Download - Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

Transcript
Page 1: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 1 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

IV. ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣε σχέση με τη δική μας κοινωνία, οι παλιές κοινωνίες μοιάζουν �ακίνητες�. Για

παράδειγμα, στη φεουδαρχία, αν κάποιος ήταν δουλοπάροικος -δεμένος με τη γη-, ήτανπερίπου σίγουρο ότι σε όλη του τη ζωή θα παρέμενε δουλοπάροικος, στα ίδια πάντακτήματα και στο ίδιο χωριό, με τον ίδιο φεουδάρχη-άρχοντα. Επίσης τα παιδιά του ήτανπερίπου σίγουρο ότι θα έκαναν ό,τι και αυτός.

Παρόλο που η �ακινησία� αυτή της παραδοσιακής κοινωνίας δεν είναι τόσομεγάλη όσο την παρουσίασαν, ωστόσο σε σχέση με τη δική μας κοινωνία φαίνεταιπραγματική: Κάποιος που γεννιέται στη δική μας κοινωνία δεν είναι σίγουρο ότι θαακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του, ούτε ότι θα ζήσει στο ίδιο μέρος μέχρι ναπεθάνει, ούτε ότι θα βρει μια δουλειά που θα την κρατήσει υποχρεωτικά μέχρι να πεθάνει.Αυτή τη δυνατότητα των ατόμων στη δική μας κοινωνία να ταξιδεύουν, να μεταναστεύουν,να αλλάζουν δουλειά, να ανεξαρτητοποιούνται από τους γονείς τους και να ακολουθούνάλλες επαγγελματικές καριέρες από αυτούς, κλπ., αυτήν προσπαθούμε να μελετήσουμεμε την έννοια της �κινητικότητας�.

Τέσσερεις παρατηρήσεις:

α) Τα φαινόμενα κινητικότητας είναι πολλών ειδών. Μπορούμε να μελετήσουμε ανοι άνθρωποι αλλάζουν επαγγέλματα στη ζωή τους. Μπορούμε να μελετήσουμε τηνανάπτυξη των πόλεων και τις μετακινήσεις από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα.Μπορούμε να μελετήσουμε τη μετανάστευση από χώρα σε χώρα. Μπορούμε ναμελετήσουμε τις ανακατατάξεις που προκαλεί η οικονομική εξέλιξη (π.χ. χρεοκοπίεςεπιχειρήσεων, ανεργία, ή έλλειψη εργατικών χεριών) ή η τεχνολογία (νέες θέσεις εργασίας).Μπορούμε να μελετήσουμε τις αλλαγές της εκπαίδευσης (με νέους κλάδους επιστημώνή τεχνικών). Μπορούμε να μελετήσουμε κατά πόσο τα παιδιά ακολουθούν τα χνάρια τωνγονιών τους. Μπορούμε ακόμα να μελετήσουμε τις καθημερινές μετακινήσεις σε μίαπόλη, αλλά και τις ιδεολογικές μεταπτώσεις (κομματικές, εκλογικές), ή και τις αλλαγέςτου �ποιός μιλάει� σε μια παρέα που κάθεται στο καφενείο, κλπ... Σε κάθε μια από αυτέςτις περιπτώσεις έχουμε φαινόμενα κινητικότητας. Αλλά επίσης ο όρος �κινητικότητα�ενδεχομένως κρύβει και διαφορετικά φαινόμενα από τα οποία και εξαρτάται.

β) Το σημαντικό από κοινωνιολογική άποψη είναι ότι η κινητικότητα δεν είναιτυχαία. Ακολουθεί ορισμένους περιορισμούς. Για παράδειγμα, όταν κλείνει ένα εργοστάσιοπαρατηρείται κινητικότητα (ανεργία, συνταξιοδοτήσεις ή μετατάξεις). Επιπλέον έχειορισμένες επιπτώσεις: Π.χ. πολιτικές επιπτώσεις στο προηγούμενο παράδειγμα τηςανεργίας. Το ζήτημα επομένως είναι κάθε φορά να μετρηθεί η κινητικότητα, να εξηγηθείκαι να εντοπιστούν οι επιπτώσεις της. Δηλαδή δεν μπορεί να γίνει πλήρως αφαίρεση τηςπραγματικότητας στην οποία επεμβαίνει.

γ) Η κινητικότητα είναι ένα από τα φαινόμενα �σύνθεσης�. Με αυτό εννοούμε ότιδεν μπορεί να συλληφθεί παρά μόνο μέσα σε ένα συλλογικό πλαίσιο (με άθροισμα

Page 2: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 2 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

ατόμων). Ως φαινόμενο �σύνθεσης�, δεν μπορεί να αναχθεί στο τί κάνουν τα άτομα σανάτομα, αλλά εκ των προτέρων στο τί αυτά κάνουν όντας ήδη μέλη του αθροίσματος.

δ) Στη δική μας κοινωνία, η κινητικότητα, ιδιαίτερα η κινητικότητα σε σχέση μετους γονείς θεωρείται �επιθυμητή�: Η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία λέει πωςακόμα και αν οι κοινωνικές ανισότητες δεν μπορούν να μειωθούν (χρειάζεται κάποιος ναδιευθύνει και κάποιος να κάνει και τις χειρωνακτικές εργασίες), ωστόσο, αν δοθούντουλάχιστον ίσες ευκαιρίες στα άτομα, τότε αυτά θα καταφέρουν να γίνουν αυτό πουαξίζουν (αξιοκρατικά) και όχι αυτό που κληρονομούν από τους γονείς τους. Πράγμαπου σημαίνει ότι η αύξηση της κινητικότητας των παιδιών σε σχέση με τους γονείς θασημαίνει ότι έχουμε μια πιο δημοκρατική, πιο αξιοκρατική κοινωνία. Μια μεγάληκινητικότητα θα είναι ο δείκτης ότι αυτό που συνέβαινε παραδοσιακά (ότι δηλαδή τοπαιδί κληρονομεί τη θέση του γονέα του) έχει πάψει να υπάρχει.

Εδώ θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε την κινητικότητα σαν τέτοια, δηλαδήαδιαφορώντας για το τί η συγκεκριμένη ιεραρχία σημαίνει μέσα στην κοινωνία. Θακρατήσουμε απλώς σαν υπόθεση ότι αυτή η ιεραρχία υπάρχει (και σημαίνει κάτι).Επιπλέον, θα χρησιμοποιήσουμε, σαν παραδείγματα, την ιδέα μιας ιεραρχίας θέσεων ήτάξεων και θα ασχοληθούμε μόνο με θέματα που είναι αιτίες της κινητικότητας, δηλαδήκυρίως με την κληρονομικότητα των θέσεων ή, αντίστροφα, με τη δυνατότητα των ατόμωννα χειραγωγήσουν τη μοίρα τους.

Οι πίνακες κοινωνικής κινητικότητας

Ας υποθέσουμε πως κάνουμε μια έρευνα σε ένα χωριό 1.000 κατοίκων καιδιαπιστώνουμε ότι στο χωριό αυτό υπάρχουν τρεις τάξεις, μία ανώτερη (Α), μία μεσαία(Μ) και μία κατώτερη (Κ). Καταγράφοντας τους κατοίκους μετράμε ότι 100 άτομαανήκουν στην τάξη Α, 300 στην τάξη Μ και 600 στην τάξη Κ. Μπορούμε να το γράψουμεσε έναν πίνακα:

Α 100Μ 300Κ 600

Σύνολο 1.000

Κοινωνική δομήΠΚΚ (πίνακες κοινωνικής κινητικότητας) 1.

Η καταγραφή αυτή λέγεται κοινωνική σύνθεση, ή κοινωνική διάρθρωση ήκοινωνική δομή του πληθυσμού. (Εδώ εμείς κρατάμε την τρίτη ονομασία). Συνήθως ηκοινωνική δομή παρουσιάζεται σε ποσοστά (τοις εκατό), ως εξής (στο προηγούμενοπαράδειγμα):

Page 3: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 3 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Α 10%Μ 30%Κ 60%

Σύνολο 100%

ΠKK 2.

Κοινωνική δομή

Οποιοσδήποτε παρόμοιος χωρισμός ενός πληθυσμού είναι μια (στατιστική)κατανομή και χρησιμοποιούμε πάλι συνήθως τον όρο �δομή� για να τον περιγράψουμε.�Ετσι, αν χωρίζαμε τον ενήλικο πληθυσμό ανάλογα με το μορφωτικό του επίπεδο θαείχαμε μια �μορφωτική δομή�.

Επίσης, καμιά φορά η κοινωνική δομή παρουσιάζεται, όχι επί τοις εκατό, αλλάσαν κατανομή πιθανοτήτων:

Α 0,1Μ 0,3Κ 0,6

Σύνολο 1,0

ΠKK 3.

Κοινωνική δομή

Η αριθμητική διαφορά με την προηγούμενη παρουσίαση είναι απλώς ότι οι ίδιοιαριθμοί εδώ έχουν διαιρεθεί με το 100 και ότι το άθροισμά τους είναι επομένως 1.Υπάρχει, όμως, μια ουσιαστική ιδέα διαφορετική: Η κατανομή πιθανοτήτων δείχνει τιςπιθανότητες (ή �ευκαιρίες�) κάποιου να ανήκει σε ένα συγκεκριμένο στρώμα.

Ας ξαναγυρίσουμε στο παράδειγμά μας του χωριού με την προηγούμενηκοινωνική δομή. Οι κοινωνιολόγοι που έκαναν την έρευνα κατέγραψαν τη σημερινήκοινωνική δομή του χωριού, αλλά κατόπιν αναρωτήθηκαν τί έκαναν οι γονείς τωνσημερινών ατόμων που απαρτίζουν το χωριό. Ρωτώντας τους 100 που βρίσκονται στηνανώτερη τάξη έμαθαν ότι οι γονείς των 60 ανήκαν και αυτοί στην ίδια τάξη. Είναι δηλαδήπαιδιά προυχόντων που εξακολούθησαν την παράδοση των γονιών τους. Από τουςυπόλοιπους 40, οι 30 προέρχονται από γονείς που ανήκαν στη μεσαία τάξη, ενώ οι 10από γονείς που ανήκαν στην κατώτερη τάξη. Εν συντομία:

A M K ΣύνολοA 60 30 10 100

ΠKK 4. ����

����

Με τον ίδιο τρόπο εξέτασαν την κοινωνική προέλευση των 300 που σήμερα ανήκουνστη μεσαία τάξη:

Page 4: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 4 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

A M K Σύνολο

Μ 40 200 60 300

ΠKK 5. ����

����

Δηλαδή από τους 300 που αποτελούν σήμερα τη μεσαία τάξη οι 200 προέρχονταιαπό την ίδια τάξη, ενώ, από τους υπόλοιπους 100, οι 40 είχαν γονείς που ανήκαν στηνανώτερη τάξη και οι 60 είχαν γονείς που ανήκαν στην κατώτερη τάξη.

Με τον ίδιο τρόπο εντοπίστηκε και η καταγωγή των 600 που σήμερα ανήκουν στηνκατώτερη τάξη:

A M K Σύνολο

Κ 50 120 430 600

ΠKK 6. ����

����

[Ο αναγνώστης ας �διαβάσει� τους αριθμούς αυτούς].

Όλα τα στοιχεία αυτά μπορούν να συγκεντρωθούν και να παρουσιαστούν μαζίσε έναν ενιαίο πίνακα. Απλώς βάζουμε τις τρεις σειρές αριθμών, τη μία κάτω από τηνάλλη:

A M K Σύνολο

Α 60 30 10 100

Παιδιά Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

1.000

ΠKK 6. ������������������

������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ο πίνακας που φτιάχτηκε έτσι είναι ένας τετραγωνικός πίνακας 3x3. Στο περιθώριοτου πίνακα (δηλαδή έξω από τον κυρίως πίνακα και δεξιά του) γράψαμε τη στήλη με τασύνολα, δηλαδή την πρόσθεση των στοιχείων κάθε γραμμής. Η στήλη αυτή είναι -όπωςεύκολα διαπιστώνει κανείς- η κοινωνική δομή του πληθυσμού (από την οποία καιξεκινήσαμε). Προσθέτοντας όλη τη στήλη έχουμε το συνολικό πληθυσμό 1.000 ατόμων,στοιχείο που γράψαμε από κάτω.

Ας εξετάσουμε τώρα τις στήλες του πίνακα. Η πρώτη στήλη είναι η εξής:

Page 5: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 5 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

A

Α 60

Μ 40

Κ 50

ΠKK 8. ���������

Τα 60 άτομα είναι τα άτομα που σήμερα ανήκουν στην ανώτερη τάξη και που οιγονείς τους επίσης ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Τα 40 άτομα είναι άτομα που σήμεραανήκουν στη μεσαία τάξη. Οι γονείς τους όμως ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Τα 50 άτομαείναι τα άτομα που σήμερα ανήκουν στην κατώτερη τάξη, παρόλο που οι γονείς τουςανήκαν στην ανώτερη τάξη. Αν προσθέσουμε τους τρεις αυτούς αριθμούς (60+40+50 =150), θα έχουμε το σύνολο των ατόμων που οι γονείς τους ανήκαν στην ανώτερη τάξη,ανεξάρτητα από το σε ποιά τάξη ανήκουν τα ίδια σήμερα. [Ο αναγνώστης μπορεί ναεπιβεβαιώσει ότι δεν υπάρχει άλλος που να προέρχεται από την ανώτερη τάξη].

Αντίστοιχα, μπορούμε να κάνουμε και για τις άλλες δύο στήλες. Επομένως, έχειένα νόημα να προσθέσουμε τα στοιχεία σε κάθε στήλη και να γράψουμε τα σύνολα κάτωαπό κάθε στήλη:

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 60 30 10 100

Παιδιά Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

Γονείς

ΠKK 9.

Σύνολο

������������

������������

��������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Έτσι, έξω από τον κυρίως πίνακα και κάτω από αυτόν (στο κάτω περιθώριο τουπίνακα) δημιουργήσαμε μια νέα σειρά, που είναι μια κατανομή του συνολικούπληθυσμού. Τί νόημα έχει αυτή η κατανομή;

Οι 150 (ή 15 %) είναι όλοι οι γονείς που ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Οι 350 (ή 35%) είναι όλοι οι γονείς που ανήκαν στη μεσαία τάξη. Οι 500 (ή 50%) είναι όλοι οι γονείςπου ανήκαν στην κατώτερη τάξη. Το σύνολό τους είναι προφανώς 1.000 (100 %). Ανγράψουμε τη σειρά αυτήν σαν στήλη (όπως είχαμε γράψει προηγουμένως την κοινωνικήδομή), θα έχουμε:

Page 6: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 6 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Α 150 15%

Μ 350 35%

Κ 500 50%

Σύνολο 1.000 100%

ΠKK 10.

Κοινωνική δομή γονιών�������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Πρόκειται για μια κατανομή του πληθυσμού σε κοινωνικές τάξεις. Πρόκειταιδηλαδή για μια κοινωνική δομή. Αντίθετα, όμως, από την προηγούμενη, η κοινωνικήαυτή δομή δεν αναφέρεται στο σημερινό πληθυσμό: Είναι η κοινωνική δομή των γονιώντου σημερινού πληθυσμού. Για αυτό ακριβώς το επιγράψαμε και έτσι.

Ας συγκρίνουμε τις δύο αυτές κοινωνικές δομές (σε ποσοστά):

Γονιών Παιδιών

Α 15% 10%

Μ 35% 30%

Κ 50% 60%

Σύνολο 100% 100%

ΠKK 11.

Κοινωνική δομή στη γενιά των:

������������

������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������

[Ο αναγνώστης ας περιγράψει την εξέλιξη της κοινωνικής δομής.]

Ας επανέλθουμε στον πίνακα που ονομάσαμε �κοινωνικής κινητικότητας�. Τοκάθε στοιχείο του πίνακα αυτού μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους:� Κατά τη γραμμή� Κατά τη στήλη

Παράδειγμα: Ας πάρουμε το 30 της γραμμής 1 και στήλης 2:� Κατά γραμμή: Τα 30 από τα 100 άτομα που ανήκουν στην τάξη Α προέρχονταιαπό γονείς που ανήκαν στην τάξη Μ.� Κατά στήλη: Οι 30 από τους 350 γονείς που ανήκαν στην τάξη Μ είδαν τα παιδιάτους να ανελίσσονται στην τάξη Α.

[Ο αναγνώστης ας δοκιμάσει να �διαβάσει� έτσι οποιοδήποτε στοιχείο του πίνακα].

Οι 30 αυτοί (γραμμή 1, στήλη 2) είναι όλα άλλωστε τα άτομα που μετακινήθηκαναπό την τάξη Μ στη γενιά των γονιών προς την τάξη Α στη γενιά των παιδιών. Επειδή

Page 7: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 7 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

μάλιστα η τάξη Α είναι (εξ υποθέσεως) ανώτερη από την τάξη Μ, μπορούμε να πούμε ότιπρόκειται για �ανοδικές� μετακινήσεις. Αντίστροφα, οι 50 (γραμμή 3, στήλη 1) είναι όλατα άτομα που ενώ οι γονείς τους ανήκαν στην τάξη Α (ανώτερη), τα ίδια ανήκουν στηντάξη Κ (κατώτερη), έχουν δηλαδή �κατέβει� κοινωνικά. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμεγια �καθοδική� μετακίνηση.

[Άσκηση: Προσπαθείστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις σε σχέση με τον πίνακα:

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 60 30 10 100

Παιδιά Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

ΓονείςΣύνολο

ΠKK 12.

����������������������

����������������������

��������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

� Πόσοι από τη γενιά των γονιών ανήκαν στην τάξη Α;� Πόσοι από τη γενιά των παιδιών ανήκουν στην τάξη Α;� Πόσοι γονείς από τη µεσαία τάξη είδαν τα παιδιά τους να ξεπέφτουν κοινωνικά και ναεντάσσονται στην τάξη Κ;� Πόσοι γονείς από την τάξη Α είδαν τα παιδιά τους να παραµένουν στην ίδια τάξη;� Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Α που κληρονόµησαν την ταξική τους θέση;� Πόσοι γονείς από την τάξη Μ έχουν παιδιά που παρέµειναν στην ίδια τάξη Μ;� Πόσα παιδιά ανήκουν στην τάξη Μ και έχουν γονείς που επίσης ανήκουν στην τάξη Μ;� Πόσα είναι τα παιδιά που ανήκουν στην τάξη Κ;� Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Κ που και οι γονείς τους ανήκαν στην τάξη Κ;� Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Κ που προέρχονται από άλλες τάξεις;� Πόσοι είναι οι γονείς της τάξης Κ που είδαν τα παιδιά τους να ανεβαίνουν κοινωνικά;� Πόσοι είναι οι γονείς της τάξης Κ που κληροδότησαν τη θέση τους στα παιδιά τους;� Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Κ που κληρονόµησαν τη θέση τους από τους γονείς τους;� Πόσα είναι όλα τα άτοµα που έχουν ανέβει κοινωνικά;� Πόσα είναι όλα τα άτοµα που έχουν κατέβει κοινωνικά;� Πόσα είναι όλα τα άτοµα που έχουν διατηρήσει τη θέση των γονιών τους;� Πόσα είναι όλα τα άτοµα που µετακινήθηκαν;� Τί νόηµα µπορεί να έχει το να προσθέσουµε τα στοιχεία της κύριας διαγωνίου (60 + 200+ 430);� Τί νόηµα µπορεί να έχει το να προσθέσουµε τα στοιχεία που βρίσκονται πάνω από τηνκύρια διαγώνιο;� Τί νόηµα µπορεί να έχει το να προσθέσουµε τα στοιχεία που βρίσκονται κάτω από την

Page 8: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 8 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

κύρια διαγώνιο; ]

[Άσκηση: Ας συγκρίνουμε δύο πίνακες κοινωνικής κινητικότητας, που αναφέρονται σεδύο αρκετά διαφορετικές περιόδους: Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση και σε μια σύγχρονηκοινωνία. Οι πίνακες αυτοί έχουν το ενδιαφέρον ότι σχηματοποιούν την κοινωνική δομή σε μιαελίτ και στους άλλους (�μη ελίτ�), έτσι που η κοινωνική δομή γίνεται συγκρίσιμη ανάμεσα στις δύο-κατά τάλλα- αρκετά διαφορετικές κοινωνίες.

Ελίτ Μη Ελίτ ΣύνολοΕλίτ 475 25 500

Μη Ελίτ 25 9.475 9.500Σύνολο 500 9.500 10.000

Κοινωνική θέση του παιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού του στη Σουηδία γύρω το 1700 (S.Carlsson)

Γονείς

ΠKK 13.

Παιδιά

����������������

��������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ελίτ Μη Ελίτ ΣύνολοΕλίτ 200 300 500

Μη Ελίτ 300 9.200 9.500Σύνολο 500 9.500 10.000

Κοινωνική θέση του παιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού του στη Δανία γύρω το 1950 (Svalastoga)

Γονείς

ΠKK 14.

Παιδιά

��������

����������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Με βάση τα στοιχεία αυτά, προσπαθείστε να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα:� Είναι αλήθεια ότι στις παλιές κοινωνίες δεν υπήρχε καθόλου κινητικότητα;� Είναι αλήθεια ότι στις σύγχρονες κοινωνίες υπάρχει εξαιρετικά μεγάλη κινητικότητα;

� Είναι αλήθεια ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η κινητικότητα είναι πολύ πιο μεγάλη απ�ό,τι

στις παλιές;

� Πόσοι στο σύνολο της σύγχρονης κοινωνίας κληρονομούν τη θέση τους; (Εκφράστε το

σε ποσοστό).

� Πόσοι στο σύνολο της σύγχρονης κοινωνίας αλλάζουν θέση σε σχέση με τους γονείς

τους; (Εκφράστε το σε ποσοστό).

� Προσπαθείστε να βρείτε ένα δείκτη που να δείχνει πόσες φορές πιο μεγάλη είναι η

κινητικότητα στις σημερινές κοινωνίες σε σχέση με τις παλιές.]

[Σημείωση: Ο αναγνώστης ας δουλέψει σαν κοινωνιολόγος: Δεν υπάρχει ποτέ ένας�δείκτης� που να είναι �ο σωστός�. Πολλά πράγματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και τοκαθένα έχει τα καλά και τα κακά του. Αφαιρέσεις, προσθέσεις, μέσοι όροι, τετράγωνα και ρίζες,απόλυτοι αριθμοί, πιθανότητες, ανυσματικός χώρος, ... Το ζήτημα είναι να βρεθεί, κάθε φορά, γιατο συγκεκριμένο μας ζήτημα ένας απλός τέτοιος δείκτης που να είναι σχετικά αποτελεσματικός:Να �δείχνει� αυτό που θέλουμε να δούμε].

Page 9: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 9 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

[�Ασκηση: Εξέλιξη της κοινωνικής δομής.

Γονιών Παιδιών

Α 150 100Μ 350 300

Κ 500 600Σύνολο 1.000 1.000

Κοινωνική δομή στη γενιά των:

ΠKK 15. ����������������������

���������������������������������������������������������������������������������

���������������������������������������������������������������������������������

Το πρόβλημα είναι να βρεθεί ένας δείκτης που να περιγράφει την εξέλιξη της κοινωνικήςδομής.! Πρόταση δουλειάς:

� Για κάθε τάξη να βρεθεί ένας δείκτης (δηλαδή ένας αριθµός) που να δείχνει τηναυξοµείωσή της.

� Πώς να συνδυαστούν οι τρεις αυτοί δείκτες σε έναν;]

Η εξέλιξη της κοινωνικής δομής

Γιατί άραγε υπάρχουν κοινωνικές μετακινήσεις; Γιατί οι άνθρωποι να αλλάζουνκοινωνική θέση και να παρατηρούνται έτσι φαινόμενα κοινωνικής κινητικότητας;

Ο πρώτος λόγος είναι ότι υποχρεώνονται! (Τους άλλους λόγους θα τους εξετάσουμεαργότερα). �Οταν για παράδειγμα κλείσει το εργοστάσιο στο οποίο δουλεύω, τότε θααναγκαστώ να αλλάξω δουλειά (ή θα μείνω άνεργος)! Μπορεί ακόμα να χρειαστεί ναμεταναστεύσω. Και αντίστροφα: Η ανακάλυψη και η εισαγωγή ηλεκτρικών υπολογιστώνδημιουργεί θέσεις εργασίας που δεν υπήρχαν παλιότερα (ηλεκτρονικοί, ειδικοί στηνπληροφορική, κλπ.). Πράγμα που σημαίνει ότι κάποιοι που έκαναν άλλα πράγματα, ήτων οποίων οι γονείς έκαναν άλλα πράγματα, θα στραφούν στις νέες θέσεις εργασίας.Εξού και μετακινήσεις ατόμων και άρα και �κοινωνική κινητικότητα�.

Όταν λοιπόν η κοινωνία αλλάζει -και η δική μας κοινωνία γνωρίζει συνεχώς τέτοιεςαλλαγές-, τότε ορισμένα άτομα υποχρεώνονται να μετακινηθούν κοινωνικά. Η κοινωνικήκινητικότητα που προκαλείται με αυτόν τον τρόπο ονομάζεται συνήθως �δομικήκινητικότητα�. Και ονομάζεται �δομική� γιατί οι κοινωνικές αλλαγές εκφράζονται σε αλλαγέςτης κοινωνικής δομής, που με τη σειρά τους προκαλούν τις μετακινήσεις.

Όταν κλείνει μια επιχείρηση, οι θέσεις των εργατών σε όλη την Ελλάδα μειώνονται.Δηλαδή η κοινωνική δομή αλλάζει. Αυτό προκαλεί κινητικότητα και για τον ίδιο λόγο τηνονομάζουμε �δομική�.

Ας πάρουμε για παράδειγμα την εξέλιξη των σχέσεων πόλης-υπαίθρου. Στη

Page 10: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 10 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

σημερινή Ελλάδα ο αγροτικός πληθυσμός είναι γύρω στο 20 % του συνόλου. Σε ορισμένεςαναπτυγμένες χώρες είναι μάλιστα πολύ πιο μικρός (π.χ. γύρω στο 3% στην Αμερική ήστη Γερμανία). �Ομως, ο αγροτικός πληθυσμός μόλις λίγες δεκαετίες πριν (στοΜεσοπόλεμο) ήταν μεγάλη πλειοψηφία (γύρω στο 60 %). Δηλαδή μέσα σε μια γενιά, ήδύο το πολύ, υπήρξε μια μεγάλη μετακίνηση ατόμων από την ύπαιθρο προς την πόλη.Την ίδια αυτή εξέλιξη την γνώρισαν όλες οι βιομηχανικές κοινωνίες. �Οταν αρχίζει νααναπτύσσεται η βιομηχανία, αυτή τροφοδοτεί την ύπαιθρο με παραγωγικές μηχανές,λιπάσματα, κλπ., που αυξάνουν την αγροτική παραγωγικότητα, και άρα και την ανάγκηεργατικών χεριών, την ίδια στιγμή που η βιομηχανία της πόλης χρειάζεται εργατικάχέρια. Οι εξελίξεις αυτές φαίνονται στην εξέλιξη της κοινωνικής δομής:

Ας υποθέσουμε ότι την προηγούμενη γενιά στα 5 εκατομμύρια κατοίκους, τα 2εκατομμύρια ζούσαν στην πόλη και ασχολούνταν με δουλειές της πόλης, ενώ τα 3 ζούσανστην ύπαιθρο. Ας υποθέσουμε ότι μια γενιά αργότερα, η δομή αυτή άλλαξε ριζικά καιέγινε 4 εκατομμύρια στην πόλη, έναντι ενός μόνο στην ύπαιθρο. Η εξέλιξη της κοινωνικήςδομής μπορεί να περιγραφεί ως εξής:

Από: Σε : Από : Σε :

Πόλη 2.000 4.000 40% 80%

΄Υπαιθρος 3.000 1.000 60% 20%

Σύνολο: 5.000 5.000 100% 100%

Εξέλιξη της κοινωνικής δομής

ΠKK 16.

(σε χιλιάδες) (σε ποσοστά)

����������

��������

��������

�����������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Η εξέλιξη της κοινωνικής δομής είναι σαφής. Ο πληθυσμός στην ύπαιθρο μειώνεταικατά δύο τρίτα (από 3.000 σε 1.000). Ο πληθυσμός στις πόλεις διπλασιάζεται (από2.000 σε 4.000). �Αρα είναι επίσης σαφές ότι υπάρχουν μετακινήσεις (κινητικότητα).Πώς όμως μπορούμε να εντοπίσουμε και να μετρήσουμε τις μετακινήσεις αυτές, πουπροκαλεί η εξέλιξη της κοινωνικής δομής;

Αν τις ξέραμε τις μετακινήσεις θα μπορούσαμε να τις παρουσιάσουμε σε ένανπίνακα κοινωνικής κινητικότητας της μορφής:

Page 11: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 11 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Πόλη ΄Υπαιθρος Σύνολο

Πόλη 4.000

΄Υπαιθρος 1.000

Σύνολο 2.000 3.000 5.000

Προηγούμενη δομή

Σημερινή δομή

ΠKK 17. ���������

������������������

��������

���������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Παρόλο που δεν ξέρουμε πόσοι πράγματι μετακινήθηκαν, μπορούμε ωστόσο ναπροσπαθήσουμε να μετρήσουμε πόσοι, με τα δεδομένα αυτά, πρέπει τουλάχιστον -ή τολιγότερο- να μετακινηθούν. Ας υποθέσουμε πως όλοι θέλουν να παραμείνουν στον τόποτους και ότι, αν μερικοί μετακινούνται, το κάνουν υποχρεωνόμενοι από την εξέλιξη τηςκοινωνικής δομής.

Το πρόβλημα αυτό ανάγεται στο να προσπαθήσουμε να γεμίσουμε τον πίνακαεργαζόμενοι έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουμε την κύρια διαγώνιο (εφόσον στην κύριαδιαγώνιο είναι αυτοί που παραμένουν στον τόπο τους). Στο παράδειγμά μας (που είναιένας πίνακας 2x2) υπάρχει μία μόνο λύση:

Πόλη ΄Υπαιθρος Σύνολο

Πόλη 2.000 2.000 4.000

΄Υπαιθρος 0 1.000 1.000

Σύνολο 2.000 3.000 5.000

ΠKK 18.

Προηγούμενη δομή

Σημερινή δομή

Θεωρητικός πίνακας

������������������

���������

����������

����������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

[Οδηγία: Αυτοί που παραμένουν στην πόλη δεν μπορεί να είναι πιο πολλοί από όσοιβρίσκονταν ήδη σε πόλη την προηγούμενη περίοδο, δηλαδή 2.000. �Ετσι από την πόλη δενμετακινείται κανείς στην ύπαιθρο (γραμμή 2, στήλη 1: 0). �Ομως, καθώς ο αστικός πληθυσμόςέχει αυξηθεί κατά 2.000, αυτοί δεν μπορεί παρά να ήρθαν από την ύπαιθρο (γραμμή 1, στήλη 2).�Ετσι, ο αγροτικός πληθυσμός έχασε 2.000 μέλη του από τα 3.000, πράγμα που σημαίνει ότι1.000 παρέμειναν στην ύπαιθρο (γραμμή 2, στήλη 2).]

Συνολικά, 2.000 στους 5.000, δηλαδή 40 % των ατόμων, αναγκάζονται ναμετακινηθούν, εξαιτίας και μόνο της μεταβολής της κοινωνικής δομής. Αυτή είναι και ηελάχιστη κινητικότητα που μπορεί να παρατηρηθεί ανάμεσα στις δύο περιόδους. Αυτήντην κινητικότητα την ονομάζουμε �δομική�. Γιατί οφείλεται αποκλειστικά στη μεταβολήτης κοινωνικής δομής (στις δύο κατανομές που βρίσκονται έξω από τον κύριο πίνακα).Γιατί προκαλείται, παρά την υπόθεσή μας ότι όλα τα άτομα προσπαθούν να κρατηθούνστον τόπο τους.

Page 12: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 12 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Η τελευταία αυτή υπόθεση πρέπει να επανεξεταστεί: Πράγματι, είναι πολύ απίθανονα μην θέλει κανείς να αλλάξει περιβάλλον. Στην πράξη, είναι πολύ πιθανόν ορισμένοιαγρότες να θελήσουν να πάνε στην πόλη, χωρίς να υποχρεωθούν. �Οπως και είναι πιθανόννα υπάρχει και ένα αντίθετο ρεύμα από την πόλη προς την ύπαιθρο. Στην πράξη δηλαδήσπάνια θα έχουμε μετακινήσεις όπως η τελευταία, που να οφείλονται αποκλειστικά στηναλλαγή της κοινωνικής δομής. Το πιο πιθανόν θα ήταν, αν είχαμε εμπειρικά στοιχεία γιατο τί πραγματικά συνέβη, να γνωρίζαμε έναν πίνακα κινητικότητας της μορφής:

Πόλη ΄Υπαιθρος Σύνολο

Πόλη 1.500 2.500 4.000

΄Υπαιθρος 500 500 1.000

Σύνολο 2.000 3.000 5.000

ΠKK 19.

Εμπειρικός πίνακαςΠροηγούμενη δομή

Σημερινή δομή

��������������������

����������

��������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Η κινητικότητα αυτή που παρατηρούμε στον πίνακα αυτόν είναι ασφαλώςμεγαλύτερη από την προηγούμενη (θεωρητική): Εδώ 3.000 στα 5.000 άτομα, δηλαδήτο 60 % του πληθυσμού, γνωρίζει κινητικότητα. Είναι πολύ μεγαλύτερη από το θεωρητικό40 % που είχαμε προηγουμένως. Επιπλέον, είναι μια κινητικότητα που δεν είναιμονοσήμαντη: Παρά την έλξη της πόλης, υπάρχει πάντα ένα ρεύμα και από την πόληπρος την ύπαιθρο, έστω και μικρό. Ωστόσο, το �εξωπραγματικό� 40 % έχει μια θεωρητικήσημασία: Μας χρησιμεύει για να ξεχωρίσουμε τη δομική κινητικότητα. Πράγματι,εμπειρικά είδαμε ότι το 60 % του πληθυσμού μετακινήθηκε. Γιατί όμως μετακινήθηκε;Αν θελήσουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει πρώτα-πρώτα ναξεχωρίσουμε τις μετακινήσεις που έγιναν εξαιτίας της μεταβολής της κοινωνικής δομής.Και αυτό, για να το κάνουμε, θα πρέπει να κατασκευάσουμε έναν �αυθαίρετο� (θεωρητικό)πίνακα, όχι με τις μετακινήσεις που πράγματι καταγράψαμε, αλλά με τις μετακινήσειςπου θα είχαμε εξαιτίας μόνο της αλλαγής της κοινωνικής δομής. Δηλαδή θα φτιάχναμεπάλι έναν πίνακα όπως ο πρώτος που φιάξαμε και οι μετακινήσεις που θα συνεπαγόταναυτός θα αποτελούσαν τη �δομική κινητικότητα�.

[Άσκηση: Ας υποθέσουμε πως καταγράψαμε τον εξής πίνακα:

Page 13: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 13 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 100 30 20 150

Μ 60 200 140 400

Κ 40 70 340 450

Σύνολο 200 300 500 1.000

ΠKK 20.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

�����������

�����������

������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

! Το πρόβληµα είναι να ξεχωρίσουµε τη δοµική κινητικότητα:� Ας απαντήσουµε µε τη σειρά στα ερωτήµατα:� Πόση είναι όλη η κινητικότητα που έχει καταγραφεί; Απόλυτα και σε ποσοστό.� Υπάρχει αλλαγή της κοινωνικής δοµής;� Ας συµπληρώσουµε τον θεωρητικό πίνακα της δοµικής µόνο κινητικότητας (δηλαδή µε

προσπάθεια να µεγιστοποιηθεί η κύρια διαγώνιος)

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 150

Μ 400

Κ 450

Σύνολο 200 300 500 1.000

ΠKK 21.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

����������������������

����������������������

������

���������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

(Ο πιο απλός αλγόριθμος είναι: Εξετάζουμε ένα προς ένα όλα τα στοιχεία της κύριαςδιαγωνίου. Για κάθε τέτοιο στοιχείο, συγκρίνουμε το σύνολο της γραμμής στην οποία βρίσκεται μετο σύνολο της στήλης στην οποία βρίσκεται. Γράφουμε το μικρότερο από τα δύο αυτά σύνολαστο αντίστοιχο στοιχείο της κύριας διαγωνίου. Συμπληρώνουμε με 0 το υπόλοιπο της γραμμής ήτης στήλης -ανάλογα- το σύνολο της οποίας γράψαμε σαν στοιχείο της κύριας διαγωνίου. �Οταντελειώσουμε με την κύρια διαγώνιο, συμπληρώνουμε τα παραμένοντα κενά, κάνοντας αφαίρεσητων στοιχείων της κύριας διαγωνίου από τα αντίστοιχα σύνολα. Σε έναν πίνακα 3x3, ο αλγόριθμοςαυτός αρκεί.)� Πόση είναι όλη η κινητικότητα που καταγράφει αυτός ο πίνακας; Απόλυτα και σε

ποσοστό.� Μπορούµε να απαντήσουµε στο αρχικό ερώτηµα του διαχωρισµού της δοµικής

κινητικότητας;]

[�Ασκηση: Ας ξαναπιάσουμε τον αρχικό πίνακα του κεφαλαίου:

Page 14: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 14 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 60 30 10 100

Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

ΠKK 22.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

�����������

�����������

�������

���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

� Ας προσπαθήσουµε να µετρήσουµε τη δοµική κινητικότητα, όπως και προηγουµένως(δηλαδή συµπληρώνοντας έναν θεωρητικό πίνακα):

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 100

Μ 300

Κ 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

ΠKK 23.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

�����������

�����������

������������

���������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Μπορούµε να συγκρίνουµε µε τη συνολική κινητικότητα, όπως προηγουµένως, και νακαταλήξουµε σε ένα συµπέρασµα.! Ερώτηµα: Είναι το συµπέρασµα αυτό ικανοποιητικό;� Τί είδους µετακινήσεις σηµαίνει ο θεωρητικός πίνακας;� Είναι αυτές οι µετακινήσεις ρεαλιστικές σε µια ιεραρχηµένη κοινωνία;� Τί συµπέρασµα µπορούµε να βγάλουµε για τον τρόπο εξέτασης της δοµικής

κινητικότητας;]

[Άσκηση (παρόμοια με την προηγούμενη): Ας υποθέσουμε πως μια εταιρεία απασχολεί1.000 άτομα σε τρία τμήματα: Στο τμήμα διεύθυνσης και εμπορίας απασχολεί 100 άτομα. Στολογιστικό τμήμα απασχολεί 200 άτομα. Και άμεσα στην παραγωγή απασχολεί 700 άτομα. Αςυποθέσουμε ότι σχεδιάζει να αλλάξει την οργάνωσή της, με βάση ένα νέο οργανόγραμμα, χωρίςνα απολύσει ή να προσλάβει κόσμο: Η νέα της οργάνωση θα είναι 200 άτομα στο τμήμαδιεύθυνσης, 200 άτομα στο λογιστικό τμήμα και 600 άτομα στην παραγωγή. Πώς μπορεί άραγενα προγραμματίσει τις αναγκαίες μετακινήσεις του προσωπικού από τμήμα σε τμήμα;! Θα µπορούσαµε να εργαστούµε όπως προηγουµένως. (Να το κάνει ο αναγνώστης µόνοςτου). Κάτι τέτοιο θα καταλήξει στο να µεταφέρει ορισµένα άτοµα από την παραγωγή στοτµήµα διεύθυνσης. Αυτό όµως µπορεί να µην είναι το καλύτερο που έχει να κάνει η εταιρεία.

Page 15: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 15 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Π.χ. θα χρειαζόταν µε αυτόν τον τρόπο υψηλό κόστος σε επανεκπαίδευση τωνµετακινούµενων εργατών. �Η, έτσι, θα µπορούσε να προκαλέσει τη δυσφορία του τµήµατοςλογιστικής, όπου οι άνθρωποι θα έβλεπαν ξαφνικά τους �κατώτερούς� τους εργάτες να τουςξεπερνούν.! Το ερώτηµα είναι: Τί άλλο θα µπορούσε να κάνει η εταιρεία, για να µειώσει αυτά ταπροβλήµατα;� Πόση είναι σε αυτή την περίπτωση η κινητικότητα;� ∆ιαφέρει αυτή η κινητικότητα από την προηγούµενη που βρήκαµε, µετακινώντας

κατευθείαν άτοµα από την παραγωγή στην διεύθυνση; Πόσο;� υτή η διαφορά ανάµεσα στις δύο κινητικότητες µπορεί να θεωρηθεί άραγε ότι δεν είναι

�δοµική�;� Τί συµπέρασµα µπορούµε να εξάγουµε για την εξέταση της �δοµικής κινητικότητας� έτσι

όπως παρουσιάστηκε στο παρόν κεφάλαιο;]

[Άσκηση: Μήπως μπορούμε να αποφύγουμε την κατασκευή του θεωρητικού πίνακα τηςδομικής κινητικότητας, εξετάζοντας κάθε φορά απευθείας την εξέλιξη της κοινωνικής δομής;(Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οποιοδήποτε από τα προηγούμενα παραδείγματα).]

Μη δομική κινητικότητα

Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιγράψαμε την έννοια της �δομικής κινητικότητας�.Σε όλες σχεδόν τις (�εμπειρικές�) περιπτώσεις, χρειάστηκε να απομονώσουμε ένα μέροςτης πραγματικής, συνολικής κινητικότητας, αυτό που οφείλεται στην αλλαγή της �δομής�,να το μετρήσουμε και να το ονομάσουμε δομική κινητικότητα. Υπήρχε όμως ένα άλλομέρος της συνολικής κινητικότητας, που δεν οφείλεται στην αλλαγή της δομής. Στηνπραγματικότητα, μπορούμε να έχουμε κινητικότητα χωρίς καμία αλλαγή της δομής.Αυτή την κινητικότητα που δεν οφείλεται σε αλλαγή της κοινωνικής δομής την ονομάζουμεκαμιά φορά �γνήσια κινητικότητα�, �καθαρή κινητικότητα� ή �μη δομική κινητικότητα�.

Αν καταλαβαίνουμε πώς λειτουργεί η δομική κινητικότητα, η γνήσια κινητικότηταείναι ταυτόχρονα πιο περίπλοκη και πιο ενδιαφέρουσα.! Είναι πιο περίπλοκη, γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι μία. Η κινητικότητα πουοφείλεται σε οποιονδήποτε άλλο λόγο εκτός από την αλλαγή της κοινωνικής δομήςμπορεί να εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Δηλαδή, ενώ ο όρος �δομικήκινητικότητα� μας περιγράφει την αιτία των μετακινήσεων, ο όρος �γνήσια�κινητικότητα σημαίνει απλώς ότι το φαινόμενο που περιγράφει μένει να εξηγηθεί. Γιατίοι άνθρωποι μετακινούνται, ακόμα και όταν δεν τους εξαναγκάζει η αλλαγή τηςκοινωνικής δομής;! Ο εξερευνητικός αυτός χαρακτήρας της γνήσιας κινητικότητας την καθιστά καιπιο ενδιαφέρουσα. Αλλά επιπλέον έχει και ένα ειδικό ενδιαφέρον στις δικές μαςκοινωνίες σαν �δείκτης� του πόση ισότητα, ή ισότητα ευκαιριών, προσφέρουν στουςπολίτες τους. Είναι μια διερεύνηση που δεν την επιτρέπει η δομική κινητικότητα.

[Παρατήρηση: Το γεγονός ότι η γνήσια κινητικότητα δίνεται εάν αφαιρέσουμε τη δομικήκινητικότητα αφήνει να εννοηθεί ότι οι γνήσιες μετακινήσεις δεν είναι �δομικές�, ότι άρα δενοφείλονται σε �δομικούς� λόγους και ότι, επομένως, οφείλονται σε �ατομικές επιλογές�. Αυτό

Page 16: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 16 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

είναι βασικό λάθος, που οφείλεται εν μέρει στη στατική παρουσίαση του πίνακα κοινωνικήςκινητικότητας (iii), εν μέρει στην άγνοιά μας (κάτι που δεν το έχουμε εξηγήσει ακόμα δεν σημαίνειότι δεν εξηγείται) (ii) και εν μέρει στον όρο �δομή� (i):

i - Στους πίνακες κοινωνικής κινητικότητας, ονομάσαμε �δομή� την κατανομή τουπληθυσμού (και είπαμε πως θα μπορούσαμε να την πούμε και �σύνθεση�). Η κοινωνία όμωςδεν είναι μόνο κατανομή του πληθυσμού. Είναι και θεσμοί, είναι και τάξεις, είναι και νόμοι, είναι ...Αν οι μαύροι της Αμερικής υιοθετούν σαν κουλτούρα τους την άρνηση του άσπρου πανεπιστήμιου,τότε εγώ που είμαι μαύρος δεν πηγαίνω στο πανεπιστήμιο για να μην προδώσω την ομάδα μουή -αντίθετα- πηγαίνω επειδή μου επιβάλλονται οι γενικότερες αξίες της κοινωνίας. Αυτή όμωςδεν είναι αναγκαστικά μια �ελεύθερη� επιλογή. Είναι το προϊόν της ένταξής μου στη συγκεκριμένηομάδα. Προσοχή λοιπόν με τη λέξη �δομή�, μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα.

ii - Το να εξηγήσουμε το ποιοί γίνονται γιατροί (και δεν γίνονται μόνο τα παιδιά τωνγιατρών) μπορεί να απαιτεί μια αρκετά εμπεριστατωμένη έρευνα. Τίποτα δεν δικαιολογεί το ναυιοθετήσουμε την άποψη ότι είναι απλώς �ελεύθερη επιλογή� των ατόμων, ακόμα και πρινκαταφέρουμε να το εξηγήσουμε.

iii - �Ενας πίνακας κοινωνικής κινητικότητας είναι �στατικός� στο μέτρο που δείχνει σχέσειςανάμεσα σε δύο μεταβλητές, χωρίς να δείχνει με ποιούς μηχανισμούς περνάμε από τη μία στηνάλλη. �Ενας πίνακας διαγενεακής κοινωνικής κινητικότητας περιγράφει την εμπειρική σχέση:

Κοινωνική θέσηγονιών

Κοινωνική θέσηπαιδιών

Όμως, στην πραγματικότητα, μπορεί η σχέση αυτή να μην είναι άμεση, αλλά έμμεση,όπως για παράδειγμα:

Κοινωνική θέσηγονιών

Μόρφωσηπαιδιών

Κοινωνική θέσηπαιδιών

Μια ανάλυση των μηχανισμών μέσα από τους οποίους η κοινωνική θέση του γονέακαθορίζει την κοινωνική θέση του παιδιού μπορεί να είναι πλήρως �δομική�, έστω και αν αυτό δενεκφράζεται σε αλλαγή της κοινωνικής δομής ή σύνθεσης του πληθυσμού.

iv - Ακόμα και αν μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ορισμένα άτομα έχουν πράγματι τηδυνατότητα �ελεύθερης επιλογής�, η κοινωνική δομή θα αναγκάσει άλλα να μετακινηθούν:Παράδειγμα: Σε μια κοινωνία το 30% των ατόμων μπαίνει στο πανεπιστήμιο. �Ολοι αυτοί πουμπαίνουν στο πανεπιστήμιο είναι παιδιά ανθρώπων που έχουν πάει στο πανεπιστήμιο. Επειδήμια τέτοια κοινωνία είναι πολύ �άνιση�, υιοθετούνται διάφορες πολιτικές για να προωθήσουν στοπανεπιστήμιο και παιδιά αυτών που δεν έχουν πάει στο πανεπιστήμιο: Από κει που δενήθελαν να πάνε στο πανεπιστήμιο, πείθονται ότι αξίζει η προσπάθεια, και επιπλέον τουςδιατίθενται και ενισχυτικά μαθήματα για να το καταφέρουν. Η συνήθης κινητικότητα ήταν μηδενική:

Page 17: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 17 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Πανεπιστήμιο Όχι Πανεπιστήμιο

Πανεπιστήμιο 30 0 30%

Όχι Πανεπιστήμιο 0 70 70%

Σύνολο 30% 70% 100%

ΠKK 24.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

�����������

�����������

�����

������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Με τη νέα πολιτική, πράγματι ένα τμήμα των παιδιών της μη μορφωμένης τάξης καταφέρνεινα μπει στο πανεπιστήμιο (ας πούμε 15 στους 70 ή περίιπου το 20 %). Ακόμα και αν δεχτούμεπως αυτή η κινητικότητα είναι προϊόν �ελεύθερης επιλογής�, ωστόσο παραμένει πως, όσο οιθέσεις του πανεπιστημίου είναι ορισμένες (για 30% κόσμο), ορισμένα άλλα άτομα γόνοι τηςμορφωμένης τάξης θα αποκλειστούν από το πανεπιστήμιο. Αυτό είναι αποτέλεσμα της δομής(του ότι αυτή δεν έχει μεταβληθεί).

Πανεπιστήμιο Όχι Πανεπιστήμιο

Πανεπιστήμιο 15 15 30%

Όχι Πανεπιστήμιο 15 55 70%

Σύνολο 30% 70% 100%

ΠKK 25.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

����������

����������

�����

������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Θα ήταν ιδιαίτερα παραμορφωτικό να παρουσιαστούν αυτές οι 15 μετακινήσεις (γραμμή2, στήλη 1), δηλαδή των γόνων της μορφωμένης τάξης που �ξεπέφτουν� στην αμόρφωτη τάξη,σαν αποτέλεσμα �ελεύθερης επιλογής�! Γενικότερα, κάθε μετακίνηση, ακόμα και αποτέλεσμα�ελεύθερης επιλογής�, επειδή τροποποιεί τα δεδομένα της κατανομής, προκαλεί άλλα φαινόμενααναγκαστικών μετακινήσεων. Σε μια κοινωνία με καθορισμένη κοινωνική δομή, κάθε μετακίνησηπρος τα πάνω οδηγεί και σε αντίστροφες μετακινήσεις προς τα κάτω.]

Συμπέρασμα: γνήσια κινητικότητα δεν σημαίνει έλλειψη καθορισμού από τηνκοινωνική δομή. Απλώς σημαίνει ότι πρόκειται για κινητικότητα που πρέπει να ερευνηθεί.

Στο εξής θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με την γνήσια ή καθαρή κινητικότητα.Θα υποθέσουμε δηλαδή ότι η κοινωνική δομή παραμένει σταθερή. Αυτό θα εκφραστείστα περιθώρια του πίνακα κοινωνικής κινητικότητας με το ότι αυτά θα είναι ίσα.

Αυτό δεν σημαίνει ότι τα φαινόμενα που περιγράφονται είναι πάντα απλά. Γιαπαράδειγμα, είπαμε προηγουμένως ότι σε μια κοινωνία με καθορισμένη κοινωνική δομή,κάθε μετακίνηση προς τα πάνω οδηγεί και σε αντίστροφες μετακινήσεις προς τα κάτω.Μήπως θα μπορούσαμε να πούμε και ότι, σε καθορισμένη κοινωνική δομή, η ανοδική

Page 18: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 18 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

κινητικότητα ισούται με την καθοδική κινητικότητα; �Οτι δηλαδή όσοι ανεβαίνουν τόσοικαι θα κατεβαίνουν κοινωνικά, έτσι ώστε να διατηρηθεί η κοινωνική δομή;

[Εποπτικά ίσως κάποιος να έδινε μια τέτοια απάντηση. Ωστόσο, για να δείξουμε ότι ταφαινόμενα μπορεί να είναι πιο σύνθετα απ�ό,τι φαίνονται, ας εξετάσουμε το εξής παράδειγμα:

Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας

A M K

Α 100 70 30 200

Μ 80 300 20 400

Κ 20 30 350 400

Σύνολο 200 400 400 1.000

ΠKK 26.

ΓονείςΣύνολο

Παιδιά

�����������

����������������������

������

�������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ειναι σαφές ότι σε μια τέτοια περίπτωση η κοινωνική δομή δεν έχει αλλάξει (γιατί;).Επομένως δεν υπάρχει �δομική κινητικότητα�. Ωστόσο, άνθρωποι μετακινούνται, άλλοι προς ταπάνω, άλλοι προς τα κάτω. Η κινητικότητα επομένως είναι όλη �γνήσια�. Πόση όμως είναι; (Πόσηείναι η ανοδική κινητικότητα; Πόση είναι η καθοδική κινητικότητα). �Οπως διαπιστώνεται εύκολα,περισσότεροι είναι αυτοί που μετακινούνται προς τα κάτω από αυτούς που μετακινούνται προςτα επάνω. Και όμως η κοινωνική δομή παραμένει στάσιμη!]

Συμπέρασμα: Χρειάζεται μεγάλη προσοχή στα συμπεράσματα που μπορούν ναεξαχθούν. Μια εποπτική ιδέα μπορεί να είναι απατηλή, ιδιαίτερα όταν έχουμεαλληλεξαρτόμενα φαινόμενα (ανοδική-καθοδική κινητικότητα), μέσα σε ένα συνολικόσύστημα. Με άλλα λόγια, και η γνήσια κινητικότητα μπορεί να έχει μια �δομή�!

Η κινητικότητα στις σύγχρονες κοινωνίες

Το ότι η γνήσια κινητικότητα ενδιαφέρει ιδιαίτερα, αυτό οφείλεται στο ότι δείχνειτον κοινωνικό καθορισμό των ανθρώπων, το κατά πόσον κληρονομούν από τους γονείςτους την κοινωνική τους θέση. Πράγματι, ας πάρουμε τον πίνακα για τη Σουηδία γύρωστο 1700 που παρουσιάσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο: Πίνακας 1. Κοινωνική θέσητου παιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού του Σουηδία, γύρω στο 1700 (S.Carlsson).

Page 19: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 19 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο

Ελίτ 475 25 500

Μη Ελίτ 25 9.475 9.500

Σύνολο 500 9.500 10.000

ΠKK 27.

Κοινωνική θέση του παιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού του στη Σουηδία γύρω το 1700 (S.Carlsson)

Γονείς

Παιδιά

������������������

���������

��������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ο πίνακας αυτός δείχνει πρώτα-πρώτα μια σχετικά ακίνητη κοινωνία: Μόνο το0.5% του πληθυσμού (50 στους 10.000) αλλάζει θέση σε κάθε γενιά, ενώ το 99,5%κληρονομεί την κοινωνική του θέση. Κατά δεύτερον, όμως, δείχνει και τις δυνατότητεςπου έχει κανείς να ενταχθεί στην ελίτ της κοινωνίας. Και οι δυνατότητες αυτές είναι πολύάνισες, ανάλογα με το τί είναι η γονείς του:! Αν ο γονιός μου ανήκει στην ελίτ, εγώ έχω μια πάρα πολύ μεγάλη πιθανότητα ναενταχθώ και εγώ στην ελίτ: Το 95% (=(475/500) * 100) των παιδιών της ελίτ καταφέρνουννα ενταχθούν στην ελίτ.! Αν, όμως, ο γονιός μου δεν ανήκει στην ελίτ, εγώ έχω μια πάρα πολύ μικρή δυνατότητανα ενταχθώ στην ελίτ: Μόνο το 0,26 % (=(25/9.500) * 100) των παιδιών αυτώνκαταφέρνουν να ενταχθούν στην ελίτ: Πρόκειται για μια πρακτικά αμελητέα δυνατότητα,ούτε μισό τοις εκατό: Στην πράξη εγώ είναι σχεδόν σίγουρο (99,74%) ότι θα παραμείνω-όπως και οι γονείς μου- έξω από την ελίτ.

Και στις δύο περιπτώσεις, η κοινωνική θέση του παιδιού καθορίζεται από τηνκοινωνική θέση του γονιού. Και είναι τόσο μεγάλη η εξάρτηση που σχεδόν είναι μηχανική,βέβαιη και συντριπτική!

Αυτό δεν είναι κάτι εντυπωσιακό. Στην παλιά φεουδαρχική κοινωνία της Ευρώπης,η κοινωνική θέση των ατόμων κατά πολύ καθοριζόταν από τους γονείς τους: Τα παιδιάτων αριστοκρατών παρέμεναν αριστοκράτες, ενώ οι δουλοπάροικοι δεν είχαν καμιάδυνατότητα να γίνουν αριστοκράτες. Μόνο με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, η βασίλισσατης Αγγλίας άρχισε να χρήζει ιππότες κοινούς θνητούς. �Ως τότε, ήταν κανείςαριστοκράτης μόνο επειδή και οι γονείς του ήταν αριστοκράτες. Σε μια τέτοια κοινωνία,ο πίνακας κοινωνικής κινητικότητας ανάμεσα στις γενιές είναι όπως ο τελευταίος, δηλαδήπολύ κοντά σε έναν πίνακα της μορφής:

Page 20: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 20 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο

Ελίτ 5 0 5

Μη Ελίτ 0 95 95

Σύνολο 5 95 100

ΠKK 28.

Γονείς

Παιδιά

���������

���������

����

�����������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Μια πολύ μικρή μειοψηφία αποτελεί την ελίτ της κοινωνίας και η μειοψηφία αυτήείναι τελείως κλειστή: Κανείς δεν μπορεί να εισέλθει από τα έξω και κανείς δεν μπορεί ναεξέλθει προς τα έξω. Είναι μια κοινωνία με μηδενική κινητικότητα, καθώς και μια κοινωνίαόπου η κοινωνική θέση του καθένα καθορίζεται πλήρως από την κοινωνική τουκαταγωγή.

Το υπόδειγμα μιας τέτοιας κοινωνίας, όπου η κοινωνική θέση του καθένα είναιπλήρως καθορισμένη κληρονομικά από τους γονείς του, είναι η παραδοσιακή Ινδία.Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για �κάστες�. Σε μια κοινωνία με κάστες -όπως η Ινδία- δενυπάρχει καμία κινητικότητα ανάμεσα στις διάφορες κάστες. Ο πίνακας �κινητικότητάς�τους είναι της μορφής:

Ανώτερη Κατώτερη Σύνολο

Ανώτερη 40 0 40

Κατώτερη 0 60 60

Σύνολο 40 60 100

ΠKK 29.

Γονείς

Παιδιά

���������

������������������

����

������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�Ολα τα στοιχεία έξω από την κύρια διαγώνιο είναι μηδενικά. Δεν υπάρχει καμίακινητικότητα. Σε κοινωνίες με κάστες, όπως και στη δυτική φεουδαρχία με τιςνομοκατεστημένες τάξεις (που πλησιάζουν από την άποψη αυτή στις κάστες -αριστοκράτες, δουλοπάροικοι, δούλοι, κλήρος, ελεύθεροι-), υπάρχουν συνήθως ειδικοίφραγμοί που εμποδίζουν την κινητικότητα: Νομικοί, ηθικοί, πολιτικοί φραγμοί πουαπαγορεύουν τις μετακινήσεις. Στην Ινδία, οι φραγμοί αυτοί έχουν μάλιστα ιδιαίτεραθρησκευτικό χαρακτήρα. Η κοινωνική διαστρωμάτωση δεν είναι απλώς ένα αυτόματο,�αντικειμενικό�, προϊόν της λειτουργίας της κοινωνίας, αλλά και νομικά, πολιτικά, ήθρησκευτικά κατοχυρωμένη: Το κάθε άτομο ξέρει επιπλέον σε ποιά κατηγορία ανήκει,όπως το ξέρουν και όλοι οι άλλοι -κάπως όπως στις δικές μας κοινωνίες ο καθένας ξέρεισε ποιό έθνος ανήκει, το ξέρουν και όλοι οι άλλοι και το θεωρούν και προφανές. Η ένταξησε μια κάστα δεν είναι μόνο ουσιαστική, είναι και τυπική (κάπως όπως στη δική μας

Page 21: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 21 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

κοινωνία η ένταξη σε ένα έθνος δεν είναι μόνο ουσιαστική -γλώσσα, συνείδηση, ήθη,έθιμα- αλλά και τυπική -υπηκοότητα, ιθαγένεια, εθνικότητα). [Παρατήρηση: Αυτή τηντυποποίηση επισημαίνουμε όταν χαρακτηρίζουμε σαν �νομοκατεστημένες� τις τάξειςστη φεουδαρχία].

Αντίθετα απ�ό,τι συμβαίνει στις κοινωνίες με κάστες και αντίθετα με ό,τι συνέβαινεστην ευρωπαϊκή φεουδαρχία, με την αστική επανάσταση (κυρίως τη γαλλική), τα στεγανάκαι οι φραγμοί αυτοί καταργήθηκαν. Στις δικές μας κοινωνίες, δεν υπάρχει ούτε νομική,ούτε ηθική, ούτε θρησκευτική, ούτε ιδεολογική απαγόρευση για να γίνει π.χ. κάποιοςεπιχειρηματίας ή καθηγητής πανεπιστημίου ή μητροπολίτης (εκτός αν είναι γυναίκα γιατο τελευταίο), κλπ. Επιπλέον, αν ο καθένας ξέρει τί επάγγελμα κάνει (και το ξέρουν και οιάλλοι), ωστόσο δεν ξέρει αναγκαστικά και σε ποιά κοινωνική τάξη ανήκει: Οι κοινωνικέςτάξεις δεν είναι κατοχυρωμένες ούτε νομικά, ούτε πολιτικά, ούτε θρησκευτικά. Καιμάλιστα ένας από τους στόχους που διακηρύσσει η σημερινή κοινωνία είναι ότι, ακόμακαι αν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις, καλό θα ήταν να εξαφανιστούν ή τουλάχιστον νααμβλυνθούν οι διαφορές τους και να αυξηθούν οι μεταξύ τους μετακινήσεις. Η ιδέαάλλωστε που προωθεί η σημερινή κοινωνία είναι ο στόχος του να γίνεται κάποιος αυτόπου αξίζει (�αξιοκρατία�) και όχι αυτό που ήταν ο γονιός του.

Και πράγματι στις δικές μας κοινωνίες υπάρχουν μετακινήσεις. Υπάρχουν παιδιάεργατών ή αγροτών που έχουν γίνει εφοπλιστές και παιδιά από �τζάκια� που χρεοκόπησανκαι έγιναν π.χ. υπάλληλοι. Στις δικές μας κοινωνίες υπάρχει κινητικότητα. �Οχι μόνο δεναπαγορεύεται, αλλά θεωρείται και καλή, στο μέτρο που μειώνει την εξάρτηση από τηνκοινωνική καταγωγή. �Ετσι, συγκρίνοντας τον πίνακα της Σουηδίας του 1700 με τονανάλογο της Δανίας του 1950, διαπιστώσαμε ότι η κινητικότητα έχει αυξηθεί πάραπολύ. Ενώ στην πρώτη μόνο το 0,5 % του πληθυσμού αλλάζει κοινωνική θέση από γενιάσε γενιά, στην δεύτερη ο αντίστοιχος αριθμός είναι 6 %, δηλαδή υπερδεκαπλάσιακινητικότητα.

Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο

Ελίτ 200 300 500

Μη Ελίτ 300 9.200 9.500

Σύνολο 500 9.500 10.000

ΠKK 30.

Κοινωνική θέση του παιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού του στη Δανία γύρω το 1950 (Svalastoga)

Γονείς

Παιδιά

���������

������������������

�����

��������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Το θέμα όμως δεν εξαντλείται εδώ. Γιατί, πρώτον, η κινητικότητα αυτή είναι μενυπερδεκαπλάσια από την προηγούμενη, αλλά εξακολουθεί δε να είναι εξαιρετικά μικρή(μόλις 6%). Και γιατί, δεύτερον, η κοινωνική καταγωγή εξακολουθεί να επηρεάζει πολύ

Page 22: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 22 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

την κοινωνική θέση:

Βέβαια, όταν ο πατέρας μου ανήκει στην ελίτ, εγώ δεν έχω εξασφαλισμένη τη θέσημου σε αυτήν, αφού οι πιθανότητές μου να παραμείνω στην ελίτ είναι �μόνο� 40 %(=(200/500)*100). Είναι μάλιστα πιο πιθανόν (60%) να μην ενταχθώ στην ελίτ, παρά ναενταχθώ. Ωστόσο, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες ευκαιρίες για ένταξη στην ελίτ ενόςπαιδιού από τα μη ελιτιστικά στρώματα, οι πιθανότητες μου αυτές είναι πολύ μεγάλες:Μόνο το 3 % περίπου (=(300/9500)*100) από αυτούς καταφέρνει να ενταχθεί στην ελίτ.Πού 3 % και πού 40 %! Πολύ απέχουμε από τις �ίσες ευκαιρίες�.

[Ίσως η παρουσίαση αυτή να μπορεί να αμφισβητηθεί. Τί σημαίνει �ελίτ� και πώς τηνκαθόρισε ο Svalastoga; Η κοινωνική διαστρωμάτωση δεν περιορίζεται σε δύο μόνο στρώματα. Ηκοινωνική πυραμίδα παρουσιάζεται υπερβολικά περιορισμένη στην κορυφή της. Η κινητικότηταπου περιγράφει παραμένει πολύ μικρή. Και γιατί να είναι χαρακτηριστική και για άλλες χώρεςεκτός Δανίας ή σε άλλες χρονιές; �Ολες αυτές (και άλλες ακόμα) παρατηρήσεις μπορούν ναγίνουν. �Ομως:]

Υπάρχουν δύο ιδέες που όλες οι έρευνες για την κοινωνική κινητικότητα στιςδικές μας κοινωνίες φαίνεται να δείχνουν και να επιβεβαιώνουν:! Οι κοινωνίες μας χαρακτηρίζονται από κοινωνική κινητικότητα που δεν είναιαμελητέα.! Αλλά η κινητικότητα αυτή μοιάζει να παραμένει στάσιμη σε ένα επίπεδο όπου ηκοινωνική καταγωγή συνεχίζει να καθορίζει κατά πολύ την κοινωνική θέση.

Το γεγονός αυτό είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον, στο μέτρο που η κοινωνία μας δενέχει μείνει μόνο σε ευχολόγια για την αύξηση της κοινωνικής κινητικότητας. �Ηδη πριναπό τη βιομηχανική επανάσταση και ιδιαίτερα κατά τον 20ο αιώνα, υπήρξαν πάραπολλές πολιτικές για την προώθηση της �ισότητας των ευκαιριών�, ιδιαίτερα μέσο τουσχολείου και της εκπαίδευσης. Πώς να εξηγηθεί αυτή η επιμονή που έχει το βάρος τηςκοινωνικής καταγωγής; Και γιατί οι εκπαιδευτικές πολιτικές, που είχαν σα στόχο ναμειώσουν τις ανισότητες των ευκαιριών, μοιάζουν να απέτυχαν (ή να απέτυχαν εν μέρει);

Κοινωνική θέση και κοινωνική κατανόηση

Ας εξετάσουμε τον προηγούμενο πίνακα από μια άλλη σκοπιά: Από τη σκοπιάτου ατόμου. Ας αναρωτηθούμε τί βλέπει, τί αισθάνεται το άτομο, που έχει ενταχθεί σε μιακοινωνική ομάδα (ελίτ ή μη ελίτ). Δύο ζητήματα: Τί σημαίνει υποκειμενικά για το άτομοη κοινωνική του θέση; Κατά πόσο ταιριάζει αυτό που το άτομο βλέπει με αυτό πουπράγματι συμβαίνει;

Είδαμε ότι η κοινωνική καταγωγή παίζει πολύ μεγάλο ρόλο για το ποιά θέσηκαταλαμβάνει το άτομο. Πράγμα που φαίνεται αν συγκρίνουμε τις ευκαιρίες που έχουντα παιδιά της ελίτ με τα παιδιά της μη ελίτ για να ενταχθούν αντίστοιχα στην ελίτ: Για τουςπρώτους 40%, για τους δεύτερους 3%. Η διαφορά είναι συντριπτική. Και επομένως ηκαταγωγή έχει τεράστιο βάρος.

Τί όμως βλέπει το άτομο; Ας κάνουμε την εξής υπεραπλουστευμένη αλλά εύλογη

Page 23: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 23 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

υπόθεση: �Οταν βρίσκομαι σε μια κοινωνική ομάδα και συναναστρέφομαι κυρίως μεάτομα αυτής της ομάδας, τότε αν οι περισσότεροι από αυτούς κατάγονται από την ίδιαομάδα εγώ αισθάνομαι ότι η κοινωνική καταγωγή παίζει μεγάλο ρόλο. Αντίθετα, αν αυτοίπου έχουν κληρονομήσει τη θέση τους είναι μια μειοψηφία, τότε εγώ θα αισθάνομαι σανη ένταξη στην ομάδα αυτή να μην εξαρτάται από την κοινωνική καταγωγή, αλλά π.χ. από�ατομικά� χαρακτηριστικά, ικανότητες, ... Δηλαδή, βγάζω ένα συμπέρασμα από αυτόπου βλέπω: Αν οι περισσότεροι που βλέπω έχουν κληρονομήσει τη θέση τους, τότεσυμπεραίνω ότι η κοινωνική καταγωγή είναι σημαντική. Αν οι περισσότεροι που βλέπωπροέρχονται από άλλα στρώματα, τότε συμπεραίνω ότι η κοινωνική καταγωγή δεν πρέπεινα παίζει μεγάλο ρόλο. Με την υπόθεση αυτήν, τί βλέπουν τα άτομα;! Ας πάρουμε ένα άτομο που βρίσκεται στη μη ελίτ. Η συντριπτική πλειοψηφία τωνφίλων του από την ίδια ομάδα (97%) προέρχεται από στρώματα που δεν είναι ελίτ.Ασφαλώς υπάρχουν μερικοί από την ελίτ που έχουν �ξεπέσει� (το 3%), αλλά αυτή είναιμια μειοψηφία. Πιθανόν εγώ να μην ξέρω και κανέναν. �Αρα έχω την εντύπωση, ότι ηκοινωνική καταγωγή παίζει σημαντικό ρόλο.! Ας πάρουμε, τώρα, ένα άτομο που ανήκει στην ελίτ. Η πλειοψηφία των φίλων του,που τώρα ανήκουν στην ελίτ, προέρχεται επίσης από στρώματα που δεν ήταν ελίτ (το60%). Μόνο μια μειοψηφία (το 40%) έχει κληρονομήσει τη θέση της. Οι περισσότεροιφίλοι μου βρίσκονται στην ελίτ αλλά δεν προέρχονται από αυτήν. Με την υπόθεση πουκάναμε, αυτό σημαίνει ότι εγώ θα έχω την εντύπωση πως η κοινωνική καταγωγή για τηνένταξη στην ελίτ δεν παίζει καθοριστικό ρόλο. �Ισως, βέβαια, να ξέρω μερικούς που νακληρονόμησαν από τους γονείς τους τη θέση τους. Αλλά αυτοί παραμένουν μιαμειοψηφία. Οι περισσότεροι εντάχθηκαν στην ελίτ χωρίς να κληρονομήσουν τη θέσητους. Πράγμα που με επιβεβαιώνει στην πεποίθησή μου ότι η κοινωνική καταγωγή δενπαίζει και μεγάλο ρόλο. Μεγαλύτερο ρόλο μου φαίνεται ότι παίζουν �άλλα χαρακτηριστικά�,όπως οι �ατομικές ικανότητες�, ή ...

Μπορούμε να πάρουμε υπόψη και την καταγωγή για το τί βλέπει το άτομο.! Αν για παράδειγμα εγώ που ανήκω στην ελίτ προέρχομαι από τα κατώτερα στρώματα,τότε ξέρω ότι οι παλιοί μου φίλοι (η συντριπτική τους πλειοψηφία) δεν τα κατάφερε ναενταχθεί στην ελίτ. Αυτό μπορεί να μετριάσει λίγο την πίστη μου στο ότι δεν παίζει ρόλο ηκοινωνική καταγωγή, αλλά θα με ενισχύσει τουλάχιστον στην πεποίθησή μου ότι ηικανότητές μου ήταν που με έκαναν να μπορέσω να ανέβω.! Αν, αντίθετα, προέρχομαι και εγώ από την ελίτ, τότε όχι μόνο οι περισσότεροι με τουςοποίους συναναστρέφομαι σήμερα δεν προέρχονται από την ελίτ, αλλά και οιπερισσότεροι από τους παλιούς μου φίλους, με τους οποίους μεγάλωσα μαζί μέσα στηνελίτ, έχουν τώρα �ξεπέσει�, έχουν χάσει τη θέση της ελίτ: Δηλαδή όχι μόνο δεν βλέπω τηνκαταγωγή να παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική ένταξη, αλλά και η πορεία τωνπαιδιών της ελίτ, που τα περισσότερά τους δεν έμειναν στην ελίτ, μου ενισχύει τηνπεποίθηση ότι το τί έκαναν οι γονείς δεν εξηγεί το τί κάνουν τα παιδιά. �Οτι επομένως ηκοινωνική καταγωγή έχει μηδαμινή σημασία.

Το άτομο δηλαδή θα βλέπει κάτι και θα του το επιβεβαιώνει η εμπειρία του,

Page 24: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 24 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

που όμως είναι τελείως αντίστροφο από αυτό που πράγματι συμβαίνει! �Οπως είδαμεστην κοινωνία αυτή της Δανίας του 1950, η ανισότητα των ευκαιριών ανάμεσα στις δύοομάδες είναι συντριπτική και η κοινωνική καταγωγή παίζει πολύ μεγάλο ρόλο. �Ομως τοάτομο δεν είναι σίγουρο ότι το βλέπει αυτό. Γιατί το άτομο βλέπει την κοινωνία από τηδική του θέση, την κοινωνική του θέση. Αυτή εξηγεί τα δεδομένα που έχει γύρω του,αυτά που βλέπει. Μπορεί το άτομο να έχει δίκιο να πιστεύει κάτι, που άλλωστε το βλέπεινα του το επιβεβαιώνει η εμπειρία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και σωστό!

Πρώτο συμπέρασμα επομένως: Μπορεί να υπάρχει διάσταση ανάμεσα σε αυτόπου συμβαίνει και σε αυτό που βλέπει το άτομο να συμβαίνει!

Επιπλέον, όπως είδαμε στο παράδειγμα, όταν εντάσσομαι στην ελίτ, έχω την τάσηνα μην δω το βάρος της κοινωνικής καταγωγής. Ενώ όταν βρίσκομαι στη μη ελίτ έχω,αντίθετα, την τάση να βλέπω τη μοίρα μου σαν καθορισμένη από τους γονείς. Και μάλισταστο τί βλέπω μπορεί να παρέμβουν και άλλοι παράγοντες, όπως το από πού κατάγομαι.

Δεύτερο συμπέρασμα: Από την κάθε κοινωνική θέση, τα άτομα δεν βλέπουναναγκαστικά τα ίδια πράγματα. �Η όταν βλέπουν τα ίδια πράγματα μπορεί να ταερμηνεύουν διαφορετικά.

Γενικό συμπέρασμα: Η έννοια της κοινωνικής θέσης είναι μια έννοια που μπορείνα εξηγήσει γιατί τα άτομα διαφοροποιούνται στις πίστεις και στις συμπεριφορές τους.

Πλήρης κινητικότητα

Ώς τώρα χρησιμοποιήσαμε την κινητικότητα σαν ένα δείκτη για το βάρος πουέχει η κοινωνική καταγωγή στην κοινωνική θέση. �Οταν το βάρος αυτό είναι τεράστιο,τότε η κινητικότητα είναι μηδαμινή. Και αντίστροφα, όταν η κινητικότητα αυξάνει,θεωρούμε ότι τα άτομα αυξάνουν τις δυνατότητές τους να ξεφύγουν από τη μοίρα τωνγονιών τους.

Όμως, η χρήση της κινητικότητας σαν τέτοιου δείκτη είναι πολύ προσεγγιστικήκαι μάλιστα μπορεί να αποβεί και λαθεμένη, γιατί αφήνει να εννοηθεί ότι εκεί όπουκαταγράφεται η μεγαλύτερη κινητικότητα, υπάρχει και η μικρότερη εξάρτηση από τηνκοινωνική καταγωγή. �Ενα παράδειγμα θα δείξει ότι αυτό δεν συμβαίνει:

Ας υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε σε μια κοινότητα με δύο ομάδες, τη Σ1, και τηΣ2. Σε αυτήν την κοινότητα μια έρευνα για την κινητικότητα έδειξε τα εξής στοιχεία:

Page 25: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 25 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Σ1 Σ2 Σύνολο

Σ1 0 500 500

Σ2 500 0 500

Σύνολο 500 500 1.000

ΠKK 31.

Γονείς

Παιδιά

������������������

���������

��������

��������������������������������������������

���������������������������������������������������������������������������������������������������������������

���������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Η κινητικότητα είναι εδώ η μεγαλύτερη δυνατή: 1.000 στα 1.000 άτομα, δηλαδήόλοι, αλλάζουν κοινωνική θέση σε κάθε γενιά. Θα μπορούσαμε άραγε να πούμε ότι �ηθέση του παιδιού δεν εξαρτάται καθόλου από τη θέση του γονιού του�; Προφανώς όχι,γιατί αν ο πατέρας μου ανήκει στο Σ1, τότε εγώ δεν έχω καμία άλλη δυνατότητα από τονα ανήκω στο Σ2. Ασφαλώς δεν κληρονομώ τη θέση του, αλλά παρόλα αυτά η καταγωγήμου μου καθορίζει τη θέση που θα έχω.

Η κοινωνική θέση εδώ παραμένει πλήρως καθορισμένη από τον γονέα. Απλώςείναι εναλλασσόμενη με τον εξής τρόπο:

Παππούς Γονέας Παιδί Εγγόνι -

ανήκει: Σ1 Σ2 Σ1 Σ2 -

Εγώ, ο παππούς μου και τα εγγόνια μου ανήκουμε στην ίδια ομάδα, ενώ ο γονέαςμου, τα παιδιά μου και τα παιδιά των εγγόνων μου ανήκουν όλοι σε μια ενιαία ομάδα πουδεν είναι η δική μου.

Σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε ούτε για κάστες(γιατί;), ούτε για τάξεις (γιατί;). Αλλά θα έπρεπε να παραδεχτούμε το μεγάλο βάρος τηςκοινωνικής καταγωγής.

[Ίσως το παράδειγμα μοιάζει αυθαίρετο. Ωστόσο ανταποκρίνεται στα απλά στοιχειώδησυστήματα συγγένειας, τα διχοτομικά ή και με πολλαπλάσια του 2, όπως το σύστημα Kariera(βλ. κεφάλαιο περί Οικογένειας).]

��Ισες ευκαιρίες�

Είπαμε ότι ο πίνακας κοινωνικής κινητικότητας είναι ένας πίνακας πουταυτόχρονα δείχνει κατά πόσο η κοινωνική καταγωγή (το τί έκαναν οι γονείς μου)καθορίζει την κοινωνική θέση (το τί κάνω εγώ). Επίσης είδαμε ότι, προσπαθώντας ναδούμε με ποιόν τρόπο το δείχνει αυτό, εισάγαμε την ιδέα των ευκαιριών: �Ετσι, συνδέσαμετην επιρροή της κοινωνικής καταγωγής με την ανισότητα των ευκαιριών.

Ας πάρουμε ένα υποθετικό παράδειγμα.

Page 26: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 26 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 40 20 60

Αμόρφωτοι 20 120 140

Σύνολο 60 140 200

ΠKK 32.

Γονείς

Παιδιά

("Εμπειρικός πίνακας")

���������

������������������

����

����������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Στο σύνολο της κοινωνίας, μόνο 60 στους 200, δηλαδή 30 %, μορφώνονται.Αυτόν τον αριθμό θα μπορούσαμε να τον δούμε σαν τις �ευκαιρίες� που προσφέρει ηκοινωνία για μόρφωση. Για όλη τη σημερινή γενιά των νέων (που είναι 200), υπάρχουνθέσεις στα πανεπιστήμια μόνο για 60 άτομα. Αν πάρουμε έναν νέο σήμερα, θα μπορούσαμεάρα να πούμε ότι έχει 30 % πιθανότητες ή ευκαιρίες να μπει στο πανεπιστήμιο και 70 %πιθανότητες να μην μπει. Οι αριθμοί αυτοί υπολογίζονται με βάση την τελευταία στήληδιαιρώντας το κάθε στοιχείο με το σύνολο του πληθυσμού (και αν θέλουμε να τοεκφράσουμε σε % πολλαπλασιάζουμε επί 100):

Σύνολο Σύνολο Σύνολο

60 60 / 200 0,3

140 140 / 200 0,7

200 200 / 200 1

ΠKK 33.

Σε μαθηματικούς όρους αυτό το 0,300,70 είναι ένα άνυσμα (δηλαδή μια

καθορισμένη σειρά αριθμών) κατανομής πιθανοτήτων (όπου δηλαδή όλοι οι αριθμοίείναι μεγαλύτεροι ή ίσοι του μηδέν και μικρότεροι ή ίσοι του 1 και ταυτόχρονα το άθροισμάτους είναι ίσο με 1). Αυτή η κατανομή μπορούμε εμείς να πούμε ότι περιγράφει τιςευκαιρίες που προσφέρει η κοινωνία. Το νόημά της είναι ότι, αν την ξέρουμε και ξέρουμεταυτόχρονα πόσα είναι τα άτομα που αποτελούν τη γενιά, τότε μπορούμε να ξέρουμεπώς αυτή η γενιά θα χωριστεί:

0,30 60 μορφωμένοι

0,70 * 200 = 140 αμόρφωτοι

ΠKK 34.

Δεν ξέρουμε, βέβαια, ποιά άτομα θα γίνουν τί, αλλά ξέρουμε τουλάχιστον πόσα θαείναι τα άτομα που θα ενταχθούν στην κάθε ομάδα.

[Παρατήρηση: Στο επίπεδο αυτό, δηλαδή στο σύνολο της κοινωνίας, δεν έχει κανένα

Page 27: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 27 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

νόημα να μιλήσει κανείς για �ισότητα� ή �ανισότητα� των ευκαιριών: Οι ευκαιρίες εδώ δεν είναιτίποτε άλλο από το πώς είναι δομημένη η κοινωνία. Αν, για παράδειγμα, χωρίζαμε την κοινωνίαστις επαγγελματικές θέσεις που προσφέρει, θα είχαμε μια κατανομή πιθανοτήτων με τόσαστοιχεία όσα και επαγγέλματα, αλλά όπου σίγουρα ορισμένα θα ήταν πολύ μικρά (υπάρχει μόνομία θέση πρωθυπουργού στη χώρα!), ενώ άλλα πολύ πιο μεγάλα (δεν υπάρχει λόγος οι αγρότεςνα είναι όσοι και οι δάσκαλοι!).]

Το ότι αυτές οι ευκαιρίες ισχύουν για το σύνολο της κοινωνίας δεν σημαίνειαναγκαστικά και ότι ισχύουν και για το κάθε μέλος: Ας πάρουμε για παράδειγμα τους 60για τους οποίους ξέρουμε πως οι γονείς τους ήταν μορφωμένοι. Αν αυτοί είχαν πράγματιτις ίδιες ευκαιρίες που ισχύουν στο σύνολο της κοινωνίας, τότε αυτοί θα χωρίζονταν ωςεξής:

0,30 18 μορφωμένοι

0,70 * 200 = 42 αμόρφωτοι

ΠKK 35.

Ή, ας πάρουμε τους 140 που είναι γόνοι των μη μορφωμένων: Αν γνώριζαν τιςίδιες ευκαιρίες που ισχύουν στο σύνολο της κοινωνίας, τότε θα έπρεπε να χωριστούν ωςεξής:

0,30 42 μορφωμένοι

0,70 * 200 = 98 αμόρφωτοι

ΠKK 36.

Δηλαδή, αν είχαμε ίσες ευκαιρίες για όλους, τότε θα καταγράφαμε τον εξής πίνακακινητικότητας:

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 18 42 60

Αμόρφωτοι 42 98 140

Σύνολο 60 140 200

ΠKK 37.

("Θεωρητικός πίνακας")Γονείς

Παιδιά

���������

������������������

����

����������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

(Ο οποίος προφανώς απέχει πολύ από τον αρχικό, εμπειρικό, πίνακα). Αν στονπίνακα αυτόν προσπαθήσουμε να μετρήσουμε ξεχωριστά τις ευκαιρίες τόσο τωνμορφωμένων όσο και των αμόρφωτων (καθώς και για το σύνολο της κοινωνίας), τότε θαπρέπει για κάθε στήλη να διαιρέσουμε το κάθε στοιχείο της με το σύνολο των ατόμων τηςστήλης. Ο πίνακας που θα προκύψει θα είναι ο εξής:

Page 28: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 28 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 0,30 0,30 0,30

Αμόρφωτοι 0,70 0,70 0,70

Σύνολο 1 1 1

ΠKK 38.

Γονείς

Παιδιά

������������������

���������

����

���������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Η κάθε στήλη εκφράζει τις ευκαιρίες που έχουν τα παιδιά αντίστοιχα τωνμορφωμένων, των αμόρφωτων και στο σύνολο της κοινωνίας. Αν μπορούμε να μιλήσουμεγια ισότητα των ευκαιριών εδώ είναι επειδή όλες αυτές οι στήλες είναι ίσες μεταξύ τους:Είτε ο γονιός μου είναι μορφωμένος είτε αμόρφωτος εγώ έχω πάντα την ίδια πιθανότητανα μορφωθώ, δηλαδή 30 %. Η κοινωνική καταγωγή μου ούτε να με βοηθήσει μπορείούτε να με εμποδίσει. Η κοινωνική καταγωγή μου είναι άσχετη από τη μόρφωσή μου.

[Παρατήρηση μόνο για όσους καταπιαστούν με το μαθηματικό μέρος: Στη θεωρία τωνπιθανοτήτων, η περίπτωση αυτή λέγεται στοχαστική ανεξαρτησία. Αν γράψουμε τον πίνακασαν κατανομή πιθανοτήτων και από τις δύο πλευρές θα έχουμε τον εξής πίνακα:

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 0,09 0,21 0,30

Αμόρφωτοι 0,21 0,49 0,70

Σύνολο 0,30 0,70 1

ΠKK 39.

Γονείς

Παιδιά

���������

���������

����������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Στην περίπτωση στοχαστικής ανεξαρτησίας (σύμφωνα με το θεώρημα του Bayes) τοκάθε στοιχείο του πίνακα ισούται με το γινόμενο των αντίστοιχων στοιχείων των δύο περιθωρίων(π.χ. 0,09 = 0,30 x 0,30). Η ιδιότητα αυτή χρησιμοποιείται για τον ορισμό του δείκτη f -βλέπε πιοκάτω-: Για να μετρήσουμε την επίδραση των γονιών στα παιδιά αφαιρούμε από το πρώτοστοιχείο του πίνακα (εδώ 0,09) το γινόμενο των δύο αντίστοιχων περιθωρίων (εδώ 0,30 x 0,30)και το διαιρούμε με τα σύνολα της τελευταίας γραμμής ( (0,09 - 0,30 x 0,30) / (0,30 x 0,70) ). Οδείκτης αυτός κυμαίνεται από το μηδέν, στην περίπτωση της ανεξαρτησίας όπως εδώ, έως το 1.

Επιπλέον η περίπτωση ανεξαρτησίας ανάμεσα στις δύο μεταβλητές είναι και η μόνηπερίπτωση όπου η ορίζουσα του πίνακα είναι ίση με το μηδέν. Ο δείκτης f μπορεί να οριστείκαι σαν το πηλίκο ανάμεσα στην ορίζουσα και στα σύνολα της τελευταίας γραμμής ( (0,09 x 0,49- 0,21 x 0,21) / (0,30 x 0,70) )

Προσοχή, ο πίνακας που στη θεωρία των πιθανοτήτων παρουσιάζεται σαν πίνακας δύοανεξάρτητων μεταβλητών, στη γραμμική άλγεβρα και στον ανυσματικό χώρο, αντίθετα, θεωρείταισαν σύνθεση εξαρτημένων ανυσμάτων -το ένα είναι πολλαπλάσιο του άλλου-, ενώ θεωρούνταιανεξάρτητα ανύσματα όταν υπάρχει στοχαστική εξάρτηση! Ο λόγος είναι ότι, όταν ένα παιδί απότην τάξη των μορφωμένων έχει τις ίδιες ευκαιρίες με ένα παιδί από την τάξη των αμόρφωτων, στονανυσματικό χώρο αυτό ερμηνεύεται σαν τα δύο αυτά παιδιά να ανήκουν στην ίδια �ευθεία�: Αυτόείναι αποτέλεσμα του ότι είναι ίδιοι τύποι ανθρώπων, δεν ξεχωρίζουν, ο ένας μπορεί νααντιπροσωπευτεί από τον άλλον, αν ξέρουμε τον έναν τότε ξέρουμε και τις ευκαιρίες του άλλου,

Page 29: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 29 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

και άρα μπορεί να λεχθεί ότι ο ένας �εξαρτάται� από τον άλλον. (Προσοχή λοιπόν με τη �μαθηματική�ορολογία)]

Αν επανέλθουμε στον πρώτο, εμπειρικό, πίνακα, και προσπαθήσουμε ναμετρήσουμε για κάθε ομάδα καταγωγής τις ευκαιρίες της, τότε θα έχουμε τον εξήςπίνακα:

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 0,67 0,14 0,30

Αμόρφωτοι 0,33 0,86 0,70

Σύνολο 1 1 1

ΠKK 40.

Γονείς

Παιδιά

������������������

���������

��������

���������������������������������������������������������������

���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Το ότι οι δύο στήλες των μορφωμένων και των αμόρφωτων διαφέρουν μεταξύτους δείχνει ακριβώς ότι οι ευκαιρίες στην κάθε ομάδα είναι διαφορετικές. Υπάρχειανισότητα ευκαιριών. �Ετσι ακριβώς άλλωστε σκεφτήκαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο:Αν οι γονείς μου είναι μορφωμένοι, εγώ κατά πάσα πιθανότητα (67%) θα μορφωθώ, ενώαν όχι τότε κατά πάσα πιθανότητα (86%) δεν θα μορφωθώ. Και τη διαφορά αυτήν στιςευκαιρίες την ερμηνεύσαμε σαν τον καθορισμό που έχουν οι γονείς στο τί θα κάνουν ταπαιδιά. Πράγματι, όσο πιο μεγάλη είναι αυτή η διαφορά, τόσο μεγαλύτερος είναι και οκαθορισμός των γονιών (και αντίστροφα).

[Παρατήρηση: Η διαφορά αυτή (0,67-0,14=0,53) είναι ένας δείκτης -όχι ο μόνος- πουχρησιμοποιείται συχνά: Είναι ο δείκτης f, είναι γενικεύσιμος σε μεταβλητές με πολλές τιμές,ακόμα και συνεχείς, και στη στατιστική λέγεται �ευθεία παλινδρόμησης των παιδιών στους γονείς�.Εύκολα μπορεί να δει κανείς ότι ο δείκτης αυτός κυμαίνεται από 0, όταν δεν υπάρχει ανισότηταευκαιριών, έως 1, όταν υπάρχει η μεγαλύτερη δυνατή ανισότητα (κάστες)].

[Άσκηση; Μπορεί να βρεθεί άλλος δείκτης;]

Η αδυναμία του σχολείου απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες

Τα δύο συνθήματα της κοινωνίας μας, �ίσες ευκαιρίες� και �αξιοκρατία� πάνεμαζί. Η ιδέα είναι ότι αν μειωθεί η ανισότητα των ευκαιριών που προσφέρονται σταπαιδιά των διαφόρων τάξεων και αν ταυτόχρονα αυξηθεί η αξιοκρατία, δηλαδή οιάνθρωποι γίνονται αυτό που αξίζουν από μόνοι τους, τότε διακηρύσσεται ότι θα αυξηθείη κινητικότητα ανάμεσα στις τάξεις, και επομένως η θέση του παιδιού δεν θα εξαρτάταιπλέον από την κοινωνική του καταγωγή. �Ενα μέσον με το οποίο θα μπορούσαν ναεπιτευχθούν αυτά θεωρείται το σχολείο. Αν το σχολείο πάρει τα παιδιά και τα μορφώσειανεξάρτητα από το τί ήταν οι γονείς τους (εκδημοκρατισμός του σχολείου) και αν ηεπαγγελματική διέξοδος καθορίζεται από την αξία των ατόμων (αξιοκρατικά), τότεθεωρείται πως θα κοπεί ο ομφάλιος λώρος ανάμεσα στην κοινωνική καταγωγή και στηνκοινωνική θέση.

Page 30: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 30 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Η θεωρία αυτή εφαρμόστηκε -κατά το δυνατόν- στο δυτικό κόσμο, ιδιαίτεραστην αναπτυξιακή περίοδο μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο έως τη δεκαετία του 1970. Τοπρόβλημα είναι ότι, ενώ γενικά παρατηρήθηκε πραγματικός εκδημοκρατισμός τουσχολείου και ενώ ταυτόχρονα η επαγγελματική θέση καθορίζεται γενικά αξιοκρατικά, ηαναμενόμενη αύξηση της κινητικότητας δεν παρατηρήθηκε. Η κοινωνική καταγωγήσυνέχισε να παίζει τεράστιο ρόλο στην κοινωνική θέση.

Πράγματι, το πρόβλημα προέρχεται από το ότι, όπως συνήθως συμβαίνει στιςκοινωνικές επιστήμες, η ισότητα των ευκαιριών και η αξιοκρατία είναι στενά συνδεδεμένεςμε την κοινωνική καταγωγή και την κοινωνική θέση. Σχηματικά: Η σχέση:

Κοινωνική θέσηγονιού

Κοινωνική θέσηπαιδιού

έπρεπε να αντικατασταθεί από τη σχέση:

Εκπαιδευτική επ ίδοση

Κοινωνική θέσηπαιδιού

Ομως, πρώτον η εκπαιδευτική επίδοση συνδέεται με την κοινωνική θέση του γονιού:

Κοινωνική θέσηγονιού

Εκπαιδευτική επ ίδοσηπαιδιού

Που σημαίνει πως ακόμα και αν μπορούσε να εξαληφθεί πλήρως η άμεση επιρροή τηςκοινωνικής θέσης του γονιού, αυτό δεν συνεπάγεται ότι θα εξαφανιζόταν και η έμμεσηεπιρροή της:

Page 31: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 31 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Κοινωνική θέσηγονιού (Π)

Κοινωνική θέσηπαιδιού (Θ)

Εκπαιδευτική επ ίδοσηπαιδιού (Μ)

α β

γ

Και δεύτερον, ακόμα και αν αυτή η σχέση (α) μπορούσε να διαλυθεί μέσα από τις�ίσες εκπαιδευτικές ευκαιρίες�, αυτό δεν συνεπάγεται αναγκαστικά ότι και η πρώτησχέση (γ) θα εξαφανιζόταν.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον εξής πίνακα (σημειώνουμε με �+� το �υψηλό� και�-� το �χαμηλό�), όπου έχουμε υπεραπλουστεύσει (α) σε δύο στρώματα, (β) σε σταθερήκοινωνική δομή και (γ) σε μια σχολική δομή που να ταιριάζει πλήρως με την κοινωνικήδομή:

+ - + -

+ 12 8 20 10 0 10 30

- 0 10 10 8 52 60 70

Συν. 12 18 30 18 52 70 100

ΠKK 41.

Σύνολο

Κοινωνική Θέση

Μόρφωση+ -

Κοινωνική Θέση γονέα

Κοινωνική Θέση γονέα

Συν. Συν.

��������

�����

����������

����������

������

�������������

��

������

������

������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Ο πίνακας αυτός συνδέει τρεις μεταβλητές, μία που είναι αυτή που εξηγείται(κοινωνική θέση -Θ) και δύο που την εξηγούν (προέλευση -Π- και μόρφωση -Μ), δηλαδήκανονικά είναι τρισδιάστατος.

[Σε τέτοιες περιπτώσεις, πολλές φορές παρουσιάζεται σαν το πρώτο επίπεδο των δύοανεξάρτητων μεταβλητών, αλλά σε ποσοστά του αντίστοιχου συνόλου. Θα μπορούσε δηλαδή ναγραφτεί, παίρνοντας το ποσοστό της πρώτης γραμμής στο αντίστοιχο σύνολο από κάτω:

Page 32: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 32 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

ΠKK 42. Μ+Π+ Μ+Π- Μ+ Μ-Π+ Μ-Π- Μ- Συν.

100 44 66 56 0 14 30

και να γραφεί με τη μορφή πίνακα:

Μ+ Μ-

Π+ 100 56

Π- 44 0

Σύνολο 66 14 30

ΠKK 43.

��������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������

�����������������������������

Με τη σύμβαση ότι αυτά είναι ποσοστά ανθρώπων που καταφέρνουν να μπουν στηνανώτερη τάξη από την αντίστοιχη κάθε φορά κατηγορία. Ο πίνακας θα μπορούσε να συμπληρωθείκαι από το δεξιό περιθώριο:

Μ+ Μ-

Π+ 100 56 73

Π- 44 0 11

Σύνολο 66 14 30

ΠKK 44.

��������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������

�����������������������������

Αυτή είναι μια πολύ συνηθισμένη παρουσίαση, ιδιαίτερα όταν οι μεταβλητές δεν είναιαπλώς διχοτομικές. Η σχέση Π �> Θ φαίνεται στο δεξιό περιθώριο (και μάλιστα εδώ η διαφορά0,73 - 0,11 είναι και ο αντίστοιχος δείκτης f). Και η σχέση Μ �> Θ φαίνεται στο κάτω περιθώριο.Αντίθετα, η σχέση Π �> Μ, που περιγράφεται στο εσωτερικό του πίνακα, δεν είναι άμεσαερμηνεύσιμη: Πηγάζει από το πώς τα ανύσματα των στηλών (ή γραμμών) συνδέονται μεταξύτους (στο εδώ παράδειγμα η διαφορά της 2ης από την 1η γραμμή δίνει (56 56) πράγμα πουεκφράζει το ότι υποθέσαμε ότι η κοινωνική προέλευση δεν παίζει σημαντικό ρόλο για τη μόρφωση).

Μπορούμε να εξάγουμε τις ανά δύο σχέσεις ανάμεσα στις τρεις μεταβλητές(κοινωνική θέση του γονέα -Π,-, κοινωνική θέση του παιδιού -Θ-, μόρφωση του παιδιού-Μ-). Θα έχουμε τους εξής τρεις πίνακες:

Page 33: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 33 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

α) Προέλευση -> ΜόρφωσηΠ+ Π-

Μ+ 12 18 30

Μ- 18 52 70

30 70 100

Η κοινωνική προέλευση παίζει μικρό μόνο ρόλο στη σχολική επιτυχία. Δηλαδή μικρές ανισότητες στις

ευκαιρίες. Δηλαδή ένα σχολείο που είναι "δημοκρατικό". (f = 0,143)

ΠKK 45.

����������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������

���������

�����������������������

�����������������������

��������������������������������������������������������������������������������

β) Μόρφωση -> ΘέσηΜ+ Μ-

Θ+ 20 10 30

Θ- 10 60 70

30 70 100

Η μόρφωση που έχει κανείς παίζει καθοριστικό ρόλο για τη θέση που καταλαμβάνει. Η κοινωνία είναι κατά

πολύ "αξιοκρατική". (f = 0,524)

ΠKK 46.

����������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������

���������

�����������������������

�����������������������

��������������������������������������������������������������������������������

γ) Προέλευση -> ΘέσηΠ+ Π-

Θ+ 22 8 30

Θ- 8 62 70

30 70 100

Παρά τα δύο αυτά στοιχεία, η κινητικότητα εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά μικρή και αμελητέα. Η

κοινωνική καταγωγή εξακολουθεί να καθορίζει κατά πολύ την κοινωνική

θέση. (f = 0,620)

ΠKK 47.

����������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������

���������

�����������������������

�����������������������

��������������������������������������������������������������������������������

[Αν θελήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα γιατί συμβαίνουν αυτά, θα πρέπει ναεξετάσουμε τους δύο εσωτερικούς πίνακες. Εκεί θα διαπιστώσουμε πως ο αρχικός πίνακαςφτιάχτηκε θεωρώντας -σαν εύλογη πρόσθετη υπόθεση- ότι για ίσο μορφωτικό επίπεδο, ταπαιδιά από την ανώτερη τάξη είναι σε πλεονεκτική θέση. Δηλαδή αφήσαμε την κοινωνικήκαταγωγή να παίζει ένα ρόλο μόνο εκεί όπου οι �ίσες ευκαιρίες� και η �αξιοκρατία� αφήνουν έναπεριθώριο. Και ωστόσο το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς �απομεινάρι�.]

Οι υποθέσεις είναι ασφαλώς υπεραπλουστευμένες. Αλλά το αποτέλεσμα γενικάθα ήταν πιο εντυπωσιακό, αν προσπαθούσαμε να τις κάνουμε πιο �ρεαλιστικές�. Γιαπαράδειγμα, ας πάρουμε την πλήρη σύγκλιση της σχολικής δομής με την κοινωνική

Page 34: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 34 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

δομή. Αυτό δεν συμβαίνει ποτέ στην πράξη και μάλιστα είναι ένα από τα άλυτα προβλήματατης εκπαιδευτικής πολιτικής. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι δεν υπάρχει τέτοια σύγκλισηκαι μάλιστα, καθώς μία από τις πολιτικές για εκδημοκρατισμό που εφαρμόζονται είναιτο άνοιγμα του σχολείου, ας υποθέσουμε ότι το σχολείο επεκτείνεται και ότι έτσι καταφέρνεινα μορφώσει στο ανώτερο επίπεδο τα μισά άτομα. Ας υποθέσουμε ότι από αυτόεπωφελούνται τα στρώματα της κοινωνίας με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή ότι αυξάνουν ταάτομα από κάθε τάξη που μορφώνονται με την ίδια αναλογία (50/30):

α) Προέλευση -> ΜόρφωσηΠ+ Π-

Μ+ 20 30 50

Μ- 10 40 50

30 70 100

(f = 0,238)

ΠKK 48.

����������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������

���������

�����������������������

�����������������������

����������������������������������������������������

Για να δούμε πώς αυτοί οι 50 μορφωμένοι θα κατανεμηθούν, ας υποθέσουμεπως καθώς περισσότεροι μορφωμένοι υπάρχουν δεν υπάρχει λόγος να βρεθούν 10αμόρφωτοι (1 στους 3) σε ανώτερες θέσεις και ότι δηλαδή μόνο για 1 στους 6 πλέονμπορεί να συμβεί τέτοιο πράγμα. Δηλαδή, καθώς υπάρχουν πιο πολλοί τώραμορφωμένοι, οι εργοδότες μπορούν να είναι πιο απαιτητικοί αξιοκρατικά:

β) Μόρφωση -> ΘέσηΜ+ Μ-

Θ+ 25 5 30

Θ- 25 45 70

50 50 100

ΠKK 49.

����������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������

������������������

������������������������

������������������������

����������������������������������������������������������

Ας δοκιμάσουμε τώρα να γράψουμε το συνολικό πίνακα των συσχετίσεων,κρατώντας την προηγούμενη υπόθεση ότι όπου το σχολείο και η μόρφωση δενδιαφοροποιούν τα άτομα, τότε σαν κριτήριο επιλογής τους θα παραμένει η κοινωνικήκαταγωγή:

Page 35: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 35 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

+ - + -

+ 20 5 25 5 0 5 30

- 0 25 25 5 40 45 70

Συν. 20 30 50 10 40 50 100

ΠKK 50.

Σύνολο

Κοινωνική Θέση

Μόρφωση+ -

Κοινωνική Θέση γονέα

Κοινωνική Θέση γονέα

Συν. Συν.

��������

������

����������

����������

������

�������������

��

������

������

������������

����������������������������������������������������������������������������������������������������������

Από αυτόν μπορούμε να ανασυνθέσουμε τον πίνακα κοινωνικής κινητικότητας:

γ) Προέλευση -> ΘέσηΠ+ Π-

Θ+ 25 5 30

Θ- 5 65 70

30 70 100

(f = 0,762)

ΠKK 51.

����������������������������������������������������������������������

����������������������������������������������������������������������

���������

������������������������

������������������������

����������������������������������������������������

Ο πίνακας αυτός μπορεί να συγκριθεί με τον αντίστοιχο προηγούμενο (γ). Ηκινητικότητα έχει μειωθεί και η εξάρτηση από τους γονείς αυξηθεί!

Δηλαδή, η συνθήκη που εισάγαμε για εκδημοκρατισμό του σχολείου μέσα απότην επέκτασή του οδηγεί, αντί σε αύξηση της κινητικότητας, σε αύξηση της εξάρτησηςαπό την κοινωνική θέση του γονέα!

Ενδιαφέρον έχει και η σύγκριση των άλλων δύο σχέσεων. Η επέκταση του σχολείου,επιτρέπει να αυξηθούν σε όλα τα στρώματα αυτοί που μορφώνονται. Και εμείς υποθέσαμεότι όλοι επωφελούνται το ίδιο. �Ομως, το ενδιαφέρον είναι ότι, παρόλα αυτά, η μικρήδιαφορά στις ευκαιρίες ανάμεσα στα στρώματα ενισχύεται από τον εκδημοκρατισμότου σχολείου, πράγμα που φαίνεται στον δείκτη f που γίνεται 0,239 (από 0,143). Για ναμην συμβεί κάτι τέτοιο, θα έπρεπε το άνοιγμα του σχολείου να γίνει με άνισο τρόπο σεβάρος των παιδιών της ανώτερης τάξης.

[Παρατήρηση: Πάλι προσοχή με τα μαθηματικά: Ας συγκρίνουμε, τέλος, τους δύο πίνακεςπου δείχνουν την αξιοκρατία (β): Τον δεύτερο από αυτούς τον φτιάξαμε θέλοντας να εκφράσουμεμια μείωση των ανθρώπων που καταφέρνουν να περάσουν στην ανώτερη τάξη χωρίς να

Page 36: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 36 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

μορφωθούν, έστω και αν κατάγονται από αυτήν. Δηλαδή τον φτιάξαμε υποθέτοντας ότι ενισχύεταιη αξιοκρατία (πράγμα που εποπτικά φαίνεται από το ότι ελάχιστοι πλέον αμόρφωτοι -μόνο 5-καταλαμβάνουν ανώτερες θέσεις). Ωστόσο, αν συγκρίνει κανείς τους δείκτες f, τότε μπορεί νααποπροσανατολιστεί. Πράγματι, στον δεύτερο, ο δείκτης γίνεται 0,389 (ενώ ήταν 0,524). �Ομωςαυτό δεν οφείλεται σε μια μείωση της αξιοκρατίας, αφού ο πίνακας απέχει πολύ λίγο από τοναντίστοιχο μιας πλήρους αξιοκρατίας. Οφείλεται στο δείκτη f που δεν μπορεί να δείξει την ασυμμετρίατων δύο δομών.]

Εν συντομία, η εισαγωγή μιας πρόσθετης υπόθεσης σε σχέση με τονεκδημοκρατισμό του σχολείου μέσα από τη μαζικοποίησή του και τη μη προσαρμογήτης εκπαιδευτικής δομής προς την κοινωνική δομή ενισχύει το βάρος της κοινωνικήςκαταγωγής.

Στο ίδιο αποτέλεσμα θα καταλήγαμε αν παίρναμε υπόψη το γεγονός ότι το σχολείοδεν είναι μια ενιαία βαθμίδα, αλλά μια ολόκληρη κλίμακα. Οι μικρές διαφοροποιήσειςστην αρχή του σχολείου θα ενισχύονταν συσσωρευτικά χρονιά με τη χρονιά, ακόμα καιαν από πολύ νωρίς η κοινωνική καταγωγή έπαυε να έχει άμεση επιρροή στη σχολικήεπίδοση του μαθητή. �Ετσι, θα μπορούσαμε να έχουμε ένα σχολείο όπου, για κάθε τάξητου, οι μαθητές από τα κατώτερα στρώματα να είναι καλύτεροι μαθητές από τουςάλλους, και ωστόσο στο σύνολο της εκπαιδευτικής διαδικασίας η μικρή ανισότητα τουξεκινήματος να βρισκόταν πολλαπλασιασμένη στο τέλος.

Μορφωτικές και κοινωνικές ανισότητες

Στο προηγούμενο κεφάλαιο υποθέσαμε ότι οι κοινωνικές ανισότητες μπροστάστην εκπαίδευση τείνουν να εξαφανιστούν. �Ομως, αυτό κάθε άλλο παρά είναι αλήθεια.Παρά τις συνειδητές προσπάθειες προς το αντίθετο, η κοινωνική καταγωγή φαίνεται ναέχει μια αρκετά επίμονη τάση να μην μπορεί να εξαλειφθεί.

Ας κοιτάξουμε τους δύο επόμενους πίνακες για τη σχολική επίδοση στο δημοτικόκαι στο γυμνάσιο στην Αττική (απλοποιημένοι από έρευνα του Π. Παπακωνσταντίνου):

Δημοτικό

"καλοί" μαθητές 134 85,4 114 46,5 248 61,7

"κακοί" μαθητές 23 14,6 131 53,5 154 38,3

Σύνολο 157 100 245 100 402 100

ΣύνολαΑνώτερες κατηγορίες

Κατώτερες κατηγορίες

ΠKK 52. ��������������������

��������������������

��������������������

�������

�������

�������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Page 37: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 37 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Γ' Γυμνασίου

"καλοί" μαθητές 68 63,6 12 7,7 80 29,2

"κακοί" μαθητές 39 36,4 155 92,8 194 70,8

Σύνολο 107 100 167 100 274 100

ΣύνολαΑνώτερες κατηγορίες

Κατώτερες κατηγορίες

ΠKK 53. ����������

����������

����������

��������������

�������

�������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������

Υπάρχει μια τεράστια εμπειρική έρευνα και βιβλιογραφία για το θέμα, γύρω απόδιάφορους παράγοντες που θα μπορούσαν να το εξηγήσουν. Οικονομική, διανοητική,ψυχολογική στήριξη του μαθητή ανάλογα με την κοινωνική τάξη. Διαφοροποιημένεςπαιδαγωγικές πρακτικές της οικογένειας. Ταξική κουλτούρα και υποκουλτούρα καιταξικοί κώδικες και γλώσσα. Διαφορές στις �αξίες� και στη στάση απέναντι στο σχολείο...

Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και για την άμεση επιρροή της κοινωνικήςπροέλευσης στην κοινωνική θέση. Ταξικός και οικογενειακός νεποτισμός, που φαίνεταιπως εξακολουθεί να έχει μεγαλύτερο βάρος απ΄ό,τι λέγεται. Κληρονομιά υλικής και μηυποδομής (περιουσία, αλλά και πελατεία -π.χ. των γιατρών). Εσωτερίκευση των τύπωνκοινωνικής ταυτότητας... Και εδώ οι εξηγήσεις μπορεί να είναι πολλές.

Όσο για την τρίτη σχέση (αξιοκρατία), φαίνεται πως είναι η μόνη σχέση από τιςτρεις όπου η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία βρίσκει μια εμπειρική επιβεβαίωση.(Για την κοινωνιολογική κριτική της �αξιοκρατίας�, βλ. κεφάλαιο για Θέσεις).

Αλλά το πιο σημαντικό συμπέρασμα που βγαίνει από τα προηγούμενα είναι ότιακόμα και αν όλα πήγαιναν καλά, αν δηλαδή εξαφανιζόταν η σχέση (γ) και αν η σχέση (β)επίσης μειωνόταν, ακόμα και τότε η κοινωνική προέλευση θα συνέχιζε να παίζει πολύσημαντικό ρόλο, όπως και πράγματι συνέβη. Οι κοινωνικές ανισότητες θα συνέχιζαν(όπως και συνεχίζουν) να κληρονομούνται. Ο λόγος είναι, κυρίως, ότι οι κοινωνικέςδιαφοροποιήσεις είναι ακριβώς �κοινωνικές� όχι σχολικές ή ατομικές. Δηλαδή η �ισότητατων ευκαιριών� είναι κάπως μύθος: Γιατί ή θα πρέπει να γίνει �ισότητα� σκέτα (αλλά τότεθα χρειαζόταν μια κοινωνία χωρίς καθόλου ανισότητες) ή αλλιώς οι �ευκαιρίες� είναι ήδηπλαστές!

Page 38: Εισαγωγή στην κοινωνιολογία -4 Κινητικότητα

IV. Κινητικότητα - 38 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

Κοινωνική θέσηγονιού (Π)

Κοινωνική θέσηπαιδιού (Θ)

Εκπαιδευτική επ ίδοσηπαιδιού (Μ)

α β

γ

Θα μπορούσαμε ακόμα να αναρωτηθούμε αν, παρόλα αυτά, μπορούσε να υπάρξειμια πορεία προς εξίσωση των ευκαιριών. Όμως, ήδη η υπόθεση που κάναμεπροηγουμένως, �εκδημοκρατισμός του σχολείου� και άνοιγμά του, έδειξε πως κάτι τέτοιοοδηγεί σε ενίσχυση της ανισότητας και όχι σε άμβλυνσή της. Μπορούμε να καταλάβουμετον ουσιαστικό λόγο: Αν οι κοινωνικές ανισότητες παραμένουν (στην κοινωνία), ότανπερισσότερα άτομα μορφώνονται, ή μορφώνονται σε ανώτερο επίπεδο, αυτό σημαίνειπως, πρακτικά, απλώς ο καθένας, και μόνο για να βρει τη θέση του γονιού του, χρειάζεταινα δαπανήσει μεγαλύτερες προσπάθειες στην εκπαίδευση. Και καθώς, το να εκπαιδευτείκάποιος είναι γενικά πιό επώδυνο -οικονομικά ή ψυχολογικά- όταν είναι χαμηλότερωνστρωμάτων, αυτό σημαίνει πως ο �εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης� οδηγεί σε αύξησηκαι όχι σε μείωση της κοινωνικής ανισότητας. Για να μπορούσε ο εκδημοκρατισμός νασυμβάλει σε μια μείωση του βάρους της κοινωνικής καταγωγής, θα έπρεπε η �αξιοκρατία�να ανατρεπόταν υπέρ μια πολιτικής θεληματικής ενίσχυσης των χαμηλότερων στρωμάτων(όπως π.χ. δοκίμασαν οι Αμερικάνοι να το κάνουν με τη θετική πολιτική υπέρ τωνμαύρων). Αλλά και μια τέτοια πολιτική φτάνει σε ένα όριο όσο οι ανισότητες �στην κοινωνία�είναι πραγματικές.

[Για πιο ουσιαστική συζήτηση της αναπαραγωγής της ανισότητας -δηλαδή μιας ταξικήςαναπαραγωγής- βλ. κεφάλαιο για Πράξη και Ουτοπία].