Μελέτες στη μνήμη της Χάρης Κάντζια

ΤΟΜΟΣ Β'

ΑΝΑΤΥΠΟ

Η Λ Ι Α Σ Ε . Κ Ο Λ Λ Ι Α Σ

Αγιος Φανούριος: ένας μεταλλαγμένος άγιος

ηλός, λυγερόκορμος έφηβος με τα μαλλιά του χωρισμένα στη μέση να καταλήγουν

σε λεπτούς βοστρύχους, στέκει όρθιος πατώντας επάνω σε νεκρό φτερωτό δράκο.

Φορά απαστράπτοντα πολυτελή θώρακα και κάτω απ' αυτόν αλυσιδωτό χιτώνα. Ψη­

λές δρομίδες περιβάλλουν τα πόδια του και στους ώμους του είναι ριγμένος πλατύς μανδύας.

Με το δεξί χέρι ο νεαρός πολεμιστής κρατά μακρύ δόρυ και με το αριστερό στηρίζει ασπίδα

ακουμπισμένη στο έδαφος. Στο ίδιο χέρι κρατά σταυρό με αναμμένη λαμπάδα στην πάνω κα­

τακόρυφη κεραία του (εικ. 1).Έτσι συνήθως παριστάνεται ο "νεοφανής" άγιος Φανούριος σε

μια ομάδα από τις παλαιότερες φορητές εικόνες του.1

Σε μια παραλλαγή του ίδιου εικονογραφικού τύπου 2 παριστάνεται χωρίς δόρυ και ασπίδα, ο

νεκρός δράκος έχει απαλειφθεί και στο δεξί χέρι του κρατά το σύμβολο του τον σταυρό με την

αναμμένη λαμπάδα (εικ. 2). Αυτός ο τύπος, που θα επικρατήσει στα νεότερα χρόνια, ταιριάζει

με την περιγραφή του συναξαριστή: «ό άγιος στρατιωτικά φορεμένος, νέος πολύ εις την ήλικίαν

κρατών εις την δεξιά χείρα σταυρόν, εις τό άνωθεν μέρος τοϋ σταυρού έχει μίαν άναμμένην λα­

μπάδα...».3

Σπανιότερα, φορώντας τη στρατιωτική στολή και τον οπλισμό που περιγράψαμε, κάθε­

ται σε θρόνο και χρησιμοποιεί ως υποπόδιο τον νεκρό δράκο" (εικ. 3). Επίσης σπανιότερα,

1. Μ. Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου. Ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής (1977) 117 κ.ε. πίν. 27· Μ. Vassilakes-Maurakakes, ΔΧΑΕ 10 (1980-1981) 229 κ.ε. πίν. 52, 57· Εικόνες της Κρητικής Τέχνης. Από τον Χάνδακα ώς τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη (κατάλογος έκθεσης 1993) 448-49,479 πίν. 95,122.

2. Vassilakes-Maurakakes (ό.π.) πίν. 58. 3. [Αθανάσιος Πάριος - Νικόδημος Αγιορείτης], Νέον Αειμωνάριον (1819) 108· Κ. Δουκάκης, Μέγας Συναξα­

ριστής. Μήνας Αύγουστος (1894) 393. 4. Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1) πίν. 53- Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (σημ. 1) 472,480 πίν. 115, 123.

θαυματουργεί φορώντας μακρύ χιτώνα και έχοντας ριγμένο στους ώμους του μανδύα.5 Με το

δεξί χέρι κρατά το σύμβολο του, τον σταυρό με την αναμμένη λαμπάδα (εικ. 4). Μοναδικές

πιθανώς είναι, έως τώρα τουλάχιστον, οι απεικονίσεις του αγίου ως διακόνου 6 στον ζωγρα­

φικό διάκοσμο του Αγίου Κωνσταντίνου στο Αβδού της Κρήτης (1445) και ως εφίππου σε

φορητή εικόνα7 (εικ. 5) του 1843 της Μονής Οδηγήτριας στην Κρήτη. Όλες οι απεικονίσεις

του αγίου, που γνωρίζουμε έως σήμερα, σε τοιχογραφίες ή φορητές εικόνες έχουν ζωγραφι­

στεί στην Κρήτη. Οι παλαιότερες χρονολογημένες απεικονίσεις του αγίου Φανουρίου φαί­

νεται να είναι εκείνες του παρεκκλησίου του στη Μονή Βαλσαμονέρου 8 της Κρήτης, όπου

ντυμένος με χιτώνα και μανδύα και κρατώντας στο δεξί χέρι σταυρό με αναμμένη λαμπάδα

θαυματουργεί (εικ. 6). Το παρεκκλήσι 9 κτίστηκε το 1426 και κοσμήθηκε με τοιχογραφίες από

τον ζωγράφο Κωνσταντίνο Ειρηνικό το 1431. Ακολουθούν επτά εικόνες 1 0 τρεις από τις οποίες

υπογράφει ο Κρητικός ζωγράφος του α' μισού του 15ου αιώνα Άγγελος, και οι υπόλοιπες τέσ­

σερις αποδίδονται σ' αυτόν.

Ιστορικές πηγές από όπου έχουμε τη δυνατότητα να αντλήσουμε πληροφορίες για τα μαρ­

τύρια, τα θαύματα και τη λατρεία του αγίου Φανουρίου είναι ο ελληνικός κώδικας" του Βατι­

κανού 1190 του 1542, το Νέο Λειμωνάριο," ο Συναξαριστής" και η ακολουθία14 του αγίου. Συ­

μπληρωματικές πληροφορίες μας παρέχουν οι τοιχογραφίες1 5 με σκηνές από τον βίο του αγίου

Φανουρίου στο ομώνυμο παρεκκλήσι της Μονής Βαλσαμονέρου, που προαναφέραμε και δύο

από τις παραπάνω εικόνες1 6 του Αγγέλου.

Σύμφωνα με τους συναξαριστές17 «...τον καιρόν δπου εξουσίασαν ο'ι ΆγαρηνοΙ την περίφημον

5. Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1) πίν. 55,60 α-β· Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (σημ. 1) 447-48 πίν. 94· Κ. Gallas , Κ. Wessel,M. Borboudakis, Byzantinisches Kreta (1983) 321 εικ. 281.

6. Μ. Χατζηδάκης, Κρητικά Χρονικά 6 (1952) 65-66· ΑΔ 25 (1970), Χρον. πίν. 28β· Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1)229 πίν. 51α.

7. Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (σημ. 1) 477 πίν. 121. 8. Χατζηδάκης (σημ. 1) 118 σημ. 3· Gallas - Wessel - Borboudakis (ό.π.) E L K . 281. 9. Σ. Ξανθουδίδης, Αθηνά 15 (1903) 138 κ.ε.· G. Gerola, Monumenti Veneti dell'isola di Creta 4 (1932) 539-40·

Χατζηδάκης (σημ. 6) 72 κ.ε. 10. Χατζηδάκης (σημ. 1) 118- Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1) 229 κ.ε.· Εικόνες Κρητικής Τέχνης (σημ. 1). 11. Acta Sanctorum, Μάιος, τ. 6 (1688) 692 κ.ε. 12. Αθανάσιος Πάριος - Νικόδημος Αγιορείτης (σημ. 3) 103 κ.ε. 13. Νικόδημος Αγιορείτης, Συναξαριστής (έκδ. Θ. Νικολαΐδου-Φιλαδελφέως) Β'(1868) 346. Τόσο το ΜονΛεί-

μωνάριο όσο και ο Συναξαριστής τυπώθηκαν μετά τον θάνατο των συγγραφέων. 14. Το γράψιμο της ακολουθίας του αγίου Φανουρίου (Μηναίον του Αυγούστου [1969] 173 κ.ε.) που είχε αποδο­

θεί στον Αθανάσιο τον Πάριο (Κ. Σάθας, Νεοελληνική φιλολογία [1863] 640), αμφισβητήθηκε (V. Grumel, λ. «Nicodeme l'hagiorite», στο: DTC [1923-1972] 11, 490).

15. Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1) 228 πίν. 50β· Gallas, Wessel, Borboudakis (σημ. 5) εικ. 281. 16. Εικόνες Κρητικής Τέχνης (σημ. 1) 447-48, 478-79 εικ. 94, 122. 17. Αθανάσιος Πάριος - Νικόδημος Αγιορείτης (σημ. 3) 108 κ.ε.· Δουκάκης (σημ. 3) 387 κ.ε.· Σ. Ευστρατιάδης,

Αγιολόγιον της Ορθοδόξου εκκλησίας (χ.χρ.) 457-58- Μηναίον Αυγούστου (σημ. 14) 179.

νήσον'Ρόδον...»1* εργάτες σκάβοντας σε χώρο έξω και νότια της μεσαιωνικής πόλης προς πορι­

σμό οικοδομικού υλικού, αποκάλυψαν τα ερείπια μιας εκκλησίας. Μεταξύ των άλλων ήλθε στο

φως και η "εικόνα" (προφανώς τοιχογραφία) ενός στρατιωτικού αγίου, την οποία περιέβαλλαν

σκηνές του μαρτυρίου του. Ο μητροπολίτης Ρόδου Νείλος 1 9 που, σύμφωνα με τους συναξαρι­

στές, κλήθηκε να αναγνωρίσει τον άγιο, διάβασε πάνω στην "εικόνα" την επιγραφή: «άγιος Φα­

νούριος».

Το πρώτο γνωστό θαύμα του αγίου Φανουρίου, πάντα σύμφωνα με τις παραπάνω πηγές,

18. Αθανάσιος Πάριος - Νικόδημος Αγιορείτης (σημ. 3) 108. Ο ελληνικός κώδικας του Βατικανού 1190 κάνει μόνο μικρή μνεία της εύρεσης των ερειπίων του ναού του Αγίου Φανουρίου: «Εκ πάλαι δε λόγος πρεσβευόμε-νος προς πολλοίς ευρέθη ό ναός, ούτος Φανουρίου τοϋ μεγάλου έστ'ιν» {Acta Sanctorum [σημ. 11] 693). Όλες οι νεότερες του κώδικα 1190 του Βατικανού ιστορικές πηγές αναφέρουν ως κυρίους της Ρόδου τους Αγαρη-νούς (= Οθωμανούς) κατά τη διάρκεια των γεγονότων της αποκάλυψης του ναού του Αγίου Φανουρίου και του θαύματος της απελευθέρωσης των Κρητικών κληρικών.

19. Στον κατάλογο των μητροπολιτών της Ρόδου αναφέρονται τρεις με το όνομα Νείλος. Ο πρώτος είναι ανύ­παρκτος- δημιουργήθηκε από λανθασμένο σχολιασμό από τους Ιησουίτες του κειμένου του κώδικα 1190 (Acta Sanctorum [σημ. 11] 696 σημ. 6). Πίστευαν ότι οι πειρατές, που αιχμαλώτισαν τους μοναχούς τους απελευθερωθέντες από τον Άγιο με θαύμα, ήταν Αραβες από την Ισπανία, διότι κατά τη γνώμη τους τα Πα­λάτια, όπου μεταφέρθηκαν οι Κρητικοί κληρικοί, βρίσκονταν στην Ισπανία και όχι στη Μικρά Ασία, γεγο­νός αναμφισβήτητο. Επίσης, χρονολογούν το θαύμα της απελευθέρωσης των Κρητικών κληρικών μετά το 720 (χρονιά κατάληψης της Ισπανίας από τους Άραβες) και πριν από το 822 (χρονιά κατάληψης της Κρήτης από τους Αραβες). Στη συνέχεια υιοθετούν αυτή τη λανθασμένη πληροφορία πρώτος ο Μ. Le Quien (Oriens Christianus [1740] 926) και μετά ο I. Σακκελίων (Πατμιακή Βιβλιοθήκη [1890] 168 σημ 5). Ο τελευταίος το­ποθετεί τον Νείλο Α' στην εποχή του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Στη συνέχεια αβασάνιστα επαναλαμ­βάνεται από τον Τρ. Ευαγγελίδη (ΕΕΒΣ 6 [1929] 165), τον Χ. Παπαχριστοδούλου (Ιστορία της Ρόδου [19942] 339), τον Εμμ. Κωνσταντινίδη (Η εν Δωδεκανήσω Εκκλησία [1970] 51) κ.ά. Ο Νείλος Β', σύμφωνα με τους παραπάνω επισκοπικούς καταλόγους, είναι ο Α', μετά τα όσα προανέφερα. Αυτός έχει την προσωνυμία ο Διασωρινός και έζησε στο β' μισό του 14ου αιώνα. Ήταν γόνιμος και πολυμερής συγγραφέας. Πήρε μέρος στη διαμάχη μεταξύ των ησυχαστών (οπαδών του Γρηγορίου Παλαμά) και του Βαρλαάμ, ως ένθερμος υπο­στηριχτής των πρώτων (Α. Fabricius, Bibliothequa Graeca 10 [1807] 30· Κ. Krumbacher, Ιστορία της βυζα­ντινής Λογοτεχνίας 1 (1897, μτφρ. Γ. Σωτηριάδη, φωτ. ανατ. 1974] 212). Επίσης ήταν γνωστός αντιλατίνος (PG 159, στ. 968· Fabricius [ό.π.]· V. Grumel, λ. «Νίΐ Diasorenus», στο: DThC 11, 674). Από εκει και μετά επικρατεί ασάφεια και σύγχυση για το χρονικό διάστημα κατά το οποίο ήταν μητροπολίτης Ρόδου ο Νείλος και αν μπόρεσε να καταλάβει την έδρα της μητρόπολης του ως αντιλατίνος, ενώ η Ρόδος βρισκόταν υπό την εξουσία των καθολικών Ιωαννιτών Ιπποτών. Πριν και μετά από αυτόν, κατά τον 14ο αιώνα, κανείς ορθόδο­ξος αρχιερέας δεν μπόρεσε να καταλάβει την έδρα της μητρόπολης Ρόδου. Από την κατάληψη του νησιού από τους Ιππότες το 1309 έως το 1350 δεν αναφέρεται μητροπολίτης Ρόδου. Από το 1350 έως το 1355 μαρ-τυρείται ο Ρόδου Ιωάννης, που διαμένει όμως στην Κωνσταντινούπολη (Fr. Miklosich - Ios. Miiller, Acta et diplomata graeca Medii aevi sacra et profana 1 [1860] 300, 326, 338, 341, 433). To 1369 η μητρόπολη Ρόδου δίνεται «κατ' επίδοσιν» στον μητροπολίτη Σίδης και έξαρχο Παμφυλίας (Miklosich - Miiller [ό.π.] 1,511) και το 1371 στον μητροπολίτη Μελενίκου (Miklosich - Miiller [ό.π.] 1, 558). Το 1387, η μητρόπολη Ρόδου και η αρχιεπισκοπή Κω δίνεται και πάλι «κατ' επίδοσιν» στον μητροπολίτη Πέργης και Ατταλείας αλλά σχεδόν συγχρόνως και στον μητροπολίτη Μύρων. Όπως ήταν φυσικό, ακολουθεί διαμάχη μεταξύ των δύο ιεραρ­χών και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως για να τους συμφιλιώσει αναγκάζεται να "εξαπολύσει" δύο έγ­γραφα (Miklosich - Miiller [ό.π.] 2,92-94, και 94-95). Στη διάρκεια της δεύτερης πατριαρχίας του Αντωνίου

είναι η απελευθέρωση τριών Κρητικών ιερέων, που είχαν αιχμαλωτιστεί από μουσουλμάνους

πειρατές και είχαν μεταφερθεί κατά τον ελληνικό κώδικα 1190 στα Παλάτια20 (στη Μίλητο). Ο

Ιωνάς, πνευματικός πατέρας των τριών κληρικών, μετέβη στη Ρόδο για να πληροφορηθεί που

βρίσκονταν οι αιχμάλωτοι και να τους εξαγοράσει. Πάντα σύμφωνα με τον ελληνικό κώδικα

(1391-1397) η μητρόπολη Ρόδου δίνεται «κατ' επίδοσιν» στον μητροπολίτη Σταυρουπόλεως (Miklosich -Muller [ό.π.] 2, 197 κ.ε.) «διά τό μη δυνατόν είναι γνήσιον έν τη 'Ρόδω χειροτονεϊσθαι μητροπολίτην, αλλά κατ' επίδοσιν άλλοτε προς άλλον αρχιερέα δίδοσθαι αϋτην...», Miklosich - Muller [ό.π.] 2, 197-98. Στη συνέχεια, από τα τέλη του 14ου αιώνα έως τη Σύνοδο της Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439) δεν γίνεται μνεία μη­τροπολίτη Ρόδου. Στην παραπάνω σύνοδο συμμετείχε ο Ναθαναήλ και υπέγραψε μαζί με τους άλλους παρι­στάμενους ορθόδοξους ιεράρχες τον όρο της ένωσης των Εκκλησιών. Από τότε και έως το τέλος της Ιππο-τοκρατίας, η μητρόπολη της Ρόδου είχε εγκατεστημένο στην έδρα του "ενωτικό" μητροπολίτη. Είναι λοιπόν φανερό ότι σε όλη τη διάρκεια του 14ου και μέρος του 15ου αιώνα, έως τη Σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, δεν βρισκόταν στην έδρα του μητροπολίτης Ρόδου. Το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως διόριζε «κατ' ε­πίδοσιν» μητροπολίτες Ρόδου ιεράρχες άλλων μητροπόλεων, που διέμεναν στην Κωνσταντινούπολη ή στις επαρχίες τους και έρχονταν στη Ρόδο, ύστερα από άδεια πιθανώς των ιπποτών, για να εκτελέσουν τα αρχιε­ρατικά τους καθήκοντα (χειροτονίες κληρικών, εγκαινιασμούς ναών κ.λπ.), όπως διαφαίνεται στη συνοδική πράξη «.υπέρ του Σταυρουπόλεως» (Miklosich - Muller [ό.π.] 2,198). Εντούτοις, παρά τα όσα προαναφέρθη­καν, όλοι σχεδόν όσοι ασχολήθηκαν με την ιστορία της Εκκλησίας της Ρόδου θεωρούν τον Νείλο Διασωρινό εγκατεστημένο στη Ρόδο μεταξύ των ετών 1357-1369. Η άποψη αυτή -κατά τη γνώμη μου- διαμορφώθηκε από τα κείμενα του ελληνικού κώδικα 1190 του Βατικανού και τα συναξάρια του αγίου Φανουρίου, που όλα θέλουν τον μητροπολίτη Ρόδου Νείλο εγκατεστημένο στη Ρόδο, άλλοτε αναμειγνυόμενο στο θαύμα της απελευθέρωσης των Κρητικών κληρικών και άλλοτε στην αποκάλυψη της "εικόνας" του αγίου. Σύμφωνα με τον J. Darrouzes (Les regestes des actes du patriarcat de Constantinople, 1: Les actes des patriarches [1977] 330), η χρονολόγηση της διαμονής του Νείλου στη Ρόδο μεταξύ των 1357-1369 οφείλεται σε ένα σχόλιο του Ρώσου αρχιμανδρίτη Αρσενίου το 1891, όταν εξέδωσε έργα του Νείλου. Το 1357 ο Πατριάρχης "εξαπο­λύει" δύο έγγραφα προς τους κληρικούς, τους άρχοντες και τον λαό της Ρόδου, με τα οποία αναγγέλλει τη χειροτονία ενός ανώνυμου μητροπολίτη Ρόδου και την άφιξη του στο νησί (Miklosich - Muller [ό.π.], 1, 363 κ.ε.). Το 1369 η μητρόπολη Ρόδου δόθηκε «κατ' επίδοσιν» στον μητροπολίτη Σίδης.'Ετσι λοιπόν, απ' αυτά τα δύο έγγραφα διαμορφώθηκε -κατά τη γνώμη μου- ο μύθος της διαμονής του Νείλου Διασωρινού στη Ρόδο μεταξύ 1357-1369. Μου φαίνεται ότι είναι απίθανο γεγονός οι Ιωαννίτες να επέτρεψαν να εγκατασταθεί στη Ρόδο επί 12 χρόνια μια προσωπικότητα με γνωστή αντιλατινική δράση, από τη στιγμή που δεν επέτρεψαν ποτέ σε κανέναν άλλο ορθόδοξο ιεράρχη σε όλη τη διάρκεια του 14ου και μεγάλο μέρος του 15ου αιώνα να παραμείνει μόνιμα στο νησί. Όπως και να έχει όμως το θέμα τα δύο πατριαρχικά έγγραφα του 1357 εξακο­λουθούν να είναι δυσερμήνευτα, διότι προαναγγέλλουν την άφιξη στη Ρόδο μητροπολίτη, που πριν από λίγο είχε χειροτονηθεί. Πιθανόν να εννοούν την προσωρινή διαμονή στη Ρόδο, ύστερα από άδεια των Ιπποτών, για να εκτελέσει τα αρχιερατικά του καθήκοντα και όχι τη μόνιμη εγκατάσταση του εκεί. Η ανάμειξη από τους συναξαριστές του Νείλου Διασωρινού στα γεγονότα τα σχετικά με τον άγιο Φανούριο πιθανώς να ο­φείλεται στην επιθυμία τους να τους δώσουν αληθοφάνεια σ' αυτά με την ενεργό παρουσία μιας σπουδαίας προσωπικότητας, ενός λόγιου και μαχητή της Ορθοδοξίας. Ο Νείλος Γ' (1455-1470), που ουσιαστικά είναι Β', χειροτονήθηκε πιθανώς στη Ρώμη από τον "ενωτικό" πατριάρχη Γρηγόριο Γ' (G. Mercati, Scriti d'lsidoro il Cardinale Ruteno e codici a lui appartenuti die si conservano nella bibliotheca Apostolica Vaticana [1926] [= Studi e Testi, 46] 132 κ.ε.· Ζ. Τσιρπανλής, Η εφαρμογή του φλωρεντινού "Ορου" στη βενετοκρατούμενη Κρήτη και στην ιπποτοκρατούμενη Ρόδο. Η Ρόδος και οι νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών [14ος-16ος αι.] [1991] 302-03). Συνοψίζουμε: ο αναφερόμενος ως Νείλος Α' μητροπολίτης Ρόδου, αρχής γενόμενης από τον Μ. Le Quien, είναι ανύπαρκτος για τους λόγους που προαναφέρθηκαν. Ο Νείλος Β' ο

1190 του Βατικανού, ευρισκόμενος ο Ιωνάς σε αδιέξοδο, ύστερα από παρακίνηση του μητροπο­

λίτη Ρόδου Νείλου, επισκέπτεται τον ναό του Αγίου Φανουρίου και προσευχόμενος ζήτησε από

τον άγιο να απελευθερώσει τα πνευματικά του τέκνα. Δεν αναφέρεται ρητά στο κείμενο του

παραπάνω κώδικα η ευόδωση του αιτήματος του Ιωνά, αλλά υπονοείται και γι' αυτό τον λόγο

«ό Πατήρ την τούτου (ay. Φανουρίου) εικόνα ίστορήσας προς την Κρήτην μετ' αυτού φέρων».21

Υποθέτω ότι η μονή που φιλοξένησε το αντίγραφο της αρχέτυπης εικόνας, ήταν εκείνη του

Βαλσαμόνερου, καθώς -απ' όσο γνωρίζω- ήταν ο μοναδικός μέχρι σχεδόν τις αρχές του 20ού

αιώνα περίπου, χώρος λατρείας του αγίου Φανουρίου όχι μόνο στην Κρήτη, αλλά και σε όλο

τον υπόλοιπο χώρο της Ορθοδοξίας. Έτσι λοιπόν άρχισε η λατρεία του αγίου στη Μεγαλόνησο,

όπου συνέχισε να θαυματουργεί, αποκαλύπτοντας χαμένους ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα,

γιατρεύοντας ανθρώπους και ζώα, και γενικά ευεργετώντας τους πιστούς. Σωστά, κατά τη

γνώμη μου, η Ε. Ζαχαριάδου" χρονολογεί την τέλεση του θαύματος της απελευθέρωσης των

Κρητικών κληρικών στις αρχές της έκτης δεκαετίας του 14ου αιώνα. Στηρίζεται στα ιστορικά

γεγονότα που υπονοούνται στο κείμενο του ελληνικού κώδικα 1190 του Βατικανού καθώς και

στην ανάμειξη του μητροπολίτη Ρόδου Νείλου, τον οποίο τοποθετεί χρονικά -όπως τον πα­

ρουσιάζουν οι επισκοπικοί κατάλογοι- μεταξύ των ετών 1357-1369. Η χρονολόγηση του πα­

ραπάνω θαύματος στα χρόνια της Τουρκοκρατίας από τους συναξαριστές είναι εσφαλμένη, δι­

ότι υπάρχει, εκτός των άλλων, ως terminus ante quern η οικοδόμηση του παρεκκλησίου του

Αγίου Φανουρίου στη Μονή Βαλσαμονέρου το 1426.

Εκείνο που εκπλήσσει όλους τους συναξαριστές του αγίου είναι το γεγονός ότι, όπως γρά­

φει ένας απ' αυτούς: «Ούτος (ο Φανούριος) γαρ έν άδήλοις άθλήσας καιροϊς άδηλος ήν ναός τε

και τοννομα αυτού πάσιν...».η Πράγματι, όλα τα βυζαντινά συναξάρια24 αγνοούν τον άγιο. Τον

Διασωρινός των επισκοπικών καταλόγων είναι ουσιαστικά Α'. Είναι αρκετά αμφίβολο ότι τα δύο πατριαρ­χικά έγγραφα του 1357 τον υπονοούν. Μαρτυρείται ως μητροπολίτης Ρόδου σε χειρόγραφους κώδικες με τα έργα του, ως οπαδός των ησυχαστών, ως αντιλατίνος καθώς και στα σχετικά με τον άγιο Φανούριο κείμενα. Είναι αδύνατον -κατά την γνώμη μου- να εγκαταστάθηκε μόνιμα στη Ρόδο και δεν είναι βέβαιο ότι ήταν μητροπολίτης Ρόδου κατά το χρονικό διάστημα 1357-1369. Ο Νείλος Γ' των καταλόγων των μητροπολιτών Ρόδου είναι εκ των πραγμάτων Β'.Ήταν "ενωτικός" που πιθανόν χειροτονήθηκε στη Ρώμη από τον επίσης "ενωτικό" πατριάρχη Γρηγόριο Γ'.

20. Στα συναξάρια του αγίου, που χρονολογούν το θαύμα στην Τουρκοκρατία, οι πειρατές μεταφέρουν τους κληρικούς στη Ρόδο, όπου και τους πουλούν. Οι τρεις αιχμάλωτοι καταφεύγουν και προσεύχονται στον ναό του Αγίου Φανουρίου, όπου ο άγιος αναγκάζει τους κυρίους τους να τους απελευθερώσουν. Οι'κλη-ρικοί αντιγράφουν την εικόνα του αγίου και τη μεταφέρουν στην Κρήτη (βλ. σημ. 17). Σε αυτά τα λαϊκά αναγνώσματα δεν εμφανίζονται να αναμειγνύονται ο μητροπολίτης Ρόδου Νείλος ούτε ο πνευματικός πατέρας των Κρητικών κληρικών Ιωνάς.

21. Acta Sanctorum (σημ. 11) 696. 22. Ε. Ζαχαριάδου, Αρχείον Πόντου 26 (1964) 313 κ.ε. 23. Δουκάκης (σημ. 3) 397. 24. Συναξάριον του Συμεών του Μεταφραστή (PG 114-16) και το Σψμονδιανόν Συναξάριον ή Συναξάριον της

αγνοεί επίσης και ο Διονύσιος 2 5 ο εκ Φουρνά και δεν περιγράφει τον εικονογραφικό του τύπο.

Όλα τα συναξάρια26 του, οι ύμνοι της ακολουθίας του,2 7 αλλά και μία από τις σκηνές του βίου

του,2" που κοσμούν το παρεκκλήσι του στη Μονή Βαλσαμονέρου, δικαιολογούν την αιφνίδια

εμφάνιση του αγίου Φανουρίου στο προσκήνιο της ορθόδοξης χριστιανικής λατρείας με την

τυχαία, όπως προαναφέρθηκε, αποκάλυψη της "εικόνας" του στα ερείπια του ναού του στη

Ρόδο. Ο άγιος Φανούριος, γράφει ο L. Petit,29 εμφανίστηκε στο προσκήνιο της ιστορίας στη

Ρόδο, όπως η Αφροδίτη μέσα από τους αφρούς των κυμάτων της θάλασσας. Μάλιστα, οι γρα­

πτές πηγές επιμένουν με πείσμα ότι εκτός από τον ναό του αγίου (μερικοί συναξαριστές πι­

στεύουν ότι υπάρχουν πολλοί ναοί) υπήρχαν «... και εικόνες έν όλη τη νήσω Ρόδω προσκηνού-

μεναι και σεμνηνόμεναι, θανμάσιαι...».3" Και όμως όλα αυτά φαίνεται να διαψεύδονται από την

πραγματικότητα.

Ναός του Αγίου Φανουρίου 3 1 (εικ. 9,1) στη Ρόδο υπάρχει τώρα μόνο ένας μέσα στη μεσαι­

ωνική πόλη και όχι στον χώρο εκτός τειχών, όπου τον τοποθετούν με σαφήνεια όλα τα συνα­

ξάρια. Όλες οι εκκλησίες της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου μετά την κατάληψη του νησιού από

τους Τούρκους το 1522 μετατράπηκαν σε μουσουλμανικά τεμένη. Από τις 34 ή 35 σωζόμενες

εκκλησίες 3 2 εντός των τειχών μπορούμε να ταυτίσουμε με βεβαιότητα μόνο τρεις: τον κοινοβι­

ακό ναό των Ιπποτών, Άγιο Ιωάννη Κολλάκιου, την Παναγία του Κάστρου (ορθόδοξη μητρό­

πολη στη βυζαντινή εποχή και καθολική κατά την Ιπποτοκρατία) καθώς και τον Άγιο Δημήτριο

του Polsasco που βρίσκεται στην περιοχή του ιπποτικού ταρσανά. Για την ονομασία των υπό­

λοιπων εκκλησιών μόνο υποθέσεις -για την ώρα- μπορούμε να κάνουμε.

Η εκκλησία λοιπόν της μεσαιωνικής πόλης, που αποκαλείται σήμερα Άγιος Φανούριος

ήταν γνωστή στην Τουρκοκρατία και την Ιταλοκρατία με την ονομασία Peial el Din μετζίτ.33

Η Ιταλική Αρχαιολογική Υπηρεσία34 συντήρησε τον ζωγραφικό της διάκοσμο στη δεκαετία

του 1920. Μετά τον Β'Παγκόσμιο πόλεμο οι Έλληνες κατέλαβαν την εκκλησία, που εγκαινι­

άστηκε και αφιερώθηκε στον άγιο το 1946. Στον πρόλογο ενός φυλλαδίου -που εκδόθηκε το

1961 κατά την επέτειο της συμπλήρωσης 15 χρόνων από τον εγκαινιασμό του ναού- η εκκλη-

Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως (Η. Delehaye, Synaxarium Eccksiae Constantinopolitanas [1902]). 25. Διονύσιος ο εκ Φουρνά, Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης (έκδ. Α. Παπαδοπούλου-Κεραμέως) (1909). 26. Βλ. σημ. 17. 27. Μηναίον Αυγούστου (σημ. 14) 173 κ.ε. 28. Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1) 228 πίν. 50b. 29. L. Petit, Bibliographie des acolouthies grecques (1926) xv. 30. Acta Sanctorum (σημ. 11) 693. 31. Α. Ορλάνδος, ABME 6 (1948) 164 κ.ε.· Ηλ. Κόλλιας, Η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου και το Παλάτι του μεγά­

λου μαγίστρου (1994) σχ. I αρ. 18. 32. Ηλ. Κόλλιας, Αναζητώντας τα χαμένα μνημεία της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου (υπό έκδοση). 33. Α. Gabriel, La Cite de Rhodes 2 (1923) 193-94· Ορλάνδος (σημ. 31) 164 κ.ε. 34. G. Jacopi, CIRh 1 (1928) 161-62.

σιαστική επιτροπή του γράφει μεταξύ των άλλων: «...Πολλοίχριστιανοί κάτοικοι της Ρόδου στη­

ριζόμενοι στο συναξάρι που λέγει ότι ο άγιος Φανούριος εμαρτύρησε στη Ρόδο, εθεώρησαν καλόν

την πρώτη εκκλησίαν που εφανερώθηκε μετά την απελευθέρωση μέσα στο Κάστρο να την ονο­

μάσουν άγιο Φανούριο, βασιζόμενοι και στην μεγάλην εικόνα της τοιχογραφίας κοντά στο αρι-

στερόν αναλόγων που την ενόμισαν εικόνα του. Αν όμως προσέξει κανείς την μεγάλην αυτήν ει­

κόνα θα διακρίνει τον Ταξιάρχην Γαβριήλ που κρατεί στο δεξί χέρι το σκήπτρον (λάβαρο) και στο

άλλο τη σφαίρα... Την έρευναν αυτήν είχε κάμη πρώτος ο κ. Αν. Βροντής (λόγιος δημοδιδάσκαλος

και συγγραφέας του φυλλαδίου) και ανέφερε στον τότε μητροπολίτην Τιμόθεον (1947-1949), ο

οποίος με μίαν εγκύκλιόν του διέταξε να γίνεται πανηγύρι του Αγίου Φανουρίου δύο φορές τον

χρόνο στην μνήμη του και στην εορτή των Ταξιαρχών».35 Πρέπει επίσης να τονίσω το γεγονός

ότι δεν έχουμε καμία μαρτυρία για την ονομασία αυτού του ναού κατά την εποχή πριν από την

Τουρκοκρατία.

Έμμεσα λοιπόν, πλην σαφώς, η ίδια η εκκλησιαστική αρχή του νησιού, η μητρόπολη Ρόδου,

αλλά και ομάδα πιστών απέρριψαν την ιδέα ότι το Peial el Din μετζίτ ήταν πριν από την Τουρ­

κοκρατία εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Φανούριο* και έκλιναν περισσότερο προς την ιδέα

ότι ήταν ναός των Αρχαγγέλων. Απορρίπτοντας λοιπόν αυτήν την ιδέα, διαπιστώνουμε ότι δεν

υπήρχε στη Ρόδο πριν από το 1946 εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο.

Φαίνεται να έχουμε φτάσει σε αδιέξοδο καθώς, από τη μία οι αγιολογικές πηγές επιμένουν

ότι στη Ρόδο υπήρχε τουλάχιστον στον 14ο αιώνα όχι μόνο ναός του αγίου Φανουρίου στα

προάστια της τειχισμένης πόλης αλλά και θαυματουργές, «θαυμαστές», εικόνες σε όλο το νησί,

και από την άλλη δεν έχει εντοπιστεί από την έρευνα ούτε ίχνος ή ανάμνηση όλων αυτών.

Από τον διάλογο που αναπτύχθηκε μέσω του περιοδικού Εκκλησία37 το 1947 και το 1948

μεταξύ του Ιεζεκιήλ μητροπολίτη Θεσσαλιώτιδος, του Σοφ. Αβρ. Χουδαβέρδογλου Θεόδοτου

και του Γρηγόριου Παπαμιχαήλ διαπιστώνεται ότι από τα τέλη τουλάχιστον του 19ου αιώνα η

επίσημη Εκκλησία της Ελλάδος θεωρούσε τον άγιο Φανούριο ανύπαρκτο και η Ιερά Σύνοδος

με εγκύκλιο της είχε απαγορεύσει τον εγκαινιασμό ναών στο όνομα του. Το θέμα της ανυπαρ­

ξίας του αγίου Φανουρίου το επανέφερε αργότερα ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Μελέτιος (1918-

1920), απαγορεύοντας και αυτός τον εγκαινιασμό ναών του. Ο Μ. Γεδεών38 μάλιστα επέμενε

ότι η επιγραφή πάνω στην εικόνα που βρέθηκε στη Ρόδο θα ήταν «ΑΓ ΦΝΡ» και ότι ο μη­

τροπολίτης Νείλος έπλασε κατά το Ονούφριος τη λέξη Φ[α]ν[ού]ρ[ιος], ενώ πιθανώς να ήταν

Φ[α]ν[ά]ρ[αιτος] ή Φ[α]ν[ε]ρ[ωτής]. Ανύπαρκτο άγιο θεωρούν επίσης τον Φανούριο οι δύο

35. Α. Βροντής, Ο άγιος Φανούριος και ο ναός του στη Ρόδο (1961) 5-6 (πρόλογος της Εκκλ. Επιτροπής). 36. Ο Ορλάνδος (σημ. 31) 164 σημ. 1, η Ζαχαριάδου (σημ. 22) 311 και ο Χατζηδάκης (σημ. 1) 117, θεωρούν το Peial

el Din μετζίτ ως εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Φανούριο από την πριν από την Τουρκοκρατία εποχή. 37. Εκκλησία (1947) 311, 364· Εκκλησία (1948) 81, 90-91. 38. Εκκλησία (1947) 364.

μεγάλοι αγιολόγοι, ο ασσομψιονιστής L. Petit39 και ο βολλανδιστής Fr. Halkin.4 0

Επανερχόμενοι και επανεξετάζοντας τους εικονογραφικούς τύπους με τους οποίους παρι­

στάνεται ο άγιος Φανούριος, διαπιστώνουμε από πρώτη ματιά -εξαιρουμένου του εικονογρα­

φικού τύπου του διακόνου4 1 στον Άγιο Κωνσταντίνο στο Αβδού της Κρήτης- ότι είναι ίδιοι με

εκείνους που απεικονίζονται στρατιωτικοί άγιοι4 2 και ιδιαίτερα ο άγιος Γεώργιος. Ο συνηθισμέ­

νος εικονογραφικός τύπος του αγίου Φανουρίου, όπως αναφέρθηκε, είναι εκείνος του πεζού

πολεμιστή που έχει καταβάλει τον φτερωτό δράκο (σύμβολο του κακού) και όρθιος θριαμβευ­

τής τον πατεί. Είναι, φυσικά, ένα αρκετά παλαιό εικονογραφικό σχήμα που κατάγεται από την

απεικόνιση θριαμβευτών Βυζαντινών αυτοκρατόρων4 3 που συνθλίβουν κάτω από τα πόδια τους

τους εχθρούς του Βυζαντίου που καμιά φορά παριστάνονται και με τη μορφή δράκου. Φαίνεται

ότι αυτή την παράσταση του αγίου Φανουρίου απηχεί το στιχηρό4 4 που αναφέρει ότι βρήκε ο Σ.

Ευστρατιάδης στον κώδικα της Μονής Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους Λ. 164 φ. 405.

Το στοιχείο που χαρακτηρίζει τον άγιο Φανούριο και τον ξεχωρίζει, όχι μόνο από τον άγιο

Γεώργιο αλλά και από τους υπόλοιπους στρατιωτικούς αγίους, είναι ο σταυρός με την αναμ­

μένη λαμπάδα που κρατά στο χέρι του. Αυτό το σύμβολο 4 5 εμφανίζεται τουλάχιστον από το α'

μισό του 15ου αιώνα στην εικονογραφία του αγίου. Σε μία μάλιστα από τις αμφιπρόσωπες φο­

ρητές εικόνες (εικ. 7) της Μονής Βροντησίου 4 6 που έχει ζωγραφίσει ο Άγγελος διακρίνεται στην

πάνω αριστερή γωνία μια μισοκατεστραμμένη σκηνή, όπου ο Χριστός παραδίδει στον άγιο τον

σταυρό με την αναμμένη λαμπάδα, με την οποία ψάχνει προσεκτικά και βρίσκει ό,τι έχει χαθεί

ή ό,τι γενικά ποθεί και το επιζητεί ο πιστός από τον άγιο. Υπάρχει η έκφραση που χρησιμοποι-

39. «... Voila, par exemple, un saint Phanourios qui est bien νεοφανής, comme le dit le titre, car on ne sait rien de lui. Pareil ά Aphrodite nee de I'ecume de flots, il a, par un beau jour, dans Vile de Rhodes, fait son apparition au firmament de I'histoire. Un erudite occidental sera peut-etre tente de lui chercher des origines. Mais le bon peuple grec sait bien, lui, ά quoi sen tenir. Pour lesfemmes mariees, pour les Jeunes files de la bourgoisie et du Monde ouvrier, Phanourios, par les attributs dont il est dote, est le Meilleurs de patrons», Petit (σημ. 29) xv.

40. Τον αναφέρει ως «...pseudo-Martyr Phanourios de Rhodes», Fr. Halkin, Recherches et documents d'hagiogra-phie Byzantine (1971) 6.

41. Βλ. σημ. 6. 42. Vassilakes-Maurakakes (σημ. 1) 235. 43. A. Grabar, Lempereur dans Fart byzantin (1936) 43 κ.ε. 44. «Υπερθαύμασαν άγγελοι I το της ψηχής, σον στερέμνιον, I ώ τοϋ Κυρίου άθλητά Φανούριε. I Πώς έσαρκώθης ό

εϋσαρκος / Δαίμοσι συμπλεκόμενος/Επικρατέστερος γέγονας I Και την Όφρύν αυτών κατέβαλες, Γ ί ϊ τοϋ Κυρίου άθλητά Φανούριε». Ο Ευστρατιάδης (σημ. 17) 457-58 ισχυρίζεται ότι το παραπάνω στιχηρό μελοποίησε: «ο Ι­ωάννης Λάσκαρης ο Πηγωνίτης εκ Κρήτης, ακμάσας προ της αλώσεως. Τούτου δε μέλη ευρηνται και εις άλλους κώδικας της Λαύρας, τον Ε. 173 και Θ. 207... Εις τον αγ. Φανούριον εποίησε στιχηρά και ιδιόμελα ο Μαλαξος Νικόλαος (16ος αι.) αποκείμενα εις τον κώδικα 140 cl. 2 της Μαρκιανής Βιβλιοθήκης». Η δρακοντοκτονία του αγίου Φανουρίου αναφέρεται και στην ακολουθία του (Μηναίον Αυγούστου [σημ. 14] 174).

45. Βλ. σημ. 1-5. 46. Εικόνες της Κρητικής Τέχνης (σημ. 1) 478 εικ. 122.

ούμε μέχρι σήμερα: «ζητώ κάτι με το κερί». Έκφραση που δηλώνει την προσεκτική και επίμονη

αναζήτηση ανθρώπου, ζώου ή αντικειμένου. Από το α' μισό του 15ου αιώνα λοιπόν, ο άγιος

Φανούριος είχε καθιερωθεί ως ο κατεξοχήν άγιος-ευρέτης.

Ορισμένος αριθμός μαρτυρίων47 του αγίου Φανουρίου και του αγίου Γεωργίου είναι κοι­

νός, αν και αναφέρονται στα συναξάρια και στην εικονογραφία και σε άλλους μάρτυρες. Στον

τομέα όμως των θαυματουργών ιδιοτήτων των δύο αγίων υπάρχουν έντονες ομοιότητες. Ο

άγιος Γεώργιος θεωρείται ο κατεξοχήν ελευθερωτής αιχμαλώτων.48 Το πρώτο γνωστό θαύμα

του αγίου Φανουρίου είναι η απελευθέρωση των τριών Κρητικών κληρικών. Θαύμα που -όπως

αναφέρθηκε παραπάνω- έβγαλε τη λατρεία του εκτός των ορίων της Ρόδου.

Ο άγιος Γεώργιος θεωρείται προστάτης4 9 των γεωργών και των κτηνοτρόφων. Προφανώς

στην ανάπτυξη της λατρείας5" του μεταξύ των χωρικών συνέβαλε από τη μία, το ίδιο του το

όνομα -παράγωγο της λέξης γεωργία- και από την άλλη, η ημέρα της εορτής του (23 Απρι­

λίου) που θεωρείται αρχή της καλοκαιριάς και της έναρξης των γεωργικών εργασιών. Ο άγιος

Γεώργιος γιατρεύει ζώα,51 αλλά κυρίως βρίσκει τα χαμένα ζώα των κτηνοτρόφων. Το πιο γνω­

στό παράδειγμα είναι το θαύμα της εύρεσης του χαμένου βοδιού του Θεοπίστου.5 2 Στη Ρόδο

ιδιαίτερα έως τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα οι βοσκοί ζητούσαν από τον άγιο Γεώργιο να

τους βρει τα χαμένα ζώα53 τους. Επίσης, οι νέες γυναίκες της Ρόδου απ' αυτόν ζητούσαν να με­

σολαβήσει να βρεθεί ο κατάλληλος γ ι ' αυτές σύζυγος.54

Τις ίδιες περίπου ιδιότητες έχει και ο άγιος Φανούριος απ' ό,τι διαπιστώνουμε από την πα­

λαιότερη αγιολογική πηγή, τον ελληνικό κώδικα 1190 του Βατικανού, αλλά και από τα νεότερα

συναξάρια του αγίου. Γιατρεύει ανθρώπους5 5 και ζώα,5" βρίσκει χαμένα5 7 ζώα και αντικείμενα,

αποκαλύπτει ζωοκλέφτες5 8 κ.λπ. Όταν μάλιστα η λατρεία του εξαπλώθηκε στα ελληνικά αστικά

κέντρα, ο άγιος έγινε ο κατεξοχήν ευρέτης. Απ' αυτόν ζητούν οι πιστοί να τους βρει χαμένα

47. Περιγραφή των μαρτυριών του αγίου Φανουρίου, βλ. Δουκάκης (σημ. 3) 393, και του αγίου Γεωργίου PG 115, στ. 141-61 Διονύσιος ο εκ Φουρνά (σημ. 24) 183-84.

48. Στο συναξάρι του αγίου Γεωργίου αναφέρονται τρεις διαδοχικές περιπτώσεις απελευθέρωσης απ' αυτόν νέων ανδρών, J. Aufhauser, Miracula S. Georgii (1913) 15 κ.ε., 100 κ.ε. Επίσης, στο απολυτίκιο του ο άγιος Γεώργιος χαρακτηρίζεται ως «τών αιχμαλώτων ελευθερωτής» (Μηναίον του Απριλίου [1972] 89).

49. Ν. Πολίτης, Λαογραφικά Σύμμεικτα 1 (1920)· Η. Delahaye, Les legends hagiographiques (1955) 162. 50. Delehaye (ό.π.) 162- G. Spyridakis, Hellenisme Contemporain 2 (1952) 16. 51. PG 115, 156· Α. Βροντής, Ο άγιος Γεώργιος στη ροδίτικη λαογραφία (1933) 22. 52. Aufhauser (σημ. 48) 44 κ.ε.· Βροντής (ό.π.) 25· Spyridakis (σημ. 50) 17. 53. Βροντής (σημ. 51) 25· Spyridakis (σημ. 50) 17. 54. Βροντής (σημ. 51) 27. 55. Acta Sanctorum (σημ. 11) 697. 56. Acta Sanctorum (σημ. 11) 696- Δ. Οικονομίδης, λ. Φανούριος, στο: ΘΗΕ [1962-1968] 11, στ. 987. 57. Acta Sanctorum (σημ. 11) 697-98· Οικονομίδης (ό.π.) στ. 987-88· Γ. Αικατερινίδης, στο: Κρητική Πρωτο­

χρονιά 1965, 163 κ.ε. 58. Αικατερινίδης (ό.π.) 167-68· Οικονομίδης (σημ. 56) στ. 987-88.

αντικείμενα, αυτόν παρακαλούν οι γυναίκες που έχουν χάσει την επαφή με τέκνα ή σύζυγο, χα­

μένους στον πόλεμο ή στην ξενιτιά να τις πληροφορήσει για την τύχη των αγαπημένων τους

προσώπων.

Αυτές οι έντονες ομοιότητες των δύο αγίων στον εικονογραφικό και τον λατρευτικό τομέα

οδηγούν, κατά τη γνώμη μου, στην πιθανή σκέψη ότι ο "νεοφανής" άγιος Φανούριος δεν είναι

τίποτα άλλο παρά ο άγιος Γεώργιος με διαφορετική ονομασία και με ενισχυμένη την ιδιότητα

του ευρέτη, που φαίνεται ότι είχε ήδη ο άγιος Γεώργιος, τουλάχιστον από τη μεσοβυζαντινή

περίοδο.5 9 Στην εδραίωση αυτής της λαϊκής πίστης ότι ο άγιος Φανούριος βρίσκει ό,τι έχει χα­

θεί ασφαλώς συντέλεσε η σύνδεση από παρετυμολογία του ονόματος Φανούριος με το ρήμα

φανερώνω, δηλαδή αποκαλύπτω, ευρίσκω κάτι που θεωρείται χαμένο. Οι πιστοί συνήθως επι­

καλούνται τον άγιο να τους βοηθήσει να βρουν ό,τι έχει χαθεί με τη φράση: «Άγιε Φανούριε

φανέρωσε μου το τάδε...».

Είναι λοιπόν, κατά τη γνώμη μου, σχεδόν βέβαιο ότι ο άγιος Φανούριος αποτελεί μια με­

τάλλαξη του αγίου Γεωργίου. Πώς όμως και γιατί από κάποια εποχή και μετά ξεπήδησε από

τον άγιο Γεώργιο ένας νέος άγιος, που στους νεότερους χρόνους έγινε δημοφιλέστατος, αν και

αμφισβητήθηκε η ύπαρξη του από ευσεβείς κληρικούς και σοφούς ερευνητές και λογίους; Δύο

φορές, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η επίσημη Εκκλησία της Ελλάδος με εγκύκλιο της Ιεράς

Συνόδου υποστήριξε την ανυπαρξία του αγίου Φανουρίου και απαγόρευσε τη λατρεία του.

Όλοι οι συναξαριστές και οι ύμνοι της ακολουθίας του αγίου επιμένουν με πείσμα ότι από

τη Ρόδο μεταλαμπαδεύτηκε η λατρεία του αγίου Φανουρίου στην Κρήτη και στη συνέχεια στον

υπόλοιπο ελληνικό χώρο. Κι όμως η έρευνα δεν έφερε κανένα στοιχείο στο φως για την ύπαρξη

κέντρου λατρείας του αγίου στη Ρόδο πριν από τα μέσα της πέμπτης δεκαετίας του 20ού αιώνα.

Πιθανώς το επεισόδιο της εύρεσης της ερειπωμένης εκκλησίας και της "εικόνας" του αγίου Φα­

νουρίου πλάστηκε από τους συναξαριστές λόγω της αμηχανίας τους, εξαιτίας της απουσίας του

ονόματος του από τα παλαιά συναξάρια της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Έτσι λοιπόν ο άγιος Φα­

νούριος απέκτησε το επίθετο του "νεοφανούς".

Στην πολιορκία της Ρόδου από τους Τούρκους το 1480 διαπιστώθηκε ότι ένας μεγάλος

αριθμός εκκλησιών και άλλων κτισμάτων έξω και γύρω από την τειχισμένη πόλη και προφανώς

πολύ κοντά στις οχυρώσεις χρησιμοποιήθηκε από τον εχθρό ως επιθετικό έρεισμα. Έτσι λοι­

πόν, λαμβάνοντας υπόψη τους τη γνώμη του Έλληνα μητροπολίτη, των Ελλήνων ιερέων, των

φραγκισκανών μοναχών και των εκπροσώπων του λαού, ο μεγάλος μάγιστρος και το Συμβού­

λιο του αποφάσισαν στις 3 Φεβρουαρίου του 1481 την κατεδάφιση των παραπάνω εκκλησιών

και των υπόλοιπων κτισμάτων ως επικίνδυνων για την ασφάλεια της πόλης. Στο κείμενο 6 0 της

59. Delahaye (σημ. 49) 56 κ.ε. 60. J. Bosio, Dell'istoria della sacra religione et Illustrissima Militia di S. Giovanni gerosolimitano 2 (1695) 431-

απόφασης κατονομάζονται οι κατεδαφιστέες εκκλησίες μεταξύ των οποίων αναφέρεται και η

εκκλησία του San Giorgio di Proventura.61

Η μεσαιωνική λατινική λέξη proventura ερμηνεύεται στα ελληνικά -κατά τη γνώμη μου- ως

η ευτυχής, η επιτυχής έκβαση ή η καλή τύχη. Η λέξη Φανούριος*1 έχει περίπου την ίδια σημασία:

είναι εκείνος που φάνηκε ή που φαίνεται ούριος, που φάνηκε ή που φαίνεται ευνοϊκός, καλός,

τυχερός. Το επίθετο ούριος στην αρχαία ελληνική γλώσσα συνήθως συνοδεύει το ουσιαστικό

άνεμος. Ούριος άνεμος είναι ο ευνοϊκός άνεμος- ήδη όμως σε κλασικούς Έλληνες συγγραφείς6 3

χρησιμοποιείται η λέξη με μεταφορική σημασία χαρακτηρίζοντας και πρόσωπα. Ούριος είναι

αυτός που φέρνει ευτυχία, επιτυχία, ή οδηγεί μια υπόθεση, ένα θέμα σε ευτυχές τέρμα. Η εκ­

κλησία λοιπόν στα ελληνικά, κατά τη γνώμη μου ονομαζόταν «Άγιος Γεώργιος ο Φανούριος»,

αλλά ο λατίνος γραφέας6 4 καταγράφοντας την στο έγγραφο μετάφρασε την ελληνική ονομα­

σία στα μεσαιωνικά λατινικά ως San Giorgio di Proventura.

Είναι δύσκολο να εντοπίσουμε σήμερα τη θέση όπου βρισκόταν αυτή η εκκλησία.Έξω από

τη μεσαιωνική πόλη υπάρχουν σήμερα τρεις εκκλησίες 6 5 αφιερωμένες στον άγιο Γεώργιο (εικ.

9, 3,4,6). Φαίνονται και οι τρεις κτίσματα της Τουρκοκρατίας. Η μία βρίσκεται δυτικά της με­

σαιωνικής πόλης, αλλά αρκετά μακριά απ' αυτή, η δεύτερη ανατολικά και η τρίτη νοτιοανατο­

λικά. Είναι πιθανόν στη θέση της μίας από τις τρεις εκκλησίες να βρισκόταν ο Άγιος Γεώργιος ο

Φανούριος που κατεδαφίστηκε το 1481, αλλά ανοικοδομήθηκε κατά την περίοδο της Τουρκο-

32- Κόλλιας (σημ. 31) 103-06. 61. Η λέξη δεν μαρτυρείται στον C. Du Cange (Glossarium mediae et intimae Latinitatis). Πιθανώς έχει σχέση με

τις λατινικές λέξεις ventus (=τύχη, άνεμος) και proventus (= η ευτυχής, η επιτυχής έκβαση) και με την ιταλική ventura (la) (= τύχη, καλή τύχη).

62. Οι Ιησουίτες σχολιάζοντας τη λέξη φανούριος γράφουν: «Φανούριος graece. Latine redid potest felicitate clarus, vel manifeste felix» (Acta Sanctorum [σημ. 11] 696 σημ. 2).

63. Αισχ. Ικετ. 590- Ευρ. Hp. Μαίν., 95- Ανθ. Παλ. 12, 53 (Η. Liddel - R. Scott, Μέγα Ελληνικό λεξικό [μτφρ. Ξ. Μόσχος - Μ. Κωνσταντινίδης] 3 [χ.χρ.] 384).

64. Συνήθως οι Φράγκοι γραφιάδες των Ιπποτών άφηναν τα προσωνύμια των εκκλησιών όπως τα άκουγαν, χω­ρίς να τα μεταφράζουν στα λατινικά (βλ. Ζ. Τσιρπανλής, Ανέκδοτα'Εγγραφα, για τη Ρόδο και τις νότιες Σπο­ράδες από το Αρχείο των Ιωαννιτών Ιπποτών (1421-1453) [1995] 101 κ.ε.). Δύο περιπτώσεις έχω υπόψη μου, όπου ο γραφέας μεταφράζει το προσωνύμιο της εκκλησίας στα λατινικά: «Ο Αγ. Νικόλαος του Νησιού στην περιοχή Στεγνά του χωριού Αρχάγγελος της Ρόδου μεταφράζεται σε Sanctus Nicolaus de Insula» (βλ. Ζ. Τσιρ-πανλής, Η Ρόδος [σημ. 19] 277) και ο Αγιος Ιωάννης της Πηγής στα προάστια της πόλης μεταφράζεται σε «Sanctus Johannis Baptiste de Fonte» (βλ. Τσιρπανλής, Ανέκδοτα [ό.π.] 106,239 κ.ε.). Πιθανώς όπου ο λατίνος γραφέας κατανοούσε τη σημασία του προσωνυμίου το μετάφραζε.Ίσως το έγγραφο του Φεβρουαρίου του 1481 για την κατεδάφιση των εκτός τειχών εκκλησιών να το είχε συντάξει ο γνωστός για την ανθρωπιστική μόρφωση του Guillaume Caoursin, υπεύθυνος της Γραμματείας του Τάγματος. Ο Caoursin, ως γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, κατανόησε τη σημασία της λέξης Φανούριος και τη μετάφρασε με τη λατινική λέξη proventura (βλ. για τον G. Caoursin, S. Picenardi, Itineraire d'un Chevalier de Saint-Jean de Jerusalem dans Vile de Rhodes [1900] 129-30- Τσιρπανλής, Η Ρόδος [σημ. 19] 128).

65. Αδημοσίευτες.

κρατίας, ενώ είχε χαθεί πλέον κάθε ανάμνηση της προσωνυμίας Φανούριος. Πιθανότερο όμως,

κατά τη γνώμη μου, είναι να μη βρισκόταν σε μία από τις τρεις θέσεις των υπαρχόντων μεταβυ­

ζαντινών εκκλησιών, αλλά σε μία άλλη τέταρτη θέση. Η απαρίθμηση στον κατάλογο των κατε-

δαφιστέων εκκλησιών αρχίζει με τον Άγιο Αντώνιο (εικ. 9,8), που βρισκόταν βορειοδυτικά της

πόλης, στη θέση που σήμερα βρίσκεται ο τεκές του Ρεΐς Μουράτ.6 6 Συνεχίζει προς τα δυτικά με

τον Αρχάγγελο Μιχαήλ (εικ. 9,9) που πιθανώς είναι το εκκλησάκι6 7 που βρίσκεται στη σημερινή

οδό Ηρώων Πολυτεχνείου. Μετά την αναφορά επτά ακόμα εκκλησιών που δεν υπάρχουν πια,

ακολουθεί η Παναγία η Ελεμονήτρια.6 8 Αυτή η εκκλησία δεν σώζεται, αλλά ξέρουμε ότι βρι­

σκόταν περίπου εκεί που χτίστηκε στην περίοδο της Ιταλοκρατίας το κτίριο της καπνοβιομη­

χανίας, νοτιοδυτικά της μεσαιωνικής πόλης, και όπου στεγάζονται σήμερα το Γ' Λύκειο και το

Α' Γυμνάσιο της Ρόδου (εικ.9,5). Αμέσως μετά αναφέρεται ο Άγιος Γεώργιος di Proventura (εικ.

9,7) και στη συνέχεια η εκκλησία της Αγίας Αναστασίας (εικ. 9,2). Είναι πολύ πιθανόν η τελευ­

ταία να βρισκόταν στη θέση που τώρα ορθώνεται η μεταβυζαντινή ομώνυμη εκκλησία.6 9 Είναι

λοιπόν πιθανόν ο Άγιος Γεώργιος di Proventura ή ο Άγιος (Γεώργιος ο) Φανούριος να βρισκό­

ταν στα νότια της μεσαιωνικής πόλης, όπου τον χωροθετούν και τα συναξάρια, και ανάμεσα

στις δύο παραπάνω εκκλησίες.

Φυσικά, αυτή την εκκλησία ο λαός θα την αποκαλούσε Άγιο Φανούριο και όχι Άγιο Γεώρ­

γιο τον Φανούριο. Σήμερα κανείς δεν αποκαλεί στη Ρόδο τη Μονή της Παναγίας της Τσαμπί-

κας με αυτή την ονομασία, αλλά Τσαμπίκα, τον Αρχάγγελο Μιχαήλ το Θαρενό, Θαρενό. Στη

Σύμη ο Αρχάγγελος Μιχαήλ ο Πανορμίτης αναφέρεται ως Πανορμίτης και ο Μιχαήλ ο Κοκ-

κιμίδης ως Κοκκιμίδης, και αντίστοιχα έχουν δημιουργηθεί βαπτιστικά ονόματα: Τσαμπίκος,

Τσαμπίκα, Θαρενός, Πανορμίτης, Κοκκιμίδης κ.λπ. Στην υπόλοιπη Ελλάδα 7 0 παρατηρείται το

ίδιο φαινόμενο. Κανείς δεν θα αναφέρει την Παναγία τη Μυρτιδιώτισσα, αλλά τη Μυρτιδιώ-

τισσα, την Παναγία την Παρηγορήτισσα, αλλά την Παρηγορήτισσα κ.λ. Ο μητροπολίτης Νεί­

λος προέτρεψε τον Ιωνά λέγοντας του: «... Πορεύθητι ε/ς την μονήν τον αγίου μεγαλομάρτνρος

Φανουρίου προσκύνησον και έξαίτησον...».71 Τον άγιο Φανούριο λοιπόν γνώρισε ο Ιωνάς και όχι

τον άγιο Γεώργιο τον Φανούριο, και αυτού την εικόνα αντέγραψε και μετέφερε στην Κρήτη.

Όλες οι διεργασίες για τη μετάλλαξη του αγίου Γεωργίου σε άγιο Φανούριο, κατά τη γνώμη

66. Η. Balducci, Achitettura turca in Rodi (χ.χρ.) 150 κ.ε.· V. Strumza, II Tecche di Murat Reis a Rodi (1934). 67. Ορλάνδος (σημ. 31) 91 -92 εικ. 85. 68. Bosio (σημ. 60) 399,413,432,697-98· Picenardi (σημ. 64) 162-63· Ζ. Τσιρπανλής, Δωδώνη 17 (1988) 197 κ.ε. 69. Αδημοσίευτη. 70. Γ. Δημητροκάλλης, ΕΕΒΣ 50 (1999-2000) 383 κ.ε., όπου έχουν συγκεντρωθεί με μεγάλη επιμέλεια δεκά­

δες ονόματα από όλο τον ορθόδοξο ελληνικό χώρο ανύπαρκτων αγίων, προερχομένων από προσωνύμια αγίων, που το όνομα τους λησμονήθηκε.

71. Acta Sanctorum (σημ. 11) 695.

μου, έγιναν και ολοκληρώθηκαν εκτός Ρόδου, στην Κρήτη, όπου κανείς ίσως δεν γνώριζε την

πραγματική ταυτότητα του αγίου. Από την Κρήτη προέρχονται οι παλαιότερες εικόνες του και

εκεί βρισκόταν έως τον 19ο αιώνα πιθανώς το μοναδικό και μεγάλο κέντρο λατρείας του, η

Μονή Βαλσαμονέρου. Στη Μεγαλόνησο πλάστηκε και το σύμβολο του, η αναμμένη λαμπάδα.

Είναι πιθανόν επίσης ότι οι συναξαριστές, όταν η λατρεία του αγίου Φανουρίου φούντωσε στην

Κρήτη, ευρισκόμενοι σε αμηχανία -επειδή το όνομα του απουσίαζε από τα βυζαντινά αγιολό­

για και συναξάρια και θέλοντας να δικαιολογήσουν την αιφνίδια εμφάνιση του αγίου στη λαϊκή

λατρεία- να εφεύραν το επεισόδιο της τυχαίας αποκάλυψης του ναού του στη Ρόδο.

Έτσι λοιπόν πλάστηκε, κατά τη γνώμη μου, ο μειλιχιότερος ίσως άγιος της ελληνικής Ορ­

θοδοξίας -πρέπει να τονίσω το γεγονός ότι ο άγιος Φανούριος είναι άγνωστος στις εκτός Ελ­

λάδας Ορθόδοξες εκκλησίες-, ο άγιος ευρέτης, ο άγιος της ελπίδας. Ο άγιος που ευεργετεί

τους πιστούς και δεν ζητά τίποτα ως τάμα για τον ίδιο. Επιθυμεί να παρακαλούν οι χριστιανοί

τον Θεό να συγχωρέσει την αμαρτωλή μάνα72 του και να τη φέρει και εκείνη από τη σκοτεινή

και βασανιστική Κόλαση στον Παράδεισο.

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Ενώ είχα παραδώσει αυτό το άρθρο προς εκτύπωση, συνεργείο της 4ης ΕΒΑ., που συντηρεί τις

τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής της Ζωοδόχου Πηγής στην Πάτμο, αποκάλυψε δύο

μορφές του αγίου Φανουρίου. Η μία είναι ολόσωμη (εικ. 8) και κοσμεί τη δυτική πλευρά της βο­

ρειοδυτικής παραστάδας που συγκρατεί τον τρούλο του μονόχωρου σταυρικού εγγεγραμμένου

καθολικού, και η άλλη ημίσωμη βρίσκεται στη νοτιοδυτική γωνία της εκκλησίας. Και οι δύο φέ­

ρουν την επιγραφή: Ο ΑΓΙΟΟ ΦΑΝΟΥΡΙΟΟ

Οι τοιχογραφίες χρονολογούνται στο α' τέταρτο του 17ου αιώνα. Είναι η πρώτη φορά που

εντοπίζεται σ' ένα ζωγραφικό σύνολο η μορφή του ευρέτη-αγίου στον δωδεκανησιακό χώρο.

Κατά τη γνώμη μου, οι ζωγράφοι αποκαλύπτουν την κρητική καταγωγή τους ζωγραφίζοντας

έναν άγιο -και μάλιστα δύο φορές- που η λατρεία του, απ' όσο ξέρω, κατά τον 17ο αιώνα δεν

είχε ξεπεράσει τα όρια της Μεγαλονήσου.

72. Βλ. σημ. 58.

ELIAS Ε. KOLLIAS

summary ST P H A N O U R I O S . A N A L T E R E D S A I N T

St Phanourios, in a group of the earliest portable icons of him (first half of 15th c ) , is repre­

sented as a soldier. In his right hand he holds a spear and with his left he steadies a shield resting

on the ground. In the left hand he also holds a cross with a lighted candle at the top of its verti­

cal arm. At the same time, he steps on a dead winged dragon. In a variation of the same icono-

graphic type, he is depicted without spear and shield, the dead dragon is omitted and he holds

the symbol of the cross with the lighted candle in his right hand.

Historical sources from which we have been able to draw information on the sufferings,

the miracles and the cult of St Phanourios are the Vatican codex gr. 1190 of 1452, the 'Neo Lei-

monario', the 'Synaxaristes' and the service for the feast of the saint. According to the aforemen­

tioned sources, the ruins of the church of St Phanourios were revealed by chance in the south­

ern purlieus of the Medieval city of Rhodes.

In the early 1360s, the saint miraculously freed three Cretan clerics who had been taken

captive by Muslim pirates. After this event, the spiritual father of the priests, Ionas, commis­

sioned a copy to be made of the archetypal icon of the saint, which he duly brought to the Val-

samonero monastery in Crete, where veneration of St Phanourios also started. Although the

above historical texts insist that there were in Rhodes, apart from the church of St Phanourios,

many miraculous icons of him, it is nevertheless certain that no church dedicated to him existed

anywhere on the island until 1946.

The church in the Medieval city, which is nowadays called St Phanourios was known by

the name Peial el Din medjid during the Ottoman period and the Italian Occupation. The

Greeks took it over after the Second World War and in 1946 arbitrarily dedicated it to the wor­

ship of St Phanourios.

In the late 19th century the Church of Greece considered St Phanourios non-existent and

issued an encyclical prohibiting his veneration. The issue of whether the saint existed or not re­

turned later, when Meletios was Archbishop of Athens (1918-1920). The great hagiologists L.

Petit. Ε Halkin and others also considered St Phanourios non-existent. The iconographic types

of the saint display a striking resemblance to those of St George. Moreover, in folk cult St George

is considered a liberator of captives and finder of men, animals and objects, as is St Phanourios.

The trait that differentiates St Phanourios from St George and characterizes him as the par ex­

cellence finding saint are the cross with the lighted candle, which he holds in his hand.

During the period of the Knights of St John at least, a church of San Giorgio di Proventura

existed in Rhodes. The Medieval Latin word proventura has more or less the same meaning as

the Greek word Phanourios, which was a prosonym of St George and meant he who seems fa­

vourable, good, fortunate.

In oral discourse this church would not of course been called St George the Phanourios, but

simply Phanourios, as happens today with the churches of saints or the Virgin that have proso-

nyms: Archangel Michael the Panormitis on Symi is called simply Panormitis, the Virgin the

Paregoretissa is called simply Paregoretissa, and so on.

So, Ionas, spiritual father of the three clerics who were miraculously freed, was familiar with

St Phanourios, as the Rhodians probably referred to him, and not with St George the Phan­

ourios. It was the icon of him he took to Crete, where the altered saint continued to perform

miracles.

Εικ. 1. Φορητή εικόνα του αγίου Φανουρίου. Μεγάλη Παναγία Πάτμου.

Εικ. 2. Φορητή εικόνα του αγίου Φανουρίου. Ιδιωτική συλλογή (από: Vassilakes-Maurakakes, ΔΧΑΕτ. 10 [1980-1981]).

Εικ. 3. Φορητή εικόνα του αγίου Φανουρίου ενθρόνου. Κρήτη, Άγιος Ματθαίος (Vassilakes-Mavrakak.es).

Εικ. 4. Ο άγιος Φανούριος και η Παναγία αποτρέπουν ναυάγιο. Φορητή εικόνα της Συλλογής Αγίας Αικατερίνης. Ηράκλειο Κρήτης (Vassilakes-Maurakakes).

Εικ. 5. Φορητή εικόνα του αγίου Φανουρίου εφίππου με σκηνές του βίου του. Κρήτη, Μονή Οδηγήτριας, (από: Εικόνες της κρητικής τέχνης. Από τον Χάνδακα ώς τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη [1993]).

Εικ. 6. Σχέδιο του εικονογραφικού προγράμματος στο παρεκκλήσι του Αγίου Φανουρίου της Μονής Βαλσαμονέρου (από: Κ. Gallas, Κ. Wessel, Ε. Borboudakis, Byzantinisches Kreta [1983]).

Εικ. 7. Ο Χριστός παραδίδει στον άγιο Φανούριο το σύμβολο του, τον σταυρό με την αναμμένη λαμπάδα. Λεπτομέρεια από φορητή εικόνα του 15ου αι. Μονή Βαλσαμονέρου, Κρήτη (Vassilakes-Maurakakes).

Εικ. 9. Χάρτης της μεσαιωνικής πόλης της Ρόδου και των προαστείων της.