Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίες: η σχέση της τεχνολογίαςμε τον πολιτισμό του Γιάννη Μάρκοβιτς

1. Εισαγωγή

Οι εργασιακές σχέσεις δεν αφορούν μόνο τα ζητήματα των μισθών, τα ωράρια εργασίας και τη ρύθμιση τωνπολιτικών για την απασχόληση. Ίση βαρύτητα έχουν οι πολιτικές και οι διαδικασίες επιλογής προσωπικού, ηυγιεινή και η ασφάλεια των εργαζομένων, οι διαδικασίες ελέγχου της εργασίας και της επίδοσης αυτών, οιπρακτικές παραπόνων και επιπλήξεων, οι τρόποι επίλυσης των συλλογικών εργασιακών διαφορών, οεσωτερικός καταμερισμός της εργασίας, οι διαδικασίες συμμετοχής των εργαζομένων, η εφαρμογή των νέωντεχνολογιών στον εργασιακό χώρο (για πολλούς η κύρια αιτία για τις αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις), οισυνήθειες και οι αξίες των εργαζομένων. Η παρούσα παρέμβαση αφορά τους παράγοντες που καθορίζουν τις ιδιαιτερότητες στις εργασιακές σχέσεις.

Αρχικά θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν δύο θεωρίες που πραγματεύονται το συγκεκριμένο θέμα: η πρώτηθεωρία θα μπορούσε να ονομαστεί Τεχνολογικός Ντετερμινισμός και η δεύτερη Πολιτισμικός Ντετερμινισμός.Οι παραπάνω θεωρίες αντιπαρατίθενται συνήθως σε χώρους συνεχούς παραγωγικής διαδικασίας όπου ηεισαγωγή και η χρησιμοποίηση της τεχνολογίας είναι σημαντική (επιχειρήσεις όπου η τεχνική παραγωγής είναιεντάσεως κεφαλαίου).

Αυτό συμβαίνει γιατί οι τεχνολογίες συνεχούς παραγωγικής διαδικασίας δεν άλλαξαν μόνο τις μεθόδουςπαραγωγής και ανέπτυξαν τα μέσα παραγωγής, αλλά μετέβαλαν και το στρώμα των εργαζομένων πουαπασχολείται σ' αυτούς τους χώρους. Η νέα τεχνολογία και η ανάπτυξή της δημιούργησαν αναλύσεις πουυποστηρίζουν την αλλαγή στη δομή και τη σύνθεση της εργατικής τάξης. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται καιαλλαγή στις παραδοσιακά οργανωμένες μορφές εργασιακών σχέσεων και οργάνωσης της εργασίας.

Από τη μια πλευρά, βρίσκεται η θεωρία για τη νέα εργατική τάξη που υποστηρίζει ότι στις βιομηχανίεςσυνεχούς παραγωγής "οι παγκόσμιες συνέπειες της συγκέντρωσης εργασίας, ορθολογισμού και απο-ειδίκευσης των τεχνικών εργασιών, θα προλεταριοποιήσει αυτές τις θέσεις εργασίας (και) οι τεχνίτες θα γίνουν ηπρωτοπορία" μέσα στην εργατική τάξη και στο συνδικαλιστικό κίνημα (C. Smith, 1987, σ. 3). Η βάση αυτής της άποψης είναι ότι η τεχνολογία αναδομεί και δημιουργεί νέες μορφές ταξικού προσανατολισμού καιδιαφορετικούς βαθμούς μαχητικότητας και ριζοσπαστισμού μεταξύ των εργατών. Η θεωρία της νέας εργατικήςτάξης μαζί με τη σχολή του Τεχνολογικού Ντετερμινισμούέχουν -- κατ' αρχήν -- μαρξιστικό υπόβαθρο, διότιλαμβάνουν υπόψη παράγοντες όπως οι σχέσεις παραγωγής και ο καταμερισμός εργασίας.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν οι υποστηρικτές της άποψης ότι οποιαδήποτε μορφή ανάπτυξης στιςκαπιταλιστικές επιχειρήσεις «θα εξαρτάται από την αλλαγή των πολιτισμικών προσδοκιών στην ευρύτερηεργατική τάξη, από αλλαγές στις διευθυντικές στάσεις και από αλλαγές στο αντικείμενο των συνδικάτων» (D.Gallie, 1978, σ. 317). Ακόμη περισσότερο, αυτά τα χαρακτηριστικά που είναι διαφορετικά σε κάθε χώρα, πρέπεινα μελετηθούν μέσα από τη γνώση της ιστορικής ανάπτυξης και διαμόρφωσης των συνδικάτων και των εργοδοτικών οργανώσεων. Αυτές οι θεωρίες μπορούν να ταξινομηθούν στον Πολιτισμικό Ντετερμινισμό. Τοπρόβλημα που εμφανίζεται με τη χρήση της έννοιας πολιτισμός (culture)είναι ότι συνήθως οι αντικειμενικές δυνάμεις στην οικονομία διερευνώνται σαν πολιτισμικά δεδομένα. Η σχολή του Πολιτισμικού Ντετερμινισμούαντιμετωπίζει τα γεγονότα με σχετικιστικό τρόπο, έτσι ώστε εξελίξεις που επηρεάζουν όλες τις κοινωνίες νααναλύονται μέσα από μια μεροληπτικά εθνική σκοπιά. Ο πολιτισμός "συχνά εμφανίζεται να χρησιμοποιείται όχιως ένας ανεξάρτητος ή επεξηγηματικός παράγοντας, αλλά σαν υπολειμματικός, που αντιπροσωπεύει μιαποικιλία απροσδιόριστων επιρροών" (R. Bean, 1985, σ. 11).

2. Η θέση του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού

Σελίδα 1 / 7

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

Ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους αυτής της σχολής είναι ο Robert Blauner, που μελέτησε το θέματης ταξικής ή ρεφορμιστικής δράσης της εργατικής τάξης στην προσπάθεια του να καθορίσει το βαθμόαποξένωσης και ελευθερίας του Αμερικάνου βιομηχανικού εργάτη. Σύμφωνα με τον Blauner η «τεχνολογίααναφέρεται σε όλο το σύμπλεγμα των φυσικών αντικειμένων και τεχνικών λειτουργιών (χειρωνακτικών καιμηχανικών) που συχνά χρησιμοποιούνται για την επεξεργασία των προϊόντων και των υπηρεσιών που έχουνπαραχθεί από τη βιομηχανία» (R. Blauner, 1964, σ. 6). Η τεχνολογία καθορίζει τη φύση των εργασιών πουγίνονται από τους εργάτες παραγωγής, τη φύση του ελέγχου, της πειθαρχίας και της επιβολής από τη διοίκηση,την επίδραση στην αυτο--απομόνωση (διαδικασία που συνδέεται με την αποξένωση), την επιρροή στο κοινωνικόπεριβάλλον, το βαθμό σύμπνοιας μεταξύ των εργαζομένων, την επαγγελματική δομή και κατανομή τωνειδικοτήτων. Παρόλα αυτά ο Blauner, υποστήριξε ότι εκτός από την τεχνολογία, ο καταμερισμός εργασίας, ηκοινωνική, οργανωτική και οικονομική δομή της εργασίας είναι εξίσου σημαντικοί παράγοντες σε μιαν ανάλυσητων εργασιακών σχέσεων. Επιπλέον στο παράδειγμα του εργαζομένου στη χημική βιομηχανία (εκεί στηρίχθηκεκαι η ανάλυση του Βlauner), ο χειριστής ελέγχει το ρυθμό της δουλειάς αλλά όχιτο ρυθμό παραγωγής. Μπορείνα προγραμματίσει το ρυθμό του αυτοματοποιημένου μηχανήματος "αλλά οι αυτοματοποιημένες ενέργειες πουγίνονται μέσα στους χημικούς αντιδραστήρες καθορίζουν τη ταχύτητα της παραγωγής. Ο χειριστής μπορείασφαλώς, και μερικές φορές το κάνει, να ελέγχει αυτή τη ταχύτητα, με το να προσαρμόζει τα συστήματαελέγχου, αλλά η συγκεκριμένη ταχύτητα του ρυθμού απόδοσης καθορίζεται από μηχανικούς στο γραφείο, καιόχι από αυτόν" (R. Blauner, 1964, σ. 318).

Ο Blauner υποστήριξε ότι ο χημικός χειριστής δεν έχει συγκεκριμένο ρυθμό στη δουλειά του, έχει μεγάλεςπεριόδους αδράνειας και μικρές περιόδους από συνεχόμενη και υπερβολικά κοπιαστική δραστηριότητα.Αποτέλεσμα είναι ότι η συνεχής παραγωγή οδηγεί σε περισσότερη αυτενέργεια αλλά και σε μεγαλύτερημονοτονία, ρουτίνα και πλήξη. Αυτοί οι χειριστές "δεν είναι πια οι γνωστοί χειρώνακτες εργάτες, αλλά μπορούννα προγραμματίζουν τα συστήματα ελέγχου, να ελέγχουν τα μηχανήματα, να προσαρμόζουν βαλβίδες και νακαταγράφουν πληροφορίες που περιγράφουν τις λειτουργίες του αυτοματοποιημένου συστήματος" (R. Blauner,1964, σ. 167). Ο χημικός χειριστής γίνεται ο "έμπιστος εργαζόμενος" αντί να είναι ο "ικανός εργάτης". Εξαιτίαςτης επιστημονικής τεχνολογίας, οι εγκαταστάσεις μοιάζουν σαν "βαλκανικές" ενότητες, όπου ο εργαζόμενος αποκτά υπευθυνότητα και εργάζεται σε μικρές ομάδες. Έτσι η εργασιακή πειθαρχία αυξάνει, η εργοδοσίαδιευρύνει την κυριαρχία της πάνω στην εκμετάλλευση της εργατικής δύναμης, και η "γιγαντιώδης" φύση της επιχείρησης δεν γίνεται ένας καθοριστικός παράγοντας για τη διαπίστωση (ή την εύρεση) της ταξικήςταυτότητας του εργάτη.

Τέλος, ο Blauner υποστήριξε ότι η οικονομική βάση αυτής της τεχνολογίας βοηθάει την εργοδοσία νααντιμετωπίζει τους εργαζόμενους σαν κοινωνικά άτομα, με ανάγκες υψηλού επιπέδου, σαν "συνεταίρους" στησυλλογική και "υπεύθυνη" επιχείρηση. Ο χημικός χειριστής αποκτά υψηλή θέση, καλές συνθήκες εργασίας,σχετικά υψηλούς μισθούς και είναι "γενικά ‘χλιαρός' ως προς τα συνδικάτα και πιστός στον εργοδότη", με άλλαλόγια, μπορεί να χαρακτηριστεί σαν ένας νέος τύπος εργαζομένου (R. Blauner, 1964, σ. 181).

Παρόλα αυτά, η συνεχής τεχνολογία δεν έχει εισαχθεί για να ενσωματώσει τους εργάτες, αλλά για να αυξήσει τακέρδη για το κεφάλαιο. Έτσι η τεχνολογία πρέπει να ενταχθεί στο πλαίσιο της διαδικασίας κεφαλαίου-εργασίας. Οι Theo Nichols και Huw Beynon αμφισβήτησαν τη θέση του Blauner για τηναποξένωσηκαι την ενσωμάτωση.Υποστήριξαν ότι η τεχνολογία είναι μέρος του κοινωνικού καταμερισμού τηςεργασίας και στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής η τεχνολογία "υπάρχει για να υπηρετεί και να αυξάνει τοκεφάλαιο (στη διαδικασία αναπαραγωγής του) (Η) πραγματικότητα είναι ότι ο καταμερισμός εργασίαςδημιουργεί κατάτμηση του κεφαλαίου, και θέτει προβλήματα στο κατά πόσο η οργάνωση των εργατών και τωνεργασιών τους μπορεί να αλλάξει, και από ποιον Οι τεχνολογίες, το περιεχόμενο των θέσεων εργασίας και οιαπαιτήσεις των ειδικοτήτων δεν αναπτύσσονται ή επιβάλλονται εξω-κοινωνικά, έξω από τον κοινωνικό τρόποπαραγωγής. Το καπιταλιστικό σύστημα διαχωρίζει και κοινωνικοποιεί, εμπλουτίζει και φτωχαίνει, αναβαθμίζεικαι υποβαθμίζει έχοντας ως επιδίωξη την εξυπηρέτηση των συμφερόντων του κεφαλαίου και όχι της εργασίας"(T. Nichols & H. Beynon, 1977, σ. 69-70).

Σελίδα 2 / 7

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

Όσον αφορά την άποψη του Blauner για το χειρώνακτα και το χειριστή του αυτοματοποιημένου μηχανήματος(όπου ότι ο δεύτερος ανήκει είτε σε κάποια «νέα» τάξη ή στα μεσαία μικροαστικά στρώματα), αυτή είναι λαθεμένη γιατί αναζητά τις αιτίες της διαφοροποίησης στο είδος της εργασίας και στις μεταβολές στην εργατικήκαι εργοδοτική νοοτροπία. Παράγοντες όπως η θέση του εργαζόμενου στην κοινωνική διαδικασία και ο ουσιαστικός του ρόλος στον καθορισμό της παραγωγής και στην πώληση της εργατικής του δύναμης στοκαπιταλιστή--εργοδότη δεν λαμβάνονται υπόψη.

Ένας άλλος θεωρητικός, ο Γάλλος Serge Mallet αναφέρθηκε στο τμήμα των εργαζομένων που απασχολούνταιστις τεχνολογίες συνεχούς παραγωγής, χαρακτηρίζοντάς τους ως νέα εργατική τάξη. Κατά το Mallet, αυτή η "τάξη" είναι η πρωτοπορία του επαναστατικού σοσιαλιστικού κινήματος, επειδή πληροί τις αντικειμενικέςσυνθήκες που χαρακτηρίζουν ένα επαναστατικό--ταξικό εργατικό κίνημα. Για παράδειγμα, αυτό το κίνημα "είναι τοποθετημένο στο κέντρο των πιο πολύπλοκων μηχανισμών του οργανωμένου καπιταλισμού (και) έχειαναγνωρίσει πιο γρήγορα τις συγκρούσεις που εμπεριέχονται στο σύστημα (Η) νέα εργατική τάξη έχει καταφέρει να θέσει στον εαυτό της ερωτήματα, που οι απαντήσεις τους δεν μπορούν να αναζητηθούν στησφαίρα της κατανάλωσης" (S. Mallet, 1975, σ. 29). Σύμφωνα με τον Mallet, αυτό το τμήμα της εργατικής τάξηςαντιδρά στις τεχνοκρατικές μεθόδους λειτουργίας της επιχείρησης (από τη στιγμή που τα στοιχειώδη τουαιτήματα, δηλ., υψηλότεροι μισθοί και καλύτερες συνθήκες εργασίας έχουν ήδη ικανοποιηθεί) και από την άλληπλευρά απαιτεί επιστημονικές μεθόδους πάλης από τα συνδικάτα τους. "Η δημαγωγία και ο σεχταρισμός δενέχουν καμιά ελπίδα μέσα σε αυτό το πλαίσιο" (S. Mallet, 1975, σ. 72). Αυτή η νέα εργατική τάξη κερδίζει υψηλόεπίπεδο διαβίωσης εξαιτίας της υψηλής παραγωγικότητας, αλλά κατά τον Mallet δεν είναι η λεγόμενη "εργατικήαριστοκρατία". Είναι το τμήμα της εργατικής τάξης που βρίσκεται σε καλύτερη μοίρα από τα υπόλοιπα τμήματα, ενώ η θέση για την "εργατική αριστοκρατία" έχει να κάνει με την αποικιοκρατία και την "εξόρυξη"υπερ--υπεραξίας από την αποικιοκρατούμενη εργατική τάξη (βλέπε Λένιν, "Ιμπεριαλισμός: Ανώτατο στάδιοτου καπιταλισμού"). Η νέα εργατική τάξη βάζει στο στόχαστρό της όλο το οικονομικό σύστημα και προχωρεί"πέρα από το στάδιο των συντεχνιακών αγώνων, θέτοντας σταδιακά ζητήματα για εργατικό έλεγχο και έλεγχοτης παραγωγής στο επίπεδο της επιχείρησης καθώς και ολόκληρης της κοινωνίας" (S. Mallet, 1975, σ. 82).

Τέλος ο Mallet --και αυτό είναι πολύ σημαντικό-- πίστευε ότι η τεχνολογία και η επιστήμη είναι ουδέτερεςκαικάτω από ένα "σωστό" χειρισμό μπορούν να συνειδητοποιήσουν ταξικά την εργατική τάξη. Η παραπάνω όμωςθέση "απαλλάσσει" την τεχνολογία από την ανταγωνιστική σχέση κεφαλαίου--εργασίας και της δίνει μιαιδεαλιστική, υπερταξική διάσταση. Η τεχνολογία γίνεται "φίλος" του εργαζόμενου εφόσον αυτός τη χρησιμοποιήσει σωστά και ο καπιταλιστής μοιραστεί (αφού πιεστεί) την διοίκηση και διεύθυνση της υλικήςπαραγωγής!

Γενικά η υπόθεση του Mallet ότι η περισσότερη συμμετοχή οδηγεί αναπόφευκτα σε σύγκρουση και αυξάνει τηνεργατική μαχητικότητα είναι απλουστευτική, επειδή δεν λαμβάνει υπόψη της άλλους σημαντικούς παράγοντες.Δηλαδή, "το κοινωνικό υπόβαθρο και τις πολιτικές απόψεις των εργαζομένων, τις πολιτικές παραδόσεις και τιςοργανώσεις στην περιοχή, και τις πιθανές ευκαιρίες μετακίνησης" (J. Low-Beer, 1981, σ. 427-428). Η αναφοράστην τεχνολογία συνολικά μεταφέρει τη συγκεκριμένη θεωρία στον κόσμο της "φυσιοκρατικής πλάνης, ότι ταγεγονότα πρέπει πάντοτε να συμβαίνουν κατά τον ίδιο τρόπο" (T. Nichols & H. Beynon, 1977, σ. 70). Αλλά η ζωήδεν ακολουθεί φυσικούς νόμους. Ο υποκειμενικός παράγοντας ή οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα σεχώρους με συνεχή παραγωγική διαδικασία στις διάφορες χώρες, πρέπει επίσης να μελετηθούν. Παραδείγματοςχάριν, μια μελέτη στη χημική βιομηχανία πάνω στο ζήτημα της "αυτονομίας των εργατών" ανέφερε ότι στηΒρετανία και στη Γαλλία υπήρχε σύγκρουση μεταξύ εργοδοσίας και εργατών για το χρόνο εργασίας και για τονέλεγχο των ατόμων που θα εργάζονταν στις διάφορες θέσεις εργασίας. Στη Γερμανία αντιθέτως αυτού τουείδους τα προβλήματα επιλύονταν μεταξύ του εργοδηγού και των εργατών. Το αποτέλεσμα ήταν ναδημιουργηθούν ειδικά λειτουργικά τμήματα στις δύο πρώτες χώρες για το καθορισμό της δουλειάς στο χώροπαραγωγής (M. Maurice, A. Sorge, M. Warner, 1980, σ. 70). Ο Mallet δεν εξετάζει το ρόλο που παίζει οανθρώπινος παράγοντας και διαχωρίζει τις αντικειμενικές συνθήκες από τον υποκειμενικό παράγοντα, θεωρώντας ότι οι άνθρωποι επηρεάζονται μόνοαπό τη τεχνολογία. Σε πείσμα αυτής της άποψης, η βιομηχανίασυνεχούς παραγωγής δεν σταμάτησε να χρησιμοποιεί και επαναλαμβανόμενες εργασίες "ρουτίνας", ενώ

Σελίδα 3 / 7

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

παράλληλα οι εργάτες "συνεχίζουν να έχουν την ίδια εκτίμηση για ζητήματα που αφορούν μισθούς καισυνθήκες εργασίας όπως και οι εργάτες σε εγκαταστάσεις μη--συνεχούς παραγωγής" (C. Smith, 1987, σ. 27). Οι εργαζόμενοι σε βιομηχανίες συνεχούς παταγωγής (π.χ., χημική και πετροχημική) "χρησιμοποιούν τη μυϊκή τουςδύναμη για να ανοίξουν ορισμένες βαλβίδες όταν αυτές δεν ανοίγουν αυτόματα, χρειάζεται να καθαρίσουν ταχημικά υγρά όταν αυτά διαρρέουν στο πάτωμα ή να συσκευάσουν τα χημικά προϊόντα" (D. Halle, 1984, σ. 104).Πολύ περισσότερο, ο εργαζόμενος είναι εκτεθειμένος στους κινδύνους από μολύνσεις και εκρήξεις όταναπαιτείται δουλειά με βάρδιες όλο το εικοσιτετράωρο.

Ένας άλλος Γάλλος, ο Pierre Naville υποστήριξε ότι η αυτοματοποίηση εξαθλιώνει και αποξενώνει τον εργάτηαπό τη στιγμή που δεν ελέγχει τη διαδικασία παραγωγής. Δεν μπορεί να ταυτισθεί με το μηχάνημα ή το δικό τουπροϊόν, αφού η παραγωγή είναι συνεχής και αυτός εργάζεται με σύστημα βάρδιας. Όλη η παραγωγικήδιαδικασία τον βοηθά να ανακαλύψει τις εσωτερικές αντιθέσεις και τις σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν στοκαπιταλιστικό σύστημα. Ο Naville μαζί με το ρόλο της τεχνολογίας στην ταξική συνειδητοποίηση τουεργαζόμενου υπογραμμίζει και τη σημασία της εσωτερικής οργανωτικής δυναμικής μέσα στην επιχείρηση.Δηλαδή, αναφέρεται σε όλες εκείνες τις φυσικές και τεχνητές "υπάρξεις" που καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τηλειτουργία και τον τρόπο παραγωγής. Μέσα όμως σε αυτές τις "υπάρξεις" πρωταρχικό ρόλο παίζει η τεχνολογία, αφού προσδιορίζει την ιδιαιτερότητα της βιομηχανίας και στηρίζει τη θεωρία του ΤεχνολογικούΝτετερμινισμού. Ο Naville πιστεύει ότι η πολιτική--συνδικαλιστική στράτευση των εργατών στις βιομηχανίες συνεχούς παραγωγής είναι πολύ πιο διαδεδομένη από ό,τι στους άλλους εργαζόμενους και αυτό οφείλεται στηνανυπαρξίαελέγχου από τους εργαζόμενους πάνω στη διαδικασία παραγωγής, σε αντίθεση με το Mallet πουπροσδιορίζει τη στράτευση στην ύπαρξητων συμμετοχικών διαδικασιών.

Όπως φαίνεται οι θεωρητικοί του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού πέφτουν σε αντιφάσεις και αδυνατούν ναπαρουσιάσουν μια καθολική θεώρηση. Υπάρχει διάσταση απόψεων στο κατά πόσον οι νέες τεχνολογίεςεπηρεάζουν (σε ταξική ή ρεφορμιστική κατεύθυνση) τη συνείδηση των εργαζομένων και στο εάν οιεργαζόμενοι κατορθώνουν να αυξήσουν τον έλεγχό τους στη διαδικασία της παραγωγής εξαιτίας τηςτεχνολογίας. Γενικά η σχολή του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού δεν υπολογίζει το κοινωνικό χαρακτήρατης τεχνολογίας. Η τεχνολογία δεν παράγει κοινωνικές σχέσεις, αλλά παράγεται από αυτές, παράγεται από τηκοινωνική σχέση κεφαλαίου--εργασίας. Μια συγκεκριμένη τεχνολογία δεν καθορίζει μονοσήμαντα τις συνθήκεςπαραγωγής. Μπορεί να έχουμε παραπλήσια τεχνολογία σε δύο χώρες αλλά οι μορφές των κοινωνικών σχέσεωννα διαφέρουν. Η τεχνολογία περιβάλλεται από τις παραγωγικές δυνάμεις, και οποιαδήποτε αλλαγή σε αυτέςδεν αλλάζει αμέσως τη τεχνολογία, αλλά σταδιακά. Και αυτό διότι, η αλλαγή στις παραγωγικές δυνάμειςδημιουργεί νέες κοινωνικές σχέσεις, που με τη σειρά τους αλλάζουν τις συνθήκες παραγωγής και τηντεχνολογία. "Έτσι η ατμοδύναμη μας δίνει το βιομηχανικό καπιταλιστή, ο βιομηχανικός καπιταλιστής μας δίνειμε τη σειρά του την ηλεκτρική ενέργεια, τη μηχανή εσωτερικής καύσης και την ατομική ενέργεια" (H.Braverman, 1974, σ. 19).

3. Η Θέση του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού

Ένας από τους σημαντικότερους θεωρητικούς της σχολής του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού, ο Duncan Gallieυποστήριξε ότι ο βαθμός και το μέγεθος της κοινωνικής θέσης των εργαζομένων και του ιδιαίτερου χαρακτήρατων εργασιακών σχέσεων πρέπει να μελετηθεί ως σχέση τριών παραγόντων "που είναι εθνικά συγκεκριμένοι:(1)Το κυρίαρχο ύφος και η ιδεολογία της εργοδοσίας (2) Η κατανομή της κυριαρχίας στους κοινωνικούς φορείς (3)Η ιδεολογία και ο τρόπος δραστηριοποίησης του συνδικαλιστικού κινήματος" (J. Child, 1979, σ. 15). Δηλαδή,πρώτον εάν η εργοδοσία δέχεται κάποιες συμμετοχικές διαδικασίες και εάν είναι έτοιμη για μια περισσότερο εξισωτική κατανομή του κοινωνικού πλούτου. Δεύτερον εάν σε δεδομένη χρονική στιγμή κάποια από τις δύοβασικές κοινωνικές τάξεις κυριαρχούν στον προσανατολισμό των κοινωνικών φορέων και επηρεάζουν τη δράσηκαι το στρατηγικό τους προσανατολισμό. Και τρίτον, εάν συνολικά το συνδικαλιστικό--εργατικό κίνημα έχειταξική ή ρεφορμιστική κατεύθυνση σε συσχετισμό με τις επιδιώξεις και νοοτροπίες των εργαζομένων.

Σύμφωνα με αυτή τη σχολή, ο πολιτισμόςγίνεται ο πιο σημαντικόςπαράγοντας για το καθορισμό των εθνικών,

Σελίδα 4 / 7

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

οργανωτικών και εργατικών διαφορών. "Οι εργαζόμενοι σε κοινωνίες με διαφορετικές πολιτισμικές συνήθειες θα μεταφράσουν παρόμοιες αντικειμενικές καταστάσεις με ουσιωδώς διαφορετικούς τρόπους" (D. Gallie, 1978, σ.35). Ο Gallie υποστηρίζει ότι η τεχνολογία δεν καθορίζει τη μαχητικότητα των εργατών ή το ρεφορμισμό τους:τα εργατικά ιδεώδη και η "εν κρυπτώ" κουλτούρα καθορίζουν τις αντιδράσεις τους. Αυτή η συγκεκριμένησυλλογιστική υιοθετεί το ιδεαλιστικό πρότυπο που αποδίδει τη διαφορετικότητα στις εργασιακές σχέσεις απόμια χώρα σε μιαν άλλη, μόνοστον ατομικό χαρακτήρα και στην ιδιαιτερότητα των εργαζομένων και τωνεργοδοτών. Είναι αντιθέτως αναγκαίο να μελετηθεί η οικονομική βάση μιας χώρας κάτω από ένα καθορισμένοκοινωνικο-οικονομικό σύστημα καθώς και η επίδραση του κράτους στη διαμόρφωση των εργασιακών σχέσεων.

Η θεωρία του Πολιτισμικού Ντετερμινισμού ρίχνει το μεγαλύτερο βάρος στους υποκειμενικούς παράγοντες καιπαραβλέπει τελείως τις αντικειμενικές συνθήκες. Ακόμα και αυτοί οι υποκειμενικοί παράγοντες είναι πολύ συγκεκριμένοι και έχουν να κάνουν με τον πολιτισμό. Δηλαδή, αφορούν τις απόψεις, ιδέες, συνήθειες,συμπεριφορές για κάποια συγκεκριμένη κατάσταση, πρόσωπο ή ιδεολογία. Μια κοινωνία και ένας κλάδος της οικονομίας δεν καθορίζονται όμως μόνο από αυτά, αλλά (καμιά φορά σε μεγαλύτερο βαθμό) και από τα μέσαπαραγωγής, τις παραγωγικές δυνάμεις και τις σχέσεις με το κράτος.

Η βασική θέση της "πολιτισμικής θεωρίας" είναι ότι: "ακόμη και εάν οι οργανισμοί που βρίσκονται σε διαφορετικές κοινωνίες αντιμετωπίζουν παρόμοια γεγονότα και υιοθετούν παρόμοια μοντέλα τυπικής δομής, οιβαθιά ριζωμένες πολιτισμικές δυνάμεις θα επαναδιεκδικήσουν το δικαίωμά τους για το τρόπο που οι άνθρωποιπραγματικά αντιδρούν και αλληλοσχετίζονται" (J. Child & A. Kieser, 1979, σ. 253). Όπως αναφέρθηκε καιπροηγούμενα ο παράγοντας "πολιτισμός" περιορίζει σε μια σχετικιστική άποψη των δρώμενων και η θέση μαςγίνεται εσωτερική και υποκειμενική. Αντιθέτως ο αποκλειστικός τονισμός της τεχνολογίας οδηγεί σε ένανμονοδιάστατο αντικειμενισμό -- σε αντιδιαλεκτική θέση. Θα επιδιωχθεί παρακάτω να δειχθούν οι κατευθύνσειςγια ένα "νέο" μοντέλο, όπου θα λαμβάνονται υπόψη και οι δύο παράγοντες σε συσχετισμό με το ρόλο τουκράτους στις σημερινές κοινωνίες.

4. Ένα "ολοκληρωμένο" μοντέλο για τις εργασιακές σχέσεις

Αρχικά θα πρέπει να προσδιορισθούν οι έννοιες τεχνολογία και πολιτισμός, ως "στοιχεία" μιας ολοκληρωμένηςέννοιας. Η τεχνολογία μπορεί να θεωρηθεί ως τμήμα της οικονομικής βάσης(αν και ως φαινόμενο προσδιορίζειτη μορφή που μπορεί να πάρει το εποικοδόμημα). Από την άλλη πλευρά, ο πολιτισμός είναι συστατικό στοιχείοτου εποικοδομήματος. Η ύπαρξη της οικονομικής βάσης και του εποικοδομήματος μέσα στην κοινωνία είναι συμπληρωματική και όχι παραπληρωματική. Αυτές οι δυνάμεις κάποιες στιγμές βρίσκονται σε σύγκρουση καιάλλες σε συνεργασία. Η λογική του μοντέλου συνίσταται στο ότι η οικονομική βάση και το εποικοδόμημα (στη συγκεκριμένη περίπτωση, η τεχνολογία και ο πολιτισμός) είναι μια ολότητα.Και οι δύο παράγοντες είναι εξίσουκαθοριστικοί για την ιδιαίτερη μορφή που μπορούν να έχουν οι εργασιακές σχέσεις. Αυτό όμως δεν σημαίνειότι είναι ορθή η άποψη που δέχεται ότι υπάρχει "μια καθοριζόμενη οικονομική βάση και ένα καθορισμένοεποικοδόμημα" (I. Jamieson, 1980, σ. 23), άποψη που αντιμετωπίζει στατικά το εποικοδόμημα (και ειδικότερατον πολιτισμό). Το εποικοδόμημα μπορεί ν' αλλάξει αν οι άνθρωποι μπορούν με οποιονδήποτε τρόπο να ζουν σεένα κοινωνικό περιβάλλον όπου θα υπάρχουν νέα πολιτισμικά πρότυπα και αξίες και άλλου είδουςκοινωνικο-πολιτικές αναγκαιότητες. Σε εκείνη την ιστορική στιγμή, η ποιοτική διαφοροποίηση θα φέρεικαινούριες, περισσότερο αναπτυγμένες κοινωνικές σχέσεις. Ακόμη και στο ίδιο κοινωνικο-οικονομικό σύστηματα πολιτισμικά πρότυπα εξελίσσονται (όπως και στο σύνολο του εποικοδομήματος) όσο περισσότερο ηοικονομική βάση γίνεται περίπλοκη και η τεχνολογία αναπτύσσεται.

Η τεχνολογία και ο πολιτισμός ενδέχεται να συγκρουσθούν (από τη στιγμή που "υπάρχουν βαθιές συγκρούσειςστις σχέσεις παραγωγής και κατά συνέπεια στις κοινωνικές σχέσεις", I. Jamieson, 1980, σ. 21), αλλά δεν μπορούννα "επιβιώσουν" ξεχωριστά. Από τη μια πλευρά, η εισαγωγή των νέων τεχνολογιών στον εργασιακό χώρο θαμεταβάλλει τα ιδεώδη και τις αξίες των εργαζομένων για το πώς θα πρέπει να δουλεύουν και να συνδικαλίζονται σε ένα εξελισσόμενο και δυναμικό περιβάλλον. Από την άλλη πλευρά, η γνώση, η εκπαίδευσηκαι η ειδίκευση μπορούν να φέρουν αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις (π.χ., αλλαγή στη μορφή τους), με

Σελίδα 5 / 7

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

αποτέλεσμα ο εργασιακός χώρος να γίνει έντονα δυναμικός και περίπλοκος και να χρειασθεί να αναζητηθούννέες επιστημονικές τεχνικές παραγωγής.

Σε συνδυασμό με τους παράγοντες τεχνολογία και πολιτισμός πρέπει να εξετάσουμε και το ρόλο που παίζει τοκράτος. Το κράτος διαμορφώνει το νομικό και το εκτελεστικό πλαίσιο των εργασιακών σχέσεων ως "εκπρόσωπος" της αστικής τάξης και των εθνικών και υπερεθνικών κέντρων της. Η "σχετική αυτονομία" τουκράτους από τις μερίδες του κεφαλαίου, μεταμορφώνεται νομικά σε "τύποις" αυτονομία. Το κράτος μπορεί να ρυθμίσει την εισαγωγή των νέων τεχνολογιών και να μεταμορφώσει τις διαδικασίες των εργασιακών σχέσεων, μεαποτέλεσμα να υπάρξουν μεταβολές στα πολιτισμικά πρότυπα των εργαζομένων. Γενικά, και οι δύοπαράγοντες μαζί με το κράτος πρέπει να μελετηθούν κάτω από το πρίσμα των καπιταλιστικών σχέσεωνεργασίας, με κύριο χαρακτηριστικό τις διαδικασίες συσσώρευσης κεφαλαίου, την ιδιοποίηση των υπερκερδώναπό την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών. Το καπιταλιστικό σύστημα λειτουργεί έτσι ώστε ο εργατικόςπληθυσμός να χρησιμοποιεί την εργατική του δύναμη για να υπηρετεί κοινωνικές επιδιώξεις των ιδιοκτητών τωνμέσων παραγωγής.

Όσον αφορά τον ορισμό της τάξης, οι θεωρητικοί του Τεχνολογικού Ντετερμινισμού κάνουν ένα σημαντικόσφάλμα. Υποστηρίζουν ότι η τάξη έχει να σχέση με το επάγγελμα, το μισθό, τη θέση του ατόμου στο κοινωνικόσύνολο και τον υποκειμενισμό των εργαζομένων. Αυτό που μετράει για τον Τεχνολογικό Ντετερμινισμό (και γιατον Πολιτισμικό Ντετερμινισμό -- αν και εκεί δεν είναι αρκετά ξεκάθαρο) είναι η υποκειμενική τοποθέτηση τωνεργαζομένωνόταν αυτοί ρωτηθούν πού πιστεύουν ότι ανήκουν. Σε αντίθεση, η διαλεκτική ανάλυση συνδέειάμεσα την ύπαρξη των τάξεων με την παραγωγική διαδικασία. Ο καθορισμός των τάξεων δεν υπόκειται στηνυποκειμενική αντίληψη του ατόμου, αλλά σε αντικειμενικές συνθήκεςκαι καταστάσεις που απορρέουν από τηνκοινωνική παραγωγή. Η ύπαρξη της εργατικής τάξης ξεκινάει από τη συγκεκριμένη κοινωνικο-ιστορικήπερίοδο εμφάνισης της μισθωτής εργασίας και της εναλλαξιμότητας της εργατικής δύναμης στην αγοράεργασίας. Σύμφωνα με τον Λένιν, "τάξεις είναι μεγάλες ομάδες ανθρώπων, που διακρίνονται από τη θέση τουςστο ιστορικά συγκεκριμένο σύστημα της κοινωνικής παραγωγής, από τη σχέση τους προς τα μέσα παραγωγής,από το ρόλο τους στη κοινωνική οργάνωση της εργασίας, και επομένως από το τρόπο είσπραξης τουκοινωνικού πλούτου και το επίπεδο του μεριδίου απ' αυτόν που διαθέτουν. Οι τάξεις είναι ομάδες ανθρώπων,που η μια ιδιοποιείται την εργασία της άλλης εξαιτίας της διαφορετικής θέσης τους στο συγκεκριμένο σύστημακοινωνικής οικονομίας" (V. I. Lenin, 1947, σ. 492). Αυτός ο διεξοδικός και διαχρονικός ορισμός των τάξεωνδείχνει ότι οι εργαζόμενοι στις βιομηχανίες υψηλής τεχνολογίας, πουλώντας την εργατική τους δύναμη για τηνπαραγωγή σύνθετων εμπορευμάτων (προωθημένης τεχνολογίας), συνεισφέρουν στη διαδικασία παραγωγής και ανταλλαγής σαν ζωντανή - αφηρημένη εργασία. Στα πλαίσια αυτά υπόκεινται σε εκμετάλλευση. Οιεργαζόμενοι στις βιομηχανίες συνεχούς παραγωγής δεν είναι η "νέα εργατική τάξη" αλλά ένα τμήμα τηςεργατικής τάξης. Αυτό το τμήμα απολαμβάνει καλύτερους μισθούς και σχετικά καλύτερες συνθήκες εργασίαςαπό τα υπόλοιπα τμήματα της εργατικής τάξης, κάτι που μπορεί να αναχθεί στην υψηλή τους ειδίκευση και στησυνδικαλιστική τους οργάνωση. Η διάσταση των απόψεων των θεωρητικών του Τεχνολογικού Ντετερμινισμούγια το ρόλο αυτών των εργαζομένων στη παραγωγική διαδικασία και στο κοινωνικό σύνολο φανερώνει τησύγχυση που υπάρχει στις απόψεις τους. Το επίπεδο των μισθών και των συνθηκών εργασίας ανάγεται σεκριτήριο καθορισμού της ταξικής ένταξης των εργαζομένων, ενώ δεν είναι παρά ένα επιμέρους ποσοτικόδεδομένο.

5. Συμπέρασμα

Όπως φαίνεται από την παραπάνω ανάλυση η τεχνολογία και ο πολιτισμός είναι παράγοντες που απεικονίζουντις ιδιαιτερότητες των εργασιακών σχέσεων από μια χώρα σε μιαν άλλη, καθώς και από ένα κλάδο σε ένανάλλο. Αυτό όμως δε σημαίνει ότι θα πρέπει να αναλύονται ξεχωριστά γιατί τότε η οποιαδήποτε μελέτη θαεμφανίζει σημαντικές θεωρητικές ελλείψεις. Επιπλέον η συγκεκριμένη ανάλυση θα πρέπει να εμπλουτισθεί με τορόλο που παίζει το εθνικό κράτος στη διαμόρφωση των εργασιακών σχέσεων επεμβαίνοντας άλλοτε έμμεσακαι άλλοτε άμεσα. Μια διεξοδικότερη μελέτη θα έχει τη δυνατότητα να αποδείξει τη διαλεκτική σχέση μεταξύτης τεχνολογίας, του πολιτισμού και του κράτους.

Σελίδα 6 / 7

Θέσεις - τριμηνιαία επιθεώρηση Κοινωνιολογικές προσεγγίσεις στις εργασιακές σχέσεις και τις νέες τεχνολογίεςΓιάννης Μάρκοβιτς

Βιβλιογραφία

Bean, Ron, Comparative Industrial Relations: An Introduction to Cross-national Perspectives, Croom Helm, London,1985

Blauner, Robert, Alienation and Freedom: The Factory Worker and his Industry, The University of Chicago Press,Chicago, 1964

Braverman, Harry, Labor and Monopoly Capital, Monthly Review Press, New York, 1974

Child, John, «Culture, Contigency and Capitalism in the Cross-national Study of Organizations», Working PaperSeries, No.152, Aston Management Centre, Birmingham, 1979

Child, John & Kieser, Alfred, «Organizational and Managerial Roles in British and West German Companies» στοC.J.Lammers & D.H.Hickson, Organizations Alike and Unalike: An Examination of the Culture-free Thesis,Routledge & Kegan Paul, London, 1979

Gallie, Duncan, In Search of the New Working Class: Automation and Social Integration within the Capitalist Enterprise, Cambridge University Press, Cambridge, 1978

Halle, David, America's Working Man, The University of Chicago Press, Chicago, 1984

Jamieson, Ian, Capitalism and Culture, Gower, Aldershot, 1980

Lenin, Vladimir, «A Great Beginning» στο V.I.Lenin, Selected Works,Vol.3, Progress, Moscow, 1947

Low--Beer, John, «Culture, Technology and the Action Approach» στο R.L.Simpson & I.H.Simpson, Research in theSociology of Work, Vol.1, Greenwich, Connecticut, 1981

Mallet, Serge, The New Working Class, Spokesman, Notingham, 1975

Maurice, Marc, Sorge, Arndt, Warner, Malcolm, «Societal Differences in Organizing Manufacturing Units»,Organization Studies, No.1, Walter de Gruyter, Berlin, 1980

Nichols, Theo & Beynon, Huw, Living with Capitalism: Class Relations and the Modern Factory, Routledge & KeganPaul, London, 1977

Smith, Chris, Technical Workers: Class, Labour and Trade Unionism, MacMillan, London, 1987

Σελίδα 7 / 7