε αυτή, λόγω της

σημασίας που αυτά τα αντικείμενα μπορεί να έχουν για την συγκεκριμένη

κατάσταση ή ενέργεια που απεικονίζεται. Στην περίπτωση του πολέμου στο

Ιράκ είναι λογικό ότι τόσο η απεικόνιση ή μη όπλων, όσο ο τρόπος χρήσης

τους και η ταυτότητα-ιδιότητα του χρήστη όταν απεικονίζονται αποκτά

ιδιαίτερη σημασία.

Κατ’ αρχάς στην παρούσα έρευνα διαπιστώνουμε, όπως δείχνει και το

ακόλουθο γράφημα ότι στην πλειοψηφία των φωτογραφιών (26/40) δεν

απεικονίζονται όπλα.

Γράφημα 18

Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις που απεικονίζονται όπλα, στη

συντριπτική πλειοψηφία των απεικονίζονται χωρίς να βρίσκονται εν

χρήση, δηλαδή να πυροβολούν ή έστω να σκοπεύουν κάπου ή κάποιον.

Μόνες εξαιρέσεις οι 2 φωτογραφίες που απεικονίζουν Ιρακινούς αντάρτες,

όπου στη μία το όπλο χρησιμοποιείται για σκόπευση και στην άλλη

φαίνεται να εκπυρσοκροτεί78.

Γράφημα 19

Αφήνουμε την ποσοτική παρουσίαση ποσοτικών και ποιοτικών

χαρακτηριστικών των φωτογραφιών για να μιλήσουμε για κάποια

ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά των φωτογραφιών που είτε συναντώνται σε

αυτές, είτε θα περιμέναμε να συναντώνται και τελικά απουσιάζουν.

78 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 3 & 6

Ξεκινώντας από τους στρατιώτες του δυτικού συνασπισμού, αξιοσημείωτο

είναι το γεγονός ότι σε όσες φωτογραφίες εμφανίζονται είναι άρτια

εξοπλισμένοι και μοιάζουν να μην έχουν συμμετάσχει σε καποιου είδους

εχθροπραξία καθώς πάντοτε η παραλλαγή που φορούν είναι καθαρή και

προσεγμένη μη φέροντας το παραμικρό ίχνος φθοράς. Ανάλογη διαπίστωση

μπορεί να γίνει και για τους ίδιους τους εικονιζόμενους στρατιώτες, οι

οποίοι συνήθως είναι ευπαρουσίαστοι, χωρίς ίχνος ταλαιπωρίας στο

πρόσωπό τους ή το σώμα τους79.

Επίσης χαρακτηριστική είναι η σχεδόν παντελής απουσία οποιουδήποτε

άλλου βαρέος οπλισμού που μπορεί να υπάρχει πέραν των στρατιωτών σε

έναν τακτικό στρατό. Άρματα μάχης, αυτοκινούμενα πυροβόλα και κάθε

άλλου είδους εξοπλισμός απουσιάζει παντελώς από το δείγμα

φωτογραφιών που εξετάσαμε. Το μόνο άλλο οπλικό σύστημα που

απεικονίζεται είναι ελικόπτερα μεταφοράς προσωπικού σε 3 φωτογραφίες

και σε δεύτερο πλάνο ένα τροχοφόρο όχημα περιπόλου80.

Σε περιπτώσεις που απεικονίζονται τόποι που έχουν υποστεί κάποια

καταστροφή από μάχη ή βομβιστική επίθεση, η απεικόνιση έπεται κατά

πολύ είτε χρονικά του καταστροφικού γεγονότος καθεαυτού (χρονική

αποστασιοποίηση), είτε τοπικά (χωρική αποστασιοποίηση).

Η χρονική αποστασιοποίηση γίνεται αντιληπτή από το γεγονός ότι οι

πληγείσες περιοχές στις φωτογραφίες εμφανίζονται χωρίς κάποια

ιδιαίτερη φύλαξη- με την εξαίρεση ίσως ενός σκοπού- ενώ αντίθετα

εμφανίζονται να κυκλοφορούν ελεύθερα μέσα σε αυτές πολίτες που

φαίνεται να ψάχνουν αντικείμενα ή απλά να περιφέρονται στα

χαλάσματα81. Μοναδική εξαίρεση οι 2 φωτογραφίες στις οποίες από τα

συντρίμια ακόμα αναδύονται καπνοί και είναι παρόντες και άνθρωποι

σωστικών συνεργείων82.

Όσον αφορά τη χωρική αποστασιοποίηση αυτή γίνεται αντιληπτή από τις

φωτογραφίες που απεικονίζουν έντονους καπνούς να αναδύονται από

σημεία επιθέσεων, γεγονός που μας οδηγεί στο σύμπερασμα ότι μαίνεται

79 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 1, 5, 12, 28, 32, 38, 40

80 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 7, 8, 31, 33

81 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 4, 13, 15, 16, 20, 23, 29, 33, 41

82 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 3, 25

φωτιά, άρα χρονικά η όποια καταστροφή είναι σε σχετικά αρχικό στάδιο83.

Παρ’ όλα αυτά η απόσταση απ’ την οποία έχουν τραβηχτεί οι φωτογραφίες-

μοιάζει να είναι άνω του ενός χιλιομέτρου- απομακρύνει το θεατή από την

καταστροφή καθεαυτή, κατ’ αναλογία με τη χρονική αποστασιοποίηση,

όπου ενώ ερχόμαστε κοντά στο συμβάν με τοπικά κριτήρια,

απομακρυνόμαστε από αυτό χρονικά.

Ερχόμενοι στους Ιρακινούς πολίτες έχουμε να κάνουμε εξίσου

ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις σχετικά με τον τρόπο με τον οποίο

απεικονίζονται, προκειμένου να συμπληρώσουμε την προηγηθείσα

ποσοτική παρουσίαση.

Προκειμένου να κάνουμε την αντίστιξη με τους άρτια εξοπλισμένους και

προσεγμένους εμφανισιακά δυτικούς στρατιώτες, παρατηρούμε ότι

απεικονίζονται ντυμένοι φτωχικά. Παράλληλα η παρουσία τους με φόντο

εγκαταλελειμένες και φτωχές γειτονιές της Βαγδάτης και άλλων πόλεων

επιτείνει την εντύπωση της φτώχειας και της εξαθλίωσης.

Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η επιλογή απεικόνισης του

τελετουργικού που ακολουθείται κατά τη θρησκευτική γιορτή Ασούρα σε

δύο άρθρα. Η επιλογή να απεικονιστούν οι Ιρακινοί κατά τη διάρκεια της

πορείας που εκτελούν βαμμένοι είτε με αίμα είτε με μπογιά που

προσομοιάζει το αίμα και κραδαίνοντας στην μία περίπτωση σπαθιά τα

οποία κρατούν υψωμένα και στη δεύτερη περίπτωση αντικείμενα που

προσομοιάζουν μικρά μαστίγια με μεταλλικές απολήξεις, μπορεί να

δημιουργήσει αρνητικές εντυπώσεις στο δυτικό θεατή αυτών των

φωτογραφιών, που όντας μη εξοικειωμένος με ανάλογα έθιμα μπορεί να

χαρακτηρίσει τους Ιρακινούς μη πολιτισμένους, σχηματίζοντας μια εν

γένει αρνητική άποψη84.

Στο σημείο αυτό θα θέλαμε να σταθούμε στην απεικόνιση των γυναικών

και των παιδιών.

83 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 7, 8, 14

84 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 21, 22

Γράφημα 20

Όπως γίνεται αντιληπτό από το παραπάνω γράφημα τα παιδιά και οι

γυναίκες τυγχάνουν ελάχιστης απεικόνισης στις φωτογραφίες που

μελετήσαμε, σε σχέση με τους άνδρες. Σε τέσσερις φωτογραφίες

απεικονίζονται Ιρακινές γυναίκες, τις δύο εξ ‘αυτών μόνες τους και τις

άλλες δύο με άνδρες. Ωστόσο το πλέον ενδιαφέρον στοιχείο είναι η

απεικόνιση όλων των γυναικών με παραδοσιακή μαύρη φορεσιά και

μαντήλα που παραπέμπει σε συντηρητικά παρελθόντα και καθεστώτα85.

Γυναίκες όμως δεν απεικονίζονται σχεδόν καθόλου ούτε από την πλευρά

των δυτικών συμμάχων παρά μόνο σε μία φωτογραφία όπου βασικά

χαρακτηριστικά του φύλου εγκλωβίζονται στη στρατιωτική στολή και η

βιολογική διαφοροποίηση υποτάσσεται στη στρατιωτική ιδιότητα, καθώς

απεικονίζεται εν ώρα προσευχής με άλλους στρατιώτες86.

Τέλος τα παιδιά εμφανίζονται αρκετά κακοντυμένα, ανάμεσα στα ερείπια

που έχουν αφήσει οι επιθέσεις και μολονότι σε ορισμένες φωτογραφίες στο

κάδρο συνυπάρχουν με ενήλικες, εν τούτοις βρίσκονται σε απόσταση από

αυτούς και δίνουν την εντύπωση ότι χρειάζονται προστασία και

καθοδήγηση.

Χαρακτηριστική είναι επίσης η απεικόνιση ανήλικου ένοπλου, ο οποίος

φαίνεται να μην ανήκει σε κάποιο οργανωμένο στρατό87. Το όπλο στα χέρια

ανηλίκου φέρει αρνητικές συμπαραδηλώσεις, διότι «δυνητικά φθείρει ένα

85 Βλέπε παράρτημα φωτογραφίες 4, 16, 37

86 Βλέπε παράρτημα φωτογραφία 12

87 Βλέπε παράρτημα φωτογραφία 15

δυτικό σύμβολο αθωότητας και αγνότητας»88 όπως είναι η παιδική και

εφηβική ηλικία, συμβάλλοντας στην αρνητική απεικόνιση της κατάστασης

που επικρατεί στο Ιράκ.

Τέλος στα άρθρα που εξετάσαμε παρατηρήσαμε μια σημαντική αντίφαση

μεταξύ θεματικής κατηγορίας του άρθρου και της εικόνας των

φωτογραφιών. Ενώ σε 15 περιπτώσεις τα άρθρα αναφέρονται σε

συγκρούσεις μεταξύ δυτικών δυνάμεων και Ιρακινών ανταρτών, όπως

δείξαμε και στην ανάλυση των εικόνων προηγουμένως, οι δυτικές δυνάμεις

δεν απεικονίζονται ούτε μια φορά σε αμιγώς πολεμικές στιγμές.

10.Συμπεράσματα

Πριν ξεκινήσουμε την ανάλυση των φωτογραφιών διατυπώσαμε ορισμένες

υποθέσεις εργασίας που μας βοηθούν να διερευνήσουμε το κύριο

ερευνητικό μας ερώτημα, αν οι φωτογραφίες που συνοδεύουν τα άρθρα της

ελληνόφωνης ειδησεογραφικής ιστοσελίδας www . in . gr , που καλύπτουν τα

τεκταινόμενα των μεταπολεμικών εξελίξεων στο Ιράκ, αναφορικά με βίαια

γεγονότα, περιέχουν προπαγανδιστικά στοιχεία που προάγουν την

στρατηγική του πληροφοριακού πολέμου των δυτικών δυνάμεων στην

κατεύθυνση της δικαιολόγησης μιας συνεχιζόμενης πολεμικής σύρραξης

που ελλείψει απτών και σοβαρών αιτίων αναζητά θεμελίωση και

δικαιολόγηση στη συνείδηση της ανθρωπότητας σαν μια διαδικασία που

προάγει την ειρήνη και τη σταθερότητα, εφ’ όσον κατ’ αρχήν

διαπιστώνουμε τη σχεδόν παντελή απουσία απεικόνισης εχθροπραξιών με

κάποιο υλικό, απτό αντίκτυπο ή συνέπεια στα πλαίσια των εχθροπραξιών

που λαμβάνουν χώρα στο Ιράκ.

Οι φωτογραφίες που εξετάσαμε στην παρούσα έρευνα φαίνεται να

ακολουθούν μια συγκεκριμένη λογική. Κατ’ αρχάς προσπαθούν να

καταστήσουν τουλάχιστον μη αντιπαθείς στα μάτια των θεατών των

συγκεκριμένων φωτογραφιών τους στρατιώτες των δυτικών δυνάμεων,

παρουσιάζοντάς τους άρτια εξοπλισμένους, με εκφράσεις που φανερώνουν

ως επί το πλείστον ηρεμία, αφοσίωση και πειθαρχία, διαθέσεις που

προδίδουν κύρος και δύναμη. «Με αυτό τον τρόπο οι στρατιώτες

υποδηλώνουν τις αξίες του καλού και του ηρωισμού, της δύναμης, και της

αξιοπιστίας»89.

88 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. σελ. 134

89 Machin D. (2007) οπ. π., σελ. 37

Αντίθετα οι Ιρακινοί πολίτες εμφανίζονται πιο ατημέλητοι, φτωχικά

ντυμένοι και με συναισθήματα που ποικίλουν από ηρεμία σε ελάχιστες

περιπτώσεις, μέχρι και αγανάκτηση, δίνοντας την εντύπωση των

αδύναμων που χρειάζονται βοήθεια. Η εντύπωση αυτή επιτείνεται από το

γεγονός ότι στις περισσότερες φωτογραφίες απεικονίζονται είτε με φόντο

φτωχογειτονιές, είτε ανάμεσα σε χαλάσματα. Επιπρόσθετα οι απεικονίσεις

θρησκευτικών τελετών και τρόπου ένδυσης των γυναικών, ξένων προς τη

δυτική κουλτούρα ενισχύουν την μη ταύτιση του δυτικού θεατή με τον

εικονιζόμενο Ιρακινό.

Παράλληλα προκειμένου να προβληθεί ο ειρηνοποιητικός ρόλος των

δυτικών δυνάμεων, δεν εμφανίζονται σε καμία φωτογραφία να προβαίνουν

σε αμιγώς πολεμικής φύσης πράξεις, αλλά εμφανίζονται περισσότερο σε

καθήκοντα φύλαξης και επιτήρησης, καθήκοντα που ταιριάζουν σαφώς

περισσότερο σε μια ειρηνευτική αποστολή. Ο ειρηνοποιητικός χαρακτήρας

των δυτικών τονίζεται περαιτέρω από το γεγονός ότι ο εχθρός – οι Ιρακινοί

αντάρτες εν προκειμένω- απεικονίζονται σε αμιγώς πολεμικές πράξεις

(σκόπευση και εκπυρσοκρότηση όπλου).

Οι ίδιες οι φωτογραφίες σαν οντότητες ενισχύουν τον ειρηνευτικό

χαρακτήρα της επέμβασης στο Ιράκ. Μέσω είτε της χρονικής, είτε της

χωρικής απόστασης με την οποία παρουσιάζουν καταστροφικά συμβάντα,

απομακρύνουν το θεατή από τις πράξεις από τις οποίες ουσιαστικά

αποτελείται ένας πόλεμος, δηλαδή από εχθροπραξίες, βομβαρδισμούς,

μάχες. Σε καμία φωτογραφία δεν βλέπουμε εχθροπραξίες σε εξέλιξη από

κοντά, αλλά είτε κάποια από τα αποτελέσματά τους- ως επί το πλείστον σε

υλικό επίπεδο, κι όχι αναφορικά με ανθρώπινες απώλειες- είτε την εξέλιξή

τους από μεγάλη απόσταση και με μεγάλο βαθμό αφαίρεσης. Ο πυκνός

καπνός από απόσταση υποδηλώνει πιθανόν εχθροπραξία εν εξελίξει, αλλά

σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί ρεαλιστική απεικόνιση του γεγονότος.

Αντίθετα αποτελεί ένα αφαιρετικό- συμβολικό περισσότερο τρόπο

απεικόνισης του γεγονότος. Επιπλέον οι δυτικές δυνάμεις επιδιώκεται να

προσεγγίσουν και να αποσπάσουν τη συμπάθεια του θεατή. Σε αυτή την

κατεύθυνση κινείται η απεικόνιση των στρατιωτών αρκετά κοντά, έτσι

ώστε να μπορούμε να διακρίνουμε τις εκφράσεις των προσώπων τους,

καθώς και η απεικόνισή τους εν ώρα προσευχής. Αντίθετα, οι Ιρακινοί

πολίτες στη μεγάλη πλειοψηφία των περιπτώσεων απεικονίζονται από

μεγάλη απόσταση, γεγονός που δημιουργεί μια απόσταση από το θεατή

καθώς δεν τον αφήνει να βιώσει οπτικά την ψυχοσύνθεση του

εικονιζόμενου, και άρα να έρθει πιο κοντά σε αυτόν.

Τα ευρήματά μας φαίνεται να επιβεβαιώνουν τις υποθέσεις εργασίας μας

και να απαντούν καταφατικά στο βασικό μας ερώτημα σχετικά με την

προπαγανδιστική απόπειρα δικαιολόγησης του πολέμου στο Ιράκ μέσω του

τονισμού του ειρηνευτικού χαρακτήρα της διαδικασίας σε άρθρα που

εμφανίζονται στο διαδίκτυο και πιο συγκεκριμένα στην ειδησεογραφική

ιστοσελίδα www.in.gr, μιας διαδικασίας που αποσκοπεί στη διατήρηση της

ειρήνης και της σταθερότητας, τουλάχιστον κατά την περίοδο που

εξετάσαμε.

Επεκτείνοντας την ανάλυση που έχουμε κάνει, θα μπορούσαμε να πούμε

ότι οι φωτογραφίες που συναντήσαμε στα εξετασθέντα άρθρα δεν

απεικονίζουν- έστω στιγμές από- τον πόλεμο, αλλά ουσιαστικά

αναπαριστούν με συμβολικό τρόπο τη σύγκρουση στο Ιράκ. Έχοντας

παρατηρήσει την μη απεικόνιση αμιγώς πολεμικών πράξεων και

εχθροπραξιών- με μία ουσιαστικά εξαίρεση- αντιλαμβανόμαστε ότι η

απεικόνιση σε 38 από τις 41 φωτογραφίες που εξετάσαμε ανθρώπων, δεν

γίνεται προκειμένου να περιγραφεί το τι κάνουν, ότι δηλαδή συμμετέχουν

σε πόλεμο, αλλά το τι είναι. Πρέπει να εξετάζουμε αυτούς τους ανθρώπους

σαν φορείς νοήματος, παρά σαν δράστες90. Οι αντάρτες φέρουν νόημα μέσω

του τρόπου που κρατούν τα όπλα τους, οι πολίτες από το ατημέλητο

ντύσιμό τους, σε αντίθεση με τους δυτικούς στρατιώτες με την προσεγμένη

εμφάνιση. Με αυτή τη λογική πρέπει οι θεατές των φωτογραφιών να τις

αντιμετωπίζουν. Σαν εικόνες που προσπαθούν να αναπαραστήσουν

συμβολικά και όχι να απεικονίσουν έναν πόλεμο, προβάλλοντας όχι τις

καθεαυτές πολεμικές διεργασίες, αλλά τις ιδιότητες των πρωταγωνιστών

των εικόνων αυτών. Με αυτό τον τρόπο βέβαια προβάλλεται και η

ειρηνοποιητική διάσταση του πολέμου αυτού που έχει κοστίσει τη ζωή σε

χιλιάδες Αμερικανούς στρατιώτες και σε δεκάδες, ίσως και εκατοντάδες

χιλιάδες Ιρακινούς.

Σε συνέχεια της παρούσας ανάλυσης, εξαιρετικά ενδιαφέρουσα θα ήταν η

ανάλυση στο ίδιο επίπεδο και με το ίδιο ερευνητικό εργαλείο, την

πολυτροπική ανάλυση, και του κειμένου των άρθρων τα οποία οι

φωτογραφίες αυτές συνοδεύουν. Τα αντίστοιχα συμπεράσματα που θα

90 Kress G. και Van Leeuwen T. (1996) Reading Images: The Grammar of Visual Design, Λονδίνο, Routledge

εξάγονταν και από την ανάλυση του κειμένου θα μπορούσαν να

σχολιαστούν συνδυαστικά με την ανάλυση των φωτογραφιών προκειμένου

να εξαχθούν συμπεράσματα σχετικά με την πολιτική που ακολουθούν οι

αναφορές για τον πόλεμο στο Ιράκ.

11.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Α. Πρωτόκολλο έρευνας

«Εικόνες πολέμου ή εικόνες προπαγάνδας; Ο ρόλος του διαδικτύου

στον πληροφοριακό πόλεμο. Μια μελέτη φωτογραφιών του

πολέμου του Ιράκ σε άρθρα της ειδησεογραφικής πύλης

www.in.gr»

Α.Με μονάδα ανάλυσης το άρθρο σαν λεκτική οντότητα λόγου

1. Ημερομηνία του άρθρου (ημερομηνία δημοσίευσης του

άρθρου) (date)

2. Αριθμός λέξεων του άρθρου (wordnumber)

1. Έως 100 λέξεις

2. 100-300 λέξεις

3. Πάνω από 300 λέξεις

3. Οι βίαιες πράξεις πάσης φύσεως αποτελούν το κύριο ή

δευτερεύοντα θέματα του άρθρου; (primary)

1. Κύριο/α

2. Δευτερεύον/ντα

4. Δημοσιογραφική πηγή του άρθρου (joursource)

1. ΑΠΕ

2. Ξένα Δυτικά πρακτορεία ειδήσεων

3. Ξένο μη δυτικό πρακτορείο ειδήσεων

4. Ξένο δυτικό τηλεοπτικό κανάλι

5. Αραβικό ξένο τηλεοπτικό κανάλι

6. Ξένος ραδιοφωνικός σταθμός

7. Ξένη εφημερίδα

8. Διαδικτυακή ιστοσελίδα

9. Περισσότερο του ενός εκ των ανωτέρω

10. ΑΠΕ και άλλη/ες δυτική/ές πηγή/ές

11. Δεν αναφέρεται πηγή

5. Εθνικότητα της δημοσιογραφικής πηγής (joursourcenat)

1. ΗΠΑ

2. Μεγ. Βρετανία

3. Γαλλία

4. Ρωσία

5. Κίνα

6. Ιράκ

7. Ελλάδα

8. Άλλη αραβική χώρα

9. Περισσότερες από 1 δυτικές χώρες

10. Άλλη χώρα

11. Μη συγκεκριμένη χώρα

6.Όνομα της 1ης αναφερόμενης δημοσιογραφικής πηγής

(joursourcename1)

7.Όνομα της 2ης αναφερόμενης δημοσιογραφικής πηγής

(joursourcename2)

8.Όνομα της 3ης αναφερόμενης δημοσιογραφικής πηγής

(joursourcename3)

9. Πρωτογενής μη δημοσιογραφική πηγή (source)

1. ΗΠΑ ή συμμαχικά στρατεύματα

2. Δυτικός κρατικός οργανισμός (υπουργείο, επίσημες

υπηρεσίες)

3. Ηνωμένα Έθνη

4. Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις

5. Παράνομη τρομοκρατική οργάνωση

6. Ιρακινή κυβέρνηση και αρχές

7. Δεν υπάρχει μη δημοσιογραφική πηγή

10. Ονομασία μη δημοσιογραφικής πηγής (sourcename)

11. Πόσα γεγονότα περιέχει το άρθρο (facts)

1. Ένα γεγονός

2. Δύο γεγονότα

3. Τρία γεγονότα

4. Περισσότερα από τρία γεγονότα

Β.Με μονάδα ανάλυσης το εξιστορούμενο γεγονός

12.«Φύση» του εξιστορούμενου γεγονότος (nature)

1. Περιγραφή γεγονότος

2. Παρουσίαση γνώμης

3. Μικτό (1 & 2)

13. Κατηγορία του κεντρικού θέματος του άρθρου (category)

(πολλαπλών απαντήσεων)

1. Συγκρούσεις μεταξύ δυτικών δυνάμεων και αντιπάλων

Ιρακινών

2. Βίαιες πράξεις (τρομοκρατική επίθεση, απαγωγή, φόνος)

εναντίον Αμερικανών

3. Βίαιες πράξεις (τρομοκρατική επίθεση, απαγωγή, φόνος)

εναντίον λοιπών δυτικών συμμάχων και του νέου

καθεστώτος

4. Βίαιες πράξεις εναντίον πολιτών

5. Βίαιες πράξεις εναντίον άλλων

6. Συγκρούσεις μεταξύ φίλιων Ιρακινών δυνάμεων και

αντιπάλων Ιρακινών

7. Ατύχημα συμμαχικών δυνάμεων

ΕΙΚΟΝΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ

14. Η φωτογραφία είναι αρχείου ή είναι σχετική με το

άρθρο;(archive)

1. Αρχείου

2. Σχετική με το άρθρο

3. Δεν προσδιορίζεται

15. Πηγή της φωτογραφίας (photosour) ονομαστικά

15. Υπάρχει λεζάντα για τη φωτογραφία που να περιγράφει

το περιεχόμενό της; (legend)

0. Δεν υπάρχει λεζάντα

1. Υπάρχει λεζάντα, αλλά δεν αναφέρεται στο περιεχόμενο

2. Υπάρχει λεζάντα που περιγράφει το περιεχόμενο

16. Απεικονίζεται ενέργεια ή κατάσταση στη φωτογραφία;

(sitoract)

1. Ενέργεια

2. Κατάσταση

3. Και τα δύο

17. Σύντομη περιγραφή της φωτογραφίας (photodescript)

(λεκτικά)

18. Απεικονίζονται άνθρωποι στη φωτογραφία; (ifhuman)

0. Όχι

1. Ναι

19. Απεικονίζονται μεμονωμένα ή σε ομάδες; (ifteam)

1. Μεμονωμένα

2. Σε ομάδες

3. Μικτό

20. Γένος αυτών που απεικονίζονται στη φωτογραφία (gender)

1. Άνδρας/ες

2. Γυναίκα/ες

3. Και τα 2, περισσότεροι άνδρες

4. Και τα 2, περισσότερες γυναίκες

5. Παιδιά

6. Παιδιά και άνδρες

7. Παιδιά και γυναίκες

8. Παιδιά, άνδρες και γυναίκες

21. Ιδιότητα-εθνικότητα αυτών που απεικονίζονται (perstatus)

1. Στρατιώτες των συμμαχικών δυνάμεων

2. Στρατιώτες Ιρακινού στρατού

3. Ιρακινοί αντάρτες

4. Δυτικοί πολιτικοί

5. Ιρακινοί πολιτικοί

6. Ιρακινοί πολίτες

7. Πολίτες άλλης χώρας

8. Ιρακινοί πολίτες και δυτικοί στρατιώτες

9. Ιρακινοί ένοπλοι (ίσως πολιτοφύλακες)

10. Στρατιώτες του Ιρακινού στρατού και Ιρακινοί πολίτες

11. Στρατιώτες χωρίς να μπορεί να διευκρινιστεί που ανήκουν

22. Είδος 1ης ενέργειας ή κατάστασης που απεικονίζεται σε

σχέση με αυτούς που ενεργούν (ifact1) (κατά Χάλιντεη);

0. Δεν απεικονίζεται ενέργεια

1. Υλική

2. Συμπεριφορική

3. Πνευματική

4. Ρηματική

5. Συσχετιστική

6. Υπαρξιακή (ρέπει προς την κατάσταση)

23. Σύντομη περιγραφή 1ης ενέργειας ή κατάστασης που

απεικονίζεται (λεκτικά) (actsitdescript1)

24. Eθνικότητα αυτών που εμφανίζονται να ενεργούν, στην 1η

ενέργεια αν υπάρχει (actorsnat1)

1. Αμερικανοί

2. Ιρακινοί

3. Άλλοι δυτικοί

4. Άλλοι Άραβες

5. Αδιευκρίνιστο

25. Iδιότητα αυτών που εμφανίζονται να ενεργούν, στην 1η

ενέργεια αν υπάρχει (actorstat1)

1. Στρατιώτες

2. Πολίτες

3. Πολιτικοί

4. Άλλοι

5. Ένοπλοι (μη στρατιώτες)

6. Αδιευκρίνιστο

26. Εθνικότητα αυτών που εμφανίζονται να υφίστανται την

ενέργεια, στην 1η ενέργεια αν υπάρχει, και η ενέργεια

καταλήγει σε κάποιον/ους (aimsnat1)

1. Αμερικανοί

2. Ιρακινοί

3. Άλλοι δυτικοί

4. Άλλοι Άραβες

5. Αδιευκρίνιστο

27. Ιδιότητα αυτών που εμφανίζονται να υφίστανται την

ενέργεια στην 1η ενέργεια αν υπάρχει και η ενέργεια

καταλήγει σε κάποιον/ους (aimstat1)

1. Στρατιώτες

2. Πολίτες

3. Πολιτικοί

4. Άλλοι

5. Ένοπλοι (μη στρατιώτες)

6. Αδιευκρίνιστο

28. Είδος 2ης ενέργειας ή κατάστασης που

απεικονίζεται(ifact2) (κατά Χάλιντεη);

0. Δεν απεικονίζεται ενέργεια

1. Υλική

2. Συμπεριφορική

3. Πνευματική

4. Ρηματική

5. Συσχετιστική

6. Υπαρξιακή (ρέπει προς την κατάσταση)

29. Σύντομη περιγραφή 2ης ενέργειας ή κατάστασης που

απεικονίζεται (λεκτικά) (actsitdescript2)

30. Εθνικότητα αυτών που εμφανίζονται να ενεργούν, στη 2η

ενέργεια αν υπάρχει (actorsnat2)

1. Αμερικανοί

2. Ιρακινοί

3. Άλλοι δυτικοί

4. Άλλοι Άραβες

5. Αδιευκρίνιστο

31. Ιδιότητα αυτών που εμφανίζονται να ενεργούν, στη 2η

ενέργεια αν υπάρχει (actorstat2)

1. Στρατιώτες

2. Πολίτες

3. Πολιτικοί

4. Άλλοι

5. Ένοπλοι (μη στρατιώτες)

6. Αδιευκρίνιστο

32. Εθνικότητα αυτών που εμφανίζονται να υφίστανται την

ενέργεια, στη 2η ενέργεια αν υπάρχει, και η ενέργεια

καταλήγει σε κάποιον/ους (aimsnat2)

1. Αμερικανοί

2. Ιρακινοί

3. Άλλοι δυτικοί

4. Άλλοι Άραβες

5. Αδιευκρίνιστο

33. Ιδιότητα αυτών που εμφανίζονται να υφίστανται την

ενέργεια, στη 2η ενέργεια αν υπάρχει, και η ενέργεια

καταλήγει σε κάποιον/ους (aimstat2)

1. Στρατιώτες

2. Πολίτες

3. Πολιτικοί

4. Άλλοι

5. Ένοπλοι (μη στρατιώτες)

6. Αδιευκρίνιστο

34. Απεικονίζονται κάποιος ή κάποιοι πιο κεντρικά από

άλλους; (π.χ. κάποιος σε πρώτο πλάνο και άλλοι στο φόντο)

(central)

0. Όχι

1. Ναι

35. Αν κάποιος ή κάποιοι απεικονίζονται περισσότερο

κεντρικά από άλλους, σε ποιά μεριά ανήκουν; (centralside)

1. Αμερικανοί

2. Ιρακινοί

3. Άλλοι δυτικοί

4. Άλλοι Άραβες

5. Στρατιώτες δυτικών δυνάμεων που δεν γνωρίζουμε την

ακριβή τους εθνικότητα

36. Ιδιότητα αυτών που απεικονίζονται κεντρικά (centralstat)

1. Στρατιώτες

2. Πολίτες

3. Πολιτικοί

4. Άλλοι

37. Πόζα απεικονιζομένων στη φωτογραφία αν αυτοί είναι

στρατιώτες της συμμαχίας (uspose)

1. Σε θέση μάχης

2. Σε θέση αναμονής

3. Σε θέση απλής επιτήρησης/σκόπευσης

4. Σε περιπολία

5. Σε θέση αδράνειας

6. Κατά τη διάρκεια άλλης δραστηρότητας (μη άμεσα

πολεμικής)

7. Μεταφορά τραυματία

38. Πόζα απεικονιζομένων στις φωτογραφίες αν αυτοί είναι

Ιρακινοί στρατιώτες ή πολίτες (iraqpose)

1. Σε θέση μάχης

2. Σε θέση αναμονής

3. Σε θέση απλής επιτήρησης

4. Σε περιπολία

5. Σε θέση αδράνειας

6. Κατά τη διάρκεια άλλης δραστηρότητας (μη άμεσα

πολεμικής)

7. Μεταφορά τραυματία

39. Πόσο κοντά απεικονίζονται τα άτομα (δυτικοί), αν

υπάρχουν; (usproxim)

1. Πολύ κοντινή λήψη

2. Μπούστο

3. Μεσαίο

4. Μακρινό

40. Πόσο κοντά απεικονίζονται τα άτομα (Ιρακινοί), αν

υπάρχουν; (iraqproxim)

1. Πολύ κοντινή λήψη

2. Μπούστο

3. Μεσαίο

4. Μακρινό

41. Αν μπορούν να διακριθούν οι εκφράσεις των Αμερικανών,

τί εκφράσεις είναι αυτές; (usexpression)

0. Δεν μπορούν να διακριθούν οι εκφράσεις

1. Ανέκφραστο πρόσωπο

2. Περίσκεψη

3. Λύπη

4. Θυμός

5. Χαρά

6. Σκυθρωπό ύφος

7. Αγανάκτηση

8. Απελπισία

42. Αν μπορούν να διακριθούν οι εκφράσεις των Ιρακινών, τί

εκφράσεις είναι αυτές; (iraqexpression)

0. Δεν μπορούν να διακριθούν οι εκφράσεις

1. Ανέκφραστο πρόσωπο

2. Περίσκεψη

3. Λύπη

4. Θυμός

5. Χαρά

6. Σκυθρωπό ύφος

7. Αγανάκτηση

8. Απελπισία

43. Υπάρχει συγκεκριμένο «σκηνικό» που διακρίνεται ή η

φωτογραφία δείχνει «αποκομμένη» από την πραγματικότητα;

(background)

0. Όχι, δείχνει αποκομμένη

1. Ναι, υπάρχει σκηνικό

44. Αν διακρίνετα το σκηνικό, τί απεικονίζεται; (λεκτικά)

(backgroundes)

45. Απεικονίζονται όπλα στη φωτογραφία; (weapons)

0. Όχι

1. Ναι, πυροβόλα όπλα

2. Ναι, σπαθιά

46. Αν απεικονίζονται, απεικονίζονται εν χρήσει, σε στάση

σκόπευσης απλά, ή απλά τα κρατούν κάποια άτομα;

(howeapons)

1. Εν χρήσει

2. Σε στάση σκόπευσης

3. Κρατούνται από στρατιώτες (χωρίς να στοχεύουν κάποιον)

4. Κρατούνται από άλλα άτομα σηκωμένα ψηλά

5. Είναι τοποθετημένα χωρίς να τα κρατάει κανείς

6. Κρατούνται από άλλα άτομα (χωρίς να στοχεύουν κάποιον)

47. Εμφανίζονται στις φωτογραφίες σύμβολα; (π.χ. σημαίες,

εμβλήματα)(symbols)

0. Όχι

1. Ναι

48. Αν ναι ποιών; (whichsymbols)

1. Αμερικανών

2. Άλλων Δυτικών χωρών

3. Ιρακινών

4. Άλλων Αραβικών χωρών

49. Από ποιά γωνία απεικονίζονται τα άτομα στον οριζόντιο

άξονα; (horangle)

1. Μετωπικά

2. Πλάγια γωνία

50. Από ποιά γωνία απεικονίζονται τα πρόσωπα στον κάθετο

άξονα; (verangle)

1. Από χαμηλά (το εικονιζόμενο άτομο ψηλότερα από το

φωτογράφο)

2. Στο ύψος του εικονιζόμενου

3. Ψηλότερα από τον εικονιζόμενο

Β.ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

Φωτογραφία 1 (31.03.08)

Φωτογραφία 2 (30.03.08)

Φωτογραφία 3 (29.04.08)

Φωτογραφία 4 (29.03.08)

Φωτογραφία 5 (28.04.08)

Φωτογραφία 6 (28.03.08)

Φωτογραφία 7 (27.03.08)

Φωτογραφία 8 (27.03.08)

Φωτογραφία 9 (26.03.08)

Φωτογραφία 10 (25.03.08)

Φωτογραφία 11 (24.04.08)

Φωτογραφία 12 (24.03.08)

Φωτογραφία 13 (24.02.08)

Φωτογραφία 14 (23.03.08)

Φωτογραφία 15 (23.01.08)

Φωτογραφία 16 (22.04.08)

Φωτογραφία 17 (21.04.08)

Φωτογραφία 18 (21.01.08)

Φωτογραφία 19 (20.02.08)

Φωτογραφία 20 (19.04.08)

Φωτογραφία 21 (19.01.08)

Φωτογραφία 22 (18.01.08)

Φωτογραφία 23 (17.04.08)

Φωτογραφία 24 (16.01.08)

Φωτογραφία 25 (15.04.08)

Φωτογραφία 26 (14.04.08)

Φωτογραφία 27 (11.03.08)

Φωτογραφία 28 (10.03.08)

Φωτογραφία 29 (10.02.08)

Φωτογραφία 30 (09.04.08)

Φωτογραφία 31 (09.01.08)

Φωτογραφία 32 (06.04.08)

Φωτογραφία 33 (06.03.08)

Φωτογραφία 34 (04.03.08)

Φωτογραφία 35 (03.04.08)

Φωτογραφία 36 (03.04.08)

Φωτογραφία 37 (03.03.08)

Φωτογραφία 38 (03.01.08)

Φωτογραφία 39 (02.04.08)

Φωτογραφία 40 (01.04.08)

Φωτογραφία 41 (01.01.08)

Γ.ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Antonio Miotto (1953) Psicologia della Propaganda, Φλορεντία, Editrice

Universitaria

Bernays, E. (2004) Propaganda, Ig Publishing

Castells, M. (2000) The Rise of the Network Society. Oξφόρδη, Blackwell

Publishing

Chomsky N.-Clark R.-Said E. (2000) Η Νέα Τάξη Μυστικά και Ψέμματα,

Λιβάνης

Ellul, J. (1973) Propaganda: The Formation of Men's Attitudes, Νέα Υόρκη,

Vintage Books

Graham, G. (1999) The Internet: A Philosophical Inquiry. Νέα Υόρκη,

Routledge

Haliday, M.A.K (1985) An Introduction to Functional Grammar, Λονδίνο,

Arnold

Hodge R. & Kress, G (1998) Social Semiotics, Ithaca, Cornell Univerity

Press

Jowett, G. S. and V. O. Donnell (1995) Propaganda and Persuasion. Λονδίνο,

Sage

Kress G, & Van Leeuwen, T (2001) Multimodal Discourse: The modes and

media of contemporary communication, Λονδίνο, Arnold.

Kress G. & Van Leeuwen T. (1996) Reading Images: The Grammar of Visual

Design, Λονδίνο, Routledge

Leonard Doob (1935), Propaganda: Its Psychology and Technique, New

York, Henry Holt and Company

Machin D. (2007) Introduction to Multimodal Analysis, Λονδινο, Hodder

Arnold

McQuail, D., S. Vidal (1991) Μοντέλα Επικοινωνίας για τη μελέτη των

ΜΜΕ, Αθήνα, Καστανιώτης

Postman, N. (1985) Διασκέδαση Μέχρι θανάτου: Ο Δημόσιος λόγος στην

εποχή του Θεάματος, Αθήνα, Δρομέας

R. Jackall (1995) Propaganda, Λονδίνο, Palgrave

Stanford Encyclopedia of Philosophy, πρώτη έκδοση 4 Φεβρουαρίου 2000;

ανανέωση-συμπλήρωση 28 Ιουλίου 2005, διαθέσιμο στη διεύθυνση:

http :// plato . stanford . edu / entries / war /

Taylor, P. (2003) Munitions of the Mind: A history of propaganda from the

ancient world to the present day, Μάντσεστερ, Manchester University

press

Taylor, P. (2004) Πόλεμος και Διεθνείς Σχέσεις στην εποχή της

πληροφορίας, Παπαζήσης, Αθήνα,

Thussu Kishan D.- Freedman D. (επιμ.) (2003) War and the Media:

Reporting Conflict 24/7, Sage, London-New Delhi

Van Leeuwen & Jaworski (2002) The Discourses of war photography:

Photojournalistic representations of the Palestinian-Israeli conflict, Journal

of Language and politics, 1 (2), σελ. 255-275

Warner J. Severin, James W. Tankard, Jr. (2000) Communication Theories:

Origins, Methods and Uses in the Mass Media, Νέα Υόρκη, Longman

Webster, F ( 2002 ) Theories of the Information Society, Routledge, Λονδίνο

Institute for Propaganda Analysis (1971) The fine Art of Propaganda,

Octagon Books

Γαλάνης Γ., Γ. Παπαδόπουλος (2004) ΜΜΕ, Εξουσία και ο Πόλεμος στο

Ιράκ, Αθήνα, Παπαζήσης

Δεμερτζής, N. (2002), Πολιτική Επικοινωνία: Διακινδύνευση, Δημοσιότητα,

Διαδίκτυο, Αθήνα, Παπαζήσης

Εθνική Έρευνα για τις Νέες Τεχνολογίες και την Κοινωνία της

Πληροφορίας 2005, διεξήχθη από τη V-PRC και το Εθνικό Κέντρο Έρευνας

και Τεχνολογίας http :// www . vprc . gr /2/1232/21_1_ gr . html

Έρευνα «Η χρήση του Διαδικτύου στην Ελλάδα», πραγματοποιημένη υπό

την επίβλεψη της MRB Hellas για την Κοινωνία της Πληροφορίας το 2005

Λέκκας, Π. (2004), Ο πόλεμος στη νεωτερικότητα και οι μύθοι της

μοντέρνας ιδεολογίας, Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος

24, Νοέμβριος 2004

ΜακΚουέιλ Ντ. (1997) Εισαγωγή στις θεωρίες της Μαζικής Επικοινωνίας,

Αθήνα, Καστανιώτης

Πλειός Γ. (2001) Ο Λόγος της εικόνας, Ιδεολογία και Πολιτική,

Παπαζήσης, Αθήνα

Ραμονέ Ι. (2001) Σιωπηρή Προπαγάνδα: Μάζες, Τηλεόραση,

Κινηματογράφος, Αθήνα, Πόλις

Τσόμσκι, Ν. (2001) Τα Μέσα ως όργανο δημόσιου ελέγχου και επιβολής,

Αθήνα, Ελεύθερος Τύπος

Τσουκαλάς Κ. (2004), Πόλεμοι και Κυριαρχία στη νέα χιλιετία, Ελληνική

Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης, τεύχος 24, Νοέμβριος 2004