Η τηλεόραση του παρά φύσιν

- Διανύουμε, ίσως ακόμα, μια εποχή που η καθιέρωση της τηλεόρασης, αλλά και μερικοί ακόμα παράγοντες, οδήγησαν το θέατρο σε κρίση. Είναι έτσι; Η κρίση ήταν μόνο οικονομική ή και ποιοτική;

«Μόνο οικονομική. Η κρίση που δημιουργήθηκε με την εμφάνιση της τηλεόρασης, δημιουργήθηκε στο σύνολο του κοινωνικού ιστού, όχι μόνο στο θέατρο. Η τηλεόραση ώθησε τον άνθρωπο σε μια συμφιλίωση με το είδωλο του ανθρώπου και το είδωλο των πράξεων του ανθρώπου. Άρχισε με λίγα λόγια σιγά σιγά ο άνθρωπος να μην έχει ανάγκη τόσο το ίδιο το ζωντανό το σώμα, αλλά να του φτάνει να βλέπει το είδωλό του, γιατί αυτό βλέπει μέσα από την τηλεόραση. Με αυτό τον τρόπο κατάφερε να αθωώνει πολλές πράξεις των ανθρώπων, να αντέχει τα ανθρώπινα εγκλήματα και γενικά να απομακρύνεται χρόνο με το χρόνο από το ίδιο αυτό το γεγονός που λέγεται άνθρωπος και ζωή, γιατί συμφιλιώθηκε με το είδωλο αυτού του πράγματος. Όσο κοινότοπο ή λαϊκίστικο κι αν ακουστεί ένα παράδειγμα είναι το πώς χαζεύει ο σύγχρονος τηλεθεατής το μεγαλύτερο έγκλημα που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος, να σκοτώνει έναν άλλον. Πώς χαζεύουμε έναν πόλεμο. Αυτό το αντέχει ο άνθρωπος γιατί το βλέπει όχι βιώνοντάς το, αλλά παρατηρώντας το είδωλο αυτού όλου του πράγματος. Δεν βλέπει μια ζωντανή εικόνα εκείνη τη στιγμή και μπορεί να την αντέξει, να φτάσει στο σημείο να συμφιλιωθεί μαζί της. Μια βόμβα στην αγορά της Βαγδάτης δεν είναι μια απλή εικόνα, είναι το είδωλο αυτής της πράξης. Άρα η κρίση η πολιτισμική που δημιουργήθηκε με την τηλεόραση δεν ακουμπά μόνο το χώρο του θεάτρου, ακουμπά την ίδια την ανθρώπινη οντότητα. Υπάρχει μια μετάλλαξη με λίγα λόγια ή κινδυνεύουμε να μεταλλαχτούμε».

- Πιστεύετε ότι η εικόνα αυτή που εκπέμπει η τηλεόραση διεισδύει, έχει αλλοτριώσει ακόμα και τον σκεπτόμενο άνθρωπο, εννοώ τους διανοούμενους, τους συγγραφείς;

«Είναι αλήθεια αυτό. Γιατί η τηλεόραση στηρίζεται στο παρά φύσιν, στο εκτός της φύσης, στη δική σας τη δουλειά για παράδειγμα, ένα γεγονός είναι είδηση όταν είναι εκτός του κανόνα. Εάν το φυσικό είναι ότι πετάνε εκατοντάδες χιλιάδες αεροπλάνα γύρω απ' αυτόν τον πλανήτη, η είδηση είναι το αεροπλάνο που θα πέσει. Αυτό ωθεί τον άνθρωπο σε μια απάντηση-συμφιλίωση, σε μια αναμονή τού παρά φύσιν. Εγώ σ' αυτή την περίπτωση το μόνο που μπορώ να κάνω είναι διαρκώς και συνεχώς, μέσα από την τέχνη που υπηρετώ, μέσα από την αλήθεια της τέχνης να συνεχίσω να υπενθυμίζω στους ανθρώπους αυτά που έχουν ξεχάσει, όσο κοινότοπος κι αν ακούγομαι, όσο και γραφικός κι αν κινδυνεύω να γίνω».

(Απόσπασμα από συνέντευξη του Γ. Κιμούλη στην «Ε», 20/9/03)

ΘΕΜΑΤΑ:

Α. Παρουσίασε το κείμενο στους συμμαθητές σου, πυκνώνοντάς το με 110 λέξεις.

Β1. Με ποιον τρόπο ο συνεντευξιαζόμενος υποστηρίζει τη θέση του ότι η τηλεόραση οδηγεί σταδιακά στην αλλοτρίωση του ανθρώπου από τον ίδιο του τον εαυτό;

Β2. Ποια λογική σχέση εκφράζουν οι ακόλουθες λέξεις/φράσεις του κειμένου: με λίγα λόγια, γιατί, κι αν, άρα.

Β3. Γράψε από ένα συνώνυμο των παρακάτω λέξεων, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημα του κειμένου: διανύουμε, ώθησε, κοινότοπο, οντότητα, ακουμπά, απομακρύνεται, βιώνοντας, αναμονή.

Β4. Να δικαιολογήσεις την επιλογή ενεργητικής ή παθητικής σύνταξης στις παρακάτω περιπτώσεις: - «Η τηλεόραση ώθησε τον άνθρωπο σε μια συμφιλίωση…»- «Η κρίση η πολιτισμική που δημιουργήθηκε με την τηλεόραση…»

Γ. Σε μια συζήτηση που γίνεται στην τάξη σου, μετά την ανάγνωση του παραπάνω κειμένου, παίρνεις το λόγο, για να επισημάνεις διάφορες πλευρές της σχέσης «τηλεόραση και πολιτισμός». Σύνθεσε τον προσχεδιασμένο προφορικό λόγο σου σε ένα κείμενο 400 λέξεων.[Σημ.: η τηλεόραση – με δεδομένο τον εκδημοκρατισμό της κουλτούρας – ευνοεί ή όχι την ανάπτυξη πολιτιστικών εκφράσεων, όπως είναι το θέατρο, ο κινηματογράφος, το βιβλίο κ.ά.;]

9

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Στην παρούσα συνέντευξη αναδεικνύεται μία δυσάρεστη όψη του πολιτισμού της εικόνας. Σε ερώτηση του δημοσιογράφου για τους λόγους της κρίσης του θεάτρου, ο Κιμούλης απάντησε πως η κρίση στο θέατρο οφείλεται πρωτίστως στην τηλεόραση. Αιτιολόγησε τη θέση του, επισημαίνοντας πως η τηλεόραση δημιουργεί μια εικονική πραγματικότητα στην οποία εγκλωβίζεται ο άνθρωπος. Ανέφερε μάλιστα ως παράδειγμα την παθητικότητα με την οποία ο μέσος τηλεθεατής παρακολουθεί σκηνές βίας, χωρίς να αντιδρά. Στη συνέχεια, αφού ρωτήθηκε εάν η αλλοτρίωση έχει αγγίξει και τους διανοουμένους, απάντησε καταφατικά, υποστηρίζοντας πως η τηλεόραση προωθεί το παράδοξο, αλλά και στηρίζεται σ΄ αυτό. Καταληκτικά, τόνισε πως η προσωπική του ευθύνη ως δημιουργού είναι υπηρετώντας την τέχνη, να στέργει τον άνθρωπο.

Β1. Ο Γ. Κιμούλης αναφέρει συγκεκριμένα παραδείγματα, για να πιστοποιήσει το γεγονός ότι ο τηλεθεατής σταδιακά απορροφάται από την εικονική πραγματικότητα, ώστε χάνει την αίσθηση των πραγμάτων.

Β2. - με λίγα λόγια: επεξήγηση- γιατί: αιτιολόγηση- κι αν: εναντίωση- άρα: συμπέρασμα

Β3. διανύουμε = περνάμεώθησε = παρακίνησεκοινότοπο = συνηθισμένοοντότητα = ύπαρξηακουμπά = αγγίζειαπομακρύνεται = αποξενώνεταιβιώνοντας = ζώνταςαναμονή = προσμονή

Β4. - Ενεργητική σύνταξη: ο συντάκτης θέλει να δείξει τις ευθύνες της τηλεόρασης, γι΄ αυτό τονίζει το λογικό υποκείμενο.- Παθητική σύνταξη: σημασία δεν έχει το λογικό υποκείμενο, «η τηλεόραση», αλλά η ίδια η πράξη.

Γ. (α) Η αισιόδοξη άποψη:

Αφήνοντας πίσω την ουτοπία περί καταστροφής των μέσων επικοινωνίας, η σχολή των ρεαλιστών προτιμά μια άλλη οδό. Αφετηρία της, από τη μια, είναι η τεχνολογική αισιοδοξία του Καναδού θεωρητικού Μάρσαλ Μακ Λούαν, σύμφωνα με την οποία τα ηλεκτρονικά μέσα, και ειδικότερα η τηλεόραση, εγκαινίασαν μια γενικευμένη πλανητική επικοινωνία, το φημισμένο «παγκόσμιο χωριό», αλλά και την επικράτηση της πλήρους διαφάνειας στην πληροφόρηση και την επικοινωνία. Από την άλλη, βασίζεται στην ανάλυση του Γερμανού στοχαστή Χανς Μάγκνους Εντσερμπέργκερ, ο οποίος στα «Σχόλια για μια θεωρία των μέσων επικοινωνίας» υποστήριζε ότι «για πρώτη φορά στην Ιστορία τα μέσα ενημέρωσης κάνουν δυνατή τη μαζική συμμετοχή σε μια άμεσα κοινωνική και κοινωνικοποιημένη παραγωγική διαδικασία, μια συμμετοχή της οποίας τα πρακτικά μέσα βρίσκονται στα χέρια των ίδιων των μαζών». Με άλλα λόγια, αντί για τη ριζική εξάλειψη ενός «οργάνου κοινωνικού ελέγχου και επιβολής» προτείνεται η κατάληψη και η εκτροπή τους προς όφελος των μαζών.

Αφού λοιπόν, όπως αναφέρει ο Πάτρικ Μπάντλιντζερ στη μελέτη του «Άρτος και θεάματα», η τηλεόραση είναι το μέσο που επικρίθηκε περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο ότι προκαλεί πολιτιστική και κοινωνική παρακμή, αυτό που μένει για τους ρεαλιστές είναι να αντιτάξουν στη δαιμονολογία ενάντια στη μικρή οθόνη, το απελευθερωτικό δυναμικό της, δίνοντάς της ένα νέο περιεχόμενο. Το πρόβλημα δεν βρίσκεται στο μέσο αλλά στη χρήση του. Ή, σύμφωνα με τον Ουμπέρτο Εκο, «ένας δημοκρατικός πολιτισμός θα σωθεί μόνο αν κάνει τη γλώσσα της εικόνας ερέθισμα για κριτικό στοχασμό κι όχι πρόκληση για ύπνωση».

Το συμπέρασμα είναι αυτονόητο. Η τηλεόραση μπορεί να διολισθαίνει στην οικονομία της αγοράς, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι τα προγράμματα των καναλιών δεν μπορούν να είναι καλαίσθητα και ποιοτικά. Αντί για τη συνεχή ροή από ανούσιες ταινίες, πληκτικές σαπουνόπερες, άγευστα σόου, εκτυφλωτικές διαφημίσεις και ασήμαντες αλλά υστερικά

μεταδιδόμενες ειδήσεις, ένα άλλο σύμπαν με εκπαιδευτικά ντοκιμαντέρ, συζητήσεις με καλεσμένους ανθρώπους του πνεύματος, εμπεριστατωμένες πολιτικές αναλύσεις και αντικειμενική, ψύχραιμη ειδησεογραφία. Αποτέλεσμα θα ήταν ο θάνατος του μεταλλαγμένου θεατή, του couch potato, όπως ονομάζουν σαρκαστικά οι Αμερικανοί τον τύπο του απομονωμένου ανθρώπου, που καταβροχθίζει τσιπς στον καναπέ κολλημένος στη οθόνη, αλλά ο σφαιρικά ενημερωμένος πολίτης που θα ψυχαγωγείται με εκπομπές υψηλής αισθητικής.

Ένα ουτοπικό σχέδιο; Ίσως, αλλά ακόμη κι ένας άφθαστα ειρωνικός στοχαστής, όπως ο Μπρυκνέρ, παραδέχεται ότι μπορεί απλώς η σημερινή κατάσταση να είναι αποτέλεσμα της κακής χρήσης της τηλεόρασης. Συμπληρώνοντας ότι «τίποτα δεν απαγορεύει να ονειρευόμαστε μια τηλεόραση που θα είναι εργαλείο πνευματικής δημιουργίας και η τεράστια εκπαιδευτική της δύναμη θα συνδυάζεται με μια γνήσια εκπαιδευτική σκοπιμότητα».

(β) Η απαισιόδοξη άποψη:

Σε μια εποχή που ολόκληρες γενιές έχουν εθιστεί σε μια τηλεόραση με καταιγισμό πληροφοριών, τη δραματοποιημένη ειδησεογραφία και τη λογική του βιντεοκλίπ, η πρόταση μυρίζει αναχρονισμό. Σε καιρούς που η τηλεθέαση αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της καθημερινής ζωής, οι ρεαλιστές προτείνουν μια λύση που να αναδεικνύει τον παιδευτικό της ρόλο, αλλά αδυνατούν να κάνουν την πρόταση τόσο γοητευτική όσο τα τηλεπαιχνίδια και τα ριάλιτι σόου.

Όπως έδειξαν και οι διάφοροι πειραματισμοί, στην Ευρώπη ένα κανάλι σύμφωνο με την άποψη των ρεαλιστών είναι αδύνατο να συγκινήσει τις μάζες που εκτιμούν την τηλεόραση ως «ρόφημα των ματιών», όπως την αποκαλεί ο Γάλλος στοχαστής Πασκάλ Μπρυκνέρ. Στη σημερινή πραγματικότητα η τηλεόραση είναι μια «μόνιμη υπόσχεση ψυχαγωγίας» κατά τον ορισμό του Νιλ Πόστμαν, η οποία μεταμορφώνει τα πάντα σε θέαμα, ακόμη κι αν πρόκειται για κάτι εξ ορισμού σοβαρό, όπως ο πόλεμος ή μια πολιτιστική εκπομπή.

Από πρακτική άποψη, κανένα μέσο επικοινωνίας και ιδιαίτερα η τηλεόραση δεν θα μπορούσε να υπάρξει στη σημερινή οικονομία χωρίς την τροφοδότηση διαφημιστικών μηνυμάτων και, επομένως, θα υποτασσόταν στη λογική του ανταγωνισμού. Σε άλλη περίπτωση θα πρέπει να δεχθεί την κρατική χρηματοδότηση, άρα και την παρέμβαση της κεντρικής εξουσίας στο πρόγραμμά της. Αν και οι πιο αισιόδοξοι αναμένουν την αυτομεταρρύθμιση της τηλεόρασης όταν κουραστεί από τον ίδιο της τον κυνισμό.

Αρκεί φυσικά ο αφορισμός του Εμίλ Ζολά που παρατηρεί για την αισιοδοξία των ρεαλιστών ότι είναι σαν να λέμε ότι «αν βρούμε αλκοόλ που θα μας κάνει γαλήνιους και μετριοπαθείς, θα σωθούμε από τον αλκοολισμό».

Η παρακμή της δημοσιογραφίας

Γιατί οι δημοσιογράφοι σ’ όλο τον κόσμο αντιμετωπίζονται σήμερα με καχυποψία; Πώς εξηγείται το παράδοξο να υπάρχουν όλο και περισσότερες ειδήσεις κι όλο λιγότεροι ιδιοκτήτες των Μέσων; Πού τελειώνει η διασκέδαση και πού αρχίζει η ενημέρωση; Πόσο απειλείται η δημοσιογραφία από το Διαδίκτυο; Ποιος είναι ο ρόλος του δημοσιογράφου σ’ έναν κόσμο που κυριαρχείται από πολυεθνικά συμφέροντα; Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ενός δημοσιογράφου κι ενός διαφημιστή ή ενός εργαζόμενου στις δημόσιες σχέσεις; Αυτά και πολλά άλλα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει ο καθηγητής δημοσιογραφίας στο πανεπιστήμιο του Κάρντιφ, Ιαν Χάργκρεϊβς, στο βιβλίο που δημοσίευσε πρόσφατα υπό τον τίτλο «Δημοσιογραφία: Θάρρος ή αλήθεια;» (εκδ. Oxford University Press, 2003).

Αφορμή για την ανάλυσή του είναι το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι η δημοσιογραφία σήμερα δέχεται την καθολικότερη επίθεση από καταβολής της. «Σ’ έναν κόσμο όπου οι ειδήσεις διασπείρονται στιγμιαία, υπολήψεις καταστρέφονται και ιδιωτικότητες απειλούνται στο χρόνο που απαιτείται για να ανοίξει κανείς την τηλεόρασή του. Το τζανκ φουντ μπορεί να είναι βολικό και να έχει ικανοποιητική γεύση, αλλά το γεγονός ότι είναι τόσο δημοφιλές εγείρει ερωτήματα για τη δημόσια υγεία. Όπως επίσης και οι ειδήσεις». Η λέξη ελευθερία ταιριάζει καλύτερα στον οικονομικό ανταγωνισμό παρά στο Λόγο. Την ώρα που βαρόνοι του Τύπου σαν τον Ρούπερτ Μέρντοχ ανεβοκατεβάζουν κυβερνήσεις και ιδιοκτήτες Μέσων σαν τον Μπερλουσκόνι γίνονται πρωθυπουργοί, η θέση της δημοσιογραφίας μέσα στις κοινωνίες δείχνει να κλονίζεται συθέμελα.

Το φαινόμενο, ωστόσο, υποστηρίζει ο Χάργκρεϊβς, είναι παγκόσμιο. Πολλοί δημοσιογράφοι φοβούνται ότι βιώνουμε το «τέλος της δημοσιογραφίας» εξαιτίας της εξάπλωσης των νέων τεχνολογιών, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι η επίθεση που υφίστανται είναι φυσιολογική, καθώς πάντα η δημοσιογραφία ήταν ενοχλητική. Επιπλέον, η παρακμή της ερευνητικής δημοσιογραφίας, σε συνδυασμό με την ευκολία της κατασυκοφάντησης, δημιουργούν μια κατάσταση γενικευμένης δυσπιστίας απέναντι στο λειτούργημα του δημοσιογράφου. Το Διαδίκτυο, παρόλο που δίνει τη δυνατότητα στον καθένα να γίνει ρεπόρτερ, απειλεί κι αυτό με την αυθαίρετη φύση του, δίχως να υπολογίσουμε ότι σε περιοχές όπως η Κίνα υφίσταται εκτεταμένη λογοκρισία του Μέσου. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μόνο το 2001, 39 δημοσιογράφοι σκοτώθηκαν εν ώρα εργασίας.

Ιστορικά βεβαίως η δημοσιογραφία υπήρξε, αν θυμηθούμε τη Γαλλική επανάσταση, κυριολεκτικά θέμα ζωής και θανάτου. Σε στιγμές εθνικής κρίσης, ο δημοσιογράφος είναι διχασμένος ανάμεσα στον επαγγελματικό του ρόλο και στην εμπλοκή του ως ακτιβιστής. Δεν πρέπει όμως να παραλείπει ποτέ να είναι «το μάτι και το αυτί της κοινωνίας». Δύσκολο αλλά όχι ακατόρθωτο παρότι οι πιέσεις, που δέχεται σήμερα απ’ όλες τις πλευρές, είναι πράγματι πολύ μεγάλες. Ο Χάργκρεϊβς λέει καταρχήν κατηγορηματικά ότι τα παλιά Μέσα δεν πεθαίνουν. Τα μονοπώλια, που ανθούν κυρίως στα ηλεκτρονικά Μέσα, είναι ένας ισχυρός λόγος για να επαγρυπνεί κανείς. Το μοντέλο που έχει εξαχθεί από τις ΗΠΑ, το βλέπουμε να εξαπλώνεται παντού, ως τροχοπέδη της δημοσιογραφίας: εμπορευματοποίηση της βιομηχανίας ειδήσεων, υπέρ-προσκόλληση στη διαφήμιση, στενότατη σχέση με τα πολυεθνικά κεφάλαια.

Ο Λεονάρντο ντι Κάπριο κι όχι ένας δημοσιογράφος παίρνει το 2000, την παγκόσμια ημέρα περιβάλλοντος, συνέντευξη από τον Μπιλ Κλίντον, «την ώρα που οι ίδιες οι εφημερίδες διολισθαίνουν στο «infotaintment» (ενήμερο-διασκέδαση), ανταγωνιζόμενες να εξασφαλίζουν στήλες γραμμένες από τον τελευταίο τηλεοπτικό σταρ, σεφ, κηπουρό ή εσωτερικό διακοσμητή». «Λέγεται», λέει χαριτολογώντας ο συγγραφέας «ότι ο καλύτερα αμειβόμενος αρθρογράφος στη Μεγάλη Βρετανία δεν είναι καν δημοσιογράφος, αλλά ο αστρολόγος Τζόναθαν Κάινερ». Έτσι οι εφημερίδες τείνουν να μοιάσουν στα τηλεοπτικά προγράμματα, ενώ τα ταμπλόιντ έντυπα μεταλαμπαδεύονται στην τηλεόραση. Δημοσιογράφοι-σταρ που υποσκελίζουν το ίδιο το νέο, αρθρογράφοι που υποκρίνονται ότι έχουν καρκίνο για να κάνουν ελκυστική τη στήλη τους, οκνηροί ρεπόρτερ που εμπιστεύονται δελτία Τύπου ή spin-doctors, ή άλλοι που πληρώνουν προκειμένου να κάνουν είδηση, οικονομικοί συντάκτες που παίζουν στο χρηματιστήριο, είναι μόνο μερικά από τα παραδείγματα που επιστρατεύει ο Χάργκρεϊβς για να δείξει το μέγεθος της κρίσης. Χωρίς να ξεχνάει βέβαια και την αυτολογοκρισία ή την πλειοψηφία των πενιχρά αμειβόμενων δημοσιογράφων.

Ο Χάργκρεϊβς φτάνει, εύλογα στο τέλος, στο φλέγον θέμα της ηθικής. Πιστεύει βεβαίως ότι ορισμένοι κανόνες είναι και χρήσιμοι και απαραίτητοι, όπως είναι και οι δεκάλογοι του σωστού επαγγελματία κι οτιδήποτε συζητείται. Όλα προς όφελος της δημοσιογραφίας είναι και, κατ’ επέκταση, της κοινωνίας. Αλλά τελικά τα πάντα επαφίενται, κατά τον καθηγητή, στο μεμονωμένο δημοσιογράφο και τη δική του υποκειμενική ηθική. Καθένας, επομένως, ας λάβει

10

τα μέτρα του. Κι όσον αφορά στους αναγνώστες, σ’ αυτούς μένει η εμπιστοσύνη σε αξιόπιστα πρόσωπα, καθώς και η μοναδική ευκαιρία να δημοσιεύσουν τα ρεπορτάζ ή τα σχόλιά τους στο Διαδίκτυο. Σήμερα, στο αμείλικτο ερώτημα «Θάρρος ή αλήθεια» καθένας οφείλει ν’ απαντήσει: «και τα δύο».

(Μ. Ανδριωτάκης, «Ε», 24/09/2003)

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Πυκνώστε το δημοσίευμα σε ένα δικό σας κείμενο 100 – 120 λέξεων.

Β1. Γράψτε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.

Β2. α. Ποια η δομή και ο τρόπος οργάνωσης της 2ης §; β. Ποια λογική σχέση συνδέει τη 2η με την 3η § του κειμένου;

Β3. Με βάση το κείμενο, να προσδιορίσετε τις αιτίες που προκαλούν γενικευμένη κρίση στο δημοσιογραφικό λειτούργημα.

Β4. α. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: τροχοπέδη, διολισθαίνουν, υποσκελίζουν, μεταλαμπαδεύονται, επαφίενται, κατασυκοφάντηση.β. Γράψτε από ένα αντώνυμο για τις παρακάτω λέξεις του κειμένου: επαγρυπνεί, πενιχρά, καχυποψία, οκνηροί.

Γ. Γράψτε ένα άρθρο (500 λέξεων) για την εφημερίδα του σχολείου σας με τίτλο: «ΔΕΛΤΙΑ ΕΙΔΗΣΕΩΝ - Οδηγίες χρήσης για ώρες κρίσης», στο οποίο - με ύφος παραινετικό αλλά και χιουμοριστικό – να προτείνετε συγκεκριμένες τεχνικές, ώστε το κοινό να αποφεύγει τους κινδύνους της εμπορευματοποιημένης ενημέρωσης.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Το δημοσίευμα αποτελεί παρουσίαση ενός δοκιμίου για την παγκόσμια κρίση που διέρχεται η δημοσιογραφία. Αρχικά, μας πληροφορεί πως ο συγγραφέας του διαπιστώνει τον κλονισμό της δημοσιογραφίας, καθώς στερείται το οξυγόνο της, την ελευθερία. Μάλιστα, θεωρεί πως το φαινόμενο είναι καθολικό, εφόσον σημειώνεται αυξανόμενη δυσπιστία προς το δημοσιογραφικό λειτούργημα. Βέβαια, ο συγγραφέας σπεύδει να διευκρινίσει πως ο ρόλος του δημοσιογράφου ανέκαθεν ήταν διττός – επαγγελματίας αλλά και ενεργός πολίτης -, μολονότι σήμερα κυριαρχεί το αμερικανικό πρότυπο της εμπορευματοποιημένης δημοσιογραφίας, γεγονός που επαληθεύει με μια σειρά παραδειγμάτων. Το δημοσίευμα ολοκληρώνεται με την τελική άποψη του συγγραφέα πως η αντιμετώπιση της κρίσης δεν είναι θέμα μόνο εφαρμογής της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, αλλά πρωτίστως θέμα προσωπικής ευθύνης κάθε δημοσιογράφου.

Β1. § 1η: Το θέμα ενός βιβλίου (ή Αμείλικτα ερωτήματα)§ 2η: Η κρίση της δημοσιογραφίας§ 3η: Οι αιτίες της κρίσης§ 4η: Ο δημοσιογράφος κόντρα στο κυρίαρχο μοντέλο της δημοσιογραφίας§ 5η: Η προσωπική ευθύνη του δημοσιογράφου

Β2. α. Θ.Π.: «Αφορμή… καταβολής της»

Σχόλια: «Σε έναν κόμσο… παρά το Λόγο»Κατακλείδα: «Την ώρα… συθέμελα»Τρόπος ανάπτυξης: παραδείγματα

β. Η παράγραφος 3 αιτιολογεί την παράγραφο 2.

Β3. Ο οικονομικός ανταγωνισμός των ΜΜΕ, που τα οδηγεί στην εντυπωσιοθηρία, στην εμπορευματοποίηση της ενημέρωσης, στην εξάρτηση από τη διαφήμιση. Η εξάπλωση των νέων τεχνολογιών, που οδηγεί σε παρακμή την ερευνητική δημοσιογραφία. Η κατασυκοφάντηση των δημοσιογράφων.

Β4. α. τροχοπέδη = εμπόδιο

διολισθαίνουν = καταφεύγουνυποσκελίζουν = υποβαθμίζουνμεταλαμπαδεύονται = μεταφέρονταιεπαφίενται = εξαρτώνταικατασυκοφάντηση = διαβολή

β. επαγρυπνεί εφησυχάζειπενιχρά πλούσιακαχυποψία εμπιστοσύνηοκνηροί δραστήριοι

Γ. ΔΕΛΤΙΑ ΕΙΔΗΣΕΩΝ

Οδηγίες χρήσης για ώρες κρίσης

Μη γοητεύεστε από το χαμόγελο του παρουσιαστή. Το γεγονός ότι «μπαίνει στο σπίτι σας» κάθε μέρα δεν σημαίνει πως σας λέει πάντα την αλήθεια. Το τηλεοπτικό κοινό έχει την τάση να προσωποποιεί τις σχέσεις του με τους αγαπημένους του τηλεπαρουσιαστές, που τους αισθάνεται «δικούς του ανθρώπους». Είναι και αυτοί μέρος του πακέτου που λέγεται «κατασκευή των ειδήσεων».

Να θυμάστε ότι το κείμενο σ' ένα τυπικό δελτίο ειδήσεων (αναφερόμαστε στο δελτίο των 25 λεπτών και όχι στους δίωρους τηλεμαραθώνιους των «παραθύρων» και των λινκς) είναι λιγότερο από την ύλη μιας σελίδας μιας σοβαρής εφημερίδας. Επομένως, κάποια θέματα αναγκαστικά υποβαθμίζονται, καλύπτονται επιφανειακά, έρχονται σε δεύτερη μοίρα ή παραλείπονται πλήρως.

Μην ξεχνάτε ότι το μοντέλο των δελτίων στα περισσότερα ιδιωτικά κανάλια είναι η δραματοποιημένη πληροφόρηση, τύπου ταμπλόιντ. Εδώ δεν μιλά τόσο η αλήθεια των

γεγονότων όσο τα εύγλωττα πρόσωπα, τα συναισθήματα, τα γκρο πλαν, το μελό και η τρομολαγνεία. Το περιεχόμενο θυμίζει συχνά τα «κίτρινα», κουτσομπολίστικα έντυπα. Όσο λοιπόν και αν παρασυρόμαστε από την αληθοφανή μορφή τους, τα δελτία ειδήσεων δεν παύουν να είναι μια μίξη ενημέρωσης και ψυχαγωγίας (infotainment), έστω και αν το κοινό των δελτίων ψυχαγωγείται με φόνους, οικογενειακά δράματα και σχηματοποιημένες συγκρούσεις «καλού» και «κακού».

Προσπαθήστε να ρωτάτε το «γιατί» πίσω από τη συνεχή ροή των εικόνων και την κατακερματισμένη μορφή των ειδήσεων. Η ίδια η δομή των τηλεοπτικών δελτίων ευνοεί το ειδησεογραφικό ζάπινγκ, πλίνθοι τε και κέραμοι ατάκτως ερριμένες, φέτες ζωής αποκομμένες από το κοινωνικό και πολιτικό τους πλαίσιο. Η τηλεοπτική ενημέρωση είναι από τη φύση της πιο συναισθηματικά φορτισμένη, αλλά λιγότερο ερμηνευτική και αναλυτική απ' ό,τι η ανάγνωση εφημερίδας.

Αντισταθείτε στη μαγεία της εικόνας. Από μόνα τους τα λινκς - οι απευθείας συνδέσεις -, τα «ζωντανά» πλάνα δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι είσαι εκεί, μοιράζεσαι την εμπειρία, ζεις την ιστορία σε πρώτο πρόσωπο. Όμως οι εικόνες αυτές, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για κάλυψη πολεμικών γεγονότων, σπάνια είναι αδιαμεσολάβητες, αφιλτράριστες και μη λογοκριμένες. Πίσω τους κρύβονται συχνά η προπαγάνδα και ο εκβιασμός των συναισθημάτων.

Μην αποποιείστε τις ευθύνες σας. Η τηλεόραση κολακεύει τα γούστα του κατώτερου κοινού παρονομαστή, πουλώντας ιστορίες που ερεθίζουν τους τηλεθεατές, σκοπεύοντας συχνά στην οφθαλμολαγνεία και το μίγμα καθησυχαστικού τρόμου (όλοι μάς αναγγέλλουν τον Αρμαγεδδώνα που περνάει διαρκώς ξυστά πλάι μας). Όπως είχε πει ο παραγωγός του CBS, Μπιλ Μάγιερς, σε συνέντευξή του στο Newsweek: «Αντί να συλλέγουμε πληροφορίες, αντί να αναλύουμε τα συμβάντα και τα θέματα, έχουμε επηρεαστεί από την επιθυμία πρώτα να ικανοποιούμε το κοινό, τις προτιμήσεις, τις επιθυμίες και τις φοβίες του...Ναι, έχουμε παγιδευτεί!».

Όσο κυνικό κι αν ακούγεται, τελικά δεν είμαστε παρά πελάτες της ιδιωτικής ενημέρωσης, καταναλωτές εικόνων. Οι ειδήσεις έχουν σκοπό να κρατήσουν το ενδιαφέρον μας αμείωτο ανάμεσα στις διακοπές για διαφημίσεις, να εξασφαλίσουν το κοινό που θα δει αυτές τις διαφημίσεις. Τα κανάλια σε τελευταία ανάλυση δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να πωλούν τηλεοπτικό χρόνο, σε λεπτά και δευτερόλεπτα. Στόχος τους, η όσο το δυνατόν υψηλότερη τηλεθέαση, άρα το προϊόν τους πρέπει να είναι εύληπτο, εθιστικό, προκλητικό. Αν αυτό γίνεται σε βάρος της αντικειμενικής ενημέρωσης, τόσο το χειρότερο για την ενημέρωση.

Φθηνή πληροφορία

Σε μια εποχή που όλοι γκρινιάζουν για την ακρίβεια (η πλειονότητα των καταγγελιών στο Ινστιτούτο Καταναλωτών είναι για τις ανατιμήσεις στα καταναλωτικά αγαθά, η Αθήνα σκαρφαλώνει στο τσαρτ με τις «ακριβότερες πόλεις» του κόσμου, οι παραθεριστές καταγγέλλουν κρούσματα κερδοσκοπίας), η φτήνια παίρνει την εκδίκησή της με άλλα μέσα.

Η «φτηνή» πληροφορία, στην κυριολεκτική και μεταφορική της μορφή, παρέχεται αφειδώς. Εφημερίδες που διανέμονται δωρεάν, ενημέρωση μέσω γραπτών μηνυμάτων στο κινητό, τρίωρα ρεπορτάζ μεσημεριανής ζώνης για τις περιπτύξεις ή τα εξώδικα μεταξύ πρώην ριαλιτο-παίδων αλλά και «έγκυρες πηγές», «υπεύθυνη ενημέρωση», ηλεκτρονική, έντυπη, διαδικτυακή. Όσο η ουσιαστική πληροφορία κοστίζει σε χρόνο και χρήμα για να την αποκτήσεις, να την αποκωδικοποιήσεις, να την αξιοποιήσεις, τόσο η πληροφορία που δεν σου είναι δα και απαραίτητη, φτάνει σε σένα με κάθε μέσο και τρόπο. Συνήθως κοστίζει όσο ένα τοπικό τηλεφώνημα ή όσο ρεύμα καίει μια οθόνη, φτάνει σε εμάς σε νανοδευτερόλεπτα, χωρίς να χρειαστεί καν να βγούμε από το σπίτι, να πάμε στο περίπτερο, να ανοίξουμε το γραμματοκιβώτιο ή να ανταλλάξουμε μια κουβέντα με τον διπλανό μας.

Το ότι η «κοινωνία της πληροφορίας» είναι γεγονός δεν είναι απαραίτητα κακό. Σχεδόν μισό αιώνα από τότε που ο επικοινωνιολόγος Μάρσαλ Μακ Λούαν ανέπτυσσε τις θεωρίες του για το «παγκόσμιο χωριό», οι νέες τεχνολογίες κάνουν ακόμα πιο γρήγορη, εύκολη και φτηνή την απόκτηση πληροφοριών. Το δύσκολο είναι το «ξεσκαρτάρισμα» των πληροφοριών. Ο Τζέρεμι Ρίφκιν στην «Εποχή της Πρόσβασης» προαναγγέλλει την έλευση του «υπερ-καπιταλισμού», όπου ζητούμενο δεν θα είναι πλέον η ιδιοκτησία, αλλά η πρόσβαση στην πληροφορία. Στη μεταβατική κατάσταση που βιώνουμε, η πρόσβαση φαντάζει εφικτή, όμως η διασταύρωση και η επαλήθευση της πληροφορίας που αποκτούμε συχνά είναι ανέφικτη. Ίσως στα νέα που ακούμε, διαβάζουμε, καταναλώνουμε, πρέπει να προστεθούν μικρά προειδοποιητικά πλαίσια, σαν αυτά που μπαίνουν στα κουτάκια των τσιγάρων ή στις αντενδείξεις των φαρμάκων: «Χρησιμοποιήστε με προσοχή!» ή «Πίστευε και ερεύνα» ή «Η αλόγιστη κατανάλωση πληροφορίας μπορεί να προκαλέσει κοιλιακές διαταραχές, αποπροσανατολισμό, ζαλάδες».

Η φτηνή πληροφορία δεν είναι σε καμία περίπτωση γνώση ούτε πολύ περισσότερο σοφία. Εύκολα μετατρέπεται σε άγνοια ή αποβλάκωση. Το ότι «η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην αποπληροφόρηση» αποτελεί πλέον κοινή διαπίστωση. Ο όρος «φτηνή πληροφορία» είναι επίσης σχετικός, καθώς χρειάζεται παιδεία, διάθεση και χρόνος για να τη διυλίσεις και να την κρίνεις και όχι να την καταπιείς αμάσητη. Όλα αυτά παραμένουν ακριβά, πολύ ακριβότερα από το τηλεοπτικό νανούρισμα ή έστω το ανέμελο διαδικτυακό σερφάρισμα. Η ανάγνωση εφημερίδας τείνει να γίνει πολυτέλεια, που την αναβάλλουμε για «όποτε έχουμε χρόνο». Η πληροφόρηση, ενώ είναι θεωρητικά πιο πλούσια, πρακτικά ομοιογενοποιείται, φτωχαίνει, συγκεντροποιείται. Αυτό που παραμένει φτηνό είναι ο καθημερινός βομβαρδισμός από πληροφορίες, συχνά ασύνδετες, ανεξακρίβωτες ή κατευθυνόμενες, όπου απουσιάζει το πώς και το γιατί. Ο Αμερικανός επικοινωνιολόγος Νιλ Πόστμαν στο «Τεχνοπώλιο», σχολιάζοντας αυτό το φαινόμενο κάνει λόγο για «ενημερωτική ασημαντότητα». Και πράγματι, το συναίσθημα του ασήμαντου, του εφήμερου ή ακόμα και του ψευδούς, είναι κάτι που το νιώθουμε όλοι μπροστά στον καταιγισμό ειδήσεων, «αποκλειστικών αποκαλύψεων», από «έγκυρες πηγές και κύκλους» των οποίων συχνά την ακριβή ταυτότητα αγνοούμε.

Ο σχετικά νεότευκτος όρος «media literacy», που αναφέρεται στους «επικοινωνιακά εγγράμματους», όσους κρατούν μια κριτική στάση απέναντι στον ορυμαγδό των πληροφοριών, επιχειρώντας να ξεχωρίσουν την ήρα από το στάχυ, εκτός από τίτλος πανεπιστημιακού μαθήματος, είναι θέμα με το οποίο ασχολούνται όλο και περισσότερες πρωτοβουλίες και καμπάνιες, που φυσικά δεν απευθύνονται στους ειδικούς αλλά στους απλούς πολίτες. Οσο η πληροφορία γίνεται πιο «φτηνή», δηλαδή πιο ανεξέλεγκτη, τόσο πιο επιτακτική γίνεται η ανάγκη, όχι μόνο μιας εκ των άνωθεν επιβεβλημένης δεοντολογίας, αλλά μιας νέας ατομικής και συλλογικής στάσης απέναντι στο πώς διαχειριζόμαστε όσα «πληροφορούμαστε».

(Αφρ. Πολίτη, «Ε», 17/6/03)

11

ΘΕΜΑΤΑ:

Α. Πυκνώστε το δημοσίευμα που διαβάσατε σε ένα δικό σας κείμενο 80 - 90 λέξεων.

Β1. α. Γράψτε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.β. Ποια η δομή και ο τρόπος οργάνωσης της 2ης §;

Β2. Η δημοσιογράφος παραθέτει σκέψεις κάποιων στοχαστών. Να εξηγήσετε γιατί το κάνει, εντοπίζοντας ποιες συγκεκριμένες δικές της απόψεις θέλει να τεκμηριώσει με τα αποσπάσματα αυτά.

Β3. Να εξηγήσετε τι σημαίνουν οι παρακάτω φράσεις: - «παγκόσμιο χωριό»- «επιχειρώντας … στάχυ»

Β4. α. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: έλευση, ορυμαγδός, ανέμελο, αφειδώς.β. Γράψτε από ένα αντώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: άγνοια, ομοιογενοποιείται, επαλήθευση, εφήμερος.

Γ. «Όσο η πληροφορία … πληροφορούμαστε»: Με αφορμή την παραπάνω άποψη, αναπτύξτε τον προβληματισμό σας για την ευθύνη μας ως δεκτών απέναντι στη «φτηνή πληροφορία». Το κείμενό σας να έχει τη μορφή άρθρου σε μαθητικό έντυπο.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Το παρόν άρθρο αναφέρεται στο φαινόμενο της υπερπληροφόρησης. Αρχικά, η δημοσιογράφος διαπιστώνει την πληθωρικότητα της «φτηνής» πληροφορίας, η οποία δυσχεραίνει την ικανότητά μας να επιλέξουμε τις σημαντικές πληροφορίες και να τις διασταυρώσουμε. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, ο βομβαρδισμός μας με ανούσιες ειδήσεις να ακυρώνει την ανάγκη για πληροφόρηση, εφόσον η «φτηνή» πληροφορία προάγει την άγνοια και τον κρετινισμό. Καταληκτικά, αντίδοτο στην ασημαντότητα των ειδήσεων θεωρεί την ύπαρξη επικοινωνιακά αλφαβητισμένων δεκτών που θα είναι σε θέση να ξεχωρίζουν το σημαντικό από το ασήμαντο.

Β1. α. 1η §: Η εκδίκηση της φτήνιας

2η §: Πηγές «φτηνής πληροφορίας»3η §: Η δυσκολία της επιλογής και διασταύρωσης της πληροφορίας4η §: Η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην αποπληροφόρηση5η §: Η ευθύνη μας ως δεκτών

β. Θ.Π.: «Η «φτηνή» πληροφορία, στην κυριολεκτική και μεταφορική της μορφή, παρέχεται αφειδώς»Σχόλια: «Εφημερίδες … διπλανό μας»Τρόπος ανάπτυξης: παραδείγματα

Β2. Η δημοσιογράφος αναφέρεται στις απόψεις διακεκριμένων επιστημόνων: του Αγγλοκαναδού Μάρσαλ Μακ Λούαν που πρώτος μίλησε για το «παγκόσμιο χωριό», του σύγχρονου στοχαστή Τζέρεμι Ρίφκιν (γνωστού για το βιβλίο του «Το τέλος της εργασίας») και του Αμερικανού επικοινωνιολόγου Νηλ Πόστμαν. Με την αναφορά της στο έργο του πρώτου επιδιώκει να δείξει τη διαχρονικότητα των απόψεών του, καθώς η θεωρία του για τη δύναμη του μέσου («το μέσο είναι το μήνυμα») επαληθεύεται στην εποχή μας. Η θεωρία του Ρίφκιν για τον «Υπερκαπιταλισμό» ενισχύει τη δική της θέση για την ανάγκη να μπορούμε να διακρίνουμε τις σημαντικές πληροφορίες από τα «τηλε-σκουπίδια». Τέλος, η «ενημερωτική ασημαντότητα» του Πόστμαν επιβεβαιώνει τη δική της άποψη για την ισοπέδωση σημαντικού – ασήμαντου που προκαλεί ο καταιονισμός επί των κεφαλών μας ασήμαντων ειδήσεων.

Β3. - «παγκόσμιο χωριό»: η φράση αναφέρεται στις νέες τεχνολογίες των επικοινωνιών που μετατρέπουν σε κοινότητα, φυλή ολόκληρη την οικουμένη. κατ΄ επέκταση, η ομοιογενοποίηση της παγκόσμιας κουλτούρας. - «επιχειρώντας … στάχυ»: η δημοσιογράφος θέλει να τονίσει την ανάγκη να μπορούμε να διακρίνουμε τις σημαντικές πληροφορίες από τις ασήμαντες, πράγμα όμως που είναι δύσκολο, εάν λάβουμε υπόψη πως η υπερπληροφόρηση οδηγεί στην ισοπέδωση των ειδήσεων.

Β4. α. έλευση = άφιξη (ερχομός)

ορυμαγδός = θόρυβοςανέμελο = ξένοιαστοαφειδώς = πλουσιοπάροχα

β. άγνοια γνώσηομοιογενοποιείται διαφοροποιείταιεπαλήθευση διάψευσηεφήμερος διαχρονικός (παντοτινός)

Γ. Οδηγός χρήσης για πληροφοριακή κρίση1

Για να μην είμαστε «καταναλωτές ειδήσεων», πρέπει να μην ξεχνάμε ότι η «φτηνή πληροφορία» είναι συνήθως:*Συγκεντροποιημένη Σήμερα, μόλις 9 πολυεθνικές εταιρείες, με έδρα τις ΗΠΑ, ελέγχουν τα παγκόσμια ΜΜΕ. Πριν από δεκαπέντε χρόνια, οι εταιρείες ήταν περίπου 50 και ήδη τότε μιλούσαν για μονοπώλιο της πληροφόρησης. Αντίπαλο δέος στον συγκεντρωτισμό των πολυεθνικών αποτέλεσε για πολλούς η πολυφωνία του Διαδικτύου. Ενώ είναι νωρίς ακόμα να κάνουμε προβλέψεις, η «ελεύθερη

1 Άρθρο της Αφρ. Πολίτη, «Ε», 17/6/03

πληροφορία» παραμένει ουτοπία. Είναι αλήθεια ότι ομάδες, άλλοτε αποκλεισμένες, μπορούν να χρησιμοποιήσουν το δίκτυο για να εκφράσουν τις απόψεις τους, όμως σε μεγάλο βαθμό και το δίκτυο ελέγχεται από τις ίδιες πολυεθνικές επιχειρήσεις που ελέγχουν και τα παγκόσμια ΜΜΕ. Ανεξάρτητοι διαδικτυακοί κόμβοι κλείνουν, εξαγοράζονται ή συγχωνεύονται από τους «ψηφιακούς γίγαντες». Είναι χαρακτηριστικό ότι μόλις 4 εταιρείες μονοπωλούν πάνω από το 50% του χρόνου που ξοδεύουν οι Αμερικανοί στο Διαδίκτυο, έναντι 11 εταιρειών πριν από 2 χρόνια.

*ΔραματοποιημένηΕφόσον ζητούμενο είναι η θεαματικότητα, που θα φέρει διαφημίσεις και κέρδη, η πίεση «δραματοποίησης» των ειδήσεων είναι αυξημένη. Η μετατροπή σοβαρών γεγονότων σε ριάλιτι σόου δεν είναι μόνο κάτι που ζήσαμε πρόσφατα στην Ελλάδα. Είναι πάγια πρακτική πολλών μέσων. Το στενό φλερτ της πληροφορίας με τη σαπουνόπερα είναι ένας από τους κύριους λόγους που μας κάνουν επιφυλακτικούς απέναντί της. Το σκάνδαλο στους (πολλάκις βραβευμένους με Πούλιτζερ) N.Y.Times, με τα κατασκευασμένα ρεπορτάζ συντάκτη τους, που οδήγησε στην παραίτηση του διευθυντή, έκανε πολλούς να αναρωτηθούν για το πού χάθηκε η τιμή της δημοσιογραφίας, αλλά ένα άλλο γεγονός πέρασε σχεδόν στο ντούκου: Γραμμή του διευθυντή το τελευταίο διάστημα ήταν η κατεύθυνση για «προσωπικό, συναισθηματικό ρεπορτάζ, με ανθρώπινες πινελιές». Ο ρεπόρτερ-απατεώνας απλά ακολουθούσε οδηγίες. Και όπου δεν έβρισκε ανθρώπινες πινελιές, τις επινοούσε.

*(Αυτο)λογοκριμένηΑπό την 11η Σεπτεμβρίου και όσα ακολούθησαν ξαναφούντωσε η συζήτηση περί λογοκρισίας: «Ενσωματωμένοι δημοσιογράφοι» (ή βομβαρδισμένοι, διαλέξτε), μαύρες λίστες, απολύσεις, πιέσεις κ.λπ. Αυτά φυσικά συμβαίνουν στις ΗΠΑ, αλλά και σε πολλές άλλες χώρες του «ελεύθερου» ή ανελεύθερου κόσμου. Το αν συμβαίνουν και εδώ και σε ποιο βαθμό, είναι στην κρίση σας να διαπιστώσετε. Το γεγονός ότι οι κυβερνήσεις, ακόμα και οι δημοκρατικές, έχουν πάντα συμφέρον να ελέγχουν την πληροφορία, ευνοεί τα κρούσματα άτυπης ή επίσημης λογοκρισίας. Το ίδιο αποτέλεσμα έχει η στενή διαπλοκή των ΜΜΕ με τα επιχειρηματικά συμφέροντα. Όμως το χειρότερο είδος λογοκρισίας είναι η αυτολογοκρισία των ίδιων των εργαζομένων στα Μέσα, με φόβο ότι το «θέμα» τους δεν θα είναι αρεστό, θα κοπεί ή θα τους προκαλέσει προβλήματα.

*Διαφημιστική Έρευνα του Πανεπιστημίου Κολούμπια ανάμεσα σε σκηνοθέτες τηλεοπτικών δελτίων αναφέρει ότι 53% των ερωτηθέντων δήλωσε «ότι οι διαφημιστές πολλές φορές προσπάθησαν να τους υπαγορεύσουν τι να βγάλουν στον αέρα και τι όχι, και το πρόβλημα συνεχώς χειροτερεύει». Εννοείται πως η τηλεοπτική πληροφορία δεν είναι η μόνη που έχει στενές επαφές με τη διαφήμιση, είναι όμως η πιο χαρακτηριστική. Τα «infomercial», η πληροφορία-διαφήμιση, καταλαμβάνει όλο και περισσότερο τηλεοπτικό χώρο και είναι όλο και πιο δύσκολο να εντοπιστεί. Το ίδιο ισχύει και στο Διαδίκτυο, όπου φτηνή ή δωρεάν είναι τις περισσότερες φορές η «διαφημιστική» πληροφορία. Η νέα τάση είναι οι ειδησεογραφικοί κόμβοι να γίνονται συνδρομητικοί και η πραγματικά πολύτιμη πληροφορία να αγοράζεται.

*ΑναξιόπιστηΗ φράση «το άκουσα στην τηλεόραση» είναι κάτι σαν το παλιό «το είπε ο τελάλης του χωριού». Θα μπορούσε μια χαρά να το έχει πει η καφετζού, η χαρτορίχτρα ή το μέντιουμ (το αστείο είναι ότι ακριβώς αυτά τα πρόσωπα ή άλλα παρομοίου κύρους είναι εξαιρετικά δημοφιλή στις τηλεοράσεις). Εξίσου αναξιόπιστες μπορεί να αποδειχθούν οι πληροφορίες που συλλέγει κανείς στο Διαδίκτυο ή στον Τύπο, καθώς είναι δύσκολο να τις διασταυρώσεις, να τις εξακριβώσεις ή να βρεις την αυθεντική τους πηγή.

*Φτηνή, όνομα και πράγμαΕδώ ταιριάζει το «είμαστε οι φτηνότεροι, γιατί είμαστε οι χειρότεροι». Ο φτηνός μαραθώνιος ανταλλαγής απόψεων (λέμε τώρα) των τηλεμαϊντανών έρχεται πολύ φτηνότερα από ένα ρεπορτάζ σε βάθος που απαιτεί χρόνο, κόπο και χρήμα. Το ίδιο και η μακροσκελής κάλυψη του γάμου μιας διασημότητας ή η τάχα ειδησεογραφική ενασχόληση με επώνυμα γεννητούρια. Βέβαια, η «δημοσιογραφία του πεζοδρομίου» δεν αποτελεί μοναδικό προνόμιο της τηλεόρασης. Είναι πια κοινό μυστικό ότι η ερευνητική δημοσιογραφία είναι προνόμιο των λίγων και εκλεκτών ή σπορ των γενναίων. Τη μερίδα του λέοντος έχουν η λάντζα, η κατευθυνόμενη-διοχετευμένη είδηση (λέγε με «διαρροή») και η φτηνή (σε κόστος και περιεχόμενο) πληροφορία.

Η πέμπτη εξουσία

1. Απέναντι στις καταχρήσεις των εξουσιών, ο τύπος και τα μέσα ενημέρωσης υπήρξαν για αρκετές δεκαετίες, μέσα στο δημοκρατικό πλαίσιο, ένα καταφύγιο για τους πολίτες. Πράγματι είναι πιθανό, οι τρεις παραδοσιακές εξουσίες - νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική - να μην ανταποκρίνονται στις υποχρεώσεις τους, να εξαπατώνται και να διαπράττουν σφάλματα. Αυτό συμβαίνει πολύ πιο συχνά, βέβαια, στα αυταρχικά και δικτατορικά κράτη, όπου η πολιτική εξουσία παραμένει ο κεντρικός υπεύθυνος για όλες τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και για κάθε μορφής λογοκρισία ενάντια στις ελευθερίες. Αλλά και στις δημοκρατικές χώρες, επίσης, μπορούν να διαπραχθούν σοβαρές καταχρήσεις, μολονότι οι νόμοι ψηφίζονται δημοκρατικά, οι κυβερνήσεις προκύπτουν από καθολική ψηφοφορία και η δικαιοσύνη – θεωρητικά - είναι ανεξάρτητη από την εκτελεστική εξουσία. Για παράδειγμα, συμβαίνει η δικαιοσύνη να καταδικάσει έναν αθώο (πώς να ξεχάσει κανείς την υπόθεση Ντρέιφους στη Γαλλία;), η Βουλή να ψηφίζει νόμους που θεσμοποιούν διακρίσεις απέναντι σε ορισμένες κατηγορίες του πληθυσμού (η περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, για περισσότερα από έναν αιώνα, απέναντι στους Αφροαμερικανούς και επίσης σήμερα, απέναντι στους υπηκόους μουσουλμανικών χωρών με βάση τον «Patriot Act»), οι κυβερνήσεις να εφαρμόζουν πολιτικές οι συνέπειες των οποίων αποδεικνύονται ολέθριες για έναν ολόκληρο τομέα της κοινωνίας (όπως συμβαίνει σήμερα, σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, απέναντι στους παράνομους μετανάστες). Σε ένα τέτοιο δημοκρατικό πλαίσιο, οι δημοσιογράφοι και τα μέσα ενημέρωσης θεωρούσαν συχνά ως μέγιστο καθήκον να καταγγέλλουν τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων. Μερικές φορές το πλήρωσαν πολύ ακριβά: επιθέσεις, «εξαφανίσεις», δολοφονίες, όπως το διαπιστώνουμε ακόμη στην Κολομβία, στη Γουατεμάλα, στην Τουρκία, στο Πακιστάν, στις Φιλιππίνες και αλλού. Γι' αυτό το λόγο μιλούσαμε για χρόνια για την «τέταρτη εξουσία». Αυτή η «τέταρτη εξουσία» ήταν τελικά, χάρη στην αίσθηση πολιτικής κουλτούρας των μέσων ενημέρωσης και χάρη στο θάρρος τολμηρών δημοσιογράφων, το μόνο που διέθεταν οι πολίτες για να επικρίνουν, να αποκρούσουν, να αντιταχθούν, δημοκρατικά, στις παράνομες αποφάσεις οι οποίες μπορούσαν να είναι άνισες, άδικες και ακόμη και εγκληματικές ενάντια σε αθώους ανθρώπους. Ήταν, όπως συχνά λέγαμε, η φωνή όσων που δεν είχαν φωνή.

2. Εδώ και περίπου δεκαπέντε χρόνια, στο βαθμό που επιταχυνόταν η φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση, αυτή η «τέταρτη εξουσία» άδειασε από το περιεχόμενό της, έχασε σιγά σιγά την ουσιαστική λειτουργία της ως αντίβαρου στην εξουσία. Αυτή η σκανδαλώδης πραγματικότητα προβάλλει όταν μελετά κανείς από κοντά τη λειτουργία της παγκοσμιοποίησης, όταν παρατηρεί πώς αναπτύχθηκε ένας νέος τύπος καπιταλισμού, όχι πια μονάχα βιομηχανικού, αλλά κυρίως χρηματοπιστωτικού, με δυο λόγια ένας καπιταλισμός της κερδοσκοπίας. Σε αυτή τη φάση της παγκοσμιοποίησης, παρακολουθούμε τη βίαιη αντιπαράθεση ανάμεσα στην αγορά και το κράτος, τον ιδιωτικό τομέα και τις δημόσιες υπηρεσίες, το άτομο και την κοινωνία, το προσωπικό και το συλλογικό, τον εγωισμό και την αλληλεγγύη. Η πραγματική εξουσία βρίσκεται στο εξής στα χέρια μιας δέσμης από πλανητικούς οικονομικούς ομίλους και παγκόσμιες επιχειρήσεις των οποίων το βάρος στα ζητήματα του κόσμου εμφανίζεται μερικές φορές πιο σημαντικό από το βάρος κυβερνήσεων και κρατών. Αυτοί είναι οι «νέοι κύριοι του κόσμου» που συγκεντρώνονται κάθε χρόνο στο Νταβός, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ, και οι οποίοι εμπνέουν τις πολιτικές της μεγάλης παγκοσμιοποιούσας «Αγίας Τριάδας»: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Παγκόσμια Τράπεζα και Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου. Σε αυτό το γεωοικονομικό πλαίσιο πραγματοποιείται η αποφασιστική μεταμόρφωση στο πεδίο των μαζικών μέσων ενημέρωσης, στην ίδια την καρδιά της βιομηχανικής διάρθρωσής τους.

3. Τα μαζικά μέσα επικοινωνίας (ραδιοφωνικοί σταθμοί, γραπτός τύπος, τηλεοπτικά δίκτυα, Ίντερνετ) εντάσσονται όλο και περισσότερο μέσα σε διογκούμενες δομές για να συγκροτήσουν ομίλους μέσων ενημέρωσης με παγκόσμιο προσανατολισμό. Γιγαντιαίες επιχειρήσεις όπως οι News Corps, Viacom, AOL Time Warner, General Electric, Microsoft, Bertelsmann, United Global Com, Disney, Telefonica, RTL Group, France Telecom, κ.λπ., έχουν στο εξής νέες δυνατότητες επέκτασης λόγω των τεχνολογικών ανατροπών. Η «ψηφιακή επανάσταση» έσπασε τα σύνορα που χώριζαν στο παρελθόν τις τρεις παραδοσιακές μορφές επικοινωνίας: ήχο, γραφή, εικόνα. Επέτρεψε την εμφάνιση και την άνθηση του Ίντερνετ, το οποίο εκπροσωπεί ένα τέταρτο τρόπο επικοινωνίας, μια νέα μορφή έκφρασης, πληροφόρησης, διασκέδασης. Από τότε, οι επιχειρήσεις των μέσων ενημέρωσης μπήκαν στον πειρασμό να συγκροτηθούν σε «ομίλους» για να συγκεντρώσουν στους κόλπους τους όλα τα κλασικά μέσα (Τύπος, ραδιόφωνο,

1

τηλεόραση) αλλά επίσης όλες τις δραστηριότητες αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε τομείς της μαζικής κουλτούρας, της επικοινωνίας και της πληροφόρησης.

4. Αυτές οι τρεις σφαίρες ήταν κάποτε αυτόνομες. Από τη μία πλευρά, η μαζική κουλτούρα με την εμπορική λογική της, τις λαϊκές δημιουργίες της, τους στόχους της που ήταν ουσιαστικά εμπορευματικοί. από την άλλη, η επικοινωνία, με τη διαφημιστική έννοια, το μάρκετινγκ, η προπαγάνδα, η ρητορική της πειθούς. Και τέλος, η πληροφόρηση με τα πρακτορεία ειδήσεων, τα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων, τον τύπο, τα κανάλια συνεχούς πληροφόρησης, με δυο λόγια το δημοσιογραφικό σύμπαν. Αυτές οι τρεις σφαίρες, που ήταν άλλοτε τόσο διαφορετικές, σιγά σιγά μπλέχτηκαν για να συγκροτήσουν μία και μοναδική κυκλώπεια σφαίρα μέσα στην οποία γίνεται όλο και πιο δύσκολο να διακρίνουμε τις δραστηριότητες που σχετίζονται με τη μαζική κουλτούρα, την επικοινωνία ή την πληροφόρηση. Επιπλέον, αυτές οι γιγάντιες επιχειρήσεις μέσων ενημέρωσης, αυτοί οι μαζικοί παραγωγοί συμβόλων, πολλαπλασιάζουν τη διάδοση μηνυμάτων κάθε είδους, όπου αναμειγνύονται τηλεόραση, κινούμενα σχέδια, κινηματογράφος, βίντεο, μουσικά cd, DVD, εκδόσεις, θεματικά πάρκα είδους Ντίσνεϊλαντ, αθλητικά θεάματα κ.λπ. Με άλλα λόγια, οι όμιλοι μέσων ενημέρωσης διαθέτουν ήδη δύο νέα χαρακτηριστικά: πρώτον, απασχολούνται με οτιδήποτε σχετίζεται με το γραπτό, με οτιδήποτε σχετίζεται με την εικόνα, με οτιδήποτε σχετίζεται με τον ήχο, και τα μεταδίδουν μέσα από τους πιο ποικίλους διαύλους (γραπτός τύπος, ραδιόφωνα, ερτζιανά κανάλια, καλωδιακές ή δορυφορικές τηλεοράσεις, μέσω του Ιντερνετ και κάθε είδους ψηφιακού δικτύου). Δεύτερο χαρακτηριστικό: αυτοί οι όμιλοι είναι παγκόσμιοι, πλανητικοί, οικουμενικοί, και όχι μόνο εθνικοί ή τοπικοί.

5. Το 1940, σε μια διάσημη ταινία, ο Όρσον Ουέλς τα έβαζε με την «υπερεξουσία» του Πολίτη Κέιν (στην πραγματικότητα ήταν ο μεγιστάνας του τύπου των αρχών του 20ού αιώνα, Ουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ). Ωστόσο, συγκρινόμενη με τους σημερινούς μεγάλους παγκόσμιους ομίλους, η εξουσία του Κέιν ήταν ασήμαντη. Ο Κέιν ήταν ιδιοκτήτης μερικών εφημερίδων του γραπτού τύπου σε μία μόνο χώρα και διέθετε μια εξουσία νάνου [χωρίς να στερείται βέβαια, γι' αυτό το λόγο, αποτελεσματικότητας σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο] απέναντι στις υπερεξουσίες των μεγα-ομίλων των μέσων ενημέρωσης της εποχής μας. Αυτές οι σύγχρονες υπερεπιχειρήσεις, μέσω μηχανισμών συγκέντρωσης, αρπάζουν τους πιο ποικίλους τομείς μέσων ενημέρωσης σε πολλές χώρες, σε όλες τις ηπείρους, και γίνονται έτσι, με το οικονομικό βάρος τους και με την ιδεολογική σπουδαιότητά τους, κεντρικοί παράγοντες της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Καθώς η επικοινωνία (που έχει απλωθεί στην πληροφορική, στον ηλεκτρονικό τομέα και στην τηλεφωνία) έχει γίνει η βαριά βιομηχανία της εποχής μας, αυτοί οι μεγάλοι όμιλοι προσπαθούν να διευρύνουν το μέγεθός τους με αδιάκοπες εξαγορές και ασκούν πίεση στις κυβερνήσεις για να ανατρέψουν τους νόμους που περιορίζουν τη συγκέντρωση ή εμποδίζουν τη συγκρότηση μονοπωλίων ή δυοπωλίων. Η παγκοσμιοποίηση είναι λοιπόν, επίσης, η παγκοσμιοποίηση των μαζικών μέσων ενημέρωσης, της επικοινωνίας και της πληροφόρησης.

6. Επειδή αυτοί οι μεγάλοι όμιλοι ενδιαφέρονται κυρίως να συνεχίσουν το γιγαντισμό τους, ο οποίος τους υποχρεώνει να κολακεύουν τις άλλες εξουσίες, δεν έχουν πια ως στόχο τους μέσα στην κοινωνία να είναι μια «τέταρτη εξουσία», ούτε να καταγγέλλουν τις καταχρήσεις ενάντια στο δίκαιο, ούτε να διορθώνουν τις δυσλειτουργίες της δημοκρατίας ώστε να βελτιώσουν και να τελειοποιήσουν το πολιτικό σύστημα. Δεν επιθυμούν καν να γίνουν «τέταρτη εξουσία», και ακόμα λιγότερο να δράσουν ως αντίβαρο στην εξουσία. Όταν, ενδεχομένως μπορέσουν να συγκροτήσουν μια «τέταρτη εξουσία», αυτή προστίθεται στις άλλες υπάρχουσες εξουσίες - πολιτική και οικονομική - για να συντρίψει με τη σειρά της, ως συμπληρωματική εξουσία, ως εξουσία των μέσων ενημέρωσης, τους πολίτες.

7. Το ζήτημα πολιτικής κουλτούρας το οποίο τίθεται λοιπόν μπροστά μας είναι το εξής: πώς να αντιδράσουμε; Πώς να υπερασπιστούμε τον εαυτό μας; Πώς να αντισταθούμε στην επίθεση αυτής της νέας εξουσίας η οποία έχει, κατά κάποιον τρόπο, προδώσει τους πολίτες και έχει περάσει ολοκληρωτικά στον εχθρό; Πρέπει, πολύ απλά, να δημιουργήσουμε μια «πέμπτη εξουσία». Μια «πέμπτη εξουσία» που θα μας επιτρέψει να αντιτάξουμε μια δύναμη πολιτικής κουλτούρας των πολιτών στο νέο συνασπισμό των κυρίαρχων. Μια «πέμπτη εξουσία» της οποίας η λειτουργία θα είναι να καταγγέλλει την υπερεξουσία των μέσων ενημέρωσης, των μεγάλων ομίλων μέσων ενημέρωσης, που είναι συνένοχοι και που διαδίδουν τη φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση.

8. […] Στις εξουσίες της παραδοσιακής ολιγαρχίας και στις εξουσίες της κλασικής αντίδρασης, προστίθενται στο εξής οι εξουσίες των μέσων ενημέρωσης. Μαζί - και στο όνομα της ελευθερίας της έκφρασης! - επιτίθενται στα προγράμματα που υποστηρίζουν

τα συμφέροντα της πλειοψηφίας του πληθυσμού. Αυτή είναι η πρόσοψη που προσφέρουν τα μέσα ενημέρωσης στην παγκοσμιοποίηση, η οποία αποκαλύπτει με τον πιο ξεκάθαρο, τον πιο ολοφάνερο τρόπο και σε βαθμό παρωδίας τη φιλελεύθερη ιδεολογία της. Μέσα μαζικής ενημέρωσης και φιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση είναι στενά δεμένα μεταξύ τους. Γι' αυτό είναι ανάγκη να αναπτυχθεί ένας προβληματισμός για τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες μπορούν να απαιτήσουν από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης περισσότερη ηθική, αλήθεια, σεβασμό της δεοντολογίας που επιτρέπει στους δημοσιογράφους να δρουν με βάση τη συνείδησή τους και όχι με βάση τα συμφέροντα των ομίλων, των επιχειρήσεων και των εργοδοτών που τους απασχολούν. Στο νέο ιδεολογικό πόλεμο που επιβάλλει η παγκοσμιοποίηση, τα μέσα ενημέρωσης χρησιμοποιούνται ως όπλο μάχης.

9. Η πληροφόρηση, λόγω της έκρηξής της, του πολλαπλασιασμού της, της υπεραφθονίας της, κυριολεκτικά μολύνεται, δηλητηριάζεται από κάθε είδους ψέματα, ρυπαίνεται από τις φήμες, τις παραμορφώσεις, τις διαστρεβλώσεις, τις μεθοδεύσεις. Συμβαίνει σε αυτό τον τομέα αυτό που συνέβη με τη διατροφή. Για μεγάλο χρονικό διάστημα, η τροφή ήταν σπάνια και είναι ακόμη σπάνια σε πολλές περιοχές του κόσμου. Αλλά όταν η ύπαιθρος άρχισε να παράγει υπεραφθονία αγαθών, ιδιαίτερα στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης ή της Βόρειας Αμερικής, χάρη στις αγροτικές επαναστάσεις, διαπιστώθηκε ότι πολλά τρόφιμα είχαν μολυνθεί, δηλητηριαστεί από τα εντομοκτόνα, ότι προκαλούσαν αρρώστιες, μολύνσεις, καρκίνους και κάθε είδους προβλήματα στην υγεία, φθάνοντας μέχρι το σημείο να δημιουργήσουν μαζικό πανικό όπως με τη μάστιγα των «τρελών αγελάδων». Με δυο λόγια, άλλοτε μπορούσε να πεθάνει κανείς από την πείνα, σήμερα μπορεί να πεθάνει γιατί έχει φάει μολυσμένα τρόφιμα... Με την πληροφορία συμβαίνει το ίδιο. Ιστορικά, η πληροφορία ήταν πολύ σπάνια. Ακόμη και σήμερα, στις δικτατορικές χώρες, δεν υπάρχει αξιόπιστη, πλήρης, ποιοτική πληροφορία. Αντίθετα, στα δημοκρατικά κράτη, ξεχειλίζει από κάθε πλευρά. Μας προκαλεί ασφυξία. Ο Εμπεδοκλής έλεγε ότι ο κόσμος συγκροτείται από το συνδυασμό τεσσάρων στοιχείων: αέρα, νερό, γη, φωτιά. Η πληροφορία έχει γίνει τόσο άφθονη που αποτελεί, κατά κάποιον τρόπο, το πέμπτο στοιχείο («ρίζωμα») του παγκοσμιοποιημένου κόσμου μας. Αλλά, ταυτόχρονα, ο καθένας διαπιστώνει ότι, όπως η τροφή, έτσι και η πληροφορία έχει μολυνθεί. Μας δηλητηριάζει το μυαλό, μας μολύνει τον εγκέφαλο, μας χειραγωγεί, μας φαρμακώνει, προσπαθεί να ενσταλάξει στο ασυνείδητό μας ιδέες που δεν είναι δικές μας. Γι' αυτό είναι απαραίτητο να επεξεργαστούμε αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε «οικολογία της πληροφορίας». Για να καθαρίσουμε, να ξεχωρίσουμε την πληροφορία από την «πετρελαιοκηλίδα» των ψεμάτων, τα οποία μπορέσαμε, μία ακόμη φορά, να μετρήσουμε το μέγεθός τους με την ευκαιρία της πρόσφατης εισβολής στο Ιράκ. Πρέπει να απορρυπάνουμε την πληροφορία.

10. Όπως μπορέσαμε να πετύχουμε «βιολογικά» τρόφιμα, τα οποία είναι εκ των προτέρων λιγότερο μολυσμένα από τα άλλα, πρέπει να πετύχουμε κι ένα είδος «βιολογικής» πληροφορίας. Οι πολίτες πρέπει να κινητοποιηθούν και να απαιτήσουν ώστε τα μέσα ενημέρωσης που ανήκουν στους μεγάλους παγκόσμιους ομίλους να σέβονται την αλήθεια, γιατί μόνο η αναζήτηση της αλήθειας συγκροτεί τελικά τη νομιμότητα της πληροφορίας. Γι' αυτό προτείναμε τη δημιουργία του Διεθνούς Παρατηρητηρίου μέσων ενημέρωσης (Observatoire inter-national des medias στα γαλλικά, Media Watch Global στα αγγλικά). Για να διαθέτουμε τελικά ένα ειρηνικό όπλο των πολιτών, το οποίο θα μπορούν να χρησιμοποιούν οι πολίτες για να αντιταχθούν στη νέα υπερεξουσία των μεγάλων μαζικών μέσων ενημέρωσης. Το παρατηρητήριο είναι μια έκφραση του πλανητικού κοινωνικού κινήματος που συγκεντρώθηκε στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας. Σε συνθήκες πλήρους επίθεσης της φιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης, εκφράζει την ανησυχία όλων των πολιτών μπροστά στη νέα αλαζονεία των γιγαντιαίων βιομηχανιών της επικοινωνίας.

11. Τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης ευνοούν τα δικά τους συμφέροντα εις βάρος του γενικού συμφέροντος και συγχέουν τη δική τους ελευθερία με την ελευθερία «του επιχειρείν», η οποία θεωρείται η πρώτη των ελευθεριών. Αλλά η ελευθερία «του επιχειρείν» δεν μπορεί, σε καμιά περίπτωση, να υπερισχύει απέναντι στο δικαίωμα των πολιτών σε μια ακριβή και επαληθευμένη πληροφόρηση, ούτε να χρησιμεύει ως πρόσχημα για τη συνειδητή διάδοση ψεύτικων ειδήσεων ή συκοφαντιών. Η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν είναι παρά η επέκταση της συλλογικής ελευθερίας της έκφρασης, θεμέλιο της δημοκρατίας. Ως τέτοια, δεν μπορεί να την σφετερισθεί ένας όμιλος ισχυρών. Συνεπάγεται επιπλέον μια «κοινωνική υπευθυνότητα» και κατά συνέπεια η άσκησή της πρέπει να παραμείνει, σε τελευταία ανάλυση, κάτω από τον υπεύθυνο έλεγχο της κοινωνίας. Αυτή η πεποίθηση είναι που μας οδήγησε να προτείνουμε τη δημιουργία του Διεθνούς Παρατηρητηρίου μέσων ενημέρωσης. Επειδή τα μέσα ενημέρωσης είναι σήμερα η μόνη εξουσία που δεν έχει αντίβαρο, και επειδή δημιουργείται έτσι μια ανισορροπία επιζήμια για τη δημοκρατία. Η δύναμη αυτής της ένωσης είναι πάνω από όλα ηθική: επιπλήττει

βασιζόμενη στην ηθική και τιμωρεί τα λάθη στο επίπεδο εντιμότητας των μέσων ενημέρωσης μέσω εκθέσεων και μελετών τις οποίες επεξεργάζεται, δημοσιεύει και διανέμει. Το Διεθνές Παρατηρητήριο μέσων ενημέρωσης αποτελεί ένα αναντικατάστατο αντίβαρο στην κατάχρηση εξουσίας των μεγάλων ομίλων μέσων ενημέρωσης που επιβάλλουν, στον τομέα της πληροφόρησης, μία μόνο λογική - τη λογική της αγοράς - και μία μόνο ιδεολογία τη νεοφιλελεύθερη σκέψη. Αυτή η διεθνής ένωση επιθυμεί να ασκήσει συλλογική ευθύνη, στο όνομα του ύψιστου συμφέροντος της κοινωνίας και του δικαιώματος των πολιτών να είναι καλά πληροφορημένοι. Με αυτή την έννοια, εκτιμά ότι είναι κεφαλαιώδους σημασίας τα διακυβεύματα της προσεχούς παγκόσμιας διάσκεψης για την πληροφόρηση που θα πραγματοποιηθεί το Δεκέμβριο στη Γενεύη. Αναλαμβάνει επίσης να προειδοποιεί την κοινωνία απέναντι στη χειραγώγηση που ασκούν τα μέσα ενημέρωσης η οποία, όπως οι επιδημίες, πολλαπλασιάζεται τα τελευταία χρόνια. Το Παρατηρητήριο συσπειρώνει τριών ειδών μέλη, τα οποία διαθέτουν τα ίδια δικαιώματα:1) επαγγελματίες ή μη επαγγελματίες δημοσιογράφους, ενεργούς ή συνταξιούχους, όλων των μέσων ενημέρωσης, κεντρικών ή εναλλακτικών,2) πανεπιστημιακούς και ερευνητές όλων των επιστημονικών κλάδων, και πιο συγκεκριμένα ειδικούς των μέσων ενημέρωσης, γιατί το πανεπιστήμιο, στο σημερινό πλαίσιο, παραμένει ένας από τους σπάνιους χώρους που ακόμη προστατεύονται εν μέρει απέναντι στις ολοκληρωτικές φιλοδοξίες της αγοράς,3) χρήστες των μέσων ενημέρωσης, απλούς πολίτες και προσωπικότητες γνωστούς για το ηθικό ανάστημά τους...

12. Οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης έχουν διακηρύξει ότι ο 21ος αιώνας θα είναι ο αιώνας των παγκοσμιοποιημένων επιχειρήσεων, η ένωση Media Watch Global βεβαιώνει ότι θα είναι ο αιώνας στον οποίο η επικοινωνία και η πληροφορία θα ανήκουν επιτέλους σε όλους τους πολίτες.

(Ignacio Ramone, LE-MONDE - 05/10/2003)

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Πυκνώστε το παραπάνω δημοσίευμα σε ένα δικό σας κείμενο 150 λέξεων.

Β1. α. Να διακρίνετε και να αναδιατυπώσετε με δικά σας λόγια: το θέμα του κειμένου και τη

θέση του συγγραφέα.β. Γράψτε από έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.

Β2. α. Να εξετάσετε την οργάνωση (δομή και τρόπο ανάπτυξης) των παραγράφων: 1, 4, 5 και 9.β. Τι δηλώνουν οι παρακάτω λέξεις του κειμένου: μολονότι, επίσης, με άλλα λόγια, επειδή.γ. Ποια νοηματική σχέση συνδέει τις παραγράφους 1 και 2;

Β3. «Η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν είναι παρά η επέκταση της συλλογικής ελευθερίας της έκφρασης, θεμέλιο της δημοκρατίας»: αναπτύξτε την άποψη σε μία παράγραφο.

Β4. α. Να προσδιορίσετε το περιεχόμενο των όρων: «τέταρτη εξουσία» και «πέμπτη εξουσία».β. Να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις των παρακάτω φράσεων με ένα

συνώνυμό τους, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημα. -Ως τέτοια, δεν μπορεί να την σφετερισθεί ένας όμιλος ισχυρών…-… επειδή δημιουργείται έτσι μια ανισορροπία επιζήμια για τη δημοκρατία.-ούτε να χρησιμεύει ως πρόσχημα για τη συνειδητή διάδοση ψεύτικων ειδήσεων ή συκοφαντιών.

Γ. Ποιος ο πολιτικός ρόλος του Τύπου στα πλαίσια του δημοκρατικού πολιτεύματος; Να εξετάσετε όλες τις πλευρές του θέματος σε ένα κείμενο που προορίζεται να δημοσιευτεί στη μαθητική εφημερίδα του σχολείου σας.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Ο συντάκτης στο παρόν άρθρο εξετάζει τους λόγους της παγκόσμιας κρίσης που διέρχονται τα ΜΜΕ και προτείνει τρόπους εξόδου από αυτήν. Αρχικά, παρατηρεί πως, ενώ παλαιότερα τα έντυπα και ηλεκτρονικά ΜΜΕ έπαιζαν σαφώς πολιτικό ρόλο, καθώς υπερασπίζονταν τον πολίτη από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας, σήμερα, την εποχή της παγκοσμιοποίησης, ο Τύπος δε λειτουργεί πια ως «τέταρτη εξουσία», εφόσον έχει υποστεί μια «μετάλλαξη». γιγαντιαίες επιχειρήσεις συγκεντρώνουν όλα τα ΜΜΕ και όλες τις παραδοσιακές δραστηριότητές τους. Στη συνέχεια, συγκρίνοντας τα σύγχρονα ΜΜΕ με τον κινηματογραφικό ήρωα Κέιν, διαπιστώνει πως αυτά έχουν μετατραπεί σε πυλώνα και υπερασπιστή της φιλελεύθερης οικονομίας, με αποτέλεσμα να αναπαράγουν ιδεολογικά και να στηρίζουν τις υπόλοιπες εξουσίες. Γι΄ αυτό προτείνει να απαιτήσουν οι πολίτες καλύτερη ποιότητα στην παρεχόμενη πληροφόρηση, συγκροτώντας μια «πέμπτη εξουσία», που θα ελέγχει τις αυθαιρεσίες των ΜΜΕ. Καταληκτικά, τονίζει πως στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας συστήθηκε από ποικίλους παράγοντες το Διεθνές Παρατηρητήριο των ΜΜΕ, με σκοπό - με την άσκηση ελέγχου - να αντισταθμίσει την υπερεξουσία τους.

Β1. α. Θέμα του κειμένου: Τα ΜΜΕ από «τέταρτη εξουσία» καταγγελίας των αυθαιρεσιών της

εξουσίας και βήμα διαλόγου του πολίτη με την εξουσία, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης έχουν υπαχθεί ολοκληρωτικά στη λογική και την υπηρεσία του καπιταλιστικού συστήματος.Θέση του συντάκτη: Είναι ανάγκη, πολίτες και δημοσιογράφοι, να συγκροτήσουν μια «πέμπτη εξουσία», που θα καταγγέλλει την υπερεξουσία των μέσων ενημέρωσης.

β. §1η: Ο Τύπος, καταφύγιο για τους πολίτες§2η: Οι άρχοντες του κόσμου§3η: Η μετατροπή των ΜΜΕ σε γιγάντιες επιχειρήσεις§4η: Η συγχώνευση της μαζικής κουλτούρας, της επικοινωνίας και της πληροφόρησης στα ΜΜΕ§5η: Ο πολίτης Κέιν σήμερα§6η: Η ενσωμάτωση των ΜΜΕ στο κυρίαρχο σύστημα§7η - §8η: Η ανάγκη συγκρότησης μιας «πέμπτης εξουσίας»§9η: Καλύτερη ποιότητα§10η - §11η: Το Διεθνές Παρατηρητήριο μέσων ενημέρωσης, αντίβαρο εξουσίας§12η: Η επικοινωνία και η πληροφορία θα ανήκουν σε όλους μας.

Β2. α.

§§ ΔΟΜΗ ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ1 Θ.Π.: «Απέναντι…πολίτες»

Σχόλ.: Πράγματι…αθώους ανθρώπους»Κατακλ.: «Ήταν…φωνή»

Με διαίρεση και παραδείγματα

4 Θ.Π.: «Αυτές…αυτόνομες»Σχόλ.: Από τη μία…τοπικοί»

Με διαίρεση και αντίθεση

5 Θ.Π.: «Το 1940…Χιρστ»Σχόλ.: «Ωστόσο…δυοπωλίων»Κατακλ.: «Η παγκοσμιοποίηση…πληροφόρησης»

Με αντίθεση

9 Θ.Π.: «Η πληροφόρηση…διατροφή»Σχόλ.: «Για μεγάλο…Ιράκ»Κατακλ.: «Πρέπει…πληροφορία»

Με αναλογία

β. μολονότι = αντίθεσηεπίσης = προσθήκημε άλλα λόγια = επεξήγησηεπειδή = αιτιολόγηση

γ. Η νοηματική σχέση που συνδέει τις παραγράφους 1 και 2 είναι η αντίθεση. Πιο συγκεκριμένα, η πρώτη παράγραφος αναφέρεται στον πολιτικό ρόλο που διαδραμάτιζαν από παλιά τα ΜΜΕ, ενώ η 2η § κάνει λόγο για τη σημερινή κατάσταση.

Β3. Η ελευθερία των μέσων ενημέρωσης δεν είναι παρά η επέκταση της συλλογικής ελευθερίας της έκφρασης, θεμέλιο της δημοκρατίας. Από τη μια, ελευθερία της γνώμης και της έκφρασης σημαίνει σκέφτομαι αδέσμευτα και εκδηλώνω ελεύθερα τις σκέψεις μου, τις πεποιθήσεις και τα συναισθήματά μου. Από την άλλη, ελευθερία της πληροφόρησης σημαίνει παίρνω και διαδίδω πλήρεις και ακριβείς πληροφορίες που επιδέχονται παραπάνω από μια ερμηνεία-πληροφορίες που δεν απειλούν το αυτεξούσιο ούτε του δέκτη ούτε του πομπού. Αναμφίβολα, και η ελευθερία της γνώμης και η ελευθερία της πληροφόρησης στηρίζουν και προωθούν την ελεύθερη βούληση, την ελεύθερη δράση και την ελεύθερη πολιτική επιλογή.

Β4. α. – «Τέταρτη εξουσία»:

- «Πέμπτη εξουσία»: β. οικειοποιηθεί, ζημιογόνα/επιβλαβής, άλλοθι

Γ. Εισαγωγικά: Ο Τύπος ήταν από το 18ο αι. η τέταρτη εξουσία, καθώς ο ρόλος του ήταν να ελέγχει τις τρεις άλλες εξουσίες. Ήταν ο άγρυπνος κριτής για τις ενέργειες των αρχών, ο διεκδικητής για τα διάφορα κοινωνικά στρώματα, η έκφραση για τα προγράμματα των πολιτικών κομμάτων και σε κάποιο βαθμό, η πολιτική διαπαιδαγώγηση των πολιτών.

Κύριο μέρος: * Ο Τύπος δίκαια ονομάστηκε τέταρτη εξουσία, εφόσον δύναται να:

- προσφέρει ενημέρωση στον πολίτη, καθιστώντας τον συμμέτοχο και κριτή των κοινωνικών και πολιτικών δρωμένων,

- λειτουργεί ως χοάνη ιδεών, απόψεων και προτάσεων, καθιστώντας τη δημοκρατία πλατύτερη και στερεότερη,

- ενισχύει τις διαδικασίες διαλόγου, τη λειτουργική προϋπόθεση της δημοκρατίας,- προβάλλει πειστικά τις δημοκρατικές αξίες, διαπαιδαγωγώντας στο πνεύμα της

δημοκρατίας τους πολίτες.- …

* Ωστόσο, ο Τύπος – στην εποχή της παγκοσμιοποίησης – έχει μετατραπεί σε μεγάλη βιομηχανία που συχνά διολισθαίνει σε αντιδημοκρατική βάση. Γιατί, όταν γίνεται ενεργούμενο οικονομικών συμφερόντων ή επιδιώκει άνευ όρων το κέρδος από ανάγκη ή απληστία, όταν γίνεται φερέφωνο διάφορων κομματικών εξουσιών, τότε διαστρεβλώνει το διάλογο, δημαγωγεί αντί να ενημερώνει, αδιαφορεί για τις δημοκρατικές αξίες και, αντί να ελέγχει την εξουσία, γίνεται ο ίδιος υπερεξουσία. …* Η ευθύνη για μια ποιοτικότερη ενημέρωση βαραίνει και το δημοσιογραφικό κόσμο και εμάς τους αναγνώστες. «Οι πολίτες πρέπει να κινητοποιηθούν και να απαιτήσουν, ώστε τα μέσα ενημέρωσης που ανήκουν στους μεγάλους παγκόσμιους ομίλους να σέβονται την αλήθεια, γιατί μόνο η αναζήτηση της αλήθειας συγκροτεί τελικά τη νομιμότητα της πληροφορίας». Οι δημοσιογράφοι από τη δική τους πλευρά, καθήκον έχουν όχι να πείσουν «τον αναγνώστη ότι οι ίδιοι λένε την αλήθεια, αλλά να τον προειδοποιήσουν ότι λένε τη «δική» τους αλήθεια, ότι υπάρχουν όμως κι άλλες». …

Επίλογος- συμπέρασμα: Το γενικό συμπέρασμα, αβίαστο, είναι πως ο Τύπος είναι πολύτιμο όργανο δημοκρατικής αγωγής, λειτουργίας και ελέγχου. Όμως αυτό υπό τον όρο ότι λειτουργεί ο ίδιος δημοκρατικά προς όφελος του πολίτη και όχι των άνομων οικονομικών ή άλλων συμφερόντων.

Χρήση του Διαδικτύου και ιδεολογία

Ήταν το Σεπτέμβριο του 2000 όταν σ' ένα συνέδριο Πολιτικού Μάρκετινγκ στην Αγγλία άκουσα τον Blumler, τον παππού της πολιτικής επικοινωνίας στην Αγγλία, έναν γέροντα με ζωηρό βλέμμα και σεβάσμια γενειάδα, ν' αναγγέλλει με τον παραστατικότερο τρόπο κάτι που όλοι διαισθανόμαστε: την αλλαγή του ευρύτερου θεωρητικού πλαισίου στην επικοινωνιολογία. Η επικοινωνιολογία άγεται από τις εξελίξεις στην κοινωνική θεωρία και τη νέα τεχνολογία. Διαχρονικά υπάρχει μία σαφής διαλεκτική ανάμεσα στις εξελίξεις της επικοινωνιακής τεχνολογίας και της δύναμης των ΜΜΕ. Μέχρι πρόσφατα το status quo οριοθετούσαν τα χαρακτηριστικά και οι προβληματικές της μαζικής επικοινωνίας. Η ανατροπή έρχεται από την ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο. Ο Blumler ενδεικτικά ανέφερε ότι οι δύο από τις κυριότερες και καλύτερα τεκμηριωμένες θεωρίες για τη δύναμη των ΜΜΕ, το Cultivation theory του Gerbner και το Spiral of silence της Noelle-Neuman, για να ισχύσουν, προϋποθέτουν ομοιογενή επικοινωνιακή εκροή σε βαθμό που δεν είναι πλέον εφικτός από πολυδιασπασμένα επικοινωνιακά συστήματα, όπως αυτά που κυριαρχούνται από το Διαδίκτυο και την ψηφιακή πολυκαναλική τηλεόραση.

Κάθε καινούριο μέσο επικοινωνίας δημιουργεί τους προφήτες του, τις προσδοκίες του και τις φοβίες του. Παράγεται λόγος που ούτε ιδεολογικά ουδέτερος ούτε και άμοιρος ευθυνών για την περαιτέρω αντιμετώπιση του μέσου είναι. Η μαζική κοινωνία και η πρώτη εμφάνιση των μέσων μαζικής επικοινωνίας έφερε μαζί της και το άγος της προπαγάνδας. Η εμφάνιση της τηλεόρασης αναζωπύρωσε τις ιδεοληψίες των πανίσχυρων μέσων, ενώ η ιδιωτική τηλεόραση στην Ελλάδα, τη ρητορική των διαπλεκομένων σα βασικό ερμηνευτικό σχήμα του κοινωνικού γίγνεσθαι. Κάθε μέσο επικοινωνίας, σε δεδομένη ιστορική στιγμή, έχει το δικό του συνολικό κοινωνικό ήθος, τους παράγοντες που συνιστούν την αξιοπιστία και την κοινωνική αποδοχή του.

Στην περίπτωση του Διαδικτύου το ήθος αυτό δομήθηκε από την πρώτη στιγμή κατ' αντιπαράθεση με τη μαζική επικοινωνία και δη την τηλεόραση. Σύμφωνα με την οπτική αυτή, το χαμηλό κοινωνικό ήθος της τηλεόρασης συναρτάται με τη μαζικοποίηση και τη συγκεντροποίηση του μέσου. Ένας πομπός εκπέμπει συγχρόνως σε πολλαπλούς δέκτες που δεν έχουν τη δυνατότητα απάντησης. Έτσι, η τηλεόραση λειτουργεί σαν τεχνολογία καταπίεσης. Το άτομο είναι παθητικός θεατής / καταναλωτής του τηλεοπτικού προϊόντος. Το Διαδίκτυο επιδρά στον ίδιο τον ορισμό, στην ουσία των ΜΜΕ. Ουσιαστικά αποδομεί το μαζικό από το μέσο κι ενσωματώνει το στοιχείο της επικοινωνιακής επανατροφοδότησης, λειτουργώντας έτσι, σύμφωνα με τον de Sola Pool, σαν «μια τεχνολογία που απελευθερώνει». Στο Διαδίκτυο το άτομο έχει τον έλεγχο, το μήνυμα είναι εξατομικευμένο κι εξυπηρετεί τις ανάγκες του. Αυτό καθίσταται εμφανές και στο σημειολογικό επίπεδο: ο θεατής ενεργοποιείται και γίνεται χρήστης. Συγχρόνως, οι επικοινωνιακές διαδικασίες μέσω του Διαδικτύου μπορούν να είναι έντασης πληροφοριών, ενεργοποιώντας έτσι διαδικασίες λογικής, σε αντίθεση με την αποχαύνωση που αποδίδεται στη μαζική επικοινωνία. Τα χαρακτηριστικά αυτά, άλλοτε ρητά και άλλοτε υπονοούμενα στο λόγο των τεχνοφιλικών οραματιστών και αναλυτών, συντέλεσαν στη δόμηση του ήθους του Διαδικτύου.

Το ήθος του Διαδικτύου δομείται μέσα από τη θετική διασύνδεσή του με την παγκοσμιοποίηση. Η διαδικτυακή επικοινωνία παράγει κοινή συνείδηση μεταξύ των χρηστών καθώς και κοινή κουλτούρα. Ο παγκόσμιος χαρακτήρας του Διαδικτύου σημαίνει ότι η συνείδηση που παράγει είναι παγκόσμια και η κουλτούρα του, αυτή της παγκοσμιοποίησης. Αυτή η χρήση του Διαδικτύου δεν είναι απλώς λειτουργική, αλλά και ιδεολογική, αφού προωθεί μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο. Ακριβώς όπως στις προηγούμενες δεκαετίες τα εθνικά ραδιοτηλεοπτικά συστήματα ενίσχυαν τις ιδεοληψίες και λειτουργίες του κράτους-έθνους.

Η ίδια λειτουργία ιδωμένη από μία άλλη σκοπιά οδηγεί σ' ένα άλλο φάσμα αξιολογήσεων. Η ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας με την πολλαπλότητα των επικοινωνιακών διαύλων τους οποίους δημιουργεί, επιδρά στην κατασκευή και διαχείριση της κοινής επικοινωνιακής εμπειρίας και θεματολογίας ως ενοποιητικού παράγοντα σε μια κοινωνία. Σύμφωνα με αυτή την προβληματική, ο πολλαπλασιασμός των επικοινωνιακών διαύλων, που συχνά λειτουργούν σε διεθνές επίπεδο, επιφέρει μια έντονα θεματική διάταξη του επικοινωνιακού πεδίου.

Ο επικοινωνιακός χώρος οργανώνεται σύμφωνα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα της κάθε ομάδας. Έτσι, μακροπρόθεσμα δημιουργούνται διαφορετικά, αυτόνομα και σταδιακά μη εφαπτόμενα συμβολικά περιβάλλοντα. Το επικοινωνιακό περιβάλλον χάνει τον ενοποιητικό του ρόλο και ωθεί τα άτομα στις ιδιαίτερες ασχολίες τους και τα ειδικά τους ενδιαφέροντα, στερώντας τους το κοινό φάσμα εμπειριών και γνώσεων που μπορεί να τα ενεργοποιήσει ως

1

πολίτες. Το ίδιο το έθνος, που κατά πολλούς είναι ένα επικοινωνιακό φαινόμενο, μία φαντασιακή κοινότητα που στηρίζεται στη χρήση κοινών κωδικών κι εμπειριών, μπορεί να επηρεαστεί από αυτήν την τάση. Στην Αμερική υπάρχει ο φόβος ότι η πολυδιάσπαση και η θεματική οργάνωση του συμβολικού περιβάλλοντος αποδομεί το αμερικανικό πολιτισμικό χωνευτήρι, ακυρώνοντας τον αφομοιωτικό/κοινωνικοποιητικό ρόλο των ΜΜΕ για τους νέους μετανάστες.

Το Διαδίκτυο προβάλλεται σ' ένα άλλο νοηματικό επίπεδο - αυτό της πολιτικής επικοινωνίας - σαν υποκατάστατο και των δύο μηχανισμών διαμεσολάβησης, που ενεργοποιούνται στο σύγχρονο σύστημα πολιτικής επικοινωνίας, δηλαδή των ΜΜΕ και των κομμάτων. Οι προφήτες της διαδικτυακής τεχνοφιλίας οραματίζονται την κυβερνοδημοκρατία σαν ένα τρίτο στάδιο εξέλιξης της δημοκρατίας, μετά την άμεση δημοκρατία της αρχαιοελληνικής πόλης και τη σημερινή δια αντιπροσώπευσης δημοκρατία. Θεωρούν, με τη βεβαιότητα που τους παρέχει ο τεχνολογικός ντετερμινισμός, ότι το Διαδίκτυο θα παρέχει την απαραίτητη ενημέρωση για τα σημαντικά θέματα, καθώς και τη δυνατότητα της άμεσης συμμετοχής σε διαδικτυακά δημοψηφίσματα, που σταδιακά θα υποκαταστήσουν την κοινοβουλευτική δραστηριότητα. Οι εξελίξεις στη νέα ψηφιακή τεχνολογία μειώνουν το κόστος των πολιτικών εκστρατειών και καθιστούν τη διαδικασία αυτο-οργάνωσης και την κινητοποίηση σε επίπεδο βάσης μόνον εφικτές, αλλά και συνεχώς αποδοτικότερες. Με βάση το Διαδίκτυο αναπτύσσονται νέες μορφές πολιτικής δράσης, νέες δυνατότητες. Πώς αξιολογούνται αυτές; Προφανώς η αξιολόγηση επηρεάζεται από το ποιόν του χρήστη. Όταν χρησιμοποιούν τις δυνατότητες κοινωνικά κινήματα, όπως οι φεμινίστριες ή οι Ζαπατίστας στο Μεξικό, η αξιολόγηση είναι θετική, ενώ όταν το χρησιμοποιούν οι νεοναζί ή οι Ταλιμπάν η αξιολόγηση γίνεται φοβική.

Ο περί Διαδικτύου λόγος είναι σημαντικός, γιατί επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο, γιατί δύναται να νομιμοποιήσει ή να απονομιμοποιήσει τις κοινωνικές και πολιτικές χρήσεις και να καθορίσει το εύρος των διαθέσιμων επιλογών. Ποιο θα είναι όμως το τελικό αποτέλεσμα; Ποια σχέση έχουν οι προσδοκίες με την πραγματικότητα; Δίπλα στους τεχνοφιλικούς οραματιστές πυκνώνουν οι φωνές επιστημόνων, που υποστηρίζουν ότι η νέα ψηφιακή τεχνολογία και το Διαδίκτυο ενσωματώνονται στο υπάρχον σύστημα εξουσιαστικών δομών, χωρίς να επιφέρουν ουσιαστικές ανατροπές, ότι η ρητορική περί κυβερνο-δημοκρατίας είναι μια μορφή επιστημονικού λαϊκισμού, καταδικασμένη ν' αποτύχει από την ενδημική απάθεια του πολίτη και την περιορισμένη δυνατότητά του να διαχειριστεί τις πληροφορίες, ότι οι ειδησεογραφικοί οργανισμοί που κυριαρχούσαν μέχρι σήμερα απλώς θα επεκτείνουν τις δραστηριότητές τους και σ' έναν δίαυλο ακόμα, το Διαδίκτυο, διατηρώντας τον κεντρικό τους ρόλο. Για την ώρα δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιος έχει δίκιο.

Μερικές φορές τα όνειρα αργούν να πραγματωθούν. Μια νέα τεχνολογία χρειάζεται 20-30 χρόνια για να διαπεράσει όλη την κοινωνία και να επιβάλει τη λογική της. Η τηλεόραση λειτούργησε επί 22 χρόνια (1966-1989) κάτω από τη λογική του κομματικού συστήματος, πριν απογαλακτιστεί κι επιβάλλει τη λογική της στο πολιτικό σύστημα. Στην περίπτωση του Διαδικτύου ο αριθμός των ατόμων που έχουν κομπιούτερ ή πρόσβαση στο Διαδίκτυο δεν αποτελεί ασφαλές κριτήριο, γιατί δεν αποκαλύπτει τίποτα για το είδος της χρήσης που γίνεται. Μόνον όταν η υποκατάσταση των γενεών ακολουθήσει την υποκατάσταση των τεχνολογιών, μόνο δηλαδή όταν οι γενεές που εξ απαλών ονύχων εμποτίστηκαν με τη λογική του Διαδικτύου και της ψηφιακής τεχνολογίας αποτελέσουν τον κορμό της κοινωνίας, θα έχουμε πλήρη επίγνωση της συνολικής επίδρασης.

(Aθ. Σαμαράς, «Ε», 15/1/01)

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Πυκνώστε το παραπάνω δημοσίευμα σε ένα δικό σας κείμενο 120 λέξεων.

Β1. Τοποθετήστε έναν πλαγιότιτλο σε κάθε παράγραφο του κειμένου.

Β2. Ποια τα δομικά στοιχεία και ο τρόπος ανάπτυξης της 3ης §;

Β3. Ποιες από τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστές με βάση το κείμενο; α. Η τηλεόραση λειτουργεί απελευθερωτικά για το άτομο.β. Οι «τεχνοφοβικοί» θεωρούν πως το Διαδίκτυο απειλεί την κοινωνική συνοχή των κοινωνιών.γ. Το Διαδίκτυο δημιουργεί νέες δυνατότητες δράσης και συμμετοχής των πολιτών.

δ. Η εκτίμηση της αξιοπιστίας του Διαδικτύου δεν είναι εφικτή, γιατί δεν ανδρώθηκε ακόμα η γενιά που μεγάλωσε με αυτό.

Β4. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις υπογραμμισμένες λέξεις του κειμένου, χωρίς να αλλοιώνεται το νόημα των φράσεων.

Γ. Με βάση το κείμενο, το Διαδίκτυο αλλά και τα υπόλοιπα Μ.Μ.Ε. μπορούν να συμβάλουν είτε στη δημιουργία κοινής συνείδησης ανάμεσα στους λαούς του κόσμου είτε στον πολιτιστικό «αποχρωματισμό» τους και στην κατ΄ επέκταση ομοιογενοποίησή τους. Αναπτύξτε τις απόψεις σας για το θέμα και τονίστε πώς μπορούν τα Μ.Μ.Ε. να προωθήσουν την αλληλοκατανόηση και τον αλληλοσεβασμό μεταξύ των ανθρώπων. Το κείμενό σας να έχει τη μορφή εισήγησης σε σχολική εκδήλωση.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Το παρόν δημοσίευμα αναλύει τον ιδεολογικό ρόλο του Διαδικτύου. Ο συντάκτης του ξεκινά με τη διαπίστωση πως, με βάση την αλληλεξάρτηση επικοινωνιακής τεχνολογίας και μέσων ενημέρωσης, κάθε νεότευκτο επικοινωνιακό μέσο δημιουργεί αντιφατικές προσδοκίες. Πιο συγκεκριμένα, θεωρήθηκε από πολλούς πως υπερέχει έναντι της τηλεόρασης σε πολλά σημεία, γεγονός που τους οδήγησε να πιστεύουν πως το Διαδίκτυο, παράγοντας μια κοινή παγκόσμια συνείδηση, μπορεί να λειτουργήσει ως συνεκτικός δεσμός των κοινωνιών και ανανεωτικός συντελεστής της δημοκρατίας. Αντίθετα, άλλοι επισημαίνουν το φόβο της κοινωνικής αποδιοργάνωσης και της πολιτιστικής αλλοτρίωσης που αυτό συνεπάγεται. Καταληκτικά, ο συντάκτης τονίζει πως είναι πρόωρο να καταδικάζουμε το νέο αυτό μέσο επικοινωνίας, αν δε μεσολαβήσει κάποιο διάστημα, ώσπου να ανδρωθεί η γενιά που μεγάλωσε μαζί του.

B1. §§ Πλαγιότιτλοι1η Η στενή σχέση επικοινωνιακής τεχνολογίας και εμβέλειας των Μ.Μ.Ε.2η Κάθε καινούριο μέσο επικοινωνίας έχει το δικό του κοινωνικό ήθος3η Η υπεροχή του Διαδικτύου έναντι της τηλεόρασης4η Το Διαδίκτυο παράγει μια κοινή παγκόσμια συνείδηση5η Το Διαδίκτυο λειτουργεί ως ενοποιητικός παράγοντας σε μια κοινωνία6η Ο φόβος διάσπασης της κοινωνικής συνοχής7η Η κυβερνο-δημοκρατία8η Ο αντίπαλος λόγος9η Ο τελικός απολογισμός για το Διαδίκτυο αργεί

Β2. Δομή παραγράφου:Θ.Π.: Στην περίπτωση… την τηλεόραση.Σχόλια: Σύμφωνα με … επικοινωνία.Κατακλείδα:

Τα χαρακτηριστικά αυτά, … του Διαδικτύου.

Τρόπος ανάπτυξης: με αντίθεση

Β3. α-Λ, β-Σ, γ-Σ, δ-Σ.

Β4. παραστατικότερο = εναργέστεροάγεται = καθοδηγείταιάγος = όνειδοςαναζωπύρωσε = φούντωσεαποδομεί = διαλύειντετερμινισμός = αιτιοκρατίααπάθεια = αδιαφορίαεπεκτείνουν = εξαπλώσουνδίαυλο = κανάλιαπογαλακτιστεί = ανεξαρτητοποιηθεί

Γ. Διαδίκτυο – Μ.Μ.Ε. και πολιτιστικός «αποχρωματισμός»:

- Η πληθώρα πληροφοριών ταράζει την ατομική αλλά και την εθνική ισορροπία. Είναι αδύνατον πια ο άνθρωπος να μπορέσει να χωνέψει όλο αυτό το υλικό, δίχως να χάσει, ως ένα βαθμό, αυτή την ισορροπία. Από την άλλη, η ιδιαιτερότητα του εθνικού πολιτισμού κινδυνεύει να εξαφανισθεί και η παράδοση να απεμποληθεί. Όσο και να θέλουμε να κρατήσουμε τις παραδόσεις μας, ο κραδασμός που υφιστάμεθα από την εισβολή αλλότριων τρόπων ζωής – παραμορφωτικών τις πιο πολλές φορές – είναι τόσο μεγάλος, που στο τέλος η παράδοση εξασθενίζει και δεν είναι ικανή να θρέψει το καινούριο. Ο παραδοσιακός συγκρητισμός των πολιτισμών είχε πίστωση χρόνου. Το αλλότριο ενσωματωνόταν φυσιολογικά στο γηγενές και η εξέλιξη ήταν σχεδόν ομαλή.

- Η ελευθερία ενός πολιτισμού είναι η αναγνώριση του δικαιώματός του για αβίαστη ανάπτυξη. Η συνάντηση όμως των πολιτισμών στα μέσα ενημέρωσης είναι τελείως

άνιση. Η προπαγάνδιση του αμερικάνικου τρόπου ζωής με κάθε τρόπο και η απουσία της προβολής και του αντίλογου των άλλων πολιτισμών συνιστά πρώτης τάξεως παραβίαση των δημοκρατικών και φιλελεύθερων αξιωμάτων. Πρόκειται για ένα μονόλογο της εμπορευματοποιημένης υπερατλαντικής κουλτούρας τόσο διαβρωτικά πειστικό, ώστε χωρίς συνθετικές και αφομοιωτικές διαδικασίες να κινδυνεύουν η μια μετά την άλλη οι παραδοσιακές κοινωνίες.

Μ.Μ.Ε. – αλληλοκατανόηση και αλληλοσεβασμός:- Να προωθούν την αξία του διπλανού μας.- Να απλώσουν την προστατευτική τους «ομπρέλα» και στις διάφορες κοινωνικές ομάδες

που λοιδορούνται αφειδώς από εκείνους που επιδιώκουν το κοινωνικό «πογκρόμ» και συνακόλουθα την κοινωνική αναταραχή.

- Να εγκαταλείψουν τον υποδόριο ρατσισμό ενάντια σε λαούς και άτομα.- Η πολιτιστική ενσωμάτωση των κάθε λογής περιθωριακών ομάδων στο πολιτισμικό

γίγνεσθαι είναι προϋπόθεση για τον εμπλουτισμό και την πρόοδο της ίδιας της κουλτούρας. Σήμερα, που η πολιτιστική έκφραση απειλείται από τον εγκλωβισμό της, είτε σε εθνικιστικά στερεότυπα είτε σε εισαγόμενους κανόνες, περισσότερο παρά ποτέ άλλοτε είναι αναγκαίος ο πολιτιστικός λόγος του λεγόμενου περιθωρίου. Η κουλτούρα του διαφορετικού είναι αναγκαία για να μπορέσει να υπάρξει η κουλτούρα του όμοιου. Η κουλτούρα, όπως και το «εγώ», δεν συγκροτείται μέσα στον καθρέφτη, αλλά μέσα στο βλέμμα του άλλου. Η ετερότητα είναι εκείνη που συγκροτεί την ταυτότητά μας. Τα Μ.Μ.Ε. και ιδιαίτερα το Διαδίκτυο μπορούν να διαδραματίσουν καταλυτικό ρόλο στη διάδοση της κουλτούρας του διαφορετικού. Χαρακτηριστικό είναι το κείμενο που ακολουθεί:

Εκπαιδεύοντας την τηλεόρασηΚαι πάλι για την τηλεόραση. Για την τηλεόραση που ακατάπαυστα καθορίζει τη ζωή μας. Φορέας,

υποκινητής σημασιών και απολαύσεων, νοηματοδοτεί, με τον δικό της μοναδικό τρόπο, τον κόσμο αλλά και τον ψυχισμό μας. Για πολλά έχει κατηγορηθεί. Μεταξύ άλλων για την εμπέδωση ενός στερεοτυπικού τρόπου θέασης των πραγμάτων. Μιας κατασκευασμένης πραγματικότητας που αρέσκεται στον μανιχαϊσμό, στην απλούστευση, στο διαχωρισμό του κόσμου σε καλούς και κακούς. Στη μετατροπή των μειονοτήτων σε άτομα ευάλωτα στο στίγμα και την περιθωριοποίηση. Είναι γνωστό πως η μικρή οθόνη αναπαράγει, εντείνει, παγιώνει αυτή τη διαχωριστική αίσθηση. Τη λατρεία του «εμείς» και οι «άλλοι».

Ερευνητικά προγράμματα όπως εκείνα του Gerbner ή του Fiske αποκαλύπτουν ότι υπάρχει μια κοινωνική διαστρωμάτωση της προβαλλόμενης στην τηλεόραση βίας. Οι πάσης φύσεως αποκλίνοντες έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανισθούν ως αδικαιολογήτως βίαια άτομα. Οι κοινωνικά αποδεκτοί, όταν δεν εμφανίζονται ως θύματα αλλά ως δράστες εγκλημάτων, τότε η πράξη τους είναι συνήθως παρακινούμενη από ευγενή ελατήρια ή από ψυχοπαθολογία.

Ωστόσο, βλέποντας ένα προχθεσινό δελτίο ειδήσεων συλλογιζόμουν πόσο αυτός ο παντοδύναμος ανώνυμος παιδαγωγός θα μπορούσε «αλλιώς» να εκπαιδεύσει τους θεατές του σε μια άλλη πιο δίκαιη θέαση των πραγμάτων. Σε ένα πιο ανοιχτό, αδογμάτιστο, λιγότερο αυταρχικό, ανοιχτό στο διπλό των πραγμάτων βλέμμα.

Επτά και μισή, το Σάββατο. Κεντρικό δελτίο ειδήσεων. Πρώτη είδηση. Μια ληστεία σε ένα λεωφορείο του ΚΤΕΛ με δράστες και πάλι Αλβανούς που επιτέθηκαν στους επιβάτες, τους χτύπησαν, τους λήστεψαν κι έπειτα ετράπησαν σε φυγή. Η είδηση, κατάλληλα σκηνοθετημένη με τη γνωστή υποβλητική μουσική υπόκρουση, και τις μαρτυρίες των θυμάτων με τον φόβο και τον τρόμο στα μάτια, άλλο δεν κάνει βέβαια από το να εντείνει την εδραιωμένη εντύπωση ότι Αλβανός ίσον επικίνδυνος κακοποιός.

Η είδηση δεν θα είχε τίποτα το αξιόλογο αν αμέσως μετά δεν ακολουθούσε μια άλλη είδηση. Αστυνομικοί χτυπούν βάναυσα δύο μετανάστες Πακιστανούς που θεωρήθηκαν ύποπτοι κλοπής. Τους διαπομπεύουν, τους γρονθοκοπούν, τους χλευάζουν βάναυσα, τους λοιδορούν. Το Αστυνομικό Τμήμα μετατρέπεται σε χώρο βασανιστηρίου.

Τι βλέπει ο τηλεθεατής σε αυτή την τυχαία αλληλουχία των δύο ειδήσεων; Αν πράγματι η τηλεοπτική εικόνα είναι ένα κείμενο, πώς το αποκωδικοποιεί και ποιες σημασίες του αποδίδει ο αναγνώστης - τηλεθεατής; Δεν είναι ένα παθητικό βρέφος ο τηλεθεατής. Διαβάζει την εικόνα. Την συλλογίζεται. Έστω και άρρητα παρεμβαίνει σε αυτήν, με τη νόηση και το συναίσθημά του, την επαναδιαμορφώνει για να την κάνει δική του, οικεία, γνώριμη. Πώς θα μπορούσε λοιπόν ο τηλεθεατής να διαβάσει το δελτίο ειδήσεων του Σαββάτου ως προς αυτές τις δυο «μικρές» ειδήσεις; Και οι δυο αφορούν τον άλλον, τον ξένο. Στη μια περίπτωση είναι ο γνώριμος ως εγκληματίας ξένος. Ο κακοποιός Αλβανός. Δεν υπάρχει έκπληξη. Δεν υπάρχει σάστισμα. Άλλο ένα κρούσμα. Άρα είναι μια παράδοξα καθησυχαστική είδηση. Το σύμπαν των σημασιών μας διατηρείται ως έχει. Ο ξένος είναι για να κάνει βλάβη. Η άλλη είδηση όμως είναι πιο ανησυχητική. Διαταράσσει. Δεν διατηρεί τις ισορροπίες. Η έννομη τάξη είναι για να προστατεύει. Για να μας περιφρουρεί από τον κίνδυνο του ξένου. Δεν είναι για να παρουσιάζεται με μια τέτοια βάναυση και απροκάλυπτη αγριότητα. Πώς θα προστατεύσει και εμάς από το κακό εφόσον η ίδια λειτουργεί ως κακό; Αν ο Αλβανός κακοποιός λοιπόν μας καθησυχάζει, ο απάνθρωπος αστυνομικός μας αφήνει εκτεθειμένους, στο έλεος μιας τυφλής άσκησης εξουσίας.

Τι, λοιπόν, τι θα αποκομίσει από αυτή την ανάγνωση ο «καλοπροαίρετος» «επαρκής» τηλεθεατής; Ίσως κάτι το καλό. Ίσως κάτι που αξίζει τον κόπο να εγγραφεί μέσα στον ψυχισμό. Ότι δηλαδή τα στερεότυπα έχουν πάντα και μιαν άλλη όψη. Οι ξένοι δεν είναι μόνον πηγή κακού και δόλου και απάτης. Δεν είναι μόνον δράστες εγκλημάτων αλλά μπορεί κάλλιστα να είναι και θύματα διασυρμού, κακοποίησης, κατάφωρης αδικίας και μάλιστα από τα ίδια τα όργανα της τάξης. Κι αν η αλήθεια αυτή φαντάζει κοινότοπη, μέσα από τη δύναμη της εικόνας αποκτά μιαν άλλη δύναμη και εγκυρότητα. Εγγράφεται στο θυμικό. Το γεγονός ότι η ίδια η τηλεόραση είναι σε θέση να συμβάλλει στην άμβλυνση των στερεοτύπων τα οποία η ίδια με τα χέρια της φτιάχνει, οφείλει να γίνει αντικείμενο μιας συστηματικής εκπαιδευτικής πολιτικής.

Η καλύτερη απάντηση στην τηλεόραση ίσως εν τέλει να είναι η ίδια η τηλεόραση.(Φ. Τσαλίκογλου, εφημ. «ΤΑ ΝΕΑ»)

Γ2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Πρέπει να εισαγάγουμε το σχολείο στον κόσμο του διαδικτύου; Είναι αργά πλέον να θέσουμε το ερώτημα, δεδομένων των σχετικών πρωτοβουλιών που πολλαπλασιάζονται σε τοπικό, περιφερειακό ή εθνικό επίπεδο. Πέρα από τους διθυράμβους ή τις αντιστάσεις και τους φόβους που ενυπάρχουν σχεδόν σε κάθε καινοτομία, είναι σημαντικό να αναζητήσουμε τρόπους θετικής αξιοποίησης των πολλαπλών δυνατοτήτων που ανοίγονται με το διαδίκτυο. Η χρήση του διαδικτύου στα σχολεία αυξάνεται διαρκώς. Ορισμένοι εκπαιδευτικοί βρίσκουν ήδη σε αυτό ένα μέσον που ανανεώνει τον παιδαγωγικό προβληματισμό και εξοπλίζει καλύτερα τους μαθητές στα εργαλεία που προσφέρονται στην αρχή του νέου αιώνα.

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ:Α’ Η εκπαιδευτική αξία του ίντερνετ:Το διαδίκτυο του οποίου η χρήση σημείωσε πραγματικά εκρηκτική εξάπλωση μετά το 1994, παρέχει μια σειρά εργαλείων που προσφέρουν διαφορετικές δυνατότητες και επιτρέπουν: να στείλουμε ή να λάβουμε μηνύματα ανά πάσα στιγμή, μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, να ανταλλάξουμε μεγάλα αρχεία ηλεκτρονικής μορφής, να αναζητήσουμε πληροφορίες και υλικό στη τεράστια διεθνή εγκυκλοπαίδεια, (με κείμενα, εικόνες, ήχους, και βίντεο) που έχει δημιουργηθεί στο παγκόσμιο ιστό του ‘World Wide Web’, να συζητήσουμε γραπτώς, ταυτόχρονα ή μη (συγχρόνως ή όχι) με πλήθος άλλων ανθρώπων αναφορικά με κάποιο θέμα κοινού ενδιαφέροντος (μέσω ‘Chatts’ και ‘Forums’ αντίστοιχα), να έχουμε οπτική επαφή και ηχητική επικοινωνία με συνομιλητές/τριες, δυνατότητα που επιτρέπει την τηλεσυνδιάσκεψη (Videoconference) και τα σεμιναριακά μαθήματα από απόσταση, να εργαστούμε από κοινού ή συνεργατικά διαμέσου ειδικών εργαλείων (whiteboard, κ.ά.). Kαθένα από τα παραπάνω εργαλεία έχει τα δικά του πλεονεκτήματα αλλά ενδεχομένως η αξιοποίησή του παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσκολίες στο πλαίσιο μιας μαθησιακής διαδικασίας. Η αποτελεσματικότητα της όποιας χρήσης του διαδικτύου για εκπαιδευτικούς σκοπούς ουσιαστικά εξαρτάται λιγότερο από τη φύση του μέσου και περισσότερο από την καταλληλότητα της χρήσης του στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. Γενικά, στις περισσότερες χώρες, το διαδίκτυο αξιοποιείται εκπαιδευτικά για την εκπλήρωση των ακόλουθων στόχων: την επικοινωνία ανάμεσα σε σχολικές τάξεις και σχολικές μονάδες, την πρόσβαση σε πηγές παιδαγωγικού υλικού, την ανάπτυξη νέων μεθόδων που βασίζονται στη συνεργατική εργασία, τη διάχυση των τοπικών, περιφερειακών ή εθνικών εκπαιδευτικών πρακτικών, την πρόσβαση σε πηγές πολυμέσων. Το διαδίκτυο δίνει τη δυνατότητα να δημιουργήσουμε νέες καταστάσεις μάθησης, να τροποποιήσουμε τις συνθήκες απόκτησης βασικών ικανοτήτων (αναζήτηση κειμένων, πληροφοριών, επικοινωνία), αλλά παράλληλα μας καλεί να μελετήσουμε τις σημειολογικές, εκπαιδευτικές, ηθικές και πολιτιστικές διαστάσεις της επικοινωνίας.

Β’ Η εκπαιδευτική χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου:Από τη στιγμή που το διαδίκτυο κατέστησε δυνατή τη σύνδεση ανάμεσα σε όλους τους υπολογιστές του πλανήτη, οι ειδικοί της πληροφορικής το εκμεταλλεύτηκαν και ανακάλυψαν το «ηλεκτρονικό ταχυδρομείο», το οποίο επιτρέπει την ανταλλαγή γραπτών μηνυμάτων και μικρών σχετικά αρχείων, με άμεσο τρόπο. Το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, απλή «μεταφορά» της ιδέας του κλασικού ταχυδρομείου, επιτρέπει να στείλει κάποιος μήνυμα σε κάθε άτομο που διαθέτει μια διεύθυνση στο διαδίκτυο. Ο παραλήπτης ανοίγει το «γραμματοκιβώτιό» του για να μάθει ποια μηνύματα του/της έχουν σταλεί και απαντά με τον ίδιο τρόπο. Ο χρόνος της μετάδοσης του μηνύματος είναι πολύ γρήγορος και δεν εξαρτάται από την απόσταση. Αν απλά θεωρήσουμε ότι οι αλληλογραφούντες/σες διαβάζουν τα μηνύματά τους συχνά, είναι τότε σε θέση να ανταλλάξουν σημαντικό αριθμό μηνυμάτων κατά την ίδια ημέρα, όπου και αν βρίσκονται στον κόσμο. Όπως και το κλασικό ταχυδρομείο, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο είναι «ασύγχρονο», δηλαδή ο παραλήπτης δεν είναι ανάγκη να βρίσκεται σε σύνδεση με το δίκτυο τη στιγμή που ο αποστολέας στέλνει τα μηνύματά του. Αυτό, καθώς και το γεγονός ότι έχουμε επικοινωνία μέσω γραπτών κειμένων, το διαφοροποιεί από το τηλέφωνο που απαιτεί «σύγχρονη» επικοινωνία.Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες αλλά και στην Ελλάδα, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο χρησιμοποιείται τόσο από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς όσο και από τους μαθητές. Οι εκπαιδευτικοί το χρησιμοποιούν για: διάχυση πληροφοριών, ενημέρωση και επιμόρφωση, επικοινωνία μεταξύ εκπαιδευτικών και ανταλλαγή εκπαιδευτικού υλικού, διοικητική χρήση:— έγγραφα σε ηλεκτρονική μορφή που αποστέλλονται από τις Διευθύνσεις Σπουδών ή το Υπουργείο παρέχοντας άμεση και σίγουρη ενημέρωση.— διεξαγωγή εξετάσεων εθνικού επιπέδου με την ταυτόχρονη αποστολή των θεμάτων σε όλα τα εξεταστικά κέντρα.Η έκρηξη της εξάπλωσης του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου οδήγησε στη χρήση του στα πλαίσια της διδακτικής πράξης σε μία από τις ακόλουθες μορφές: ανεξάρτητη ή ευκαιριακή χρήση από τους μαθητές, διαγωνισμοί και πρόσκαιρες συνεργασίες αναφορικά με παραγωγή μικρών έργων, ανάμεσα σε ένα μεγάλο συνήθως αριθμό σχολείων, οργανωμένες εκπαιδευτικές συνεργασίες και προγράμματα σε διεθνές, εθνικό ή περιφερειακό επίπεδο.Αν θέλουμε να μελετήσουμε ουσιαστικά την επίδραση της χρήσης του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου στο γραπτό λόγο, δε θα πρέπει να ξεχνάμε τη διάκριση ανάμεσα στην καθημερινή, ανεξάρτητη χρήση του και σε αυτήν που λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο οργανωμένων εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Η επικοινωνία μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου γίνεται με γραπτά μηνύματα σύντομα ή εκτενή. Είναι πράγματι γενικά αποδεκτό ότι η χρήση του ηλεκτρονικού

ταχυδρομείου σε καθημερινό επίπεδο συχνά τροποποιεί τη μορφή των κλασικών επιστολών που αποστέλλονταν μέσω ταχυδρομείου. Οι εκφράσεις ευγένειας περιορίζονται στο ελάχιστο, ο τρόπος έκφρασης γίνεται άμεσος και συχνά οικείος. Η ταχύτητα της μετάδοσης παρακινεί τους αλληλογραφούντες να ανταλλάσσουν ερωτήσεις και απαντήσεις σε ένα στυλ τηλεγραφικό, που συχνά πλησιάζει τον προφορικό λόγο. Όμως, η κατάσταση αυτή δεν αποτελεί γενικό κανόνα και συχνά τα κείμενα εξακολουθούν να παραμένουν επεξεργασμένα στις περιστάσεις που απαιτείται. Αντίθετα, ο «προφορικός» λόγος γίνεται πραγματικά κυρίαρχος στα γραπτά μηνύματα που ανταλλάσσονται κατά τη διάρκεια των «σύγχρονων» συζητήσεων [chatts] στις οποίες επιδίδονται οι νέοι. Στις περιπτώσεις αυτές κυριαρχεί, αναγκαστικά σχεδόν, ο σύντομος προφορικός λόγος, με τη χρήση κωδίκων και συντομεύσεων, δεδομένου ότι γίνεται ταυτόχρονη συζήτηση με περισσότερους από δύο «συνομιλητές». Τέτοιας μορφής επικοινωνία συνηθίζεται κυρίως στα πανεπιστήμια, όπου οι φοιτητές έχουν, χωρίς κόστος, ελεύθερη πρόσβαση σε μηχανήματα και δίκτυα κατά τη διάρκεια όλης της ημέρας. Σπάνια όμως οι μαθητές των σχολείων βρίσκονται σε παρόμοιες συνθήκες. Σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις των εκπαιδευτικών προγραμμάτων κυριαρχεί η γραπτή γλώσσα. Είτε αυτό αφορά στο μάθημα της γλώσσας (με τα γλωσσολογικά παιχνίδια, τις ιστορίες, κλπ.), είτε αυτό αφορά στη συζήτηση πάνω σε θέματα ιστορίας και πολιτισμού. Αυτό που αλλάζει κάθε φορά ανάλογα με το θέμα είναι τα είδη των κειμένων που συντάσσουν οι μαθητές.Ας εξετάσουμε όμως ποιες είναι οι συνηθισμένες σχολικές δραστηριότητες για την καλλιέργεια του γραπτού λόγου; Τις περισσότερες φορές, οι μαθητές παράγουν κείμενα που δεν πρόκειται σχεδόν ποτέ να τα διαβάσει κανείς, παρά μόνο ο καθηγητής τους σε μια διαδικασία ελέγχου και αξιολόγησης. Όταν τα παιδιά δημιουργούν κείμενα για να ικανοποιήσουν την ανάγκη τους για αυτο-έκφραση συνήθως δεν ενδιαφέρονται για την ορθογραφία και τη σωστή σύνταξη. Η αξιοποίηση του διαδικτύου μπορεί να τροποποιήσει τις συνθήκες έκφρασης και την ποιότητα των παραγόμενων γραπτών κειμένων. Το κείμενο εκλαμβάνει μια νέα διάσταση όταν οι μικροί «συγγραφείς» είναι βέβαιοι ότι, στην άλλη άκρη της «τηλεφωνικής γραμμής», έχουν ένα ανυπόμονο κοινό, έτοιμο να παραλάβει τις «εκδόσεις» τους. Ξαφνικά, επειδή το περιεχόμενο της γραπτής επικοινωνίας λαμβάνει μια νέα διάσταση, οι μαθητές πιο εύκολα αποκτούν επίγνωση του γεγονότος ότι πρέπει να εκφράζουν τις σκέψεις τους καθαρά, εφόσον οι ιδέες τους δεν θα πρέπει να παρανοηθούν από αναγνώστες, με τους οποίους ίσως δεν θα έχουν ποτέ τη δυνατότητα να συζητήσουν από κοντά. Η σύνταξη ενός κειμένου αρχικά σε χαρτί, και στη συνέχεια η πληκτρολόγησή του, επιτρέπει να δημιουργηθεί η αναγκαία «συναισθηματική απόσταση» ανάμεσα στο πρώτο γραπτό και στην τελική του ηλεκτρονική μορφή. Η μορφή αυτή, που δε διατηρεί τα ίχνη του γραφικού χαρακτήρα, ευνοεί την αποστασιοποίηση από το κείμενο, φέρνοντας τον μικρό «συγγραφέα» πιο κοντά στη θέση του αναγνώστη. Συντελεί στο να αρθούν ψυχολογικά και γνωστικά εμπόδια για την αυτοδιόρθωση, με αποτέλεσμα τη βελτίωση προσωπικών κειμένων. Είναι μερικές φορές εντυπωσιακό για τους καθηγητές να διαπιστώνουν ότι μαθητές γνωστοί για τις δυσκολίες τους στην ορθογραφία ή στη σύνταξη διορθώνουν με επιμέλεια τα λάθη τους. Η γραμματική και η ορθογραφία μαθαίνονται πολύ πιο εύκολα, όταν η γλώσσα γίνεται ένα εργαλείο αυθεντικής επικοινωνίας. Η εργασία πάνω σε διαφορετικά είδη κειμένων επιτρέπει την ανάπτυξη του γραπτού λόγου σε ποικίλα θέματα και τρόπους έκφρασης.Ας εξετάσουμε τώρα ποιοι είναι παράγοντες που ευθύνονται για τα γενικότερα θετικά αποτελέσματα που παρατηρήθηκαν σε παρόμοιες μελέτες. α) Η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου ως κίνητρο

Χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, οι μαθητές συμμετέχουν σε κάτι καινούριο, σε μια καινοτομία, και κάτι τέτοιο φαίνεται να τους ενθουσιάζει. Ειδικά στα σχολεία «ευαίσθητων» περιοχών που είναι δύσκολο να ενεργοποιήσουν θετικά τους μαθητές, η χρήση του νέου μέσου τούς παρακινεί: «Όλα τα χέρια σηκώνονται όταν ρωτάμε ποιοι μαθητές θέλουν να συμμετάσχουν στην επικοινωνία με παιδιά από Αγγλία, Καναδά, Hνωμένες Πολιτείες. Δεν χρειάζεται να του πιέσεις για να ανοίξουν λεξικό και να βρουν μια λέξη. Αναζητούν τα βοηθήματα προκειμένου να συγκεντρώσουν την απαραίτητη τεκμηρίωση για να απαντήσουν στην ερώτηση που έχει τεθεί με το μήνυμα που μόλις έλαβαν. Βγαλμένα από αυθεντικά κείμενα, τα γραμματικά και πολιτισμικά στοιχεία κατανοούνται πολύ πιο εύκολα από τα παιδιά. Πρέπει να δει κανείς τις εκδηλώσεις χαράς όταν ανακαλύπτουν το ταχυδρομείο τους στις οθόνες του υπολογιστή τους, την αδημονία με την οποία διαβάζουν τα μηνύματα, το πώς ανταλλάσσουν και συγκρίνουν τις πληροφορίες που δέχονται…» (Contrepois 1996). Είναι όμως ευνόητο ότι, αν δεν εκπληρωθούν και άλλες συνθήκες, η αρχική ενεργοποίηση και ο ενθουσιασμός θα παρέλθει γρήγορα.

β) Αυθεντικό πλαίσιο μάθησης Είναι κοινά αποδεκτό πως οι ηλεκτρονικές ανταλλαγές βοηθούν να δημιουργηθούν πραγματικές, αυθεντικές

καταστάσεις επικοινωνίας, που αποκτούν νόημα και σημασία για τους μαθητές, ευνοώντας με τον τρόπο αυτό τη μάθηση. Η σημασία και η αναγκαιότητα της αυθεντικής επικοινωνίας γίνεται προφανής στη μητρική γλώσσα, στην ιστορία και κυρίως στην ξένη γλώσσα. Η ιδιαιτερότητα βρίσκεται στο γεγονός ότι οι μαθητές βρίσκουν πραγματικούς συνομιλητές, πέρα από την επίπλαστη σχέση επικοινωνίας με τον καθηγητή τους. Εξάλλου σήμερα, οι διδάσκοντες των ξένων γλωσσών συχνά παραδέχονται: «Είμαι Έλληνας και απευθύνομαι σε έλληνες μαθητές σε μια ξένη γλώσσα, τα αγγλικά. Για μια μεγάλη μερίδα νέων, η παραδοσιακή παιδαγωγική πρακτική του τεχνητού διαλόγου δεν παρουσιάζει κανένα ενδιαφέρον».  γ) Η κοινωνική διάσταση της επικοινωνίας

Η επικοινωνία και η ανταλλαγή μέσω διαδικτύου συντελεί στη δημιουργία ενός νέου μαθησιακού περιβάλλοντος μιας διαπολιτισμικής κοινότητας, επιδεκτικής σε νέες κοινωνικές (αντ)αλλαγές. Το σχολείο αποσκοπεί, από τη μια

πλευρά, στην απόκτηση γνώσεων και από την άλλη στην κοινωνικοποίηση. Η μικρο-κοινωνία του σχολείου αντικατοπτρίζει την κοινωνική διαστρωμάτωση και οφείλει να προετοιμάζει τα παιδιά για το κόσμο των ενηλίκων, έξω από τον συναισθηματικό κλοιό του οικογενειακού περιβάλλοντος. Πρόκειται για μια σύνθετη κοινωνία και τη δυναμική της, που ξεφεύγει κατά πολύ από τη λογική της διδασκαλίας χωριστών αντικειμένων του παραδοσιακού σχολείου.

δ) Οι κατάλληλες παιδαγωγικές στρατηγικές Το παραδοσιακό σχήμα του καθηγητή που θέτει ερωτήματα στους μαθητές για να του απαντήσουν ενώ ο ίδιος

γνωρίζει την απάντηση, έχει κάτι το επίπλαστο, κάτι που δύσκολα μπορεί να προκαλέσει πραγματικό ενδιαφέρον. Η ύπαρξη συζητητών της ίδιας ηλικίας ή και άλλων (ειδικών σε ένα θέμα) ωθεί τους μαθητές να ενεργοποιηθούν, να ανακτήσουν το χαμένο τους ενδιαφέρον. Η κατάλληλη αξιοποίηση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου απορρέει από την αποδοχή μιας παιδαγωγικής προσέγγισης που αποδέχεται ότι οι μαθητές μαθαίνουν μέσα από μια ενεργή διαδικασία οικοδόμησης γνώσης, ενταγμένης μέσα σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Η παραδοσιακή παιδαγωγική που στηρίζεται στην απομνημόνευση γραμματικών κανόνων ή ιστορικών γεγονότων και στα «αποκομμένα» γνωστικά αντικείμενα δεν θα έχει να κερδίσει από τη χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Αντίθετα, μια παιδαγωγική που δίνει έμφαση στην κοινωνική αλληλεπίδραση, στη σύνδεση των μαθημάτων, στη συνεργατική ανακάλυψη μπορεί να αξιοποιήσει το διαδίκτυο και ό,τι αυτό προσφέρει.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ:Η ανταλλαγή, η επικοινωνία και η συνεργασία δεν πρέπει να μείνουν ευγενείς προθέσεις. Το ηλεκτρονικό

ταχυδρομείο δεν αποτελεί παρά ένα εργαλείο. Η χρήση του αξιοποιείται μόνο αν το θέσουμε στην υπηρεσία συγκεκριμένων εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων με προσδιορισμένους στόχους. Οι οργανωμένες λοιπόν ανταλλαγές ανάμεσα σε μαθητές διαφορετικών τάξεων επιτρέπουν να παρουσιάσουμε παιδαγωγικές δραστηριότητες, για παράδειγμα στην ιστορία ή στη γλώσσα. Οι μαρτυρίες και οι πληροφορίες που μεταδίδονται μεταξύ συνεργαζόμενων τάξεων ενεργοποιούν του μαθητές διαφορετικά απ’ ό,τι τα βιβλία ή οι διαλέξεις του διδάσκοντα. Η διεθνής ανταλλαγή μηνυμάτων και υλικού δημιουργεί επικοινωνιακές καταστάσεις πραγματικές, αυθεντικές, που έχουν ‘νόημα’ και κατά συνέπεια είναι ευνοϊκές για τη μάθηση. Η χρήση του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου δεν είναι μονοδιάστατη ούτε ανεξάρτητη (δίχως αυτό να αποκλείεται). Συμπεριλαμβάνεται σε μια σειρά δραστηριοτήτων σε συνδυασμό με άλλα συμβατικά μέσα, στο πλαίσιο των υπαρχόντων διδακτικών στόχων ή άλλων νέων που προάγουν τη μάθηση και την κοινωνική φύση του σχολείου. Με βάση ένα καθορισμένο αντικείμενο επικοινωνίας, οι ανταλλαγές ανάμεσα σε τάξεις και ανάμεσα σε μαθητές μπορούν να μετατραπούν σε μια ομπρέλα διεπιστημονικών δραστηριοτήτων, δημιουργώντας ένα πεδίο μαθησιακών κοινοτήτων διαφόρων πολιτισμών και εθνοτήτων.

Η πληγωμένη είδηση

Στις ειδήσεις των οκτώμισι βλέπουμε πολύ αίμα. Αλλά τη θανατηφόρο πληγή δεν τη βλέπουμε ποτέ, γιατί το πτώμα έχει εξαφανιστεί. Μιλάω γι' αυτό που λέγαμε τον περασμένο αιώνα «Ειδήσεις». Σήμερα έχουν αντικατασταθεί με πρόχειρα επιθεωρησιακά σκετσάκια που σκηνοθετούνται επί τόπου και διάφοροι επώνυμοι ή ανώνυμοι καλούνται να παίξουν τον εαυτό τους. Αυτοί οι διασκεδαστές της κοινής γνώμης φαίνεται ότι προσελκύουν ένα καταναλωτικό κοινό χαμηλού πνευματικού επιπέδου, που παρακολουθεί με την ίδια βουλιμία και τα διαφημιστικά μηνύματα. Δεν αποτελεί καμιά πρωτοτυπία αν πούμε πως ένας τηλεοπτικός ή ραδιοφωνικός σταθμός που δημιουργείται έχει ως την πλέον ευγενή φιλοδοξία τη μεγάλη δαγκωματιά στη διαφημιστική πίτα.

Και φυσικά κανείς δεν σε υποχρεώνει να δεις τηλεόραση κι αν αυτό είναι που θέλει το φιλοθέαμον κοινό, για ποιο λόγο κάποια κουλτουριάρα μειοψηφία να επιβάλει το δικό της γούστο στους πολλούς; Τα επιχειρήματα αυτού του είδους κρύβουν μέσα τους μια δημαγωγία που στηρίζεται σε μια παμπάλαια συνταγή. Αντικαθιστάς το πραγματικό πρόβλημα μ' ένα ψεύτικο και το παρουσιάζεις ως αληθινό, έτσι που το πραγματικό πρόβλημα να παρουσιαστεί ως αναληθές. Και το πρόβλημα στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι το γούστο του καθενός, αλλά το δικαίωμα του πολίτη στην πληροφόρηση και στη γνώση.

Έχουμε ήδη μπει σ' ένα μέλλον που το αγνοούμε σχεδόν παντελώς. Από την κλωνοποίηση του ανθρώπου που ήδη επιτρέπεται δια νόμου στη Μ. Βρετανία μέχρι την ιδιωτικοποίηση της δημόσιας-κοινής περιουσίας, και την ολοκληρωτική κυριαρχία της αγοράς σε παγκόσμιο επίπεδο μέχρι την καταστροφή του περιβάλλοντος και τη μαζική ανεργία και φτώχεια έχουμε μια νέα πραγματικότητα που επιβάλλεται ταχύτατα και με άμεσες συνέπειες για τη ζωή μας. Ποιος θα μας πληροφορήσει υπεύθυνα και συστηματικά για όλα αυτά;

Όχι πάντως η τηλεόραση. Αυτή λειτουργεί σαν λογοκρισία αυτού του απειλητικού μέλλοντος που παράγει μια μαζική ανασφάλεια. Είναι ένα είδος ουτοπίας του SHOPPING CENTER, της ιλουστρασιόν σελίδας, της εικονικής πραγματικότητας. Ψωνίζω άρα υπάρχω και υπάρχω για να ψωνίζω. Πόσοι άραγε να κάνουν την ψυχοθεραπεία τους στις προθήκες των καταστημάτων και πόσοι μπορούν να δουν τι κρύβεται πίσω από τις βιτρίνες και να κάνουν συσχετισμό του φθηνού προϊόντος με την παιδική εργασία;

Αυτό όμως έφερε και ένα σημαντικό καλό. Εκείνα τα έντυπα που είναι εξαρτημένα από το κοινό τους, και εννοώ μ' αυτόν τον όρο κάποιες ιστορικές εφημερίδες και περιοδικά που κέρδισαν τον κόσμο τους με την εγκυρότητα και το βάθος των αναλύσεων, όσο και αν είναι μεγάλα πια καπιταλιστικά συγκροτήματα, κατάλαβαν πως μόνο η πληροφόρηση και η γνώση είναι τα εμπορεύματα που συντηρούν τους πιστούς πελάτες. Αναφέρομαι στη μεγαλύτερη σουηδική εφημερίδα, την DAGENS NYHETER, που είδε να χάνει την πρωτιά της από έναν ανταγωνισμό που κανείς δεν τον πήρε στα σοβαρά. Ήταν η εφημερίδα METRO που μοιραζόταν δωρεάν κάθε πρωί στο σουηδικό μετρό. Αυτή η εφημερίδα κινήθηκε στο χώρο του μέσου παρονομαστή. Δηλαδή είχε σύντομες ειδήσεις, θέματα κοινής αποδοχής και δεν ενοχλούσε κανέναν, εκτός και αν αυτό της έδινε τη δυνατότητα να εκφράσει το μέσο αναγνώστη. Π.χ., κάποιο οικονομικό σκάνδαλο ή δυσλειτουργία κάποιου δημόσιου τομέα. Η DAGENS NYHETER που εκδίδεται αδιαλείπτως από το 1864, δεν είχε αποφύγει τον πειρασμό και είχε ενδώσει στη γοητεία του μέσου αναγνώστη, πράγμα που είχε δυσαρεστήσει τον υπεύθυνο αναγνώστη. Και από την αρχή της χρονιάς και αυτού του αιώνα, με κύριο άρθρο που υπέγραφαν όλοι οι αρχισυντάκτες τμημάτων μαζί με το διευθυντή τους άλλαξαν γραμμή πλεύσης. Γνώση, ανάλυση, κουλτούρα, ψάξιμο του κάθε θέματος στο βάθος. Ανθρωπισμός και δημοκρατία. Δηλαδή εκείνα τα θέματα που χρειάζεται ο σημερινός άνθρωπος για να καταλάβει σε ποιον κόσμο ζει. Τηρουμένων των σχετικών αναλογιών, κάτι αντίστοιχο έχει συμβεί και στην Ελλάδα. Όσες εφημερίδες προσέφεραν «ένθετη» γνώση, βρήκαν ανταπόκριση στο κοινό.

Όσοι από μας έχουμε ένα μέσο άνθρωπο στο μυαλό μας και απευθυνόμαστε σ' αυτόν, καλύτερα να τον ξεχάσουμε. Η δουλειά μας είναι να δίνουμε εξετάσεις κάθε φορά που έχουμε δημόσιο λόγο.

(Περικλής Κοροβέσης, ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 29/01/2001)

1

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Πυκνώστε το άρθρο σε ένα δικό σας κείμενο 100 λέξεων.

Β1. Αναπτύξτε σε μία παράγραφο το αντιθετικό ζεύγος: μέσος αναγνώστης υπεύθυνος αναγνώστης.

Β2. «Ψωνίζω άρα υπάρχω και υπάρχω για να ψωνίζω»: εξηγήστε το νόημα της φράσης.

Β3. «Δεν αποτελεί… πίτα»: Γράψτε ένα σχόλιο πάνω στο ίδιο θέμα από διαφορετική οπτική γωνία.

Β4. Γράψτε ένα συνώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: ενδώσει, βουλιμία, προσελκύουν.

Β5. α. «Δεν αποτελεί καμιά πρωτοτυπία αν πούμε πως ένας τηλεοπτικός ή ραδιοφωνικός σταθμός που δημιουργείται έχει ως την πλέον ευγενή φιλοδοξία τη μεγάλη δαγκωματιά στη διαφημιστική πίτα»: Αναδιατυπώστε την υπογραμμισμένη φράση ώστε να ταιριάζει σε επισημότερο ύφος.

β. φιλοθεάμον: Γράψτε δύο λέξεις με πρώτο συνθετικό το α΄ συνθετικό της λέξης «φιλοθεάμον» και άλλες δύο ομόρριζες με το β΄ συνθετικό της ίδιας λέξης.

Γ. Είσαι αρχισυντάκτης σε ένα νεανικό εβδομαδιαίο ενημερωτικό έντυπο. Ποια θέματα πιστεύεις πως χρειάζεται ένας νέος της ηλικίας σου, για να καταλάβει σε ποιον κόσμο ζούμε; Το κείμενό σου έχει τη μορφή editorial (κύριου άρθρου) στο πρώτο τεύχος του εντύπου που εκδίδεις.

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. Ο συγγραφέας στο παρόν δημοσίευμα εξετάζει τη σχέση της τηλεόρασης και των εφημερίδων με το κοινό τους. Διαπιστώνει πως τα τηλεοπτικά δελτία ειδήσεων είναι δραματοποιημένα, για να προσελκύουν απλούς καταναλωτές ειδήσεων και διαφημίσεων. Σπεύδει να διευκρινίσει πως αυτό το πρόβλημα δεν είναι απλώς θέμα γούστου αλλά κατά πόσο πραγματώνεται το δικαίωμα του πολίτη στην πληροφόρηση. Υποστηρίζει πως η τηλεόραση αδυνατεί να παράσχει υπεύθυνη πληροφόρηση και γνώση για ό,τι συμβαίνει στον κόσμο. Από την άλλη, υπογραμμίζει πως όσα έντυπα προσελκύουν το αναγνωστικό κοινό με ποιοτική ενημέρωση και πολύπλευρη γνώση, βρίσκουν ανταπόκριση. Γι΄ αυτό χρέος όσων ανθρώπων αρθρώνουν δημόσιο λόγο είναι να μην υποκύπτουν στη γοητεία του μέσου αναγνώστη.

Β1. Οι ιθύνοντες των καναλιών επινοώντας τον όρο «μέσος τηλεθεατής», που απορρίπτουν όλοι οι σοβαροί επικοινωνιολόγοι, έχουν την άνεση να πειραματίζονται, να στήνουν από άθλια σόου μέχρι θεατρικοποιημένα ρεπορτάζ, να εξυψώνουν αστέρια της σόου μπίζνες για να τα χλευάσουν, να αναδεικνύουν μια απίστευτη εσωστρέφεια και ύστερα να κυνηγούν μανιωδώς τη διεθνή επικαιρότητα, καταφεύγοντας στην επίκληση του μέσου τηλεθεατή. Αφού κανείς δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του ως μέσο τηλεθεατή, κανείς δεν εκφράζει αντιρρήσεις. Υπάρχουν δύο τύποι αναγνωστών, ο μέσος και ο υπεύθυνος αναγνώστης. Ο πρώτος αρέσκεται να διαβάζει έντυπα που θωπεύουν τις αδυναμίες του, που δεν απαιτούν την καταβολή διανοητικών δυνάμεων, αλλά περιορίζονται σε μια επιφανειακή και συχνά μανιχαϊστική θεώρηση της πραγματικότητας. Περισσότερο κάνει αναγνωστικό «ζάπιγκ» παρά μελετά σε βάθος ό,τι διαβάζει. Εντυπωσιάζεται από τους πηχυαίους τίτλους και τις έγχρωμες προκλητικές φωτογραφίες, χωρίς να εμβαθύνει στα γεγονότα. Αντίθετα, ο υπεύθυνος αναγνώστης εναλλάσσει τις πηγές πληροφόρησής του, αμφιβάλλει, αμφισβητεί και είναι πάντα απαιτητικός όσον αφορά την ποιότητα των κειμένων που διαβάζει. Είναι επιλεκτικός σε ό,τι πέφτει στα χέρια του και δεν παρασύρεται από εντυπωσιασμούς και δήθεν αποκαλύψεις. Είναι εχθρός της προχειρογραφίας, του λαϊκισμού και της παραπληροφόρησης. Δε διστάζει να εγκαταλείψει ένα έντυπο που δε σέβεται τη νοημοσύνη του ή επιχειρεί να τον εκβιάσει συναισθηματικά.

Β2. Η φράση «Ψωνίζω άρα υπάρχω και υπάρχω για να ψωνίζω» υπογραμμίζει με την παραδοξολογία της την ιδεολογία του καταναλωτισμού που έχει αλώσει όλους τους κοινωνικούς χώρους. Η κατανάλωση δεν είναι πλέον μια απλή διαδικασία ικανοποίησης των αναγκών μας, αλλά έχει αναχθεί σε θρησκεία, σε ψυχοθεραπευτικό μέσο για κάθε μας ανεπάρκεια ή πρόβλημα. Ο σύγχρονος άνθρωπος δε διαθέτει άλλη προσδιοριστική ιδιότητα εκτός από αυτήν του παθητικού καταναλωτή, που έχει αναγάγει σε αυτοσκοπό της ζωής του τη διηνεκή ικανοποίηση των πλασματικών αναγκών που του υποβάλλονται.

Β3. Η διαφήμιση αποτελεί το οξυγόνο των μέσων ενημέρωσης. Χωρίς αυτήν το κόστος της ψυχαγωγίας και ενημέρωσής μας θα ήταν μεγάλο και θα έπρεπε να πληρώνουμε σε τιμή υψηλότερη των δυνατοτήτων μας. Οι τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί, τα έντυπα, οι μεγάλες «πύλες» του Διαδικτύου αποτελούν καπιταλιστικά συγκροτήματα που λειτουργούν όχι απλώς για να επιβιώσουν αλλά για να εξασφαλίσουν κέρδος. Συνεπώς, η προσέλκυση διαφημίσεων αποτελεί τη βασική πηγή των εσόδων τους.

Β4. ενδώσει = υποκύψει, βουλιμία = λαιμαργία, προσελκύουν = θέλγουν

Β5. α. Δεν αποτελεί καμιά πρωτοτυπία αν πούμε πως ένας τηλεοπτικός ή ραδιοφωνικός σταθμός που δημιουργείται έχει ως την πλέον ευγενή φιλοδοξία να εξασφαλίσει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο μερίδιο διαφημίσεων.

β. φιλόλογος, φιλόμουσος, θεαματικός,

Γ. Ένα νεανικό έντυπο πρέπει να ασχολείται με την οικονομία, τα ατομικά δικαιώματα και την τρομοκρατία, ενώ συγχρόνως να ασκεί κριτική στους χειρισμούς της Εκκλησίας, στην αντιμετώπιση των προβλημάτων του περιβάλλοντος από το κράτος και να δίνει βάρος στις συμπεριφορές των κοινωνικών κινημάτων. Επίσης, να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε θέματα εκπαίδευσης. Ένα άλλο στοιχείο που ταιριάζει στην ψυχοσύνθεση των νέων αποτελεί η θετική στάση που προβάλλεται μέσα από την αρθρογραφία ενός εντύπου. Όταν λέμε θετική άποψη, εννοούμε ότι αναφέρεται κανείς στην καλή πλευρά ενός ζητήματος και δεν παίρνει πάντα κριτική-αρνητική θέση στις περισσότερες των περιπτώσεων.

Να αποτελεί ελεύθερο βήμα, ανοιχτό στους νέους με αιρετικές συχνά για τους άλλους απόψεις. Να λειτουργεί ως όργανο προβολής των λαϊκών αγώνων σε διάφορους χώρους δουλειάς και σπουδής. Να αναφέρεται σε διεθνή θέματα που τα άλλα μέσα υποβαθμίζουν ή αποσιωπούν εντελώς. Να περιλαμβάνει ενδιαφέρουσες στήλες για νεανικές εκδηλώσεις και συναυλίες, ελκυστικές κριτικές για βιβλία, ώστε να παρακινούνται οι νέοι να τα διαβάσουν. Να παρουσιάζει αθλητικά θέματα, χωρίς φανατισμό και μισαλλοδοξία, αλλά αναδεικνύοντας τον κοινωνικό ρόλο του αθλητισμού. Να μαθαίνει στους νέους πώς να διαβάζουν εφημερίδες και πώς να βλέπουν τηλεόραση. Με άλλα λόγια, η εφημερίδα οφείλει να «παιδεύει» ενεργητικούς αναγνώστες, ακροατές και τηλεθεατές. Μπαίνοντας σε μια νέα «εποχή της υποψίας» υποβάλλουμε το θέαμα σε εξέταση. Γνωρίζουμε πως πρόκειται για κατασκευή, εμείς όμως αναθερμαίνουμε την πολυτέλεια της ερμηνείας και το καθήκον, συνακόλουθα, της αποδόμησης των κυρίαρχων καταναγκασμών. Μολονότι εδώ ελλοχεύει ο κίνδυνος του κυνισμού, το άτομο μπορεί να αντιπροτάξει την ειρωνεία, το σαρκασμό και το χιούμορ. «Κυνικός είναι εκείνος που γνωρίζει τα πάντα για τις τιμές των πραγμάτων, αλλά τίποτα για τις αξίες» είπε εύστοχα ο Ουάιλντ. Είναι απαραίτητη η αξιολόγηση των θεαμάτων, όσο και η στροφή προς τον εαυτό. Ο υποκειμενισμός προβάλλει την ασέβεια προς τις βεβαιότητες των εικόνων και αξιώνει την απομάγευσή τους. Δικαιωματικά, μπορεί να επιλέγει το μέσο που θα τον χειραφετήσει και ταυτόχρονα να το αμφισβητεί. Ο θεατής είναι συνυπεύθυνος, στην ηθική της τηλοψίας μπορεί να αντιπαραβάλλει την ηθική της επικοινωνίας. Ν' απεγκλωβίσει τη συνείδησή του από τα δεσμά της ασφυκτικής εικονοκλαστικής καθημερινότητας και να στρατεύσει το πνεύμα του στην κατεύθυνση της ελευθερίας.

Ο κόσμος μιας ασυγκράτητης καταναλώτριας

Στο μυθιστόρημα «Ψωνίζω, άρα υπάρχω» της Σόφι Κινσέλα, οι βιτρίνες των καταστημάτων παρουσιάζονται σαν σκηνικά θεάτρου που όχι μόνο σαγηνεύουν το θεατή, αλλά υπόσχονται να του δώσουν κι ένα ρόλο, κάτι από τη μαγεία και τη γοητεία τους, μαζί με την υπόσχεση της μεταμόρφωσης, εφόσον φυσικά το αντέχει η τσέπη ή η κάρτα τους. Γιατί η κάθε αγορά δεν είναι απλώς μια διεκπεραιωτική διαδικασία, αλλά και η ψευδαίσθηση της εισόδου της αγοράστριας σε ένα γεμάτο αίγλη κόσμο, του οποίου μαγικά γίνεται μέλος. Αγοράζοντας μια συγκεκριμένη μάρκα προϊόντων ή ενδυμάτων, αγοράζεις και μια συγκεκριμένη ταυτότητα, η οποία δυστυχώς διαρκεί όσο και η συναλλαγή, καθώς οι ταυτότητες του είδους χρειάζονται συνεχώς ενίσχυση, εύθραυστες όσο και τα όνειρα με τα οποία επενδύονται. Ο Paco Underhill, στη μελέτη του Why we buy: The Science of Shopping παρατηρεί πως οι γυναίκες χρησιμοποιούν τα ψώνια ως «διασκέδαση, δωροδοκία, μια δικαιολογία για να απομακρυνθούν από το σπίτι ή το γραφείο ή για να σκοτώσουν το χρόνο». Οι βόλτες στα μαγαζιά μοιάζουν αθώα παιχνίδια εκτόνωσης και μια ευκαιρία των γυναικών να θρέψουν τον ατομισμό τους, αναπτερώνοντας την αυτοπεποίθησή τους. Παρότι όμως ολόκληρη η διαδικασία παρουσιάζεται ως διασκέδαση, καθώς τα καταστήματα έχουν μετατραπεί σε παιχνιδότοπους για ενήλικες, με την ανάλογη μουσική, τα βίντεο, τα χάπενινγκ, συνήθως αυτές οι εξορμήσεις ακολουθούνται από ενοχές, γιατί δεν βαραίνουν μόνο οι σακούλες με τα ψώνια, αλλά και οι κάρτες των οποίων οι λογαριασμοί «γέρνουν» από το βάρος των αγοραστικών «ασυδοσιών» και καταχρήσεων.

Ο κόσμος της αγοράς έχει μετατραπεί σε μια μεγάλη παγίδα για τις γυναίκες, καθώς υπόσχονται την εκπλήρωση κάθε φαντασίωσης, αρκεί να διαθέτουν το ανάλογο ποσόν για να την αγοράσουν, και αν δεν το διαθέτουν, οι ανεκπλήρωτες προσδοκίες είναι τόσο αβάσταχτες, οπότε και αναγκάζονται να υποχωρήσουν, δίνοντας την κάρτα τους και μεταθέτοντας το πρόβλημα της εξόφλησης στο μέλλον. Αυτή η καταναγκαστική υποχώρηση μπροστά στα αντικείμενα του πόθου δεν είναι η παράδοση στη γοητεία ενός φορέματος ή σε ένα ζευγάρι παπούτσια, αλλά και η αποπλάνηση από ένα συλλογικό όνειρο που προβάλλεται ως η ύστατη ευδαιμονία μέσα από τη διαφήμιση. Ολόκληρη αυτή η περιπέτεια είναι σε μεγάλο βαθμό κατευθυνόμενη και για την προετοιμασία της πελάτισσας έχει επιστρατευτεί ένα ολόκληρο σύστημα «πλύσης εγκεφάλου» και ελέγχου, του οποίου η εφαρμογή στα πολυκαταστήματα γίνεται με τα βίντεο, τη μουσική ή τον τρόπο που τα εμπορεύματα είναι τοποθετημένα. Όλα στοχεύουν στον ψυχολογικό βιασμό των γυναικών, στη δημιουργία ενοχών αλλά και στην υπόσχεση της σωτηρίας. Από τη στιγμή, δηλαδή, που θα αποκτήσει το επιθυμητό προϊόν και το βάλει στο δέρμα της, στο σώμα της, στην ντουλάπα της, όλα μπορεί να αλλάξουν στη ζωή της.

Η Ρεβέκκα Μπλούμγουντ, ηρωίδα του σατιρικού μυθιστορήματος της Σόφι Κινσέλα, ανήκει στο είδος των γυναικών που έχει πλήρως απορροφηθεί από τις καταναλωτικές της συνήθειες. Εργάζεται ως οικονομική συντάκτρια σε μια μεγάλη εφημερίδα, αλλά φαίνεται πως δεν είναι σε θέση να διαχειριστεί τα δικά της οικονομικά. Ο κόσμος της είναι ο λαμπερός κόσμος των πολυκαταστημάτων, όπου τα αγαθά εκτίθενται με τέτοιο τρόπο, ώστε η Ρεβέκκα αδυνατεί να αντισταθεί και παραδίδεται στην προσωρινή ευχαρίστηση και στην αίσθηση της πολυτέλειας που της προσφέρει μία ακόμα αγορά. Το πρόβλημα όμως είναι πως συγχρόνως με την αφήγηση της Ρεβέκκας και τη λεπτομερή περιγραφή των αγορών της, παρουσιάζονται και μια σειρά από σχεδόν απειλητικές επιστολές από τράπεζες, καταστήματα και λογαριασμοί οι οποίοι θα πρέπει άμεσα να εξοφληθούν. Η Ρεβέκκα δεν είναι σε θέση να καλύψει τα χρέη της, υπάρχουν αγορές που δε θυμάται πώς και γιατί τις έκανε, λες και λειτουργούσε σε καθεστώς σύγχυσης και γι' αυτό αποφασίζει να σβήσει την πραγματικότητα, να απορροφηθεί πλήρως από τον τεχνητό κόσμο των αγαθών και να υποταχθεί στη λατρεία του «Θεού της αγοράς». Όταν η κατάσταση φτάνει στο απροχώρητο, αποφασίζει να κάνει περικοπές, να σταματήσει τις αγορές και να ξοδεύει μόνο τα απαραίτητα, όμως η κάθε μέρα οικονομίας οδηγεί την επόμενη σε μια ασυλλόγιστη σπατάλη. Η Ρεβέκκα δεν μπορεί να ξεφύγει από τη βασανιστική της συνήθεια, ύστερα από μια μέρα στέρησης χρειάζεται μια δόση shopping therapy, για να μπορέσει να αναστηλωθεί προσωρινά, αλλά και για να επιδεινώσει χειρότερα την κατάστασή της.

Αυτό που μας κάνει να συμπάσχουμε με τη Ρεβέκκα, είναι πως στο πρόσωπό της αναγνωρίζουμε πλήθος καθημερινών γυναικών που εξορμούν στα μαγαζιά για να αγοράσουν τη «λύτρωσή» τους, αναγνωρίζουμε επίσης πως το πρόβλημα είναι πολύ πιο σύνθετο από ό,τι παρουσιάζεται. Πίσω από τη μονομανία της για αγορές κρύβεται το σχεδόν τραγικό γεγονός πως μόνο έτσι υπάρχει. Η χαμηλή αυτοεκτίμησή της την ωθεί να αποκτήσει ένα ακόμα αγαθό, γιατί μόνο έτσι αισθάνεται ζωντανή. Τίποτα δεν την ευχαριστεί και τίποτα δεν την

1

επιβεβαιώνει όσο μια εξόρμηση στον τεχνητό κόσμο της αγοράς. Βλέπουμε, επίσης, πως όλη η αίγλη και η ομορφιά που αγοράζει έχουν μόνο ένα στόχο: να συνεχίσει να παραμένει άφαντη και άυλη όσο άυλο είναι και το χρήμα που ξοδεύει πληρώνοντας με τις κάρτες, ώστε η καταναγκαστική επανάληψη να την οδηγήσει στην αναζήτηση των ίδιων υπηρεσιών, μη δυνάμενη να διαφύγει από το φαύλο κύκλο της επιθυμίας και της ενοχής.

Η Ρεβέκκα θεραπεύεται από τα υποκατάστατα της ευτυχίας, όταν ανακτήσει την αυτοεκτίμησή της, με μια δημιουργική εργασία και επιτυχία σε άλλο πεδίο, μόλις δηλαδή αναγνωρίζεται η ευφυΐα της και αποκτά μια άλλη ταυτότητα. Η καταναλωτική κοινωνία διαθέτει καλά στημένους μηχανισμούς, που στοχεύουν στους άπραγους και με πολλά προβλήματα καταναλωτές, καραδοκώντας τη στιγμή που θα βρεθούν με μειωμένη βούληση και αυτοεκτίμηση και υπόσχονται να τους δώσουν αυτό που τους λείπει: ταυτότητα και αποδοχή.

Ο τίτλος του βιβλίου, που στα ελληνικά αποδόθηκε επιτυχώς, «Ψωνίζω, άρα υπάρχω», παράφραση της ρήσης του Καρτέσιου, φανερώνει το μαρτύριο των μανιωδών καταναλωτών. Ο κόσμος δε, που παρουσιάζεται στο βιβλίο της Κ. είναι ένας κόσμος ψεύτικος, ζαχαρένιος, κενός νοήματος, όσο κενά νοήματος είναι και τα σλόγκαν των διαφημίσεων και οι υποσχέσεις τους. Αυτά τα σύμβολα της ευτυχίας δεν επαρκούν να παραδώσουν κάποια σταθερή ικανοποίηση, καθώς η απειλή της χρεοκοπίας και η κατάθλιψη της ηρωίδας είναι προβλήματα αληθινά. Από τον κόσμο αυτό μόνο μια διαφυγή μπορεί να υπάρξει: η ανάληψη των ευθυνών και ίσως η κατά λέξη εφαρμογή της ρήσης του Καρτέσιου «σκέφτομαι άρα υπάρχω», ρήση που οι περισσότεροι καταναλωτές είτε αγνοούν είτε αποφεύγουν.

(ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ, «Ε», ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 19/01/2001)

ΘΕΜΑΤΑ

Α. Πυκνώστε το δημοσίευμα που διαβάσατε σε ένα δικό σας κείμενο 100 λέξεων.

Β1. Na επισημάνετε τα θέματα στα οποία επικεντρώνει την προσοχή της η συντάκτρια της βιβλιοκριτικής;

Β2. Αναπτύξτε με παραδείγματα σε μία παράγραφο το ακόλουθο απόσπασμα από το κείμενο, θεωρώντας το θεματική περίοδο: «Η κάθε αγορά δεν είναι απλώς μια διεκπεραιωτική διαδικασία, αλλά και η ψευδαίσθηση της εισόδου της αγοράστριας σε ένα γεμάτο αίγλη κόσμο, του οποίου μαγικά γίνεται μέλος».

Β3. Σχολιάστε σε μία παράγραφο τη λύση που προτείνεται στο τέλος του κειμένου.

Β4. Γράψτε από ένα συνώνυμο για τις λέξεις του κειμένου: σαγηνεύουν, άπραγους, καραδοκώντας, επαρκούν, διαφυγή, ρήση.

Β5. Εκτός από τις πληροφορίες για τη συγγραφέα και το βιβλίο, η συντάκτρια κάνει ορισμένες διαπιστώσεις και εκφράζει κάποιες αξιολογικές κρίσεις. Να τις εντοπίσετε και να προσέξετε πώς τις τεκμηριώνει η συντάκτρια στην κριτική της.

Β6. Συχνά ένας κριτικός υιοθετεί στα κείμενά του ένα ύφος αρκετά περίπλοκο, που χαρακτηρίζεται από μακροπερίοδο λόγο, διαδοχική υπόταξη, επιλογή και χρήση ασυνήθιστων/σπάνιων λέξεων, απόκλιση από τη συνηθισμένη μορφή της σύνταξης. Αναζητήστε ανάλογα δείγματα σύνθετου ύφους στο κείμενο.

Γ. Στη μαθητική εφημερίδα του σχολείου σας γράφετε ένα άρθρο με θέμα «Διαφήμιση και γυναίκα». Η προσοχή σας να επικεντρωθεί στα ακόλουθα σημεία: 1) Ποια η εικόνα της σύγχρονης γυναίκας στη διαφήμιση; 2) Γιατί οι γυναίκες είναι ο πρώτος στόχος των διαφημιστικών και συνεπώς καταναλωτικών μηνυμάτων; 3) Τι συνεπάγεται για την ίδια αλλά και τις σχέσεις της με το ανδρικό φύλο η προσκόλλησή της στο λαμπερό κόσμο της διαφήμισης;

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Γυναίκες πάνε για ψώνια

Shopping therapy αποκαλούν μια δραστηριότητα στην οποία τα θύματα του προσηλυτισμού των γυναικείων περιοδικών εξακολουθούν να αναγνωρίζουν χαρακτήρα λυτρωτικό. Το να ψωνίζεις, κυρίως ρούχα ή μικροαντικείμενα, υποτίθεται ότι κατευνάζει το άγχος, ειδικά εκείνο που η εκχύλισή του εικονογραφείται τόσο παραστατικά στα αφρόλουτρα πολυτελείας. Ότι το συγχέουν με το επαγγελματικό στρες, δεν βελτιώνει την κατάσταση.

Για το άγχος, άλλωστε, έψαχναν ανέκαθεν ένα όνομα που να κρύβει τη μελαγχολική αστοχία της ονειρεμένης πληρότητας, την αιώνια, σκυθρωπή ματαίωση της ικανοποίησης που η συσσώρευση προϊόντων της μόδας έμοιαζε να παρηγορεί. Υπήρξε μια εποχή που οι γυναίκες πίστευαν στο έλλειμμα τρυφερότητας και στοργής, στο έλλειμμα ερωτικής απόλαυσης, στο μοιραίο έλλειμμα γνήσιας μητρικής σχέσης ή συζυγικής ανταπόδοσης. Ήταν η εποχή των ρωμαλέων ψευδαισθήσεων, όταν οι πάντες συμφωνούσαν αμέσως ή εμμέσως πως, αν λείπει κάτι, αυτό δεν μπορούσε παρά να είναι η αγάπη, απλούστατα.

Το αντικείμενο λοιπόν, ένα ρούχο, ένα ζευγάρι παπούτσια, ένα μπιμπελό, θα αναπλήρωνε το έλλειμμα αγάπης. Δυστυχώς, αποδείχτηκε ότι δεν επρόκειτο περί αυτού, γιατί δεν ήταν η αγάπη, η αγάπη του άλλου, που έλειπε απ' τις γυναίκες αλλά η δική τους ικανότητα να αγαπήσουν τον εαυτό τους και, συνεπώς, να του εξασφαλίσουν μια συμπαγή και καθησυχαστική εικόνα, ένα πειστικό στήριγμα ψυχικής ανεξαρτησίας. Καταλάβαιναν σιγά σιγά ότι δεν είναι ο άλλος που έλειπε, όσο και αν η ερωτική μυθοπλασία εξακολουθούσε από κεκτημένη ταχύτητα να εκλιπαρεί για την εμφάνιση αυτού του άλλου, αυτού του ιδανικού άντρα, αλλά οι ίδιες. Συνειδητοποίησαν ότι δεν απουσίαζε ο άλλος, απουσίαζαν εκείνες.

Έτσι, ένα καινούριο κύμα καταναλωτικής παραφοράς ήρθε να καλύψει την ανομολόγητη έλλειψη ταυτότητας, η οποία, κάπως ειρωνικά, βάθαινε στο μέτρο ακριβώς που επιχειρούσαν να την αποζημιώσουν με μπιχλιμπίδια. Τα τελευταία, σήμερα, ψυχρά και απολιθωμένα αφού δεν τα θερμαίνει η παραμικρή αξία χρήσης, μνησικακούν. Αυτό το μαθαίνει οποιαδήποτε γυναίκα, όταν ανοίγει την ντουλάπα για να ντυθεί και διαπιστώνει ότι όλα τα ρούχα είναι άσχημα, ότι τίποτα δεν της ταιριάζει, ότι η ίδια είναι άσχημη, ότι ο καιρός είναι άσχημος και ότι όλα πάνε κατά διαόλου. Δεν είναι άσχημη. Άσχημο είναι το ρούχο, το αντικείμενο που αγοράστηκε για κάποιο λόγο εντελώς ξένο προς την ανάγκη, με αποτέλεσμα να παραμορφώνεται μόλις αγγίξει την κρεμάστρα. Γίνεται κατάλληλο για τις απόκριες.

Η όλη υπόθεση φωτίζεται καλύτερα αν την εξετάσουμε στο πλαίσιο της παραίσθησης. Μετά το shopping therapy ακολουθεί το hangover, όπως μετά απ' το ποτό ή την κοκαΐνη. Ούτως ή άλλως, οποιαδήποτε ψευδαισθησιακή ευφορία ακολουθείται από κατάθλιψη, από μια αντίθετη ψυχική πραγματικότητα, ισοδύναμη σε ένταση, σαν εξόφληση χρέους. Αυτή η κατάθλιψη, με τη σειρά της, αντιμετωπίζεται απ' τις γυναίκες «θετικά» και ανακυκλώνεται. Οι γυναίκες ντοπάρουν ξανά την επιθυμία, ξεκινώντας φουριόζες για την αρπαγή καινούριων αντικειμένων, των οποίων ο κοινός επιθανάτιος ρόγχος σιγοντάρει την κωμωδία της κοσμικότητας.

Όπως με τα ναρκωτικά, έτσι κι εδώ, η γυναίκα χρειάζεται όλο και περισσότερα μικροαποκτήματα για να διώξει όλο και λιγότερη κατάθλιψη· η δόση πρέπει να αυξάνει. Τα συμπτώματα, μετά τη χρήση, καλύπτουν όλο το φάσμα των ψυχοσωματικών διαταραχών, δυσθυμία, αϋπνία, εκνευρισμό, ταχυπαλμίες, αρρωστοφοβία, αυχενικό σύνδρομο, υπερκόπωση, αφηρημάδα και ούτω καθεξής.

Ενόσω καθρεφτίζεται στο κρύσταλλο της βιτρίνας, η επιθυμία για έναν επαρκή εαυτό, κουτσά στραβά επενδυμένη σ' αυτή την καρικατούρα βουλιμίας, σ' αυτό τον ανώμαλο πόθο για το εικοστό πέμπτο τσαντάκι, παρασύρει τη φαινομενική σπουδαιότητα του αντικειμένου, του άχρηστου, του αχρείαστου, στην αναβολή της άμεσης εξακρίβωσης της ψευτιάς της. Όμως η αποκάλυψη έρχεται με μαθηματική συνέπεια όταν αδειάσουν οι σακούλες στο σπίτι, πάνω στο κρεβάτι, οπότε το αίσθημα του τίποτα, του κενού, παρά τις προσπάθειες να διασκεδαστεί, παρασέρνει και τις πιο αφελείς απ' τις εθισμένες σε κάτι που μοιάζει με ήρεμο πανικό, με το είδος εκείνο της στάσιμης σκοτοδίνης που προξενείται από την εξαφάνιση του νοήματος της πράξης. Η αντήχηση της πράξης αρχίζει τότε να κυκλοφορεί απειλητικά στο δωμάτιο σαν κακοποιός παρουσία, μαζί με μια αίσθηση παραίτησης ανάμεικτη με θυμό.

Ξαφνικά, όλα προβάλλουν εχθρικά, το αντικείμενο δεν είναι πια εκείνο που θα έπρεπε να είναι, κι έπειτα δεν έχει κανείς καμία όρεξη να το κουβαλάει απλώς και μόνον επειδή το αγόρασε. Η εθισμένη μετανιώνει για το ότι δέχτηκε ένα τόσο υψηλό κόστος και δεν είναι πλέον σίγουρη ότι αυτό αποτελεί εγγύηση πολυτιμότητας. Κύματα αλήθειας αρχίζουν να ανεβαίνουν προς το κεφάλι από τους αστραγάλους που πονάνε λόγω της ορθοστασίας στις ουρές. Ένα πέπλο αμήχανου μίσους προς τους πάντες έχει καλύψει τα έπιπλα και η ενόχληση αναβλύζει απ' όλες τις γωνίες του δωματίου. Η στιγμή της ειλικρίνειας χάσκει σαν άβυσσος.

Φυσικά, το ότι αυτή η άβυσσος, αυτό το χάσμα, αυτή η πελώρια τρύπα, δεν είναι δυνατόν να γεμίσει με αξεσουάρ που εξάπτουν τη φαντασίωση της καταναλωτικής ευτυχίας, δεν πα' να πει ότι μπορεί να γεμίσει με λόγια, όπως νομίζουν όσες μιλούν αδιάκοπα στο τηλέφωνο. Επειδή, εδώ, το ερώτημα δεν είναι εκείνο που έθεσε η Σφίγγα στον άλλο («Τι είσαι;» Απάντηση: «Άνθρωπος») αλλά εκείνο που έθεσε στον εαυτό της: «Ποια είμαι;» Απάντηση: «Άγνωστον».

(Ευγένιος Αρανίτσης, «Ε», 16/3/03)

«Δίνε δωρεάν το χρόνο...»1. «Η κατανόηση της ποίησης είναι κάτι το εντελώς άσχετο με ό,τι ως τώρα συνηθίζαμε να ονομάζουμε ευφυΐα... Η κατανόηση αυτή είναι πολύ περισσότερο ζήτημα μιας άλλης ικανότητας, που θα μπορούσαμε ίσως να ονομάσουμε ποιητική νοημοσύνη. Η ποιητική αυτή νοημοσύνη μπορεί να λείπει από τους παντογνώστες κι, ωστόσο, να κατοικεί μέσα στον πιο απλό άνθρωπο» (1). Άραγε, σε τι συνίσταται η ποιητική νοημοσύνη; Πρόκειται για μία διανοητική λειτουργία ή μήπως συνδέεται με μια ικανότητα να φτιάχνουμε τη ζωή μας και να διαχειριζόμαστε το χρόνο της, με τρόπο που να κρατά τις αισθήσεις μας ανοιχτές στο να αναγνωρίσουν τα ουσιαστικά της στοιχεία;

2. Φαίνεται, ότι στην εποχή μας οι άνθρωποι δεν διακρίνουν την αξία που κρύβουν οι απλές καταστάσεις της ζωής. Δεν έχουν χρόνο γι' αυτές. Όλες οι ρυθμίσεις, που έκαναν παλιότερα στο χρόνο της καθημερινότητας, γνωρίζοντας πότε πρέπει να σταματήσουν τις συμβατικές υποχρεώσεις τους για να ονειροπολήσουν, να ρεμβάσουν, να παίξουν άσκοπα, να χαρούν απλά πράγματα της ζωής, θεωρούνται σήμερα χάσιμο χρόνου. Ο χρόνος έχει αποκτήσει ένα χρηστικό και ωφελιμιστικό χαρακτήρα, γινόμενος «χρόνος δεσμώτης», όπως τον ονομάζει ο ποιητής, γιατί «κανείς μας δεν έδειξε την πρόθεση να τον χτυπήσει στο αδύνατο σημείο του, που είναι η συμβατική του υπόσταση, αυτή που εμείς οι ίδιοι του προσδώσαμε, απλώς για να διευκολύνει τις καθημερινές μας συναλλαγές» (2). Γι' αυτό μας υπενθυμίζει, «κάπου ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη πρέπει να παράπεσε η αληθινή σου μέρα» (3). Όπως όμως μας λέει ο Ελύτης, «αν δεν στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω από τη Γη ποτέ σου δεν θα μπορέσεις να σταθείς επάνω της» (4). Σήμερα ακόμη και τον έρωτα προσπαθούμε να τον ζήσουμε στα γρήγορα. Όμως «... ο έρωτας, θέλει περιθώριο χρόνου, έτσι που να αναπτύσσεται ο καθένας μέσα στην αδημονία του άλλου, αποκτώντας κάτι από το άφθαρτο του ονείρου» (5). «Ίσια, ναι, πάει ο χρόνος αλλά ο έρωτας κάθετα και ή κόβονται στα δύο ή που δεν απαντήθηκαν ποτέ» (6).

3. Η «α-νόητη» διαχείριση που κάνουμε στον χρόνο μας, ίσως να είναι ένα είδος «αυτοτιμωρίας», επειδή απομακρυνθήκαμε από τα ουσιαστικά πράγματα που νοηματοδοτούν τη ζωή μας. «Το ελάχιστο θέλησα και με τιμώρησαν με το πολύ» (7) μας λέει. Το παράδοξο είναι ότι πολλές φορές καμαρώνουμε για τις επιλογές μας. Παράδειγμα αυτό που επιβάλλουμε στα παιδιά μας, από τότε που αρχίζουν μέχρι που τελειώνουν την εκπαίδευσή τους. Πάντα απασχολημένα με δραστηριότητες και υποχρεώσεις σχολικές και εξωσχολικές, προκειμένου να αποκτήσουν τα απαραίτητα εφόδια για να επιβιώσουν αύριο σε μια σκληρή πραγματικότητα. Η πραγματική ζωή, όμως, πού βρίσκεται μέσα σε όλα αυτά; Η ψυχαγωγία έχει πάρει τη μορφή της περιστασιακής εκτόνωσης, ενώ οι φιλικές σχέσεις και ο έρωτας των νέων παιδιών πνίγονται μέσα στα μηνύματα των κινητών τηλεφώνων.

4. Με τον πληθωρισμό των υλικών και τεχνολογικών δυνατοτήτων που διαθέτουμε σήμερα, χάσαμε την ικανότητα να διακρίνουμε το ουσιαστικό από το επουσιώδες, το αυθεντικό από την απομίμηση. Ο ποιητής γνωρίζει αυτές τις καταστάσεις και κάνει τις επιλογές του. «Από το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε. Μόνο που 'ναι πιο δύσκολο» (8) «Είμαι του ολίγου και του ακριβούς» (9) «Αρνούμαι τροφή στους χορτάτους που ζητούν κι άλλη, κι άλλη πείνα» (10).

5. Η επιθυμία μας να κερδίσουμε όλο και περισσότερα πράγματα έχει μειώσει δραματικά τους χαλαρούς χρόνους της καθημερινότητάς μας, οι οποίοι είναι εξίσου σημαντικοί και απαραίτητοι με τους υπόλοιπους χρόνους της ζωής. Όπως η αγρανάπαυση είναι απαραίτητη για τη γη αν θέλουμε να παραμείνει εύφορη και να μην μαραζώσει, έτσι και ο χωρίς σκοπιμότητα άμορφος χρόνος είναι ζωτικής σημασίας. Για τον σύγχρονο άνθρωπο, όμως, που έχει σαν σύνθημα «ο χρόνος είναι χρήμα», αυτά είναι πολυτέλειες.

6. Ακόμη και τον ελεύθερο χρόνο του τον έχει μετατρέψει σε «υποχρεωτικές» διακοπές, μεταφέροντας σε ένα νέο περιβάλλον τους ίδιους ρυθμούς και το ίδιο στρίμωγμα που υπάρχει στην καθημερινότητά του. Ίσως μάλιστα να ακούει σαν αφελείς τις προτροπές του ποιητή, που μας λέει «Εμπρός λοιπόν για μια στιγμή ας παίξουμε ό,τι μας κατέβει από το νου: ζάρια, κουδούνια, πλόες, αγάπες, όστρακα. Και τα λάθη μας να τα βάζουμε κι αυτά στον λογαριασμό» (11). Φαίνεται, ότι αυτές οι καταστάσεις, που συχνά θεωρούμε σαν χάσιμο χρόνου, εμπεριέχουν ένα νόημα που αφαιρέσαμε από τη ζωή μας.

7. Ο Ελύτης όμως το υπενθυμίζει «Δίνε δωρεάν το χρόνο αν θες να σου μείνει λίγη αξιοπρέπεια» (12), «Πλησίον μας βρίσκεται η γλυκιά γοητεία των γνώριμων πραγμάτων και των απλών τους ανταποκρίσεων» (13), αλλά όσο και αν ακούγεται παράξενο, μας προειδοποιεί «Γνωρίζω πόσο είναι, σε έσχατη ανάλυση, δύσκολο πράγμα η απλότητα» (14). Όπως τα παιδιά μέσα από το παιχνίδι τους κατορθώνουν να δημιουργήσουν έναν άλλο κόσμο, έτσι και οι μεγάλοι θα μπορούσαν να ξανανακαλύψουν τη ζωή τους, εάν αναγνώριζαν την αξία των απλών πραγμάτων που τη συνθέτουν γιατί «μια ανθρωπότητα που δεν βρίσκει τον τρόπο να ξαναφτιάξει τον κόσμο γύρω της, βρίσκει τον τρόπο να γεράσει και πολύ γρήγορα μάλιστα» (15).

8. Η ποιητική νοημοσύνη δεν αναφέρεται σε μία διανοητική λειτουργία. Συνιστά μια ικανότητα να δημιουργούμε διασυνδέσεις, που να κρατούν σε επικοινωνία τα διάφορα επίπεδα της ζωής μας, διατηρώντας τις αισθήσεις μας ανοιχτές ώστε να συλλάβουν το πραγματικό νόημα των απλών καταστάσεων που μας περιβάλλουν. Δυστυχώς, όμως, τα βιώματά μας περιορίζονται ολοένα περισσότερο σε εικονικού τύπου απολαύσεις, ενώ η δημιουργία μιας βουλιμικής λογικής, μας έχει μετατρέψει σε «...νεόπλουτους της μεγάλης συλλογιστικής μας ικανότητας...» (16).

2

9. Από τη στιγμή που αφαιρέσαμε το χρόνο από τις απλές χαρές της ζωής στο όνομα μιας άκρατης ματαιοδοξίας, είναι δύσκολο να βρούμε το νόημά της. Όπως με λύπη διαπιστώνει ο ποιητής: «Είναι κρίμας αυτός ο ισόβιος εγκλεισμός στην κιβωτό της Ανάγκης, με καθηλωμένες τις αισθήσεις σε υπηρετικό επίπεδο» (17), γιατί τελικά «Το μόνο πράγμα που παίρνει μαζί του πεθαίνοντας ο άνθρωπος είναι το μικρό εκείνο μέρος της περιουσίας του, που ίσα-ίσα δεν ενδιαφέρει κανέναν άλλον. Κάτι λίγες αισθήσεις ή στιγμές· δυο τρεις νότες κυμάτων, την ώρα που το μαλλί το παίρνει ο αέρας με τα γλυκά ψιθυρίσματα στο σκοτάδι· ολίγες μέντες από δύο κοντά βαλμένες ανάσες·...» (18).

10. Ίσως μέσα από τα αδιέξοδα που βιώνουμε στις μέρες μας, μπορέσουμε κάποια στιγμή να συνειδητοποιήσουμε την «α-νοησία» που κρύβει η εποχή μας, γιατί, «θέλουμε δεν θέλουμε, είμαστε όλοι μας δέσμιοι μιας ευτυχίας που από δικό μας λάθος αποστερούμαστε» (19).

(Δημ. Δαμίγος, Ελευθεροτυπία, 30/6/02)________________________________________________________________________________________________Ανοιχτά Χαρτιά (1) σ. 479, (14) σ. 7, (19) σ. 43Εν λευκώ (2) σ. 358, (5) σ. 170, (13) σ. 174, (15) σ. 170, (16) σ. 182, (18) σ. 350Μικρός Ναυτίλος (8) σ. 51Μαρία Νεφέλη (3) σ. 105, (4) σ. 29, (12) σ. 57Ο Κήπος με τις αυταπάτες (9) σ. 14, (10) σ. 14Ιδιωτική οδός (11) σ. 34, (17) σ. 30Το Φωτόδεντρο (6) σ. 50, (7) σ. 41

ΘΕΜΑΤΑ: