Download - ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

Transcript
Page 1: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 1/38

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔATON 20ο AIΩNA

1900-1910 Xρονολγιο

Tου Nικηφρου Σταματάκη

Eνθύμιον 1900-1910Tης Σάντυς Tσαντάκη

Tο Kρητικ ZήτημαTου Kωνσταντίνου Σβολπουλου

O Mακεδονικς AγώναςTου Bασίλη Γούναρη

O στρατς στο προσκήνιοTου Θάνου Bερέμη

Παλαιοκομματισμς και ΓουδίTης Nίκης Mαρωνίτη

Tο Γλωσσικ ZήτημαTης Pένας Σταυρίδη–Πατρικίου

Iδεολογικές αναζητήσειςTης Pένας Σταυρίδη–Πατρικίου

Oικονομία και κοινωνίαTου Θανάση Kαλαφάτη

Tο Θεσσαλικ ZήτημαTης Mαρούλας Kλιάφα

H μεγάλη έξοδοςTης Hρας Eμκε-Πουλοπούλου

Tο πλοίον είναι εύμορφον...

Tης Tζελίνας Xαρλαύτη Λογοτεχνία: Παπαδιαμάντης

και ΠαλαμάςTου Λουκά Kούσουλα

Mουσική: H λγια καιη «ελαφρά»Tης Xριστίνας Γ. Bέργαδου

Mουσική κληρονομιάτου 19ου αιώναTου Nίκου A. Δοντά

Eικαστικές Tέχνες: Kυριαρχία τουακαδημαϊσμούTου Δημήτρη Παυλπουλου

Θέατρο: Nέα Σκηνή και BασιλικTης Pέας Γρηγορίου

Kινηματογράφος: Tα πρώταβήματαTης Eλίζας – Aννας Δελβερούδη

Xορς: Pούμπινσταϊν καιNτάνκανTου Aνδρέα Pικάκη

 Eξώφυλλο:   Aνταρτικά σώματα Mακεδονομά- χων, ποζάρουν μπροστά στο φακ του Στέφα-νου Στουρνάρα.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Eιδικς ΣυνεργάτηςNIKHΦOPOΣ ΣTAMATAKHΣ

H Eλλάδα τον 201900 – 1910

Παραμονές του 20ού αιώνα. H οδς Πανεπιστημίου στο ύψος της Aκαδημίας, το 1899, σε πίνακα του Π. Mαθιπουλου(Aθήνα, Eθνική Πινακοθήκη, Συλλογή Kουτλίδη).

Page 2: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 2/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

αιώναH

Eλλάδα μπαίνει στον 20 αιώνα μεταφέροντας το βά-ρος των συνεπειών του πολέμου του 1897, που έπληξε -

 λες τις εκφάνσεις του εθνικού βίου: οικονομία, πολιτική,ιδεολογία. Mετέωρη μέσα στη διάψευση των αλυτρωτι-

κών οραμάτων, τραυματισμένη διαδοχικά απ τη πτώχευσητου 1893, που φάνηκε να ενταφιάζει τις προσδοκίες για εκσυγ-

  χρονισμ, τη δυσβάσταχτη αποζημίωση προς την οθωμανικήαυτοκρατορία μετά την ήττα στον ελληνοτουρκικ πλεμο του1897, την επιβολή, τέλος, διεθνούς οικονομικού ελέγχου στα οι-κονομικά της χώρας, που θεωρήθηκε πλήγμα κατά της εθνικής ανεξαρτησίας.

 Aν, στις συνθήκες αυτές, η γενική δυσαρέσκεια εναντίον τωνπολιτικών αρχηγών και του θρνου δεν εκδηλώθηκε ως εκτετα-

 μένη κοινωνική αναταραχή και απαίτηση ριζικών αλλαγών, αυτεξηγείται απ την ταυτχρονη απουσία θεμελιωδών προϋποθέ-σεων: Tο γητρο του Στρατού βρισκταν σε επίπεδα εκ διαμέ-τρου αντίθετα με τα υψηλά αισθήματα ενοχής, εξαιτίας της ήττας·ο παλαις πολιτικς κσμος δεν είχε να αναδείξει έναν ηγέτη μεανάστημα ανάλογο των περιστάσεων· η πολιτική ετοιμτητα καιοργάνωση του λαϊκού παράγοντα ήταν σε εμβρυώδη κατάσταση.

Oι ροι αυτοί θα εκπληρωθούν υπ την επίδραση δυναμικώνπεδίων που η επενέργειά τους γίνεται αισθητή με το ξεκίνημα του

 20ού αιώνα.Tο ζητούμενο της εθνικής ολοκλήρωσης, που μλις πρσφατα

είχε συρρικνωθεί σε ένα πικρ αίσθημα αδυναμίας και μικρτη-τας, θα επενεργήσει πρώτο:

Tο κρητικ ζήτημα. Tο μακεδονικ ζήτημα. Δύο μεγάλες εθνι-κές εκκρεμτητες με δική τους δυναμική, που σύντομα θα μετα-

 μορφωθούν, αλληλένδετα, σε καταλύτες των εσωτερικών εξελίξε-ων. Tο ίδιο, παράλληλα, μια επείγουσα κοινωνική εκκρεμτητα:το πρβλημα της διανομής της γης , το θεσσαλικ ζήτημα.

H τροπή του κρητικού ζητήματος με το γύρισμα του αιώνα, χι μνο θα δώσει την ευκαιρία στον Γεώργιο A΄ να δείξει τη σώφρο-να και ευέλικτη πλευρά της πολιτικής του προσωπικτητας, αλλά,κυριτατα, θα αναδείξει σε ηγετική μορφή υπερτοπικής εμβέλει-ας, έναν μαχητικ και ικαν στους ελιγμούς και τις υποχωρήσεις νέο πολιτικ: τον Eλευθέριο Bενιζέλο.

O Mακεδονικς Aγώνας, θα ξαναδώσει στους Eλληνες αξιω- ματικούς την αυτοπεποίθηση και την αίγλη που είχαν χάσει σταθεσσαλικά πεδία των μαχών του 1897.

Oι αγώνες των Θεσσαλών αγροτών, τέλος, θα φέρουν για πρώ-τη φορά το λαϊκ παράγοντα στο προσκήνιο των συγκρούσεων οιοποίες παράγουν Iστορία, και απ παθητικ αντικείμεν της, θα

τον καταστήσουν ενεργ ιστορικ υποκείμενο – έκτοτε. Aναζητώντας κανείς τους εξωγενείς παράγοντες που επενερ-γούν την περίοδο αυτή δυναμικά, κι αν ακμη παραβλέψει τηστιγμή της αφύπνισης, το 1870, της αυστρογερμανικής «ορμής προς Aνατολάς» –προς τις θερμές θάλασσες και τα κοιτάσματαπετρελαίου– ή την αργή, ληθαργική κατολίσθηση της οθωμανι-κής αυτοκρατορίας προς τη διάλυση, δεν μπορεί να παραβλέψειτην ιστορική βαρύτητα του κινήματος των Nεοτούρκων, που ενώπρος στιγμή φάνηκε να παγώνει τη ροή των βαλκανικών εκκρε-

  μοτήτων, αντιθέτως επιτάχυνε δραματικά τις εξελίξεις, εκδίδο-ντας το συνυποσχετικ θανάτου του «Mεγάλου Aσθενούς», υπο-γεγραμμένο στις 11 Iουλίου 1908 στη Θεσσαλονίκη απ τους νεα-ρούς Tούρκους εθνικιστές αξιωματικούς του «Kομιτάτου για τηνEνωση και την Προδο».

Eπανάσταση ή πραξικπημα, κίνημα ή προνουντσιαμέντο, η ε-ξέγερση των Eλλήνων αξιωματικών ένα χρνο μετά, στις 14-15

 Aυγούστου 1909, στο Γουδί, θεωρήθηκε, μονοδιάστατα, ως ανα-κλαστική κίνηση στη νεοτουρκική πρκληση. Hταν η ορατή πλευ-ρά των αντιδράσεων που κυοφορούνταν στο εσωτερικ του κοι-νωνικού σώματος και του πολιτικού συστήματος της χώρας. Eπα-νάσταση ή πραξικπημα, κίνημα ή προνουντσιαμέντο, το Γουδί έ-δειξε το είδικ βάρος του στην πορεία των πραγμάτων, ταν τηναμέσως επμενη δεκαετία, η Eλλάδα βρέθηκε να διαθέτει την πο-

 λιτική και τη στρατιωτική ηγεσία, αλλά και τη βούληση και ετοι- μτητα, που απαιτούσαν οι καιροί.

Tο αφιέρωμα των «Eπτά Hμερών» της «Kαθημερινής» στη δε-καετία 1900-1910 είναι το πρώτο μιας σειράς με το γενικ τίτλο«H Eλλάδα τον 20 αιώνα», που θα ολοκληρωθεί με την είσοδοστο έτος 2000.

Xρονολγιο1900

Oι επιπτώσεις απ την ήττα στον ελληνο-τουρκικ πλεμο του 1897, πάνω στην α-πλή δομή της ελληνικής οικονομίας τηςήταν λιγτερο σημαντικές και μακροχρ-νιες απ’ ,τι πάνω στη σύνθετη δομή τουεθνικού φιλτιμου. O κρατικς προϋπο-λογισμς, παρά την πρβλεψη τι –μετάτην πτώχευση το 1893, την ήττα το 1897και την επιβολή Διεθνούς OικονομικούEλέγχου το 1898– θα ήταν ελλειμματικςτουλάχιστον ώς το 1903, παρουσιάζεται πλεονασματικς ήδη το 1899. Oλη την

περίοδο έως το 1907 τα οικονομικά τουκράτους βελτιώνονται. Δίνεται η δυνα-ττητα να αυξηθούν οι δαπάνες για τοΣτρατ και το Nαυτικ.

Mάρτιος

H Bουλή ψηφίζει το «Nέο Kανονισμτου Στρατού», που δημιουργεί τις θέσειςτου γενικού διοικητή και του επιθεωρητήτου Στρατού, τις οποίες καταλαμβάνει οδιάδοχος του θρνου. Tο στράτευμα τί-θεται υπ τον έλεγχο των ανακτρων.Θύελλα διαμαρτυριών για το διορισμτου πρίγκιπα Kωνσταντίνου ως αρχι-στράτηγου και του συνταγματάρχη Σα-πουντζάκη –που είχε κατηγορηθεί, πωςκαι ο Kωνσταντίνος, για τη στρατιωτική

πανωλεθρία του 1897– ως αρχηγού τουEπιτελείου.

ΔεκέμβριοςIδρύεται το «Tαμείο Eθνικού Στλου»,που η συμβολή του στην ενίσχυση τουΠολεμικού Nαυτικού θα αποδειχθεί α-ποφασιστική. Tα Tαμείο, που αντλεί 

925.000 δραχμές το χρνο απ τον κρατι-κ προϋπολογισμ, προικοδοτείται με2.500.000 γαλλικά φράγκα απ τον Γε-ώργιο Aβέρωφ και συνεισφορές άλλωνπλούσιων Eλλήνων.19 Δεκεμβρίου: Eμπορική συμφωνία μετη Pουμανία. Tο πρώτο ρήγμα στη βαλ-κανική απομνωση της χώρας μετά τηνήττα του 1897.31 Δεκεμβρίου: O κρατικς προϋπολογι-σμς κλείνει με πλενασμα 9,5 εκατομμύ-ρια δραχμές.Mακεδονία*: O Γερμανς Kαραβαγγέ-λης διορίζεται μητροπολίτης Kαστοριάς.• O Aρθουρ Eβανς αρχίζει ανασκαφέςστην Kρήτη.• Iταλική αρχαιολογική αποστολή ξεκι-

νά ανασκαφές στη Φαιστ.• Aνέλκυση του ναυαγίου των Aντικυ-θήρων απ Eλληνες ψαράδες. Mεταξύτων ευρημάτων, ο περίφημος έφηβοςτων Aντικυθήρων (340 π.X.).• O Mαρίνος Aντύπας εκδίδει στην Kε-φαλλονιά τη σοσιαλιστική εφημερίδα«Aνάστασις» (1900-1907).• Eκδίδεται το περιοδικ «Παναθήναια»(1900-1915), απ τον Kίμωνα Mιχαηλίδη.Aργτερα, εκδτης του ο Γ. A. Bλάχος.• H Eκκλησία της Eλλάδος αφορίζει τονAνδρέα Λασκαράτο.• Kωνσταντίνος Θεοτκης: Πίστομα.

• Aργύρης Eφταλιώτης : H Mαζώχτρα.• Γέννηση του Γιώργου Θέμελη.• Γέννηση του Γιώργου Σεφέρη.• Γέννηση του Πέτρου Πικρού.

1901

Mάρτιος18 Mαρτίου: Kρήτη*. Πολιτική κρίσηστο νησί εξαιτίας της σύγκρουσης πρί-γκιπα Γεωργίου και Eλ. Bενιζέλου.Nοέμβριος5-12 Nοεμβρίου: Tα «Eυαγγελιακά»:Mια προσπάθεια μετάφρασης τωνEυαγγελίων στη δημοτική αναστατώνει την ελληνική κοινωνία. H Iερά Σύνοδοςκαταδικάζει. H αντιπολίτευση επιδίδε-

Eπιμέλεια αφιερώματος:

K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

Page 3: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 3/38

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

ται σε πολιτική εκμετάλλευση. Γίνεται λγος για καταχθνιο σχέδιο των Σλά-βων προσάρτησης της Mακεδονίας.Mαχητικές διαδηλώσεις στην Aθήνακατά της μετάφρασης. Tρεις φοιτητέςκαι οκτώ άλλοι πολίτες νεκροί και πάνωαπ ογδντα τραυματίες σε συγκρού-σεις με την αστυνομία και με ναυτικ ά-γημα.12 Nοεμβρίου: Mεγάλο συλλαλητήριοστην Aθήνα εγκρίνει ψήφισμα που κα-λεί την κυβέρνηση να απαγορεύσει τημετάφραση και να δεσμευθεί τι θα τι-μωρείται αυστηρά ποιος το τολμήσει.Παραίτηση της κυβέρνησης Γ. Θεοτκη.• Eπίσημη έναρξη του Bασιλικού Θεά-τρου το Nοέμβριο, με το Θάνατο τουΠερικλέους του Δημήτρη Kορομηλά και το Zητείται Yπηρέτης του MπάμπηAννινου.• Iδρύεται η «Nέα Σκηνή» απ τον Kων.Xρηστομάνο.• Eκδίδεται το περιοδικ «Δινυσος»(1901-1902).• O Xρήστος Tούντας ξεκινά ανασκα-φές στο νεολιθικ οικισμ του Σέσκλουστη Mαγνησία.• Aργύρης Eφταλιώτης: H ιστορία τηςPωμιοσύνης.• Γέννηση Aνδρέα Eμπειρίκου• Γέννηση Zωής Kαρέλλη• Γέννηση Θράσου Kαστανάκη• Γέννηση Kωστή Mπαστιά• Θάνατος Nικλαου Γύζη (1842-1901)• Θάνατος Aνδρέα Λασκαράτου (1811-1901)

1902

NοέμβριοςMακεδονία*. O Iων Δραγούμης (1878-1920) υποπρξενος στο Mοναστήρι.17 Nοεμβρίου: Tα δύο μεγάλα κμματα(Δηλιγιάννη και Θεοτκη) αναδεικνύο-νται ισοδύναμα στις εκλογές. Bιώσιμηκυβέρνηση θα σχηματίσει εκείνος πουθα πάρει απ τον βασιλιά την εντολή,

δεδομένου τι θα συνταχθούν μαζί του,επηρεαζμενα απ το θρνο, τα μικρ-τερα κμματα. Oι οπαδοί του Δηλιγιάν-νη, για να επιτύχουν το προβάδισμα,προκαλούν ταραχές στην Aθήνα. H κα-τάσταση εκτραχύνεται, με αιματηρές συ-μπλοκές, τα περίφημα «Σανιδικά» – απτις σανίδες που αποσπούσαν απ ανε-γειρμενες οικοδομές της οδού Σταδίουοι συγκρουμενοι αντίπαλοι διαδηλω-τές.24 Nοεμβρίου: Oι δηλιγιαννικοί, πιο μα-χητικοί απ τους οπαδούς του Θεοτκη,επιβάλλουν πρωθυπουργ τον αρχηγτους.• Δημοσθένης Bουτυράς: O Λάγκας και άλλα διηγήματα• Γέννηση Πέτρου Xάρη

• Θάνατος Nικλαου Bώκου (1861-1902).

1903

IανουάριοςTο σταφιδικ πρβλημα φαίνεται ναβρίσκει λύση, ταν Aγγλοι κεφαλαιού-χοι προσφέρονται να προαγοράζουν -λη την παραγωγή για 20 χρνια. Θυελ-λώδεις συζητήσεις στη Bουλή μεταξύ υ-ποστηρικτών και πολέμιων της πρτα-σης, η οποία έχει γίνει δεκτή με ενθου-σιασμ απ τους παραγωγούς.

AπρίλιοςMακεδονία*: Bούλγαροι κομιτατζήδες

ανατινάζουν γαλλικ πλοίο στη Θεσσα-λονίκη και την Oθωμανική Tράπεζα τηςπλης.

Iούνιος25 Iουνίου: Kαταψήφιση στη Bουλή και πτώση της κυβέρνησης Θεοτκη, εξαι-τίας του σταφιδικού.28 Iουνίου: Ψήφος εμπιστοσύνης τηςBουλής στο Δημήτριο Pάλλη.

Iούλιος

H κυβέρνηση Pάλλη (υπουργς Στρα-τιωτικών ο I. Kωνσταντινίδης) τροπο-ποιεί τον νμο περί Γενικής Διοικήσεως.Περιορίζεται κάπως η αυτονομία τουΣτρατού έναντι της πολιτικής εξουσίας.20 Iουλίου: Mακεδονία*: Eξέγερση τουIλιντεν.Tο πρώτο σώμα ενπλων Kρητών φτά-νει στη δυτική Mακεδονία.

Oκτώβριος2 Oκτωβρίου: Mακεδονία*: Aιματηρήκαταστολή της εξέγερσης του Iλιντεν.Eπέμβαση των ισχυρών της Eυρώπης.Mεταρρυθμιστικ «Πργραμμα τουMίρτστεγκ». Oρατς κίνδυνος απώλει-ας της Mακεδονίας. Pιζική μεταβολήτης ελληνικής κυβερνητικής πολιτικής

στο Mακεδονικ.

NοέμβριοςΓλωσσικ*: H απφαση του BασιλικούΘεάτρου να ανεβάσει την Oρέστεια τουAισχύλου, μεταφρασμένη στη δημοτικήαπ τον καθηγητή του ΠανεπιστημίουΓεώργιο Σωτηριάδη, ξεσηκώνει τουςσυντηρητικούς. Διαδηλώσεις στην Aθή-να –τα περίφημα «Oρεστειακά»– μεπρωταγωνιστή τον καθηγητή ΓεώργιοMιστριώτη. H πρεμιέρα δεν ματαιώνε-ται, μως οι ταραχές συνεχίζονται και,υπ την απειλή πυρπλησης του θεά-τρου, ματαιώνεται η συνέχιση των πα-ραστάσεων.

Δεκέμβριος

6-16 Δεκεμβρίου: Σταφιδικ*. Παραίτη-ση κυβέρνησης Pάλλη. Kυβέρνηση Γ.Θεοτκη. Oρίζεται με νμο τι το πλε-νασμα της παραγωγής σταφίδας θα α-γοράζει η Σταφιδική Tράπεζα.• Eναρξη ανασκαφών στον νεολιθικοικισμ του Διμηνιού, κοντά στο Σέσκλοτης Mαγνησίας, απ τον Xρήστο Tού-ντα.• Eκδίδεται το περιοδικ «Nουμάς»(1903-1917, 1918-1924 και 1929-1931).• Iδρύεται η Eθνική Bιβλιοθήκη.• Iδρύεται η Φυσικομαθηματική Σχολήτου Πανεπιστημίου Aθηνών.• Iδρύεται η Mέση Eμπορική ΣχολήAθηνών.• Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης: H Φ-νισσα.

• Kωστής Παλαμάς: Tρισεύγενη.• Aνδρέας Kαρκαβίτσας: O Aρχαιολ-γος.

1904

Mακεδονία*: Eναρξη ουσιαστικής με-θδευσης του Aγώνα. Aποστολή εθελο-ντών και πολεμικού υλικού.

ΦεβρουάριοςO Παύλος Mελάς φτάνει στη δυτικήMακεδονία*.

Mάιος4 Mαΐου: Mακεδονία*: Iδρύεται στηνAθήνα το «Mακεδονικ Kομιτάτο», με

πρεδρο τον εκδτη της εφημερίδας«Eμπρς» Δημήτριο Kαλαποθάκη. Tον ίδιο μήνα, ο Λάμπρος Kορομηλάς διο-ρίζεται γενικς πρξενος στη Θεσσαλο-νίκη.

ΣεπτέμβριοςMακεδονία*: Φτάνουν τα πρώτα ελλη-νικά ένοπλα σώματα.

Oκτώβριος13 Oκτωβρίου: Mακεδονία* : Θάνατοςτου Παύλου Mελά.

• A΄ Πανελλήνιο Eκπαιδευτικ Συνέ-δριο.• Kωστής Παλαμάς: H Aσάλευτη ζωή.• Γρηγ. Ξενπουλος: Tο μυστικ της κο-ντέσσας Bαλέραινας.• Kωνσταντίνος Kαβάφης: Ποιήματα («Περιμένοντας τους βαρβάρους»).• Γιάννης Bλαχογιάννης:Δημοσιεύει α-πσπασμα απ το «Aρχείον του στρα-τηγού Iωάννη Mακρυγιάννη» στην εφη-μερίδα «Aκρπολις».• Aλέξανδρος Πάλλης: Mετάφραση τηςIλιάδας.• Γέννηση Hλία Bενέζη (φιλολογικψευδώνυμο του Hλία Mέλλου).• Γέννηση του Kων. Θ. Δημαρά.• Γέννηση Aιμίλιου Xουρμούζιου.

• Θάνατος Nικηφρου Λύτρα (1832-1904).• Θάνατος Eμμανουήλ Pοΐδη (1836-1904).

1905

Φεβρουάριος20 Φεβρουαρίου: Eκλογική νίκη, με απ-λυτη κοινοβουλευτική πλειοψηφία (142επί συνλου 235 εδρών), του Θ. Δηλι-γιάννη.

Mάρτιος10 Mαρτίου: Kρήτη*. Kίνημα του Θερί-σου υπ την ηγεσία του Eλ. Bενιζέλου.

Aπρίλιος14 Aπριλίου: Tο Σταφιδικ και τα χρέηπρος τη Σταφιδική Tράπεζα, συζητού-νται στη Bουλή.

Mάιος31 Mαΐου: O Θ. Δηλιγιάννης δολοφονεί-ται στην είσοδο της Bουλής απ έναντρφιμο χαρτοπαικτικών λεσχών. Ως αι-τία αναφέρεται η απφαση του πρωθυ-πουργού να κλείσει τις χαρτοπαικτικέςλέσχες.8 Mαΐου: Kυβέρνηση Θεοτκη, η μακρο-

Προσωπογραφία του βασιλιά ΓεωργίουA΄ (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

O Θ. Δηλιγιάννης πέντε φορές πρωθπουργς (Eθνικ Iστορικ Mουσείο

Aξιωματικοί και πολίτες του πυροβολικού με τις νέες στολές εκστρατείας, που

θιερώθηκαν το 1909 (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Page 4: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 4/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 5

Θεοτκης, πρωθυπουργς στο μεγα-ερο μέρος της δεκαετίας 1899–1909.

O Eλευθέριος Bενιζέλος το 1909(φωτ.: Iδρυμα Iστορίας Eλ. Bενιζέλου).

O βασιλιάςΓεώργιος

απευθύνεταιστο λα

της Aθήνας,στο μεγάλο

συλλαλητήριουποστήριξης

του «Στρατιω-τικού Συνδέ-

σμου», στις 14Σεπτεμβρίου

1909. Λαϊκήεικνα (Aθήνα,Eθνικ Iστορι-

κ Mουσείο).

στο Bουκουρέστι το 1891.• Aνασκαφές στο Σούνιο. Aνευρίσκο-νται ένας σχεδν ακέραιος κούρος και ηκεφαλή ενς δεύτερου ( περ. 7ος αι.π.X.).• H Bρετανική Aρχαιολογική Σχολή αρ-χίζει ανασκαφές στο ιερ της AρτέμιδοςOρθίας, στη Σπάρτη.• Περικλής Γιαννπουλος: Nέον πνεύ-μα.• Γέννηση N. Xατζηκυριάκου - Γκίκα .

• Γέννηση Σωκράτη Kαραντινού.• Γέννηση Eμμανουήλ Kριαρά.• Γέννηση Pίτας Mπούμη-Παπά.

1907

Mακεδονία*: Eντείνεται αγώνας ενα-

σωρινά τις παραστάσεις, λγω οικονο-μικών δυσχερειών.• O A. Kεραμπουλος ξεκινά τις ανα-σκαφές στο Kάδμειο, τη μυκηναϊκή α-κρπολη των Θηβών.• Ξεκινούν οι ανασκαφές στις Φθιώτι-δες Θήβες, σημαντική πλη της πρωτο-βυζαντινής περιδου.• O Γιάννης Bλαχογιάννης εκδίδει ταAπομνημονεύματα του στρατηγού Mα-κρυγιάννη.• Kωστής Παλαμάς: O Δωδεκάλογος

του Γύφτου.• Aλέξανδρος Πάλλης: Tαμπουράς και κπανος.• Iων Δραγούμης: Mαρτύρων και Hρώ-ων Aίμα.• Γεώργιος Σκληρς: Tο Kοινωνικνμας Zήτημα.

βιτερη. Θα παραμείνει σχεδν μια τε-τραετία , έως τις 7 Iουλίου 1909.Mακεδονία*: Tα ελληνικά ένοπλα σώμα-τα αποκτούν τον έλεγχο στα βιλαέτιαΘεσσαλονίκης και Mοναστηρίου.

Nοέμβριος2 Nοεμβρίου: Kρήτη*: Tερματίζεται τοκίνημα του Θερίσου.• Iδρύεται το Eμπορικ EπιμελητήριοΠειραιώς .• Iδρύεται η Λαϊκή Tράπεζα.• Iδρύεται η Aμερικανική Γεωργική Σχο-λή Θεσσαλονίκης.• Γρηγριος Ξενπουλος: O κκκινοςβράχος.• Γέννηση Γιώργου Θεοτοκά.

1906

MάρτιοςMακεδονία*: Φτάνει στη Θεσσαλονίκη

ο αξιωματικς Aθ. Σουλιώτης (ψευδώ-νυμο Nικολαΐδης). Oργανώνεται οικο-νομικ μποϊκοτάζ των βουλγαρικών ε-πιχειρήσεων, δίκτυο παρακολούθησηςκαι σώμα εκτελεστών.

AύγουστοςKρήτη*: Στον Γεώργιο A΄ το δικαίωμανα ορίζει το πρσωπο του ύπατου αρ-μοστή του νησιού.

Σεπτέμβριος12 Σεπτεμβρίου: Kρήτη*. Παραίτησητου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. Nέοςαρμοστής ο Aλέξανδρος Zαΐμης.• Σημαντική ενίσχυση του ελληνικούΠολεμικού Nαυτικού με την αγορά έξι νέων αντιτορπιλικών απ τους προυςτου «Tαμείου του Στλου».• Mεταφέρεται στην Aθήνα η έδρα τηςεφημερίδας «Πατρίς» του Σπύρου Σί-μου, που είχε ξεκινήσει την έκδοσή της

ντίον των Bουλγάρων κομιτατζήδων.Ξεκινά η αγροτική αποκατάσταση τωνπροσφύγων απ τη Pουμανία και τηνAν. Pωμυλία.

Mάρτιος7 Mαρτίου: Δολοφονείται ο MαρίνοςAντύπας στη Θεσσαλία.

ΣεπτέμβριοςMακεδονία*: O Λάμπρος Kορομηλάςανακαλείται απ τη Θεσσαλονίκη μετάαπ τουρκικές διαμαρτυρίες.

Oκτώβριος27 Oκτωβρίου: Γενική απογραφή πλη-θυσμού. Aύξηση του πληθυσμού τηςχώρας, απ την προηγούμενη απογρα-φή (1896), κατά 198.146, φτάνοντας τα2.631.952 άτομα.• Iδρύεται η Eμπορική Tράπεζα.• Tο Bασιλικ Θέατρο διακπτει προ-

• Γέννηση Aγγέλου Tερζάκη.• Θάνατος Kων. Bολανάκη (1839-1907).• Θάνατος Δημήτριου Bερναρδάκη(1833-1907).

1908

Mάρτιος20 Mαρτίου: Kρήτη*. O Aλ. Zαΐμης ζητεί την απομάκρυνση των ξένων στρατευμά-των.

Iούλιος

11 Iουλίου: Mακεδονία*. Kίνημα νεο-τούρκων αξιωματικών (της συγκεντρωτι-κής εθνικιστικής πτέρυγας «Kομιτάτο γιατην Eνωση και την Προδο») στη Θεσσα-λονίκη. Aνατρέπουν το αυταρχικ σουλ-τανικ καθεστώς του Aμπντούλ Xαμίτ,και τον υποχρεώνουν να επαναφέρει τοΣύνταγμα του 1876. Aναπτερώνονται οι 

Page 5: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 5/38

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Aθήνα. H τελετή έναρξης της Mεσο–Oλυμπιάδας του 1906, στο Kαλλι-μάρμαρο (Aρχείο: «Mικρς Pωμης»).

ελπίδες ελευθερίας λων των εθνοτήτωντης Mακεδονίας, που μως σύντομα θαδιαψευσθούν.15 Iουλίου: Kρήτη*: Aρχίζει η αποχώρη-ση των ξένων στρατευμάτων.

ΣεπτέμβριοςAναβρασμς στην Eλλάδα και την Kρή-τη, ταν η Aυστρία προσαρτά τη Bοσνία-Eρζεγοβίνη, και το νεοσύστατο βουλγα-ρικ βασίλειο την Aνατολική Pωμυλία.24 Σεπτεμβρίου: Kρήτη*: H Bουλή τηςKρητικής Πολιτείας αποφασίζει την κα-τάλυση των υφιστάμενων αρχών.

Oκτώβριος15 Oκτωβρίου: Kρήτη*: H Bουλή κηρύσ-σει την ανεξαρτησία της νήσου. H Tουρ-κία απειλεί με πλεμο την Eλλάδα.• Tα δημσια οικονομικά εμφανίζουν έλ-λειμμα 9.800.000 δραχμών, για πρώτη φο-ρά ύστερα απ μια μεγάλη περίοδο ανά-καμψης.• Iδρύεται στην Aθήνα ο «ΣτρατιωτικςΣύνδεσμος» απ αξιωματικούς και υπα-ξιωματικούς του Στρατού. Συντάσσεται το πρώτο του πρωτκολλο.• Iδρύεται η «Kοινωνιολογική Eταιρεία»με πρωτοβουλία του Aλέξανδρου Δελ-μούζου.

• O Δελμούζος δημοσιεύει στην εφημερί-δα «Aκρπολις» τις απψεις του για τημορφωτική αξία της δημοτικής. Λίγουςμήνες αργτερα αναλαμβάνει τη διεύθυν-ση του Aνώτερου Παρθεναγωγείου στοBλο και ξεκινά μια προσπάθεια πρτυ-

• Γέννηση Mιχ. Kαραγάτση (φιλ. ψευδώ-νυμο του Δημήτρη Pοδπουλου).

1909

Iδρύεται στη Θεσσαλονίκη η σοσιαλιστι-κή εργατική ένωση «Φεντερασιν».

Mάιος1 Mαΐου: Στη Θεσσαλονίκη, σοσιαλιστέςδιαφρων εθνοτήτων –Eλληνες, Iσραηλί-

τες, Bούλγαροι, Tούρκοι, κ.ά.– γιορτά-ζουν την Πρωτομαγιά, διαδηλώνονταςμε κκκινες σημαίες.

Iούνιος4 Iουνίου: Συντάσσεται νέο πρωτκολλοτου «Στρατιωτικού Συνδέσμου». Διορί-ζεται 15μελής επιτροπή με επικεφαλήςτον συνταγματάρχη πυροβολικού, Nικ-λαο Zορμπά.• Παραίτηση της κυβέρνησης Γ. Θεοτ-κη, εξαιτίας της αδυναμίας της να στα-ματήσει τις ενέργειες του «ΣτρατιωτικούΣυνδέσμου» .7 Iουνίου: H νέα κυβέρνηση, υπ τον Δ.Pάλλη, δηλώνει πρθυμη να συμβιβαστεί με τους στρατιωτικούς. Γρήγορα αποδει-κνύεται ανίκανη να αντιμετωπίσει την

κρίση.

Iούλιος15 Iουλίου: Kρήτη*: Aποχωρούν και τατελευταία ξένα στρατεύματα. Yψωσητης ελληνικής σημαίας και άρνηση υπο-

κίνημα στο Γουδί. Kύρια αιτήματα: εκτε-ταμένες μεταρρυθμίσεις στη δημσια δι-οίκηση, την Oικονομία, τη Δικαιοσύνηκαι στη διοίκηση των Eνπλων Δυνάμε-ων. Oι αξιωματικοί του «Συνδέσμου» α-παιτούν άμεση παραίτηση της κυβέρνη-σης Pάλλη και παύση κάθε ανάμιξης τωνπριγκίπων στα του στρατεύματος.18 Aυγούστου: Kρήτη*: Παραίτηση της

Eκτελεστικής Eπιτροπής. Aναγκαστικήυποστολή της ελληνικής σημαίας.28 Aυγούστου: O Γεώργιος A΄, αποδεχ-μενος σχετικ αίτημα του «ΣτρατιωτικούΣυνδέσμου», ορίζει κυβέρνηση υπ τονKυριακούλη Mαυρομιχάλη.

Σεπτέμβριος14 Σεπτεμβρίου: Παλλαϊκ συλλαλητή-

κηνή απ το υπαίθριο καφενείο στο Zάππειο, στο γύρισμα του αιώνα (G. Horton, «Modernhens», London, 1902).

H μεγάλη σάλα του «Zαχαράτου» στην πλατεία Oμονοίας, παραμονές του 20ούαιώνα (Aρχείο Γ. Παπακώστα).

πης εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.• Iδρύεται στο Bλο ο πανεργατικς σύν-δεσμος «H Aδελφτης».• Tο Bασιλικ Θέατρο, αφού πρσφερεστο αθηναϊκ κοιν 140 έργα, τα περισ-στερα απ τα οποία κλασικά, κλείνει χρεοκοπημένο τον Aπρίλιο.• Eλισσαίος Γιαννίδης: Γλώσσα και ζωή.• Γέννηση Kάρολου Kουν.

στολής της, παρά την αντίδραση τηςTουρκίας.

Aύγουστος12 Aυγούστου: Eπιχείρηση σύλληψης τωναξιωματικών του «Στρατιωτικού Συνδέ-σμου». Oι περισστεροι διαφεύγουν.14-15 Aυγούστου: Tη νύχτα της 14ηςπρος την 15η, εκδηλώνεται στρατιωτικ

Page 6: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 6/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 7

10.000 τννων – το «Γεώργιος Aβέρωφ»θα παραδοθεί το 1911.

ΔεκέμβριοςTο δημσιο έλλειμμα αγγίζει τα 14 εκα-τομμύρια δραχμές. Kύριος λγος οι στρατιωτικές δαπάνες.28 Δεκεμβρίου: O Eλ. Bενιζέλος φθάνει στην Aθήνα. Aποποιείται την προσφο-ρά του «Συνδέσμου» να αναλάβει τηνπρωθυπουργία για να μην καταστεί -μηρος των στρατιωτικών. Προτείνει α-ντικατάσταση της κυβέρνησης Mαυρο-μιχάλη, διάλυση του «Συνδέσμου» και διενέργεια εκλογών για τη σύγκλησηAναθεωρητικής Συνταγματικής Συνέ-λευσης.H πρταση υιοθετήθηκε απ τον βασι-λιά και τους πολιτικούς αρχηγούς και ε-πικυρώθηκε σε Συμβούλιο του Στέμμα-τος στις 16 Iανουαρίου 1910. Mαζί με τηνέα δεκαετία ανέτειλε το άστρο του Bε-νιζέλου και το σύγχρονο ελληνικ κρά-τος.• Iδρύεται η Eλληνική ΛαογραφικήEταιρεία, η οποία εκδίδει το περιοδικ«Λαογραφία».• Aρχίζουν να λειτουργούν τα πρώτα κι-νηματοθέατρα στην Aθήνα.• Iδρυση της Iταλικής Aρχαιολογικής

Σχολής Aθηνών. Σημαντικτερες ανα-σκαφές της: στη Λήμνο και στην Kρήτη –Γρτυνα, Aγία Tριάδα, Φαιστ.• Aγγελος Σικελιανς: O Aλαφροΐσκιω-τος.• Iωάννης Πολέμης: Tο παλι βιολί.

Eνθύμιον 1900–1910

Στα πρώτα χρνια του αιώνα, η μικρή Aθήνα ονειρευταν το μέλλον της. Hαύρα της έχει αφήσει τα χνάρια της σε μπαούλα, σε κοριτσίστικα λευκώ-ματα και κιτρινισμένα σημειωματάρια. Mια γκαρνταρμπα απ τις ημέρεςπου φυλλορρησαν και «παρήλθον», μια ιστορία με ράφτρες, καπελούδες,

κρυφές ματιές, ανομολγητους έρωτες, κοινωνική ετικέτα. Mα, πίσω απ’ λααυτά, η ρομαντική Aθήνα μετρούσε μέρα τη μέρα τη ζωή της.

Mε τα πρώτα αυτοκίνητα, τα ιππήλατα τραμ, τις λατέρνες. Eίναι η εποχή πουτα παιδιά πηγαίνουν στο σχολείο με τα πδια, η δεκαετία των «πρώτων» Aθη-ναίων καλλονών, που ανασήκωναν τον ποδγυρο για να αποφύγουν τη λάσπηκαι σκίαζαν το πρσωπο για να το διατηρήσουν λευκ…

Στις μέρες του Γεωργίου του A΄, η Aθήνα, δίχως να το ξέρει, ζει το τελευταίογαλήνιο κεφάλαιο της ιστορίας της πριν απ τους πολέμους. Για τα ευρωπαϊκάδεδομένα είναι πλη «επαρχιακή», οι πάντες γνωρίζουν τους πάντες, καπέλαανασηκώνονται σε αλλεπάλληλες χαιρετούρες, οι πλανδιοι διαλαλούν τηνπραμάτεια τους. Eίναι μια χαριτωμένη πολιτεία, με λίγες υποδομές, μεγάλες φι-λοδοξίες, μια φραγκολεβαντίνα αστή και μια ανατολίτισσα ευρωπαία. Hδη απτο 1900, οι πιο εύποροι Aθηναίοι κυκλοφορούσαν με τα πρώτα αυτοκίνητα πουφβιζαν τα άλογα και τους διαβάτες, αλλά προξενούσαν βλέμματα ζήλιας και θαυμασμού.

Tο 1902 ο ατμοκίνητος σιδηρδρομος γίνεται ηλεκτροκίνητος. Tο 1907 ηλε-κτροφωτίζονται οι πλατείες Oμνοιας και Συντάγματος και κεντρικοί δρμοι της Aθήνας. Eνα χρνο αργτερα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα ηλε-κτρικά τραμ. Tτε λειτουργεί και το πρώτο τηλεφωνικ κέντρο της Aθήνας με200 λους κι λους συνδρομητές.

Oι… νεωτερισμοί που εισβάλλουν απ την Eυρώπη, σκανδαλίζουν. Παρ’ -λα αυτά οι κομψευμενες Aθηναίες επιδεικνύουν τις καπελίνες και τα παρασ-λια τους, τα μακριά φορέματα και τη σφιχτή μέση–δαχτυλίδι, στου «Γιαννάκη»και στο «Nτορέ». Oι συνοδοί τους, οι Aθηναίοι δανδήδες, ταν δεν ήταν ένστο-λοι, φορούσαν εξίσου... άβολα ρούχα: ριγωτ παντελνι, καλτσοδέτες, ψηλκολλάρο, γιλέκο με χρυσή αλυσίδα, μπρελκ με φωτογραφία, γκέτες, ημίψηλο

καπέλο, μπαστούνι. Kαι οβάλ γυαλιά«pince–nez».

H μδα ήταν προνμιο των λίγων ευκα-τάστατων αστών. Oι περισστεροι βολεύο-νταν πως–πως. Mεταποιήσεις, αποφ-ρια, δανεικά, ενοικιαζμενα κοστούμια.Tα φιγουρίνια απ το Παρίσι τα κορνίζω-ναν στα ραφεία, αλλά ποιος είχε μυαλ και χρήματα για τέτοια; H Eλλάδα, απομονω-μένη απ την Eυρώπη, ζούσε περισστερομε το νειρο της Δύσης παρά με τα αξεσου-

άρ της.Eκείνα τα χρνια, η γυναίκα στην Eυρώ-

πη άρχιζε να ψελλίζει τα πρώτα αποχαιρε-τιστήρια λγια στον στεν δυνάστη της,τον κορσέ! Στην Eλλάδα φθάνει μνο ο α-πηχος, μακρινς και αυτς. Λίγες Aθη-ναίες ταξίδευαν ττε στη Δυτική Eυρώπη.H επαφή με το εξωτερικ διατηρείτο συχνάμέσα απ συγγενείς στην Πλη ή την Aλε-ξάνδρεια.

Στη Δύση το 1900 σημειώνεται η έκρηξητης υψηλής ραπτικής που στην Eλλάδα δενέγινε και τσο αισθητή. O Πολ Πουαρέ ή-ταν ο σχεδιαστής που απελευθέρωσε το γυ-ναικείο σώμα. H μικρή, συντηρητική Aθή-να ψυχανεμιζταν τις αλλαγές, αλλά δί-σταζε να τις υιοθετήσει. Στις πρώτες αμή-χανες διαφημίσεις της εποχής, διαβάζουμε,

ωστσο, για τα «ωραιώτερα παριζιάνικαμοδέλλα» στον οίκο Kοντούζογλου στηνKλειτίου 6, και τα πιο σικ καπέλα: «μία επί-σκεψις θα σας καταπλήξη».

Mεγάλα καπέλα άρχισαν να εμφανίζο-νται στους δρμους της Aθήνας και ονομα-στή έχει μείνει η promenade στη λεωφρο

Aμαλίας, κάτω απ την αλέα με τις αγριοπιπεριές. Xρειαζταν, μως, προσοχή.Hταν μεγάλη προσβολή να πουν μια κοπέλα «φτιασιδωμένη». Oι Eλληνίδες έ-ψαχναν τρπο για να κοκκινίσουν τα μάγουλά τους, να προμηθευτούν πούδρααπ ρυζάλευρο…

Oι καλλονές της εποχής έχουν διασωθεί σε οικογενειακά λευκώματα απ χο-ντρ χαρτνι και αποξηραμένα άνθη απ’ τις αυλές της Aθήνας. Kοιτάζουν τοφακ με συστολή και φιλαρέσκεια μαζί, σαν να προκαλούν το χρνο να τρέξει πιο γρήγορα αλλά να τις αφήσει ανέγγιχτες. Eμεινε μονάχα μια γλυκιά μελαγ-χολία. Nα πέρασαν άραγε καλά;

Σάντυ Tσαντάκη

ριο στην Aθήνα υπέρ του «Συνδέσμου».

OκτώβριοςO «Στρατιωτικς Σύνδεσμος» καλεί απτην Kρήτη τον Eλ. Bενιζέλο να αναλάβει τη διακυβέρνηση της Eλλάδας.

NοέμβριοςH κυβέρνηση Mαυρομιχάλη, αποφασί-ζει την παραγγελία ενς θωρηκτού

• Γρηγριος Ξενπουλος: Στέλλα Bιολά-ντη.• Πηνελπη Δέλτα: Για την πατρίδα.• K. Xατζπουλος: O πύργος του Aκρο-πταμου.• Γέννηση Γιάννη Pίτσου.• Γέννηση Παντελή Πρεβελάκη.• Θάνατος Σπήλιου Πασαγιάννη (1874-1909).

H πλατεία Oμονοίας και η αρχή της οδού 3ης Σεπτεμβρίου, με το «Zυθοπωλείον Zαχαράτου» και το «Kαφενείον Zα-χαράτου–Kαπερώνη» (Συλλογή Aντώνη Mαΐλλη).

Page 7: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 7/38

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tου Kωνσταντίνου Σβολπουλου

Kαθηγητή Πανεπιστημίου Aθηνών

T

ο Kρητικ ζήτημα, αναπσπαστο μέρος, συχνά ση-μείο αιχμής του λου Aνατολικού ζητήματος στηνευρύτερη διάρκεια του IΘ΄ αιώνα, προσέγγισε στην

τελική λύση του, ταν το 1897 τα μέλη της Eυρω-παϊκής Συμφωνίας –οι έξι Mεγάλες Δυνάμεις της ε-ποχής– επέβαλαν στην Tουρκία, να εκχωρήσει τακυριαρχικά της δικαιώματα, διατηρώντας την ψιλήμνο επικυριαρχία και εγγυήθηκαν συλλογικά την

εφαρμογή καθεστώτος αυτνομου, υπ την προστασία τους, ο-ρίζοντας ως ύπατο αρμοστή το δευτερτοκο γιο του βασιλέατων Eλλήνων.

Στη βασική σύστασή του, το καθεστώς της αυτονομίας χαρα-κτηριζταν απ την πολλαπλτητα και, συχνά, τη σύγχυση στονκαθορισμ της λειτουργίας των κύριων θεσμικών οργάνων του,μονομερών και συλλογικών, τοπικών και διεθνών. Στο ίδιο πρ-σωπο του ύπατου αρμοστή, συνεκτικού δεσμού με το εθνικ κέ-ντρο, συγκρουταν η ιδιτητα του εντολοδχου του κρητικούλαού και του εκπροσώπου των Προστατριών Δυνάμεων, τουφορέα δηλαδή εθνικών διεκδικήσεων και του εγγυητή διεθνώνδεσμεύσεων. Oι μοιραίες αυτές αντιφάσεις και οι αναπφευκτεςδυσλειτουργίες στο επίπεδο των θεσμών έμελλε να συναρτηθούν

και με βαθύτερες εγγενείς αδυναμίες με έκδηλο τον αντίκτυποστο πεδίο της διοικητικής οργάνωσης και της παραγωγικής ανά-πτυξης. Yπ τις συνθήκες, αυτές, εντεινταν η αίσθηση της προ-σωριντητας και η εμμονή των κατοίκων της Mεγαλονήσου στηνάμεση ικανοποίηση του ενωτικού αιτήματος.

Eυαίσθητημεσογειακή ισορροπία

H αρνητική εντούτοις αυτή συγκυρία, ενωρίς έκδηλη, δεν έ-μελλε να οδηγήσει τις Προστάτριες Δυνάμεις στην επαναθεώρη-ση του καθεστώτος της αυτονομίας. Tο Kρητικ ζήτημα παρέ-μενε αναπσπαστα δεδομένο με το περίπλοκο Aνατολικ ζήτη-μα, ενταγμένο ακμη στο δίκτυο και της ευαίσθητης μεσογεια-κής ισορροπίας. H στρατηγική θέση του νησιού, ιδιαίτερα το λι-μάνι της Σούδας, δεν είχε παύσει να κεντρίζει το ενδιαφέρον, τ-σο των ισχυρών δυτικών ναυτικών δυνάμεων σο και αυτών των

Kεντρικών Aυτοκρατοριών, και ακμη περισστερο της Pωσίας.Aνταγωνιστικές πιέσεις και αλληλοσυγκρουμενες βλέψεις και συμφέροντα συνέχονταν με τη διαμρφω-ση, ρευστή και αυτή, θέσεων κατά καννααντιθετικών μεταξύ των ίδιων των εγγυη-τριών κυβερνήσεων.

Παράλληλα, ενώ η Πύλη ενέμενε σταθε-ρά στην ανθενωτική στάση της, τα γειτονι-κά βαλκανικά κράτη αξίωναν ανάλογες ε-δαφικές ικανοποιήσεις, σε αντιστάθμισμαμιας ενδεχμενης προσάρτησης της Kρή-της στην Eλλάδα. Yπ τις συνθήκες αυτές,η εμμονή των ευρωπαϊκών κυβερνήσεωνστην αρχή του status quo έτεινε να αποτε-λέσει την ασφαλιστική δικλείδα, τσο γιατην αλληλοεξισορρπηση των δικών τουςβλέψεων σο και για τη διατήρηση της εύ-θραυστης βαλκανικής ισορροπίας.

Tο εθνικ κέντρο

Aπέναντι στην αρνητική αυτή στάσητης Eυρώπης, η Aθήνα, ως εθνικ κέντρο,δεν διέθετε τα απαιτούμενα ισχυρά μέσαδιπλωματικής πίεσης. Oι σύντονες προ-σπάθειες του ίδιου του ύπατου αρμοστήπρίγκιπα Γεωργίου προς την κατεύθυνσητων Προστατριών Δυνάμεων, δεν είχαν α-ποφέρει αποτέλεσμα ώς τα τέλη του 1904,παρά τον διακανονισμ ειδικτερων μ-νον εκκρεμοτήτων και την πρβλεψη επι-μέρους διευκολύνσεων, ανίκανων να α-νταποκριθούν στο γενικτερο αίτημα τηςκοινής γνώμης για ολοκλήρωση της εθνι-κής χειραφέτησης. Tο γεγονς αυτ επέ-

τεινε την εσωτερική κρίση, η οποία σοβού-σε αφτου ο πρίγκιπας είχε, τον Aπρίλιοτου 1901, απολύσει τον Eλευθέριο Bενιζέ-λο, σύμβουλο επί της Δικαιοσύνης, «επει-δή λως αναρμοδίως υπεστήριξε γνώμαςεπί σπουδαιοτάτου ζητήματος αντιθέτουςπρος το φρνημα και την εντολήν [του]».

Πράγματι, ο φιλελεύθερος νέος πολιτικςείχε εισηγηθεί, αντί της Eνωσης, την άμεσηεξασφάλιση της οποίας έκρινε αδύνατη,την ολοκλήρωση του καθεστώτος της αυ-τονομίας, σε εφαρμογή του Συντάγματοςκαι σύμφωνα με τις υποσχέσεις των Δυνά-μεων. H επιλογή αυτή θα συντελούσε, κα-

τά την άποψή του, στην προαγωγή των ε-θνικών συμφερντων στο εξωτερικ και στην κατοχύρωση της αυτοδιοίκησης στοεσωτερικ της Mεγαλονήσου, μετά τηδιοργάνωση πολιτοφυλακής και την απο-χώρηση των διεθνών στρατευμάτων, και θα άνοιγε την προοπτική για μια λύση α-

Tο Kρητικ

Zήτημα

Page 8: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 8/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9

Kρητικοί επαναστάτεςστους Kάμπους Kυδωνίας, 1898.

O τουρκικς στρατς εγκαταλείπει την Kρήτη. Σούδα, 1898.

νάλογη με την αντίστοιχη της AνατολικήςPωμυλίας, διασφαλίζοντας την πορείαπρος την Eνωση με την Eλλάδα.

Θέρισο, 1905

Oταν, με την πάροδο του χρνου, οι διπλωματικές ενέργειες του ύπατου αρ-μοστή δεν αποδώσουν καρπούς, ο φιλε-λεύθερος ηγέτης θα επανεμφανιστεί δυ-ναμικά στο προσκήνιο, το Mάρτιο του

1905, στο Θέρισο, επικεφαλής ένοπλης ε-ξέγερσης, στο νομα της ανάγκης για ρι-ζική μεταβολή της εσωτερικής διακυβέρ-νησης, άκρως συντηρητικής, και, ταυτ-χρονα, για ικανοποίηση του ενωτικού αι-τήματος.

Mεθοδευμένη με επιτηδειτητα και ευε-λιξία, η επαναστατική αυτή κίνηση τουBενιζέλου θα αποφέρει θετικούς καρπούςγια τον ίδιο αλλά και για τη Mεγαλνησο.H συγκρτηση διεθνούς εξεταστικής επι-τροπής «επιφορτισμένης να αναζητήσητας αιτίας της κρίσεως, να μελετήση ταςδιοικητικάς και οικονομικάς συνθήκαςκαι να διατυπώση τας απψεις της επί τωνεπενεκτέων μεταρρυθμίσεων», θα οδηγή-σει στη νέα διαρρύθμιση, τσο των ρων

της εσωτερικής διακυβέρνησης σο και της διεθνούς θέσης της Kρητικής Πολιτεί-ας: δημιουργία κρητικής πολιτοφυλακήςυπ την εποπτεία πρώην στελεχών του ελ-ληνικού στρατού, αναθεώρηση του Συ-ντάγματος, εκχώρηση στον Eλληνα βασι-λέα του δικαιώματος να διορίζει τον ύπα-το αρμοστή. Σε εφαρμογή του σχετικού -ρου, ο Γεώργιος A΄ θα διορίσει, τον Aύ-γουστο του 1906, τον Aλέξανδρο Zαΐμη,σε αντικατάσταση του δευτερτοκου γιουτου, πρίγκιπα Γεωργίου.

Kαίρια τομή στην πορεία του εθνικούζητήματος προς την τελική λύση του, η σύ-σφιγξη των διακρατικών δεσμών της αυ-τνομης Kρήτης με το ελεύθερο βασίλειοθα λειτουργήσει σε ευθεία συνάρτηση μετη βαθμιαία απαλλαγή του αυτνομου κα-θεστώτος απ τα δεσμά του διεθνούς ε-λέγχου. Συγκεκριμένα, οι ΠροστάτριεςΔυνάμεις θα αποσύρουν, στις 15 Iουλίου1909, και τα τελευταία αγήματά τους. H ε-ξέλιξη μως αυτή δεν θα αποδώσει αυτ-ματα στον κρητικ λα, πως είχε υποθέ-σει ο Eλ. Bενιζέλος, τη δυναττητα να κα-θορίσει εφεξής αυτβουλα την πορείατου. H ανασταλτική παρεμβολή των ευρω-παϊκών κυβερνήσεων στην επιβολή της θέ-λησής του για Eνωση με την Eλλάδα επι-

Στην εκπνοή του 19ου αιώνα, η Kρήτηαναγνωρίζεται ως αυτνομη πολιτεία υ-π την προστασία των Mεγάλων Δυνά-μεων, που το Δεκέμβριο του 1898, διορί-ζουν ύπατο αρμοστή του νησιού τονπρίγκιπα Γεώργιο, δευτερτοκο γιο τουΓεωργίου A΄ της Eλλάδας.1899, 16 Φεβουαρίου: H Kρητική Πολι-τεία αποκτά Σύνταγμα. Στις 29 του ίδιουμήνα σχηματίζεται η πρώτη κυβέρνηση.

Yπουργς (σύμβουλος επί της Δικαιο-σύνης) αναλαμβάνει ο Eλευθέριος Bενι-ζέλος.

1901

Aνανεώνεται για μια πενταετία η θητείατου αρμοστή πρίγκιπα Γεωργίου. 22 Φε-βρουαρίου: O Eλ. Bενιζέλος αναπτύσ-σει στο Hγεμονικ Συμβούλιο τις απ-ψεις του για την ένωση. Θεωρεί τι, λ-γω της στρατηγικής σημασίας του νησι-ού, οι ισχυροί της Eυρώπης δεν επιθυ-μούν την ένωση. Eισηγείται τη λύση τηςπλήρους αυτονομίας, με αποχώρησητων ξένων στρατευμάτων. Mε τη διοίκη-

σή της στελεχωμένη απ Eλληνες και τοστρατ οργανωμένο απ Eλληνες αξιω-ματικούς, η Kρήτη, ελεύθερη πλέον νααναπτύξει τις σχέσεις της με την Eλλά-δα, θα προχωρήσει, μλις το επιτρέψουνοι συνθήκες, στην ένωση. O Γεώργιος,αντίθετα, πιστεύει τι μπορεί, χάρηστους συγγενικούς του δεσμούς με τουςεστεμμένους της Eυρώπης, να επιτύχει την άμεση ενσωμάτωση. O Bενιζέλος,

δημοσιεύει τις απψεις του στον αθη-ναϊκ Tύπο. Eπέρχεται ρήξη. O ύπατοςαρμοστής απολύει τον σύμβουλ του επί της Δικαιοσύνης. O Bενιζέλος τίθεται ε-πικεφαλής των δυσαρεστημένων απτους χειρισμούς του Γεωργίου.

1905

10 Mαρτίου: O Bενιζέλος, επικεφαλής600 ένοπλων, ξεκινά, στο χωρι Θέρισο,επαναστατικ κίνημα. O αρμοστής δενεπιλέγει τη βίαια αναμέτρηση. Oι Δυνά-μεις ενθαρρύνουν την πολιτική διευθέ-τηση της κρίσης.15 Iουλίου: O Bενιζέλος απορρίπτει 

Xρονολγιο

Page 9: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 9/38

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

συμβιβαστική πρταση της KρητικήςΣυνέλευσης.30 Iουλίου: Oι πρξενοι των Δυνάμε-ων κηρύσσουν στρατιωτικ νμο.2 Nοεμβρίου: Συνάντηση του Bενιζέ-λου με τους προξένους. Yπογράφεται πρωτκολλο τερματισμού του κινήμα-τος.

1906

Φεβρουάριος: Διεθνής επιτροπή ανα-λαμβάνει να εξετάσει επιτοπίως το ζή-τημα και να συντάξει έκθεση.23 Iουλίου: Eπιδίδεται στον αρμοστήτο κείμενο της νέας ρύθμισης: ίδρυσηκρητικής πολιτοφυλακής, αναθεώρη-ση του Συντάγματος, αποχώρηση τωνξένων στρατευμάτων.14 Aυγούστου: Oι Mεγάλες Δυνάμειςεκχωρούν στον βασιλιά της Eλλάδαςτο δικαίωμα να ορίζει τον ύπατο αρ-μοστή.12 Σεπτεμβρίου: O πρίγκιπας Γεώρ-γιος, ύστερα απ υπδειξη του πατέ-ρα του, υποβάλει την παραίτησή τουκαι αναχωρεί απ την Kρήτη.18 Σεπτεμβρίου: Φθάνει στο νησί ο

νέος ύπατος αρμοστής AλέξανδροςZαΐμης.

1908

20 Mαρτίου: O Aλ. Zαΐμης ζητεί τηνεκκένωση της Kρήτης απ τα ξέναστρατεύματα, πως προέβλεπε η ρύθ-μιση του 1906.15 Iουλίου: Aναχωρούν οι πρώτοι ξέ-νοι στρατιώτες.Σεπτέμβριος: Aναβρασμς σε Eλλά-δα και Kρήτη ταν η Aυστρία προ-σαρτά τη Bοσνία και την Eρζεγοβίνη,και η Bουλγαρία την Aνατολική Pω-μυλία. H Kρητική Συνέλευση αποφα-σίζει, με την ενθάρρυνση του Eλληναπρωθυπουργού Γ. Θεοτκη, την κα-

τάλυση της υφιστάμενης τάξης και την εκλογή 5μελούς EκτελεστικήςEπιτροπής, που αναλαμβάνει να κυ-βερνήσει το νησί στο νομα του βασι-λιά της Eλλάδας.Oκτώβριος: H συνέλευση κηρύσσει την ανεξαρτησία της Kρήτης και τηνένωση. H Tουρκία απειλεί την Eλλά-δα με πλεμο. O πρωθυπουργς Δ.Pάλλης δηλώνει τι η χώρα θα σεβα-στεί τις αποφάσεις των M. Δυνάμεων.

1909

15 Iουλίου: Aποχωρούν απ την Kρή-τη και τα τελευταία ξένα στρατεύμα-τα. Oι Kρήτες υψώνουν την ελληνική

σημαία στην είσοδο της Σούδας και στα δημσια κτίρια. H Tουρκία αντι-δρά με οργισμένο διάβημα, αλλά ο Bε-νιζέλος, υπεύθυνος εξωτερικών υπο-θέσεων της Eκτελεστικής Eπιτροπής,αρνείται να υποστείλει τη σημαία.18 Aυγούστου: Παραίτηση της Eκτε-λεστικής Eπιτροπής. Aγημα των με-γάλων δυνάμεων αποβιβάζεται και υ-ποστέλλει τη σημαία.Tέσσερις μέρες νωρίτερα, στην Aθή-να, τη νύχτα της 14ης Aυγούστου1909, το κίνημα στο Γουδί δρομολο-γούσε εξελίξεις που έμελλε να αποδει-χθούν καθοριστικές για ολκληρο τονελληνισμ.

K.Γ.–N.Στ.

βεβαίωνε τι, πέρα απ τις συμβατικέςδιατάξεις του διεθνούς καθεστώτος τηςαυτονομίας, ο γενικτερος συσχετισμςτων διπλωματικών δυνάμεων στο χώροτων ελληνικών συμφερντων δεν επέτρε-πε τη θετική προώθηση των εθνικών θέσε-ων.

H αρνητική αυτή διεθνής συγκυρία είχεγίνει ήδη έκδηλη ταν, τον Oκτώβριο του1908, δεν επιτεύχθηκε η ικανοποίηση τουενωτικού αιτήματος των Kρητών, παράλ-ληλα με την ανακήρυξη της Bουλγαρίας

σε ανεξάρτητο βασίλειο και την προσάρ-τηση της Bοσνίας – Eρζεγοβίνης στην Aυ-στρουγγαρία.

Στις 18 Aυγούστου του 1909, η καταβί-βαση απ μικτ άγημα των ΠροστατριώνΔυνάμεων της Eλληνικής σημαίας, η ο-ποία είχε ανυψωθεί με απφαση της Kρη-τικής Bουλής στον λιμενοβραχίονα τωνXανίων, θα υπογραμμίσει την αδήριτη αυ-τή πραγματικτητα. H αναγκαστική υπο-ταγή των ίδιων των Kρητών αλλά και τηςελληνικής κυβέρνησης στα διεθνή κελεύ-

σματα αντανακλούσε το δραματικ αδιέ-ξοδο που είχε ήδη περιέλθει η εθνική υ-πθεση.

H τελική και οριστική λύση του Kρητι-κού ζητήματος δεν θα επιτευχθεί παράμνον ταν, στη διάρκεια του A΄ Bαλκανι-κού πολέμου, το 1912, ο ελληνικς Στλος,κυρίαρχος απ’ άκρου σ’ άκρον στο Aι-γαίο, καταλάβει τη Mεγαλνησο, εκπλη-ρώνοντας τον διακαή πθο των κατοίκωντης: την ενσωμάτωση στον κορμ της ε-λεύθερης Eλλάδας.

O ύπατος αρμοστής πρίγκιπας Γεώργιος με τους ναυάρχους των Mεγάλων Δυνάμεων.

1908: η Eκτελεστική Eπιτροπή Kρήτης: M. Πετυχάκης, Eλ. Bενιζέλος, A. Mιχελιδάκης, Eμμ. Λογιάδης, X. Πωλογεώργης.

Page 10: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 10/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11

O Παύλος Mελάς (Mίκης Zέζας), ρομαντική και κορυφαία μορφή του Mακεδονικού Aγώνα, με στο-λή μακεδονομάχου. Πίνακας του Iακωβίδη (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Tου Bασίλη Γούναρη

Δρ. Iστορίας, επιστημονικού συνεργάτητου Mουσείου Mακεδονικού Aγώνα

HEλληνική ένοπλη παρέμβαση στη Mακεδονίατην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα δεν απο-

τελούσε καινοφανή επιλογή των Aθηνών. Hπεριοχή βρισκταν ανέκαθεν στο πλαίσιο τηςMεγάλης Iδέας, περισστερο μως στη θεωρίαπαρά στην πράξη. Mετά την ηρωική αλλά α-ποτυχημένη συμμετοχή των Mακεδνων αρ-ματολών στην Eλληνική Eπανάσταση, η Mα-

κεδονία για δεκαετίες βρέθηκε αποκομμένη απ το ελληνικβασίλειο. H γεωγραφική απσταση ήταν ένα σοβαρ εμπδιοεπικοινωνίας, αλλά δεν ήταν το μνο. H Aθήνα είχε να αντι-μετωπίσει επί του θέματος προβλήματα πολύ μεγαλύτερα και ουσιαστικτερα απ αυτ.

Aρνητικές συγκυρίες

Tο πρώτο πρβλημα ήταν η αρνητική διπλωματική συγκυρία,και σοι είχαν διαφορετική γνώμη είχαν αρκετές ευκαιρίες να τοαντιληφθούν. Oι επαναστατικές κινήσεις του 1839-40, 1854 και 1866, των Mακεδνων προσφύγων που ζούσαν στο ελληνικ βα-σίλειο –παλαίμαχοι καπεταναίοι, ρομαντικοί επαναστάτες και α-κμη περισστεροι κλεφταρματολοί– κατέληξαν λες σε αποτυ-χία. Eίχε εκτιμηθεί λανθασμένα τι η Eλλάδα μπορούσε να ε-κβιάσει την επέκτασή της στη Mακεδονία παρεμβαλλμενη στιςεκάστοτε κρίσεις (Tουρκοαιγυπτιακς Πλεμος, Kριμαϊκς Π-λεμος, Kρητική Eπανάσταση) με σύμμαχ της την ομδοξη Pω-σία. Aναποτελεσματικές ήταν και οι επίσημες κρατικές πρωτο-βουλίες, είδος ασκήσεως επί χάρτου, μεταξύ Aθήνας και Bελι-γραδίου, τη δεκαετία του 1860. Σε κάθε περίπτωση οι Σλάβοι βρίσκονταν σε καλύτερη θέση, αφού η αποφασιστική διπλωμα-τική παρουσία της Pωσίας στα Bαλκάνια, παρά την ήττα τηςστον Kριμαϊκ, ευνοούσε τις δικές τους βλέψεις. Στη δεκαετία

του 1860, η βουλγαρική στοιχειώδης εκ-παίδευση σημείωσε σημαντική προδοστο βορρά της Mακεδονίας, ενώ την ίδιαπερίοδο εμφανίστηκε διεκδικητικά και διασπαστικά στο ελληνικ στρατπεδοκαι η ρουμανική εθνική εκπαίδευση. H ί-δρυση της βουλγαρικής ανεξάρτητης εκ-κλησίας, της Eξαρχίας , το 1870, με τη συ-γκατάνευση της Πύλης, αφενς νομιμο-ποίησε τα πρώιμα κέρδη, αφετέρου δημι-ούργησε το νομικ πλαίσιο και για νοτι-τερες σλαβικές επεκτάσεις.

Oι προσδοκίες αυτές ευνοήθηκαν κατάτη διάρκεια της Aνατολικής Kρίσης (1875-78). H γρήγορη και συντριπτική ήττα τωνOθωμανών απ τους Pώσους προκατέλα-βε Bρετανούς και Aυστριακούς και έδω-σε, υπ ρωσική πίεση, τις διπλωματικέςπροϋποθέσεις επέκτασης της Σερβίαςπρος Nτο και, το κυριτερο, δημιουργίαςμιας Mεγάλης Bουλγαρίας, η οποία θα πε-ριλάμβανε λη σχεδν τη Mακεδονία, μέ-χρι τα Σκπια, την Kορυτσά, την Kαστο-ριά, τη Nάουσα και τη Xαλκιδική (Συνθή-κη Aγ. Στεφάνου, Mάρτιος 1878). Στο Συ-νέδριο του Bερολίνου ( Iούνιος-Iούλιος1878), οι Bρετανοί πέτυχαν, με γερμανικήκαι αυστριακή υποστήριξη, αναθεώρησητων ρων της Συνθήκης του Aγ. Στεφάνουκαι παράταση της οθωμανικής κατοχήςστο σύνολο της Mακεδονίας. Tο φθινπω-ρο του ίδιου χρνου ο τουρκικς στρατςπέτυχε να καταπνίξει το βουλγαρικ επα-ναστατικ κίνημα στην περιοχή του Pάζ-λογκ και της Kρέσνας, αλλά χι να εντα-φιάσει οριστικά τα βουλγαρικά και σερβι-κά νειρα.

Παρμοια ατυχή κατάληξη είχε και τοελληνικ επαναστατικ κίνημα στη Xαλ-κιδική, τον Oλυμπο και τη Δυτική Mακε-δονία τη χρονιά εκείνη (1878). Eνέγραψε

μεν τις ελληνικές υποθήκες στην περιοχή,αλλά έκανε σαφές το σοβαρ δίλημμα τηςεξωτερικής πολιτικής της χώρας. H Aθή-να αδυνατούσε να βρει συμμάχους στηνπροώθηση των συμφερντων της στη Mα-κεδονία. Pώσοι και Aυστριακοί χειραγω-γούσαν τον βουλγαρικ και τον σερβικ ε-θνικισμ, αντίστοιχα, προωθώντας τα δι-κά τους σχέδια για το Aιγαίο, και θέτο-ντας τη Bρετανία, αλλά και τη Γαλλία, στηθέση του υπέρμαχου της Oθωμανικής αυ-τοκρατορίας, σο αυτή θα μπορούσε νακρατά κλειστές για τους Σλάβους τις δι-δους προς τις θερμές θάλασσες. Για τηνEλλάδα οι ελπίδες επέκτασης στη λεγμε-

νη «Aνω Mακεδονία» –τη χώρα βορείωςτης Aχρίδας, του Mοναστηρίου, της Στρώ-μνιτσας και του Mελενίκου– ουσιαστικάείχαν σβήσει, αλλά και νοτίως της γραμμήςαυτής η κατάσταση ήταν δύσκολη.

H νεοελληνικήεθνική εκπαίδευση

Kοντά στα διπλωματικά προβλήματα,σημαντική ήταν η ψυχολογική και ιδεο-λογική απσταση που χώριζε, μετά απμια γενιά, τη Mακεδονία απ την Aθήνα.H νεοελληνική εθνική εκπαίδευση άρχισε

να βρίσκει το δρμο της μνο μετά την ί-δρυση του Συλλγου προς Διάδοσιν τωνEλληνικών Γραμμάτων (Aθήνα 1869),της Mακεδονικής ΦιλεκπαιδευτικήςAδελφτητας (Kωνσταντινούπολη 1871)και κυρίως της Eπιτροπής προς Eνίσχυ-σιν της Eκκλησίας και Παιδείας, το 1887,υπ την καθοδήγηση του Yπουργείουτων Eξωτερικών. Eν γένει, με δεδομένητην αλλογλωσσία του μεγαλύτερου μέ-ρους των Mακεδνων, ήταν μια πορείαμε σημαντικά επιτεύγματα και μεγάλησυμβολική σημασία, μως χι με ανάλογοεύρος και βάθος. Πολύτιμος χρνος είχεχαθεί —και η διεύρυνση της εκπαίδευσης

O MακεδονικςAγώνας

Page 11: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 11/38

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

συνοδεύτηκε απ οδυνηρές προστριβέςμε το Oικουμενικ Πατριαρχείο, του ο-ποίου οι παραδοσιακές αρμοδιτητεςστα εκπαιδευτικά αμφισβητούνταν πλέονανοικτά απ την Aθήνα. Παρμοιες ήτανοι δυσκολίες και στο συντονισμ εθνικούκαι εκκλησιαστικού έργου στη Mακεδο-νία, αφού η οικουμενικτητα του Πα-τριαρχείου αιρταν εκ των πραγμάτων μετην περιχαράκωση των εθνικών στρατο-πέδων. Tέλος, η βελτίωση της ελληνικήςοικονομικής παρουσίας στη Mακεδονίαπαρέμενε στο επίπεδο των σχεδίων, αφούτο κράτος δεν κατάφερε να κινητοποιή-σει επαρκώς ιδιωτικά κεφάλαια.

Bουλγαρική

ένοπλη δράσηΓια περίπου 30 χρνια, απ το 1878 και 

εξής, η Eλλάδα, ανεπιθύμητη ως σύμμα-χος, ακροβατούσε διπλωματικά μεταξύ α-λυτρωτισμού στην Kρήτη και τη Mακεδο-νία, απ τη μια, και ομαλοποίησης των ελ-ληνοτουρκικών σχέσεων, απ την άλλη,ως μνης εναλλακτικής επιλογής προς επι-βράδυνση της σλαβικής διείσδυσης στιςμακεδονικές επαρχίες. Tα γεγοντα έδει-ξαν τι επρκειτο για δύο ασύμβατες επι-διώξεις, αφού οι ελληνικές αντιτουρκικέςεκρήξεις επιτάχυναν τις βουλγαρικές ε-πεμβάσεις. Eξάλλου, το λο πρβλημα πο-λυπλοκοποιούσε ένας επιπλέον σημαντι-κς παράγοντας, ο τεράστιος αριθμς των

βουλγαρομακεδνων μεταναστών, ίσωςγύρω στις 200.000, που ζούσαν στη νε-τευκτη (1885) βουλγαρική ηγεμονία. Σύ-ντομα αρκετοί απ αυτούς άρχισαν νασταδιοδρομούν στο στρατ, την εκκλησίακαι τον ευρύτερο δημσιο τομέα, πιέζο-ντας για αποφασιστικτερες κινήσεις στηMακεδονία, κινήσεις για τις οποίες δεν υ-πήρχε ομοφωνία, ούτε και θα μπορούσεάλλωστε να υπάρξει: η διαφορετική εκ-παίδευση που λάμβαναν οι Σλάβοι τηςMακεδονίας στο Bελιγράδι και τη Σφια,η επιρροή των ιδεών του σοσιαλισμού και του αναρχισμού στην αναδυμενη σλαβ-φωνη elite της Mακεδονίας, αλλά και ηαυξανμενη με το χρνο ψυχολογική απ-σταση μεταξύ Bουλγάρων υπηκων και ο-μογενών, πως και στην περίπτωση τωνEλλήνων εξάλλου, παρήγαγαν διαφορετι-κές προτεραιτητες: αυτονομία για τουςBούλγαρους της Mακεδονίας ή άμεση έ-νωση με τη Σφια, και με τι κστος;

Στο δίλημμα αυτ ποτέ δεν δθηκε πει-στική απάντηση. Eιδικά μετά τη συστημα-τική ανάληψη ένοπλης βουλγαρικής δρά-σης, απ το 1896 κ.ε., η εικνα του «κομι-τατζή», δηλαδή του ένοπλου μέλους τηςEπιτροπής (Kομιτάτου), περιβλήθηκε μυ-θικές διαστάσεις: συνώνυμο της αχαλίνω-της νυκτερινής βίας για τους Πατριαρχι-κούς και τους Mουσουλμάνους, μορφή η-ρωικού εκδικητή των βουνών για τους ο-παδούς της Eξαρχίας. Aν ο κομιτατζής υ-πηρετούσε την Aνωτάτη Eπιτροπή τουTσντεφ και του Mιχαηλφσκι στη Σφια

ή τους Σεντραλιστές του Nτέλτσεφ, δηλα-δή την Kεντρική Eπιτροπή της Eπαναστα-τικής MακεδονοαδριανουπολιτικήςOργάνωσης (EMEO), που έδρευε στηMακεδονία, αυτ, σο το ραμα μιας δεύ-τερης βουλγαρικής επανάστασης ήταν ε-φικτ, αποτελούσε δευτερεύον στοιχείο.

Mετά την πλήρη αποτυχία ενς ακμηκύκλου ελληνικής ανταρτικής δράσης(1896-97) και τον άδοξο ελληνοτουρκικπλεμο του 1897, οι βουλγαρικές παρα-στρατιωτικές ομάδες και οι οπλισμένοι Eξαρχικοί χωρικοί της Mακεδονίας είχανκάθε λγο να αισιοδοξούν. H κοινωνικήδυσφορία και τα οικονομικά αδιέξοδα κα-θιστούσαν την προοπτική της εξέγερσηςολοένα θελκτικτερη για σους νέους άν-δρες ασφυκτιούσαν μέσα στις αγροτικέςκαι βαρύτατα φορολογούμενες κοινωνίες.H έλλειψη αντίπαλου δέους και εναλλα-κτικής λύσης διευκλυνε την επιλογήτους.

Aσχέτως της οπτικής γωνίας, τα μα-κροπρθεσμα οφέλη απ την εξέγερσητην ημέρα του Προφήτη Hλία ( Ilinden),το καλοκαίρι του 1903, ήταν για τη σλαβι-κή πλευρά πολλά. Kατ’ αρχήν προκάλεσεμια σοβαρή βιβλιογραφική παραγωγή σεπολλές ευρωπαϊκές γλώσσες, μέσα απτην οποία η νεώτερη ιστορία της Mακε-δονίας συνδέθηκε στενά με τις σλαβικέςεπιδιώξεις. Eπιπλέον παγίωσε ένα εθνικσύμβολο τσο ισχυρ ώστε να ερίζουν ώςτις μέρες μας για την ιδιοκτησία του δύοβαλκανικά κράτη, η Bουλγαρία και η

ΠΓΔM. Bραχυπρθεσμα, ωστσο, η εξέ-γερση ήταν μια αποτυχία απ την οποίατα βουλγαρικά κομιτάτα δεν συνήλθανποτέ. O τουρκικς στρατς βάλθηκε με ε-πιδεξιτητα να καταστρέφει τα χωριάπου πρσφεραν άνδρες, καταφύγιο, εφ-δια. Oι Eυρωπαίοι έσπευσαν για λγους«διπλωματικού ανθρωπισμού» να επι-βάλλουν οικονομικές και διοικητικές με-ταρρυθμίσεις, πριν οι περιγραφές των ο-θωμανικών σφαγών στις ευρωπαϊκές ε-φημερίδες δημιουργήσουν πολιτικά αδιέ-ξοδα. Oι μεταρρυθμίσεις αυτές [Πρ-γραμμα Mύρστεγκ] αναμένονταν να α-ποκαταστήσουν την κοινωνική ειρήνη, ε-νώ η αναδιοργανωμένη οθωμανική χω-ροφυλακή, με την καθοδήγηση Eυρωπαί-ων αξιωματικών, θα αποθάρρυνε κάθεβίαιη πρωτοβουλία των Xριστιανών. Eτσι έμελλε να παραταθεί για μια ακμη φοράμε τεχνητά μέσα η οθωμανική κυριαρχίαστη Mακεδονία και μαζί της η επισφαλήςευρωπαϊκή ειρήνη.

Tα ελληνικάένοπλα σώματα

Tο σοβαρτερο πλήγμα απ την απο-τυχία της βουλγαρικής εξέγερσης του1903 ήταν για τη Σφια η επανεμφάνισηελληνικών ένοπλων σωμάτων στη Mακε-δονία. Για λίγο μνον καιρ η συγκυρίαθα ήταν ευνοϊκή για την Aθήνα: οι δρα-στηριτητες της Σφιας ήταν καταλληλ-

Page 12: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 12/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 13

Tο σώμα του καπετάν Tσιάρα (KωνσταντίνοςNταής) στο Παγγαίο. (Θεσσαλονίκη, MουσείοMακεδονικού Aγώνα).

O Tέλλος Aγαπηνς (καπετάν Aγρας) με άνδρες του σώματς του μέσα σε μια πλάβα στη λίμνη των Γενιτσών(συλλογή I. Mαζαράκη).

τατο άλλοθι, η ελληνική οικονομία πα-ρουσίαζε σημάδια ανάκαμψης, η Tουρ-κία είχε κάθε λγο να επιτρέπει, λελογι-σμένα έστω, την εξισορρπηση της βουλ-γαρικής επιρροής στη Mακεδονία, ο Πα-τριαρχικς πληθυσμς βρισκταν σε α-πγνωση, τα βουλγαρικά κομιτάτα σπα-ράσσονταν ανοιχτά και, απ ελληνικήςπλευράς, τα αποφασισμένα στελέχη δενέλειπαν: μερικοί δραστήριοι και οργανω-τικοί διπλωμάτες, μια καινούργια γενιάρεαλιστών μητροπολιτών, Mακεδνεςκαπετάνιοι που εγκατέλειψαν εγκαίρωςτην EMEO, ανήσυχοι ορεσίβιοι Kρήτες,ρομαντικοί αξιωματικοί της ΣχολήςEυελπίδων που αποζητούσαν τη δξατων αγωνιστών του 1821 και ακμη πε-

ρισστεροι ικανοί υπαξιωματικοί, διψα-σμένοι για ανδραγαθίες και διακρίσεις.Tο άτυχο τέλος του Παύλου Mελά, τονOκτώβριο του 1904, αύξησε κατακρυφατην προσέλευση εθελοντών και προσέδω-σε στον αγώνα σταυροφορικ χαρακτή-ρα. Tα υλικά μέσα που πρσφερε η κυ-βέρνηση Γεωργίου Θεοτκη, μέσω δια-φρων κατ’ νομα μνο ιδιωτικών επι-τροπών, εξασφάλισαν το απαραίτητο εύ-ρος της ελληνικής αντεπίθεσης.

Zήτημα εθνικής τιμής

Tο έργο που έπρεπε να επιτελεστεί α-π ελληνικής πλευράς ήταν κολοσσιαίο.H οργάνωση μέσα σε ξένη επικράτεια ε-

O Iων Δραγούμης πρσφερε ανεκτίμη-τες υπηρεσίες στην οργάνωση του ελλη-νικού αγώνα στη Mακεδονία, με την ιδι-τητα του υποπροξένου στο Mοναστήρι(συλλογή Iω. Mαζαράκη).

XρονολγιοH Mακεδονία υπήρξε το Mήλον τηςEριδος ανάμεσα στα μορά της κράτη–Eλλάδα, Bουλγαρία, Σερβία, ακμηκαι τη Pουμανία– απ τη στιγμή που έ-γινε αντιληπτ τι η σημαντική επαρχίααυτή της Oθωμανικής αυτοκρατορίαςθα ήταν η επμενη εδαφική απώλειατου «Mεγάλου Aσθενούς».

H Eλλάδα, ως το πρώτο ανεξάρτητοκράτος της Bαλκανικής, είχε ένα προ-βάδισμα στην εκκίνηση, αλλά και τοπλεονέκτημα της ελληνικής γλώσσαςτης ορθδοξης λατρείας, την ακτινοβο-λία της ελληνικής παιδείας (το 1902 υ-πήρχαν στη Mακεδονία πάνω απ χί-λια ελληνικά σχολεία με 70.000 μαθη-τές), τη σημαντική δραστηριτητα τωνπροξενείων της.

Πρώτοι οι Bούλγαροι μεθδευσανπολιτική σταδιακής προσάρτησης τηςMακεδονίας, με την ίδρυση και συστη-ματική δράση της βουλγαρικής Eξαρ-

 χίας (1870), που πρσφερε τη χριστια-νική λατρεία στη γλώσσα των σλαβ-φωνων χωρικών και είχε σημαντικέςπροσηλυτιστικές επιτυχίες. Tο 1893 ι-δρύεται η βουλγαρομακεδονική αυτο-νομιστική Eσωτερική MακεδονικήEπαναστατική Oργάνωση (EMEO), οι ακραιφνείς αυτονομιστές της οποίαςήλθαν αργτερα σε ρήξη με την, εξαρ-τημένη απ τη Σφια,   Aνωτάτη Eπι-τροπή (Bερχβεν Kομιτέτ), που ιδρύ-θηκε το 1895 με επεκτατικούς στχους

και που, στα μέσα της πρώτης δεκαε-τίας του 20ού αιώνα, επικράτησε και ε-πέβαλε την πολιτική της.

H δράση των ενπλων ομάδων (κο- μιτατζήδων) της Eπιτροπής πυκνώνει μετά την ελληνική ήττα του 1897.Eμφανίζονται ως προστάτες λων τωνXριστιανών και αρχικά πείθουν αρκε-τούς ομθρησκους αλλοεθνείς.

H Eλλάδα, που οι μνήμες απ τηνταπείνωση του 1897 είναι ακμη νωπές,αποφεύγει να εμπλακεί, παρά τα ανη-συχητικά μηνύματα. Mε την έναρξη, ω-στσο, του 20ού αιώνα, η ελληνική πο-λιτεία αντιλαμβάνεται τι διακυβεύεται για την Eλλάδα στη Mακεδονία και α-ποφασίζει να εντάξει το Mακεδονικστις προτεραιτητές της. H αντίδραση

του πατριαρχείου Kωνσταντινουπλε-ως κατά της υπονμευσης της Oικουμε-νικτητάς του υπήρξε, οπωσδήποτε,ταχύτερη:

1900

O Γερμανς Kαραβαγγέλης(1863(;)–1935) διορίζεται απ τον πα-τριάρχη Kωνσταντίνο E΄ μητροπολίτηςKαστοριάς. Aναπτύσσει έντονη δρα-στηριτητα, έως την απομάκρυνσή τουτο 1908. Oργανώνει ένοπλες ομάδες γιατην προστασία των χωριών απ τουςκομιτατζήδες και τις ληστοσυμμορίες,περιοδεύει σε πλεις και χωριά της Mα-

Page 13: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 13/38

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

Oι «ειδικοί γραφείς» του Γενικού Προξενείου Θεσσαλονίκης, δηλαδή οι αποσπασμένοι αξιωματικοί Aλ.Mαζαράκης, Kουρούβελης, Kουρούκλης, Eξαδάκτυλος, κ.ά.

νς δικτύου το οποίο έμελλε να υποστη-ρίξει σώματα συνολικής δύναμης 1.000ανδρών έθεσε πολύπλοκα ζητήματα δι-οίκησης, στρατηγικής, συντονισμού, ε-πικοινωνίας, εφοδιασμού, εξοπλισμού,επιλογής προσώπων, προπαγάνδας,πληροφοριών, οικονομικού σχεδιασμούκ.λπ. Tα προβλήματα αυτά έγιναν οξύ-τερα λγω των ευρωπαϊκών πιέσεων γιαάμεση απεμπλοκή της Eλλάδας, λγωτης δισυπστατης διοίκησης του Aγώνααπ το «Mακεδονικ Kομιτάτο» του

Δημητρίου Kαλαποθάκη, αφενς, και,αφετέρου, των ελληνικών προξενείων,καθώς και λγω των πολυαρίθμων ε-ντάσεων στις τοπικές κοινωνίες. Σε πολ-λά απ τα ζητήματα αυτά δεν δθηκανικανοποιητικές λύσεις, άλλοτε έγινανσοβαρά σφάλματα. Oμως οι αδέξιοι χει-ρισμοί δεν αλλοιώνουν την πραγματικήκαι τη συμβολική σημασία του Aγώνα.Mέσα σε δύο χρνια τα ελληνικά σώμα-τα ενέγραψαν σοβαρτερη υποθήκη α-π ,τι η ελληνική εκπαίδευση στο διά-στημα δύο γενεών, αφού έδειξαν τι ήτανδιατεθειμένη να κάνει στην πράξη ηEλλάδα για τη Mακεδονία. Eπιπλέον ησυστράτευση αυτή πολεμιστών, πολιτι-κών, κοσμικών και λαϊκών στρωμάτωνανέδειξε για πρώτη φορά σε πανελλήνια

κλίμακα το Mακεδονικ ως ζήτημα ε-θνικής τιμής που έπρεπε να έχει αίσιοπέρας. Tέλος, ο συστηματικς αντιβουλ-γαρικς αγώνας, με τις ποικίλες ιδεολο-γικές και πρακτικές ανάγκες του, δημι-ούργησε εντς της Mακεδονίας ένα ευ-ρύτατο πλαίσιο κοινωνικών επαφών, μεπροεκτάσεις που ξεπερνούσαν τα ριατης παραδοσιακής πολιτισμικής διάκρι-σης της εργασίας. Στην ελληνική αντεπί-θεση δεν συμμετείχαν μνον έμποροι και δάσκαλοι αλλά πολύ περισστεροι χωρικοί και κτηνοτρφοι, που για πρώ-τη φορά έπαιρναν μέρος σε μια σύ-γκρουση περισστερο για τις ιδεολογι-κές παρά για τις πρακτικές ανάγκες ε-νς εθνικού κράτους, το οποίο είχαν μ-λις αρχίσει να γνωρίζουν.

H έκβαση

Παρά τη σημασία του, και αντίθετα α-π ,τι πιστεύεται, ο Mακεδονικς Aγώ-νας δεν έλυσε το Mακεδονικ ζήτημα. Hρευστή κατάσταση που δημιουργήθηκεστην Oθωμανική αυτοκρατορία μετά τοκίνημα των Nεοτούρκων ( 1908) –και η ει-σαγωγή του κοινοβουλευτισμού στην ο-θωμανική επικράτεια υπ συνθήκες ανε-ξέλεγκτης βίας– οδήγησε στην απώλειααρκετών κεκτημένων των μειονοτήτων.Mάλιστα, η αναδίπλωση αυτή, που συνέ-πεσε με την κορύφωση των ελληνικώνπροβλημάτων διεύθυνσης του Aγώνα,δεν είναι άσχετη με τη δυσαρέσκεια τωνστρατιωτικών, η οποία εξέβαλε τελικάστο κίνημα στο Γουδί. H επιτυχής ανταρ-τική περιπέτεια στα έλη των Γιαννιτσώνκαι τα υψίπεδα της Δυτικής Mακεδονίαςείχε δώσει στους αξιωματικούς την αυτο-πεποίθηση που είχαν χάσει στο Δομοκτο 1897 και σε ολκληρη την ελληνικήκοινωνία την πίστη τι άξιζε κάτι περισ-στερο.

Oι Mακεδονομάχοι επέστρεψαν στηMακεδονία το φθινπωρο του 1912 κάτωαπ εντελώς διαφορετικές συνθήκες και παρέμειναν μαζί με τους παλαιούς συνερ-γάτες τους στα ύπατα αξιώματα τουστρατού και της πολιτείας για αρκετάχρνια, αξιοποιώντας την εμπειρία τουςμε πολλούς τρπους εναντίον διαφρωνεξωτερικών και «εσωτερικών» εχθρών.

κεδονίας εμψυχώνοντας και βοηθώνταςυλικά τους Eλληνες, σε συνεργασία μετοπικούς παράγοντες και εύπορους ι-διώτες απ την Eλλάδα.

1902

Nοέμβριος: O Iων Δραγούμης(1878–1920), γιος του Στέφανου Δραγού-μη, τοποθετείται υποπρξενος στο Mο-ναστήρι και θέτει τις βάσεις της «Mακε-δονικής Φιλικής Eταιρείας», μιας καλο-στημένης αμυντικής οργάνωσης. Aξιω-ματικοί –ο Παύλος Mελάς, οι αδελφοί Mαζαράκη, κ.ά.– βοηθούν απ τηνEλλάδα με χρήματα.

1903

Mάρτιος: Iδρύεται στην Aθήνα το«Mακεδονικ Kομιτάτο» με πρεδροτο δημοσιογράφο Δημήτριο Kαλαπο-θάκη (1862–1921). Aνάμεσα στους συ-νιδρυτές, ο Iων Δραγούμης και ο Παύ-λος Mελάς.

Aπρίλιος: Bούλγαροι κομιτατζήδες α-νατινάζουν στη Θεσσαλονίκη το γαλλι-κ ατμπλοιο «Γουαδαλκιβίρ» και τηνOθωμανική Tράπεζα της πλης, ενώ δυ-ναμιτίζουν σιδηροδρομικές γέφυρες,σταθμούς, σήραγγες.

Kαλοκαίρι: Oμάδα ένοπλων Kρητι-κών, οργανωμένη απ Eλληνες αξιωμα-τικούς, φτάνει στη Δ. Mακεδονία.

20 Iουλίου: Aνεπιτυχής εξέγερση στηΔ. Mακεδονία, τη μέρα της γιορτής τουΠροφήτη Hλία (Iλιντεν), οργανωμένη α-π την EMEO με στχο την πρκλησηγενικευμένης φιλοβουλγαρικής ανάφλε-ξης σε λη τη Mακεδονία.

2 Oκτωβρίου: H αιματηρή καταστολήτης εξέγερσης του Iλιντεν, και οι μεθοδι-κές εκκαθαρίσεις του οθωμανικού στρα-τού προκαλούν επέμβαση των ισχυρώντης Eυρώπης. Eκπονείται αυστρορωσι-κ σχέδιο μεταρρυθμίσεων –«Πργραμ-μα του Mίρτστεγκ»–, που προβλέπει, με-ταξύ άλλων, τη συμμετοχή χριστιανώνστη διοίκηση. O ορατς κίνδυνος να αυ-τονομηθεί η Mακεδονία υπ συνθήκεςδυσμενείς για το ελληνικ στοιχείο πεί-

θει την ελληνική πολιτεία να αποδυθεί σε έμπρακτη ενίσχυση του Mακεδονι-κού Aγώνα.

1904

H κυβέρνηση Γ. Θεοτκη οργανώνει α-ποστολή εθελοντών και πολεμικού υλι-κού στη Mακεδονία. Για να τηρηθούν ταπροσχήματα έναντι των M. Δυνάμεων, ηυπθεση του αγώνα στη Δ. Mακεδονίαανατίθεται στο Mακεδονικ Kομιτάτο.

Φεβρουάριος: O Παύλος Mελάς ορί-ζεται αρχηγς των δυνάμεων της Δ. Mα-κεδονίας και αναλαμβάνει να οδηγήσει την πρώτη απ τις ανταρτικές ομάδεςπέρα απ τα σύνορα.

Mάιος: O Λάμπρος Kορομηλάς διορί-ζεται γενικς πρξενος της Eλλάδας στηΘεσσαλονίκη. Δραστήριος πολιτικς και φλογερς πατριώτης, αναλαμβάνει τα η-νία του αγώνα στο βιλαέτι της Θεσσαλο-

νίκης. Δημιουργεί ένα αποτελεσματικδίκτυο κατασκοπείας και δράσης, στη-ριγμένο κυρίως σε Eλληνες αξιωματι-κούς, που εμφανίζονταν ως προξενικοί υπάλληλοι.

Σεπτέμβριος: Φτάνουν στη Mακεδο-νία τα πρώτα ελληνικά σώματα με επικε-φαλής Eλληνες αξιωματικούς ή Kρήτεςοπλαρχηγούς.

13 Oκτωβρίου: O Παύλος Mελάς σκο-τώνεται στη Στάτιστα Kορεστίων. O θά-νατς του συγκλονίζει το πανελλήνιο,που συνειδητοποιεί πσο καίρια μπορεί να πλήξει τη χώρα η επικράτηση ενς ι-σχυρτερου βρειου γείτονα.

1905

Tα ελληνικά ένοπλα σώματα αποκτούντον έλεγχο στα βιλαέτια της Θεσσαλονί-κης και του Mοναστηρίου.

1906

Mάρτιος: Φτάνει στη Θεσσαλονίκη οAθανάσιος Σουλιώτης (ψευδώνυμο Nι-κολαΐδης) και αναλαμβάνει την καθοδή-γηση της Oργάνωσης της πλης, η οποία,μεταξύ άλλων δραστηριοτήτων, εξαπο-λύει απηνή οικονομικ διωγμ κατά πα-ντς προσκείμενου στην Eξαρχία και τοβουλγαρικ κομιτάτο.

1907

Σεπτέμβριος: O Λάμπρος Kορομηλάς α-νακαλείται απ το πστο του, ύστερα α-π τουρκικές διαμαρτυρίες, μως η υπ-θεση του αγώνα έχει κριθεί:

Oι ελληνικές ανταρτικές ομάδες, α-φού επί τέσσερα χρνια προκάλεσανσοβαρές απώλειες στον αντίπαλο, στα-διακά επικράτησαν και οι επιχειρήσειςτου αντιπάλου περιορίστηκαν. H επι-κράτηση δεν απέφερε ως άμεσο κέρδοςτη Mακεδονία, καθώς μεσολάβησε τονεοτουρκικ κίνημα του 1908, εμπδισεμως να χαθούν οι περιοχές που αποτέ-λεσαν αργτερα την ελληνική Mακεδο-νία.

K.Γ.-N.Στ.

O Λάμπρος Kορομηλάς, δυναμικς, ο-ξυδερκής και καλλιεργημένος, μετέ-τρεψε το Γ. Προξενείο της Θεσσαλονί-κης σε κέντρο του Aγώνα. (EθνικIστορικ Mουσείο).

Page 14: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 14/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 15

Aλληγορική λαϊκή εικνα της εποχής του κινήματος στο Γουδί, με την Eλλάδα να πατάσσει τον παλαιοκομματισμκαι τη συναλλαγή (Aθήνα, Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

Tου Θάνου Bερέμη

Kαθηγητή Πολιτικής Iστορίας του Πανεπιστη-μίου Aθηνών, Προέδρου του Eλληνικού Iδρύ-ματος Eυρωπαϊκής και Eξωτερικής Πολιτικής (EΛIAMEΠ)

Tον Iούνιο του 1908, αξιωμα-τικοί του Γ΄ Σώματος τουOθωμανικού Στρατού πραγ-ματοποίησαν στην Mακεδο-νία το λεγμενο Kίνημα τωνNετουρκων. H εσπευσμένηενέργειά τους οφειλταν στογεγονς τι οι Mεγάλες Δυ-

νάμεις σχεδίαζαν να επέμβουν δυναμικάγια να δώσουν λύση στη μακεδονική πε-ριπλοκή. O Bρετανς υπουργς Eξωτε-ρικών Sir Edward Grey είχε προτείνει τον Mάρτιο 1908 την αυτονμηση της ε-παρχίας, ενώ οι μονάρχες της Pωσίας και της Aγγλίας επρκειτο να συζητήσουντο μέλλον του τμήματος αυτού της οθω-μανικής επικράτειας.

Oι εθνικιστές Nετουρκοι της Θεσσα-λονίκης, αφού κατέλαβαν την αρχή, έ-στειλαν τελεσίγραφο στον σουλτάνοAβδούλ Xαμίτ να επαναφέρει το Σύ-νταγμα του 1876 μέσα σε 24 ώρες. Yπο-κύπτοντας στις πιέσεις, ο σουλτάνος α-ναγνώρισε τον Iούλιο του 1908 την ισχύτου Συντάγματος, με την υστερβουλησκέψη να κερδίσει χρνο για να συντρί-ψει τους επαναστάτες.

H είδηση της νίκης των Nεοτούρκων έ-γινε δεκτή με ενθουσιασμ απ λες τιςεθντητες της Mακεδονίας. Eλληνες,Bούλγαροι, Aρμένιοι και Tούρκοι αγκα-λιάζονταν στους δρμους της Θεσσαλο-νίκης, πανηγυρίζοντας την αφετηρίαμιας νέας εποχής ειρηνικής συμβίωσης.

Tον Aπρίλιο του 1909 «η γέρικη αρά-χνη», πως αποκαλούσαν οι αντίπαλοί του τον Aβδούλ Xαμίτ, θεωρήθηκε υ-πεύθυνος για μια αντεπανάσταση πουξέσπασε στην Kωνσταντινούπολη κατάτων Nεοτούρκων και αντικαταστάθηκεαπ τον Mωάμεθ E΄. Mε την αναθεώρη-ση του Συντάγματος, το 1909, ο νέοςσουλτάνος έχασε το προνμιο να μπορεί να διαλύει τη Bουλή και έγινε έτσι ένα α-πλ σύμβολο εξουσίας.

Oι ηγέτες των Nεοτούρκων, αν και στρέφονταν αρχικά εναντίον λων τωνοπισθοδρομικών θεσμών του συστήμα-τος και συνεπώς εναντίον του Iσλαμι-σμού, πέτυχαν τελικά τη σύζευξη της ι-διτητας του πιστού του Iσλάμ με την ε-θνικιστική ταυττητα του Tούρκου.

H άνοδος του καθυστερημένου τουρ-κικού εθνικισμού, σάρωσε, σταδιακά, χι μνο τα παλιά προνμια που οι Oθωμα-νοί είχαν δώσει στις θρησκευτικές κοιν-τητες (μιλέτ) της αυτοκρατορίας, αλλάκαι τη φιλελεύθερη ισοπολιτεία των ε-θνοτήτων της οθωμανικής επικράτειας.O αλυτρωτισμς του ελληνικού κράτουςέγινε γρήγορα στχος των Nεοτούρκωνκαι οι απειλές που εκτοξεύονταν ενα-ντίον των Eλλήνων υπήρξαν ένας απτους λγους που προκάλεσαν στην Aθή-να την οργάνωση του «ΣτρατιωτικούΣυνδέσμου».

Tο κίνημα στο Γουδί

O «Στρατιωτικς Σύνδεσμος» συ-γκροτήθηκε απ νεώτερους αξιωματι-

κούς που ανησυχούσαν για την τύχητων εθνικών θεμάτων, την ευνοιοκρατίατων ανακτρων στο στράτευμα και, βέ-βαια, το επαγγελματικ τους μέλλον.

Tη νύχτα της 14ης προς τη 15η Aυ-γούστου 1909 συγκεντρώθηκαν στουςστρατώνες στο Γουδί, στους πρποδεςτου Yμηττού, 250 αξιωματικοί και 2.000οπλίτες, καθώς και μερικοί πολίτες, και διακήρυξαν την αντίθεσή τους προς τηνκυβέρνηση, υποστηρίζοντας το πρ-γραμμα του «Στρατιωτικού Συνδέ-σμου», που τους κάλεσε να συμπαρα-σταθούν στον αγώνα του. Tο πργραμ-

μα αυτ, διατυπωμένο σε ήπιο, για επα-ναστατική προκήρυξη, τνο, διατύπωνεευχές για τη βελτίωση των ενπλων δυ-νάμεων, της διοίκησης και της παιδείας,καθώς και την κατάργηση της «απαί-σιας συναλλαγής», ευχές που έβρισκανσύμφωνους λους τους Eλληνες.

Tο κίνημα ή «προνουντσιαμέντο» της15ης Aυγούστου 1909, συνάντησε ελάχι-στη αντίσταση απ το κράτος. Aξιωμα-τικοί προσκείμενοι στα ανάκτορα τέθη-καν σε περιορισμ, ενώ ένα απσπασμαναυτών, που η κυβέρνηση έφερε στηνπρωτεύουσα για τη διατήρηση της τά-

ξης, προσχώρησε στο κίνημα. H αδυνα-μία του πρωθυπουργού Δημητρίου Pάλ-λη να συνεννοηθεί με τους κινηματίεςτον ανάγκασε να υποβάλει την παραί-τησή του στον βασιλιά Γεώργιο, που έ-δωσε εντολή σχηματισμού κυβέρνησηςστον Kυριακούλη Mαυρομιχάλη, επίση-μο διάδοχο του Θ. Δηλιγιάννη και αρχη-γ του τρίτου σε δύναμη κμματος στηBουλή.

O Mαυρομιχάλης δέχθηκε χωρίς δυ-σκολία τους ρους του «ΣτρατιωτικούΣυνδέσμου»: Nα λάβει υπψη του τιςπροτάσεις για αναμρφωση, να μη δια-

O στρατςστο προσκήνιο

Page 15: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 15/38

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Πανηγυρική εκδήλωση υπέρ του κινήματος των Nεοτούρκων, στην κεντρική πλατεία των Iωαννίνων, το 1908 (φωτ.: Γ.Δημητριάδης).

λύσει τη Bουλή, να απομακρύνει απτις ένοπλες δυνάμεις τους στρατιωτι-κούς που υπήρξαν αντίθετοι στουςστχους του «Συνδέσμου» και να ε-παναφέρει τους διωχθέντες απ τοθρνο και την κυβέρνηση. Tέλος, ναδοθεί αμνηστία στους κινηματίες. Oτελευταίος ρος έδινε το μέτρο τηςνομιμοφροσύνης των αξιωματικώντου «Συνδέσμου» , αλλά και πρδιδετα ρια της ριζοσπαστικτητάς τους.

Tο γεγονς έγινε δεκτ απ τον διε-θνή Tύπο με αρνητικά σχλια. Tο θε-ώρησαν κακή απομίμηση του νεο-τουρκικού εγχειρήματος και τνιζαντους κινδύνους απ μια ενδεχμενηεκθρνιση ή παραίτηση του Γεωργί-ου. H ανησυχία αυτή, υπερβολική -πως αποδείχθηκε απ τις κατοπινέςεξελίξεις, οφειλταν μάλλον στο φ-βο των εκπροσώπων του  Διεθνούς Oικονομικού Eλέγχου τι η Eλλάδαδεν θα ήταν πια σε θέση να εκπληρώ-σει τις υποχρεώσεις της προς τους δα-νειστές της και τι αποχώρηση τουβασιλιά θα σήμαινε απώλεια της ση-μαντικτερης εγγύησης για το καθε-στώς. Oι Tούρκοι, τέλος, αντιμετώπι-ζαν με εχθρτητα τις επαγγελίες του«Συνδέσμου» για πολιτική ετοιμτη-τα. O ίδιος ο Mαυρομιχάλης καθησύ-χασε τους Tούρκους διπλωμάτεςστην Aθήνα, βεβαιώνοντάς τους τι ηEλλάδα θα τιμούσε τις συμφωνίες τηςσχετικά με τη Mακεδονία και τηνKρήτη.

Mε την απειλήεπέμβασης

Aπ τις πρώτες συνεδριάσεις τηςBουλής υπ τη νέα κυβέρνηση (πρω-θυπουργς K. Mαυρομιχάλης, υ-πουργς Oικονομικών Aθ. Eυτα-ξίας, Eσωτερικών N. Tριανταφυλλά-κος, Παιδείας Π. Zαΐμης, Δικαιοσύ-νης Aλ. Pώμας, Nαυτικών και Στρα-τιωτικών I. Δαμιανς και Λ. Λαπα-θιώτης αντιστοίχως) έγινε φανερ τοκλίμα αντιπαλτητας ανάμεσα στουςστρατιωτικούς και τους βουλευτές.Mε την απειλή στρατιωτικής επέμβα-σης, η Bουλή ψήφισε τρία νομοσχέ-δια σχετικά με τη μετάκληση ξένωνοργανωτών του στρατού, την επανα-φορά του προ του 1904 οργανισμούτου στρατού, την κατάργηση της«Γενικής Διοικήσεως», που βρισκ-ταν υπ τον έλεγχο του θρνου, τέ-λος την ουσιαστική αποπομπή τωνπριγκίπων απ τις διοικήσεις τουςστο στρατ και το ναυτικ.

Παρά τη φαινομενική του επιτυ-χία, ο «Σύνδεσμος» αντιμετώπιζε σο-βαρά προβλήματα στην προώθησητης πολιτικής του. Aν και πολλά μέ-λη του έρρεπαν προς αυταρχικτε-ρες μεθδους, η διατήρηση του κοι-νοβουλευτισμού ανάγκαζε την ηγε-σία του «Συνδέσμου» να καλλιεργεί τα λαϊκά της ερείσματα και τη σχέσητης με τις συντεχνίες. Tους ανάγκαζε

επίσης να ασκούν την πίεσή τουςπρος τη Bουλή, χωρίς μως να οδη-γηθούν σε ανοιχτή σύγκρουση μετους αρχηγούς των κομμάτων.

O νομοθετικς απολογισμς τηςBουλής κατά τους πρώτους τρεις μή-νες της κυβέρνησης Mαυρομιχάλη υ-πήρξε εντυπωσιακς, αφού 169 νο-μοσχέδια ψηφίστηκαν στο διάστημααυτ.

H ένταση ωστσο ανάμεσα στουςστρατιωτικούς και τους πολιτικούςπαρέμενε αμείωτη, ενώ οι διχογνω-μίες μέσα στον ίδιο τον «Σύνδεσμο»αυξάνονταν. Oι συνθήκες ήταν ώρι-μες για την επίκληση του «απ μηχα-νής Θεού».

H σκέψη συνεργασίας του «Στρα-τιωτικού Συνδέσμου» με τον Eλευθέ-ριο Bενιζέλο είχε συζητηθεί απ τιςπρώτες κιλας κοινές συνεδριάσειςτης οργάνωσης. Tον Aύγουστο του1909, ο Kρητικς πολιτικς, γνωστςγια τη σύγκρουσή του με τον πρίγκι-πα Γεώργιο, ύπατο αρμοστή τηςKρήτης, υποστήριξε με ανώνυμα άρ-θρα στον «Kήρυκα» των Xανίων τηνανάγκη στρατιωτικής επέμβασηςστην ελληνική πολιτική. Tον Oκτώ-βριο ο υπολοχαγς Kονταράτος, ε-ξουσιοδοτημένος απ τη «διοικούσαεπιτροπή του Συνδέσμου», βολιδο-σκπησε τον Bενιζέλο. Στις 28 Δε-κεμβρίου 1909 ο μέλλων πρωθυ-πουργς και αναμορφωτής αποβιβα-ζταν στον Πειραιά.

Tης Nίκης Mαρωνίτη

 Iστορικού

Δεν πιστεύομεν να υπήρξε τι περισστερον προβλεπμε-νον εις την Eλλάδα κατά τατελευταία έτη, απ την Eπα-νάστασιν, αλλά δεν πιστεύο-μεν επίσης, τι η μορφή αυ-τής διήλθε ποτέ απ την διά-νοιαν κανενς...»¹. Mε αυτά

τα λγια προλγιζε την έρευνα για την ε-πανάσταση του 1909, ο Γ. Bώκος, διευθυ-ντής του περιοδικού «O Kαλλιτέχνης»,τον Aπρίλιο του 1910. Zητούμενο της έ-ρευνας ήταν «... να μάθωμεν τας γνώμαςτης επιλέκτου τάξεως των Eλλήνων συγ-γραφέων, καλλιτεχνών και επιστημνων ε-πί του ζήτηματος τούτου [...], να ομιλή-σουν διά πρώτην φοράν [...] εκείνοι, οι ο-ποίοι απ ετών ειργάσθησαν διά να την ι-δούν πραγματοποιουμένην και λγω τωνμεταρρυθμιστικών των τάσεων την θεω-ρούν ιδικήν των». O Γρ. Ξενπουλος, ο Π.Nιρβάνας, ο Aνδρ. Kαρκαβίτσας, ο K.Tριανταφυλλπουλος, ο Θ. Πετμεζάς, οΣπ. Mελάς, ο K. Παλαμάς, ο Aλ. Παπανα-στασίου, συγκαταλέγονται σε αυτούς πουθα κληθούν να καταθέσουν την άποψή

Παλ

Page 16: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 16/38

Page 17: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 17/38

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tης Pένας Σταυρίδη – Πατρικίου

 Aναπλ. καθηγήτριας στο Tμήμα Πολιτικής Eπιστήμης και Iστορίας του Πάντειου Πανεπιστημίου

Hεπίμονη ζήτηση μιας ενιαίας γλώσσας συνιστού-σε ήδη ένα απ τα κύρια χαρακτηριστικά της

κοινωνικής ανησυχίας, αλλά και της πνευματι-κής δραστηριτητας των τελευταίων δεκαετιώνπριν απ την Eλληνική Eπανάσταση. H ανα-γνώριση της ενιαίας γλώσσας, ως κατ’ εξοχήν ο-μογενοποιητικού στοιχείου του εθνικού συν-λου και κύριου μοχλού των αγώνων για την

προαγωγή της εθνικής συνείδησης, υπήρξε αντικείμενο μεγάληςτριβής τους χρνους εκείνους. H στροφή προς την ομιλουμένη,ουσιώδες γνώρισμα του Διαφωτισμού, συνοδεύτηκε απ σημα-ντικές αναταράξεις στους κλπους της ελληνικής λογιοσύνης. Oι αναταράξεις αυτές έφεραν στο φως τις βαθιές διαφορές που υ-πήρχαν ανάμεσα στους παραδοσιακούς φορείς της παιδείας και τις νέες κοινωνικές δυνάμεις που έρχονται στο προσκήνιο, επι-χειρώντας να διαχειριστούν, μνες τους πλέον, τα ζητήματα τηςαυτογνωσίας και της αγωγής του έθνους.

Tο θέμα της γλώσσας ήταν επί αιώνες επιβαρυμένο απ ένανισχυρ κοινωνικ συμβολισμ, ο οποίοςείχε κληρονομηθεί απ τη μακρά παρά-

δοση της αντίθεσης ανάμεσα στη γραπτήαττικίζουσα και την κοινή ομιλουμένη. Oσυμβολισμς αυτς δεν μπρεσε να ξεπε-ραστεί, πως συνέβη στην αντίστοιχη πε-ρίπτωση της λατινικής απέναντι στις άλ-λες εθνικές γλώσσες. H λογοτεχνική ανά-πτυξη την οποία γνώρισαν οι γλώσσεςαυτές κατά την Aναγέννηση, τους είχεδώσει κύρος και είχε εξαλείψει την κοι-νωνική δυσπιστία που προκαλούσε η λαϊ-κτητά τους.

Mε την ίδρυση του ελληνικού κράτους,οι ιδέες του Διαφωτισμού υποχωρούν, μιακαι οι προβληματισμοί της ελληνικής κοι-νωνίας στρέφονται πλέον γύρω απ τηνπολιτική και διοικητική της συγκρτηση.Tα επίσημα έγγραφα συντάσσονται στηλγια γλώσσα και επανέρχεται ισχυρτε-

ρη παρά ποτέ η προκατάληψη της φθοράςκαι της παρακμής που έχει υποστεί η λαϊ-κή γλώσσα απ την ξένη κατάκτηση. Tονέο κράτος θα αναζητήσει στα αρχαία ελ-ληνικά καινούργιες λέξεις για τις καινούρ-γιες έννοιες. Tουλάχιστον ώς τα μέσα του19ου αιώνα η καθαρεύουσα θα εξαρχαΐζε-ται λο και περισστερο.

Ωστσο, κατά την τελευταία εικοσαετίατου 19ου αιώνα αρχίζουν να εκφράζονται συστηματικές αντιδράσεις στις ρομαντικέςυπερβολές του αρχαϊσμού. Tο γλωσσικζήτημα επανεμφανίζεται με το χαρακτηρι-στικ γνώρισμα των προεπαναστατικώνδιενέξεων: τη βαθιά σύγκρουση ανάμεσασε αντιλήψεις, οι οποίες δεν αναφέρονται μνο στη γλώσσα, αλλά στη συνολική προ-αγωγή της ελληνικής κοινωνίας.

Bαθύτερη σύγκρουση

Aπ το 1880 ώς το 1890 οι συστηματικέςαπψεις που έχουν διατυπωθεί γύρω απτο ζήτημα της γλώσσας είναι οι εξής: α) οπεραιτέρω εξαρχαϊσμς της καθαρεύου-σας (Kωνσταντίνος Kντος, Γλωσσικαί παρατηρήσεις, 1882), β) η επιστροφή«βαθμηδν και αδιακπως» στην ομιλου-μένη (Δημήτριος Bερναρδάκης, Ψευδατ-τικισμού έλεγχος, 1884), γ) η διατήρησηκαι ο εξωραϊσμς της καθαρεύουσας εν α-ναμονή της εξέλιξης της ομιλουμένης (Γε-ώργιος Xατζηδάκις, Bάσανος Eλεγχος Ψευδαττικισμού ή Mελέτη επί της Nέας Eλληνικής, 1884) και δ) η καθιέρωση της

δημοτικής σε λες τις μορφές λγου. H τε-λευταία αυτή άποψη έχει μλις αποκτήσει θεωρητικά-γλωσσολογικά θεμέλια (Ψυχά-ρης, Δοκίμια της Iστορικής Nεοελληνικής Γραμματικής, 1884–86) και ιδεολογικ ε-ξοπλισμ (Ψυχάρης, Tο ταξίδι μου, 1888).Πρκειται για στοιχεία που θα της επιτρέ-ψουν να συσπειρώσει οπαδούς και, στησυνέχεια, να μετατρέψει τις συσπειρώσειςαυτές σε μαχητικ κίνημα.

Tην ίδια εποχή, εκτς απ το έργο τουΨυχάρη, ισχυρή συνδρομή στη συγκρτη-ση της ιδεολογικής θεμελίωσης του δημο-τικισμού και της σταδιακής διείσδυσήςτου στον πολιτισμικ και αργτερα στονκοινωνικοπολιτικ χώρο, υπήρξε το έργοτου Eμμανουήλ Pοΐδη (Περί της σημερι-νής ελληνικής γλώσσης, 1885, Tα είδωλα,1893), καθώς και η λογοτεχνική παραγω-γή της Nέας Aθηναϊκής Σχολής, με κύριοεκφραστή τον Kωστή Παλαμά.

Aς σημειωθεί τι το εκσυγχρονιστικρεύμα των τρικουπικών χρνων ήταν έναρεύμα που πήγαζε απ τα οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα της περιδου και τοοποίο προσπάθησε να δώσει λύσεις ανα-γκαστικά ανατρεπτικές παλαιών και κατε-στημένων δομών και συμπεριφορών. Tορεύμα αυτ εισήλθε σταδιακά στο χώρο

του πολιτισμού και απ τη δεκαετία του1880 άρχισε να συμπαρασύρει και την υ-πθεση της γλώσσας.

Eτσι, στο γλωσσικ ζήτημα θα έρθουννα προστεθούν εκ νέου συμβολισμοί πουέχουν σχέση με την ομιλούμενη γλώσσακαι οι οποίοι προέρχονται απ το οπλο-στάσιο της νεωτερικτητας και του Δια-φωτισμού. H εθνική γλώσσα πρέπει να εί-ναι η γλώσσα του λαού, η γλώσσα της λαϊ-κής παιδείας, η γλώσσα του αντιπροσω-πευτικού συστήματος, η γλώσσα της ισ-τητας. Hδη διαφαίνονται τα στοιχεία πουθα συγκροτήσουν τη μελλοντική δραματι-κή αντιπαλτητα στο γλωσσικ πεδίο.

Oι ροιτης αντιπαλτητας

Στις αρχές του 20ού αιώνα έχουν δια-μορφωθεί οι νέοι ροι με τους οποίους θαεμφανίζεται εφεξής το γλωσσικ ζήτημα:θεσμική επέμβαση στην αντιπαλτητα, α-π την πλευρά των καθαρολγων, δημι-ουργία κινήματος απ την πλευρά των δη-μοτικιστών. Tο κίνημα αυτ θα φιλοδοξεί να είναι εθνικ, πολιτικ, φιλελεύθερο, ε-πιστημονικ και με στχους εκσυγχρονι-

στικούς. Θα υποστηριχθεί απ τη δυναμι-κή παρουσία, το έργο και την οικονομικήενίσχυση λογίων και επιχειρηματιών τηςΔιασποράς (Aλέξανδρος Πάλλης, Aργύ-ρης Eφταλιώτης, Πέτρος Bλαστς, Πηνε-λπη Δέλτα, Φώτης Φωτιάδης).

Aποτέλεσμα της δράσης αυτής, συνδε-δεμένης με το αίτημα για τη συναρμογήτης δημοτικής γλώσσας με την εκπαίδευσηθα είναι η δημιουργία συλλγων —EθνικήΓλώσσα (1905), Eκπαιδευτικς Oμιλος(1910), Φοιτητική Συντροφιά (1910)— και η έκδοση περιοδικών μαχητικών εντύπων:O Nουμάς (1903–1931), Δελτίο του Eκπαι-δευτικού Oμίλου (1911–1924).

Oι ιδεολογικές, γλωσσικές, ακμη και θεματικές συντεταγμένες του έργου και της δράσης των λογίων της διασποράς, ε-κείνη την περίοδο, διαμορφώνονταν, βέ-βαια, σε συνάφεια με την ιδιτητά τουςως μορίων του ελληνισμού και χι ως κα-τοίκων και πολιτών του ελληνικού κρά-τους. Tούτο, πως ήταν φυσικ, οδήγησεσ’ ένα φαινμενο που συνδέθηκε με τογλωσσικ ζήτημα και προσδιρισε απο-φασιστικά το ελληνικ κοινωνικ και πνευματικ γίγνεσθαι. Tο φαινμενο, δη-λαδή, των δύο κλιμάκων πάνω στις οποί-ες γεννινταν, αναπτύσσονταν και κυ-

Tο Γλωσσικ

ζήτημα

Page 18: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 18/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 19

Λαϊκή εικνατης εποχής, απτις αιματηρές συγκρού-σεις στα «Eυαγγελιακά»το Nοέμβριο του 1901(Aθήνα, EθνικIστορικ Mουσείο).

O Aλέξανδρος Πάλλης (1851–1935). (Eλληνικ Iστορικκαι Λογοτεχνικ Aρχείο).

O Γιάννης Ψυχάρης (1854–1929). Tο «Tαξίδι» του πυρο-δτησε έντονες συζυτήσεις για το Γλωσσικ ζήτημα.

ρίως δοκιμάζονταν οι ιδέες και τα έργατων Eλλήνων λογοτεχνών και διανοούμε-νων: της κλίμακας του ελληνισμού και της κλίμακας της Eλλάδας. Aνάμεσαστους δύο κσμους υπήρχε ένα οφθαλμο-φανές συνδετικ στοιχείο, η κατ’ εξοχήναπτή απδειξη της ομοιογένειάς τους: ηγλώσσα. H γλώσσα, λοιπν, ήταν το πε-δίο πάνω στο οποίο καλλιεργήθηκαν οι σχέσεις εξάρτησης και επιβολής, έλξηςκαι άπωσης, σύμπνοιας και ρήξης, απο-στροφής και θαυμασμού ανάμεσά τους.

O εμπορικςοίκος Pάλλη

Aπ αυτήν την άποψη, ο ρλος που έ-παιξε ο εμπορικς οίκος Pάλλη ή, σωστ-τερα, που έπαιξαν ορισμένα στελέχη τουστη διαμρφωση ενς εκσυγχρονιστικούσυστήματος ιδεών, το οποίο, μέσα απ τοκανάλι κυρίως του δημοτικισμού, διοχε-τεύτηκε και προς την Eλλάδα και προς άλ-λα κέντρα του ελληνισμού, αποτέλεσε μιαεξειδίκευση του παραπάνω φαινομένου.Eτσι, σύμφωνα με τα πραγματολογικάστοιχεία που διαθέτουμε, κατά την πρώτηδεκαετία του 20ού αιώνα εργάζοντανστους Aδελφούς Pάλλη οι εξής ιστορικοί ηγέτες του δημοτικιστικού κινήματος: οAλέξανδρος Πάλλης, ο Aργύρης Eφτα-λιώτης, ο Δημήτρης Πετροκκκινος, ο Πέ-τρος Bλαστς και ο αδελφς του Aμβρ-σιος Bλαστς. Zούσαν λοι μεταξύAγγλίας και Iνδιών. Mνο ο Πετροκκκι-νος εγκαταστάθηκε στην Eλλάδα μετά το1909, ενώ ο Eφταλιώτης θα επιλέξει στατελευταία χρνια της ζωής του τη Γαλλία.Tαξίδευαν συνεχώς και εξέφραζαν μιακοινωνική ομάδα η οποία είχε, τηρουμέ-νων των αναλογιών, πολλές ομοιτητες,ως προς τη σύνθεση και τη στχευση, μετις αστικές δυνάμεις που συγκρτησαντην κοινωνική βάση του νεοελληνικούΔιαφωτισμού κατά τους προεπαναστατι-κούς χρνους. Oι άνθρωποι αυτοί πάλευ-αν, πως και ττε, με το λγο τους αλλάκαι με το χρήμα τους, για την ανάπτυξητης εθνικής συνείδησης μέσα και έξω απτην Eλλάδα, σε συνθήκες κοινωνικής αρ-ρυθμίας και εθνικής κρίσης, τις οποίες εί-

χαν προκαλέσει ο πλεμος του 1897 και,στη συνέχεια, το Mακεδονικ ζήτημα. Πά-λευαν με πλο τις ιδέες που τους είχε κλη-ροδοτήσει ο Διαφωτισμς, αλλά πως τιςείχε προσαρμσει στις ανάγκες του ο πολι-τικοκοινωνικς φιλελευθερισμς της ευ-ρωπαϊκής επιχειρηματικής τάξης με την ο-ποία συνεργάζονταν.

Oι στχοι που έπρεπε να πραγματοποι-ηθούν ήταν η καθιέρωση της γλώσσας τουλαού και η ανάπτυξη της παιδείας του. Tαμέσα που επρκειτο να χρησιμοποιηθούνήταν η χρηματοδτηση ατομικών και συλ-λογικών προσπαθειών και παραγωγήπροσωπικού έργου — λογοτεχνικού, επι-στημονικού, μεταφραστικού.

Mε αυτά εφοδιάστηκε ο δημοτικισμςτην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, κατάτην οποία συλλογικοποιήθηκε και απέ-κτησε διαστάσεις κινήματος με κοινωνικο-πολιτικά αιτήματα.

Tην ίδια περίοδο, στον ελλαδικ χώρο,και απ ένα σημείο και πέρα, μέσα σ’ ένα

πλαίσιο αντιπαράθεσης με τους ιστορι-κούς αρχηγούς της διασποράς (Ψυχάρη,Πάλλη, Eφταλιώτη), εκείνο που κυρίωςθα προβληθεί θα είναι η επιβαλλμενη, ανχι νομοτελειακή στις συνειδήσεις των δη-μοτικιστών, σύνδεση της δημοτικής με τονεκσυγχρονισμ της εκπαίδευσης. Πρωτα-γωνιστές αυτής της περιδου θα είναι οAλέξανδρος Δελμούζος, ο MανώληςTριανταφυλλίδης και ο Δημήτρης Γληνς,οι οποίοι, είτε ως εκφραστές θεσμών είτεως διωκμενοι απ θεσμούς, θα χρησιμο-ποιήσουν τη δημοτική γλώσσα ως σύμβο-λο και ως εργαλείο για την προώθηση και την καλλιέργεια σημαντικών αλλαγώνστην ελληνική κοινωνία.

Eπίσης το ίδιο χρονικ διάστημα η θεω-ρητική θεμελίωση του μαρξισμού στο χώ-ρο των ελληνικών ιδεών (Γεώργιος Σκλη-ρς, Tο Kοινωνικν μας Zήτημα, 1907)και οι σοσιαλιστικές συσπειρώσεις πουπροκάλεσε, δημιούργησαν το πρώτο σο-βαρ ρήγμα στις τάξεις των δημοτικιστών.

Aποτέλεσμα του ρήγματος αυτού, πουχώρισε τους δημοτικιστές σε σοσιαλιστέςκαι σε εθνικιστές, πως οι ίδιοι αποκα-λούσαν τους εαυτούς τους, ήταν τι σε -λο τον 20 αιώνα η δημοτική γλώσσα θααντιμετωπισθεί ως φορέας ιδεολογίας α-π τους ίδιους τους οπαδούς της, με τηνπιο μεγάλη αντίφαση: απ ορισμένουςως απδειξη της εθνικής συνέχειας, απάλλους ως γλώσσα της λαϊκής βούλησηςκαι απ τρίτους ως πλο της εργατικήςτάξης.

Oι κοινωνικές δυνάμεις που συγκρτη-σαν τους πλους της γλωσσικής διαμάχηςκατά τον 20 αιώνα διέφεραν απ τις α-ντίστοιχες του 18ου και του 19ου αιώνα

κατά τούτο: Oι δημοτικιστές —εσωτερικάδιαφοροποιημένοι— αποτελούσαν ένασύνολο που ενεργούσε εκτς κρατικών θε-σμών και που σκπευε ή να διεισδύσει στους θεσμούς ή να τους ανατρέψει. Oι ο-παδοί της καθαρεύουσας αποτέλεσαν ένασύνολο που υποστηρίχθηκε απ προσδιο-ρισμένους φορείς εξουσίας (Eκκλησία,Kυβέρνηση, Πανεπιστήμιο) και που διέθε-τε επομένως τα πλα που του εξασφάλιζεη εξουσία της οποίας ήταν φορέας. Aπο-τέλεσμα τούτου ήταν η βαθμιαία πρσλη-ψη της μεν δημοτικής ως συμβλου ανα-τρεπτικού λγου, της δε καθαρεύουσαςως συμβλου αυθεντίας.

Eίναι φανερ τι το είδος του γλωσσι-κού φανατισμού που καλλιεργήθηκε στηδιάρκεια του 20ού αιώνα διέφερε αισθη-τά απ το είδος του αντίστοιχου φανατι-σμού που αναπτύχθηκε στην ελληνικήπνευματική ζωή του 19ου αιώνα. Aπτην ώρα που άρχισε να σταθεροποιείται ηεικνα του δημοτικισμού ως κινήματος, ηαναμέτρηση πήρε άλλο χαρακτήρα. Δενείχε σχέση με τη μισαλλδοξη δυσπιστίαπου εκφράστηκε και απ τις δύο πλευρέςκαι η οποία οδήγησε σε ακραίες εκδηλώ-σεις γνώμης. Eτσι, ο Ψυχάρης είπε τονKαβάφη «καραγκιζη» και ο ΠέτροςBλαστς έλεγε τον Παπαδιαμάντη «ελε-ειν» και τον Kάλβο «στιχοπλκο». Aπτην άλλη μεριά, ο Aλέξανδρος Pαγκαβήςείχε γράψει, στα 1891, για τον Yμνο τουΣολωμού: «Yμνος εκφράζων τα ύψιστααισθήματα και τας ενθερμοτέρας του έ-θνους ψυχάς πρέπει και γλώσσης της ευ-Tο φύλλο της 29ης Iουνίου 1903 του «Nουμά», του Δ.Π. Tαγκπουλου.

Page 19: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 19/38

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tο πργραμμα για την παράσταση της «Oρέστειας» στο BασιλικΘέατρο το Nοέμβριο του 1903.

Πολυσυμβολική σύνθεση της Mεγάλης Iδέας και της παρουσίας του Eλληνισμστην ευρωπαϊκή πραγματικτητα. Προέλευση της λαϊκής εικνας: Σικάγο 19(Eθνικ Iστορικ Mουσείο).

γενεστέρας και υψηλοτέρας να ποιήται χρήσιν».

Aπ τις αρχές του 20ού αιώνα κι έπειταη αναμέτρηση είχε σχέση με μέτρα πουπροβλέφθηκαν, ψηφίστηκαν και εφαρμ-στηκαν με στχο την πάταξη του δημοτικι-στικού λγου μέσα απ το δρμο της θε-

σμικής κύρωσης.H σοβαρή πολιτική κρίση που σημειώ-

θηκε εξαιτίας της μετάφρασης της Kαινής  Διαθήκης («Eυαγγελιακά» , 1901) και λίγοαργτερα της Oρέστειας  («Oρεστειακά» ,1903) ήταν η απαρχή μιας μακράς πορείαςτέτοιων φαινομένων. Oπως είναι γνωστ,η έκδοση της μεταφρασμένης Kαινής Δια-θήκης απ τη βασίλισσα Oλγα (1898), κα-θώς και η μετάφραση του Kατά MατθαίονEυαγγελίου απ τον Aλέξανδρο Πάλληστην εφημερίδα «Aκρπολις» (1901) ξε-σήκωσε χι μνο την Eκκλησία αλλά και το λαϊκ αίσθημα. Aπ τη μεγάλη περι-πλοκτητα των «Eυαγγελιακών» ας συ-γκρατήσουμε τι το διακύβευμα δεν ήτανη δημοτική, αλλά η μετάφραση των Eυαγ-γελίων, άρα η ίδια η ελληνική γλώσσα ως

αυταξία.Tο γεγονς τι η Kαινή Διαθήκη, αλλά

και η μετάφραση των O΄ της Παλαιάς Δια-θήκης  εξακολουθούσαν να διαβάζονται στη γλώσσα που γράφτηκαν, δηλαδή στηνελληνική, έδινε στα ελληνικά ιερά κείμεναμια αδιαμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία. Aνάλλαζε η γλώσσα τους, θα εξισώνονταν μετα κείμενα που ήσαν μεταφρασμένα στιςλατινικές και τις σλαβικές γλώσσες.

Δεν είναι τυχαίο πως η πρώτη κοινο-βουλευτική παρέμβαση στο γλωσσικ, λί-γα χρνια αργτερα (1907), είχε σχέση μεαυτήν την πλευρά του ζητήματος. Σε νο-μοσχέδιο περί διδακτικών βιβλίων που κα-τατέθηκε στη Bουλή, ζητήθηκε με τροπο-λογία να προστεθεί παράγραφος η οποία

να ορίζει τι τα διδακτικά βιβλία συντάσ-σονται υποχρεωτικά «εν γλώσση απλή καικαθαρευούση ίνα μη εισβάλη ο χυδαϊσμς εις το Σχολείον»¹. Tα επιχειρήματα ήτανδύο. Tο ένα εθνικ: Aυτή η γλώσσα απο-τελεί  «τον θεμέλιον λίθον της εθνικής η-

 μών εντητος» ². Tο άλλο θρησκευτικ: «H 

γλώσσα η Eλληνική (...) είναι η γλώσσατην οποίαν ο Θες δις εμφαντικώτατα με-τεχειρίσθη (...)». Tα βιβλία της ΠαλαιάςΔιαθήκης μεταφράστηκαν «κατά τρπονακατανητον, κατά τρπον αυτχρημαθεπνευστον» και «είναι ιστορικώς βεβαι-ωμένον (...) τι ο Xριστς ωμίλει την Eλλη-νικήν. (...) Hμείς παραινούμεθα να παραι-τηθώμεν της γλώσσης, την οποίαν ωμίλη-σε ο Θες»³.

H τροπολογία δεν ψηφίστηκε τελικά. Hδημοτικιστική απειλή δεν έμοιαζε ακμητσο μεγάλη ώστε η χρησιμοποίηση τηςκαθαρεύουσας στη δημσια ζωή να πρέ-πει να περιβληθεί την ισχύ νμου. Δυμισι περίπου χρνια αργτερα θα προστατευ-θεί, χι πια απ νμο, αλλά απ ειδική συ-νταγματική διάταξη. Στο διάστημα αυτ η

κλιμάκωση της καταστολής θα γίνει με δι-οικητικά μέτρα. Tον Mάιο του 1908 τιμω-ρήθηκαν απ τον υπουργ Παιδείας μετην ποινή της επίπληξης ο Kωστής Παλα-μάς και ο καθηγητής του ΠανεπιστημίουAθηνών Nικλαος Xατζηδάκις για τη δη-μσια δημοτικιστική τους τοποθέτηση. Mεπροσωρινή απλυση τιμωρήθηκε και οσυγγραφέας Kώστας Παρορίτης, δάσκα-λος ττε στην Yδρα.

Σημειώσεις:1. «Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Bουλής».

  Συνεδρίαση MH΄ της 27ης Φεβρουαρίου1907, σελ. 421.

 2. Eφ. «Xρνος», 22 Φεβρουαρίου 1907, σελ. 2και εφ. «Aκρπολις», 23 Φεβρουαρίου 1907,σελ. 1.

 3. Eφ. «Aκρπολις», 1η Mαρτίου 1907.

IδεολογικέςTης Pένας Σταυρίδη – Πατρικίου

Oκύριος άξονας γύρω απ τον ο-ποίο περιστρέφεται ο ιδεολογι-κς προβληματισμς στον ελλη-νικ χώρο στις αρχές του 20ού

αιώνα εξακολουθεί να είναι το ζήτηματης ολοκλήρωσης του εθνικού γίγνε-σθαι, της πραγμάτωσης, δηλαδή, τηςMεγάλης Iδέας, που απ τα τέλη τουπερασμένου αιώνα έχει αρχίσει να κα-τονομάζεται με ποικίλους ρους, πως«ελληνισμς», «εθνική ιδέα», κ.λπ.Aκμη και η αίσια έκβαση των πολέ-μων του 1912–13 δεν καταγράφεται στις συνειδήσεις ως οριστική εκπλήρω-

ση των εθνικών αναζητήσεων. Στα θε-μέλια της ιδεολογικής ζύμωσης υπάρχει μια γενική αποδοχή της ανάγκης να συ-νεχιστεί η επεξεργασία μιας πολιτικήςαλλά κι ενς θεωρητικού λγου προςτην κατεύθυνση της περαιτέρω ενοποί-ησης –υπ κάποια μορφή– των ελληνι-κών πληθυσμών.

H αντίληψη αυτή ορίζει αμετάκλητατο πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το σύ-νολο των ιδεών της ελληνικής κοινωνίας,ακμη και εκείνων που αποβλέπουνστην ανατροπή αυτού του πλαισίου.

Tούτο δεν είναι περίεργο αν δεχθούμεπως το σύνολο των νοητικών επεξεργα-σιών, επίσημων και μη, που έχουν ως α-ντικείμενο την εθνική ολοκλήρωση, δεν

είναι αυτοσκοπς. Oικοδομείται πάνωσε κοινωνικά δεδομένα και διαμορφώνε-ται σύμφωνα με τις ρήξεις και τις μετα-βολές που σημειώνονται σε αυτά ακρι-βώς τα δεδομένα.

Στο πλαίσιο αυτ θα αναπτυχθούν και τον 20 αιώνα οι κύριες ιδεολογικές συ-ντεταγμένες της ελληνικής κοινωνίας.Eκείνο που δεσπζει την περίοδο αυτήείναι το διπολικ σχήμα ευρωπαϊ-σμς–ανατολισμς.

«Tι είναι η Eλλάς;»

H διατήρηση και η επανατοποθέτησηενς παλαιού ερωτήματος –ο επιφανήςλγιος Mάρκος Pενιέρης (1815–1897) α-ναρωτιέται απ το 1842 «Tι είναι ηEλλάς; Aνατολή ή Δύσις;»– μαρτυρούνασφαλώς τις ανησυχίες που προκαλούνστην κοινωνία οι σοβαρές αλλαγές τις ο-ποίες συνεπάγεται η δημιουργία νέωνμορφών συλλογικής ζωής, πως η συ-γκρτηση του εθνικού κράτους και οι νέ-ες συμπεριφορές που αναγκαστικώς δια-μορφώνονται.

Oμως η ανάγκη να αντιμετωπισθεί ηαλλαγή αυτή οδηγεί στην επεξεργασία ι-δεών, που θα χρησιμεύσουν ως κώδικεςγια την προσαρμογή στη νέα κατάσταση.Eίναι φυσικ, επομένως, να τεθεί ξανάτο ζήτημα του κατά πσον ένας πατρο-παράδοτος τρπος ζωής, που καθορίζε-

Page 20: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 20/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 21

αναζητήσεις

ται απ ανθεκτικές έως αμετάβλητες κοι-νωνικές και θρησκευτικές αξίες, κινδυνεύ-ει απ την εισβολή του ευρωπαϊκού πολι-τισμού. Kαι εκείνο που πολλαπλασιάζει τοενδιαφέρον είναι τι η αντιθετική δυάδα

γίνονται στο Παρίσι, τα τέλεια κράτη πάλι εκεί κατασκευάζονται»3 και παρακάτω,για ελληνικ εθνικ ιδανικ που πρέπει ναέχουν οι Eλληνες, «μολοντι πάσκισε μετα λα του το φραγκοντυμένο ταπειν και 

O Γ. Σκληρς, αριστερά, με τον Aλ. Δελμούζο και τον Γεώργιο N. Παπανι-κολάου (μετέπειτα διάσημος καρκινολγος γιατρς) στην Iένα, το 1907).

φιλοευρωπαϊσμς, ελληνοκεντρισμς συμ-βολίζει μια άλλη, μεγάλη σειρά ιδεολογι-κών και πολιτικών επιλογών, άσχετων,φαινομενικά τουλάχιστον, με αυτήν: Δη-λαδή, το κάθε σκέλος του διλήμματος πουυιοθετείται, συνοδεύεται αναγκαστικά α-π την παραδοχή ορισμένων αρχών και α-ξιών οι οποίες διακρίνονται αυστηρά με-ταξύ τους και δεν έχουν καμία δυναττη-τα μετακίνησης απ το ένα σκέλος στο άλ-λο. Eτσι, η ελληνική σκέψη θα οδηγηθεί για μεγάλο διάστημα στη δημιουργία δύοάκαμπτων λγων, με τους οποίους θα α-ναπαρίσταται η πραγματικτητα. Σύμφω-να με τον ένα, ο εκσυγχρονισμς, συνώνυ-μος του ευρωπαϊσμού, θα σημαίνει απειλήτης εύθραυστης εθνικής ταυττητας. Σύμ-φωνα με τον άλλο, ο ευρωπαϊσμς θα απο-τελεί την κατ’ εξοχήν οδ προς την ανά-πτυξη και την ευημερία.

«Eπί του παρντος», γράφει το 1913 οΓεώργιος Παπανδρέου, «μας ενδιαφέρει μνο η γνώσις του δρμου, τον οποίον η-κολούθησαν ώς σήμερον τα ευρωπαϊκάκράτη, επειδή τον ίδιον δρμον θα βαδί-σωμεν και ημείς»1. Kαι ο σοσιαλιστής Nί-κος Γιαννις (1885–1958) γράφει το 1914:«Kαι το πνεύμα αυτ του ευρωπαϊκού σο-σιαλισμού, που ώς τώρα είχαμε παραδε-χθεί υποχρεωτικά με τον επιστημονισμ,

θα κομίσει και σε μας τα τελευταία του α-ποτελέσματα»2.

Aντίθετα, η δυσπιστία απέναντι στηνEυρώπη εκφράζεται με πολλούς τρπους.Yπάρχει η σαρκαστική αντιμετώπιση εκμέρους του Iωνα Δραγούμη, ο οποίος γρά-φει την ίδια εποχή: «Oι τέλειοι κορσέδες

πρστυχο κράτος να τους δώσει άλλο ιδα-νικ, μπακάλικο – ένα Bέλγιο μπουρζουα-ζικ, μια ουδέτερη ευνούχα γελαδοτρφαEλβετία»4.

O Aμίλκας Aλιβιζάτος (1887–1969) κα-θηγητής του Πανεπιστημίου Aθηνών, πα-ρατηρεί το 1913: «O νέος πολιτισμς, ο Eυ-ρωπαϊκς, τον οποίον συνειδητώς ή ασυ-νειδήτως απεδέχθημεν ήδη [...] φέρει μεθ’εαυτού ιδέας, χι μνον αντιθρησκευτι-κάς, αλλά και αντεθνικάς και γενικώς α-ναρχικάς»5. Kαι ο Γρηγριος Παπαμιχαήλ

(1875-1955), καθηγητής του Πανεπιστημί-ου Aθηνών και μετέπειτα πρύτανης (1937)και ακαδημαϊκς, γράφει επίσης το 1913:«Hμείς έχομεν […] ίδιον πολιτισμν, τονπολιτισμν τον Eλληνοχριστιανικν, εφά-μιλλον του οποίου δεν παρήγαγεν η αν-θρωπτης». Kαι καταλήγει: «Mεταβολήκατευθύνσεως προς στροφήν απτομονεις οιανδήποτε εκδήλωσιν του ευρωπαϊ-σμού […] θα φέρη τον χαρακτήρα αιφνιδί-ου κλονισμού και αναστολής αυτού του ε-θνικού βίου»6.

Eυρωπαϊσμς –Eλληνοκεντρισμς

H αντίθεση αυτή θα ορίσει το κλειστ

πεδίο, μέσα στο οποίο θα συγκρουστούνδύο συστήματα αντιλήψεων. O χώρος τηςιδεολογικής αντιπαράθεσης, θα ακινητο-ποιηθεί σ’ αυτ το σχήμα. Oσοι υποστηρί-ζουν τις φιλοευρωπαϊκές ιδέες γίνονται υ-περασπιστές των δημοκρατικών αξιών,του κοινοβουλευτισμού, του αντιμιλιταρι-σμού, της πάλης των τάξεων, του διεθνι-σμού. Aντίθετα, σοι διατυπώνουν ελλη-νοκεντρικές απψεις εκφράζουν ταυτ-χρονα αριστοκρατική αντίληψη της ζωής,ολιγαρχικές τάσεις, άρνηση της κοινωνι-κής διαστρωμάτωσης, σωβινισμ, φυλετι-σμ, αντισημιτισμ. «Oχι απ κάτω παράαπ πάνω θα αρχίσει ο ξαναγεννημς»,γράφει ο Δραγούμης7. Kαι αν το έθνος δενκατορθώσει να ταυτίσει τα σύνορά του μετα σύνορα του κράτους, θα είναι άξιο της

τύχης του, πάλι κατά τον Δραγούμη: «Aςξεφτήσει, ας χαθεί σαν έθνος και τα άτομάτου ας γίνουν ,τι θέλουν, ας σκορπιστούνστον κσμο σαν τους Eβραίους, [...] υπο-πδιο των ποδιών σε έθνη άλλα πιο άξια.Kάποια στερνά άνθη θα τα βγάζει και τ-τε, [...] μερικούς Θεοτοκπουλους ή Πα-παδιαντπουλους, που μνο το νομάτους θα είναι το τελευταίο σημάδι της κα-ταγωγής τους. Oι άλλοι λοι θα είναι έ-μποροι, μπακάληδες και ναυτικοί στα τέσ-σερα πέρατα της γης»8.

Tα παραδείγματα μπορούν να πολλα-πλασιαστούν, αλλά έτσι κι αλλιώς εκείνογια το οποίο μαρτυρούν είναι αφενς η α-νάγκη εξεύρεσης νέων εννοιών και νέωννοητικών εργαλείων και αφετέρου η προ-σπάθεια συντήρησης παλαιών κωδίκωνσυμπεριφοράς, προκειμένου, πως σημει-ώθηκε παραπάνω, και στις δύο περιπτώ-σεις, να αντιμετωπιστούν οι εκσυγχρονι-στικές πιέσεις εκείνης της περιδου.

Eτσι, γίνεται φανερ πως αυτ που κα-θιστά το δίλημμα ευρωπαϊσμς–ελληνοκε-ντρισμς κομβικ σημείο του ιδεολογικούπροβληματισμού εκείνη την περίοδο είναι η ανάγκη για ενίσχυση μιας θεωρίας του ε-θνικισμού. H ανάγκη για θεωρητική επε-ξεργασία έχει ήδη εμφανιστεί ταν στοχώρο των ελληνικών ιδεών πρωτοπαρου-σιάστηκε, ως θεωρία, ο μαρξισμς.

H συσπείρωση διανοουμένων που προ-κάλεσε το Kοινωνικν μας ζήτημα του Γε-ωργίου Σκληρού (1907) υπήρξε, ως προςαυτ το σημείο, καθοριστικτερης σημα-σίας απ άλλες περίπου σύγχρονες σοσια-

λιστικού περιεχομένου συσσωματώσειςδιαφορετικής έμπνευσης, πως ήταν ηδράση του Πλάτωνα Δρακούλη (1858-1942) ή η ίδρυση της KοινωνιολογικήςEταιρείας (1907) με επικεφαλής τον Aλέ-ξανδρο Παπαναστασίου. H ιδεολογική α-ντιπαραθετική δυάδα που αναδύθηκε μεαφορμή το έργο του Σκληρού, ήταν: σο-σιαλισμς–εθνικισμς, κοινωνικοί αγώ-νες–εθνικοί αγώνες.

Aπλυτα σχήματαKαι ασφαλώς, η αντιπαράθεση εκείνη

συνέβαλε στη διαμρφωση των δικέφα-λων απλυτων σχημάτων που καθρισανεπί δεκαετίες την ελληνική ιδεολογική κί-νηση. Ωστσο, κατά την περίοδο που μαςαπασχολεί εδώ, νομίζω πως ακμη και αυ-τ το σχήμα απορροφήθηκε απ το συμ-βολισμ του φιλοευρωπαϊσμού και ελλη-νοκεντρισμού.

H άποψή μου είναι πως και στις δύο πε-ριπτώσεις εκείνο που είχε αποφασιστικήσημασία ήταν η ανάγκη ενς θεωρητικούδιαγράμματος που θα πλαισίωνε την ιδέατου εθνικισμού. Tη μια φορά επειδή γίνε-ται αντιληπτή η απειλή του σοσιαλιστικούδιεθνισμού σε έναν χώρο που οι συνειδή-

σεις των ανθρώπων δεν έχουν ξεπεράσει το εθνικ ζήτημα – και αυτ ισχύει οπωσ-δήποτε για την περίοδο 1897–1909. Tηνάλλη φορά επειδή το ελληνικ κράτος, με-τά τους Bαλκανικούς πολέμους, πραγμα-τώνει ώς ένα σημείο τη Mεγάλη Iδέα, με α-ποτέλεσμα στο μεν ιδεολογικ επίπεδο ναπρέπει να αναπροσαρμοσθεί προς κάποιακατεύθυνση η επίσημη ιδεολογία, στο δεκοινωνικοπολιτικ επίπεδο να κινητοποι-ηθούν οι δυνάμεις, οι οποίες δεν συμφω-νούν με την πολιτική των «προσθηκών», -πως την αποκαλούσαν, και επιθυμούν άλ-λου είδους αντιμετώπιση των αλυτρωτι-κών ζητημάτων, πως π.χ. την ανασύστα-ση μιας Aνατολικής αυτοκρατορίας.

Nομίζω πως υπάρχει ένας ωραίος συμ-βολισμς των ιδεολογικών τάσεων εκείνης

της περιδου. Mέσα στο 1914 ιδρύονται ταΓενικά Aρχεία του Kράτους και το Bυζα-ντιν Mουσείο. Eίναι φανερή η ανάγκη νασυσταθούν δύο θεσμοί που θα συγκεντρώ-σουν και θα διαφυλάξουν, τα μεν ΓενικάAρχεία, τα νομιμοποιητικά τεκμήρια τηςκρατικής υπστασης του έθνους, το δε Bυ-ζαντιν Mουσείο, τα αποδεικτικά στοιχείατης ιστορικής του συνέχειας. H πορεία αυ-τή θα κρατήσει ώς τις αρχές της δεκαετίαςτου 1920. Oπως είναι φυσικ, μετά το1920, τα μεγάλα πολιτικά γεγοντα, η πα-ρέμβαση του αναπτυσσμενου κομμουνι-στικού κινήματος στο χώρο των ιδεών και οι σοβαρές πολιτειακές αλλαγές της δεκα-ετίας αυτής θα επενεργήσουν αποφασιστι-κά και στο πεδίο μέσα στο οποίο καλλιερ-γούνται οι αντιλήψεις που έχει κάθε φορά

η ελληνική κοινωνία για τον εαυτ της.

Σημειώσεις:1. Γεώργιος Παπανδρέου, «Eλληνικν Mέλ-

 λον» στο «Kείμενα 1913–1942», τομ. A΄, έκδ.Mπίρη, Aθήνα 1963, σελ. 17.

 2. Nίκος Γιαννις, «O φυσικς δρμος προς τηναυριανή Eλλάδα», Aλεξάνδρεια, εκδ. τουπερ. «Γράμματα», 1919, σελ. 106.

 3. Iδας, «Eλληνικς Πολιτισμς», Aλεξάνδρεια,εκδ. του περ. «Γράμματα», 1914 σελ. 30.

4. Στο ίδιο, σελ. 50. 5. Aπάντηση στο «Eρευνα για τις μελλοντικές 

κατευθύνσεις της Φυλής», Aλεξάνδρεια,εκδ. του περ. «Γράμματα», 1919, σελ. 88.

6. Γρηγριος Παπαμιχαήλ, «Eλληνικά Προβλή- ματα», Aλεξάνδρεια, εκδ. του περ. «Γράμμα-τα», 1915.

7. Iδας, ο.π., σελ. 37.8. Στο ίδιο, σ. 51.

Page 21: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 21/38

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tου Θανάση Kαλαφάτη

 Iστορικού του Πανεπιστημίου Πειραιώς 

H

δεκαετία 1900-1910 βρίσκει την ελληνική κοινωνία και οικο-νομία μπροστά σε προβλήματα που ανάγονται στον προη-γούμενο αιώνα. Tο σταφιδικ, το Θεσσαλικ, το νομισματι-

κ και το πρβλημα του αστικοδημοκρατικού μετασχηματι-σμού συγκαταλέγονται στα σοβαρτερα και πιο επείγοντααπ αυτά. Σε νέα τροχιά η ελληνική οικονομία και κοινωνίαθα μπουν ουσιαστικά μετά το 1914, ταν, με τους Bαλκανι-κούς πολέμους, θα έχουμε μια νέα εδαφική επέκταση, αφε-

νς, και, αφετέρου, θα αρχίσουν να πραγματοποιούνται ισχυρές κρατικέςπαρεμβάσεις στην οικονομία και να δημιουργούνται νέοι θεσμοί.

Tη δεκαετία 1900-1910, στην οικονομία της χώρας –εν συγκρίσει με ,τι συμβαίνει στην πολιτική και την κοινωνική σφαίρα, που σημειώνονται εξε-λίξεις μεγαλύτερης εμβέλειας– δεν σημειώνονται επαναστατικές μεταβολές,συμβαίνουν μως σοβαρές εξελίξεις, που σηματοδοτούν μια ποιοτική ανα-στροφή. Eιδικτερα, παρατηρείται μια αναπτυξιακή ώθηση, συνδεδεμένηκατά κύριο λγο με τη μετακίνηση του πλεονάζοντος αγροτικού πληθυσμούπρος τα αστικά κέντρα –ή εκτς Eλλάδας– και με την εισροή ξένου και πα-ροικιακού ελληνικού κεφαλαίου στη χώρα, αποτέλεσμα και των πιέσεωνπου δέχεται το τελευταίο αυτ απ τον αναπτυσσμενο οικονομικ και πο-λιτικ εθνικισμ στο χώρο της NA Eυρώπης, ιδιαίτερα στην Tουρκία, τηνAίγυπτο και τη Nτια Pωσία.

Tην ίδια περίοδο, η ελληνική οικονομία εντάσσεται λο και πιο πολύ στονδιεθνή οικονομικ καταμερισμ της εργασίας, καθώς η διαμρφωση νέων -ρων για τη ροή της νομισματικής κυκλοφορίας και η προσαρμογή της εργα-σίας στις απαιτήσεις του εργοστασιακού συστήματος διαμορφώνουν ένα νέοσκηνικ, το οποίο χρωματίζεται απ τους ανταγωνισμούς μεταξύ ελληνικούκαι ξένου τραπεζικού κεφαλαίου (Tράπεζα Aθηνών, Tράπεζα Kρήτης,Tράπεζα Aνατολής, κ.ά.).

O ΔιεθνήςOικονομικς Eλεγχος

Mετά την ήττα του 1897, επιβάλλεται,το 1898, στην Eλλάδα ο Διεθνής Oικονο-μικς Eλεγχος, με τις πέντε μεγάλες δυ-νάμεις της εποχής –Aγγλία, Γαλλία, Γερ-μανία, Iταλία και Pωσία– να παίζουνκαταλυτικ ρλο στις πολιτικές και οι-

κονομικές εξελίξεις στη χώρα. Eπιπρ-σθετα, η ήττα του 1897 οδήγησε σε ένανπιο επαχθή διακανονισμ του εξωτερι-κού χρέους της Eλλάδας, σε σχέση με τιςπρώτες διαπραγματεύσεις που είχαν ξε-κινήσει αμέσως μετά το 1893, ταν κηρύ-χθηκε η εξωτερική χρεωκοπία του ελλη-νικού κράτους. Mε τον διακανονισμτου 1898, πολλές κρατικές πρσοδοι κα-τέστησαν υπέγγυοι για την αποπληρωμήτων δανείων προς τους ξένους δανει-στές, και η άσκηση της οικονομικής πο-λιτικής (δημοσιονομικής, νομισματικής,συναλλαγματικής) τίθεται υπ περιορι-σμ και επιβάλλεται μια αντιπληθωρι-στική πολιτική, η οποία οδηγεί τη χώρασε συναλλαγματικ και νομισματικ α-διέξοδο. H εξωτερική αξία της δραχμής

συνεχώς πέφτει, ενώ η μείωση της ποσ-τητας του κυκλοφορούντος χρήματοςέρχεται σε πλήρη αντίθεση με τις ανά-γκες μιας αναπτυσσμενης οικονομίας,η οποία, αφετέρου, ευνοείται απ τηνεισροή του ξένου κεφαλαίου, των μετα-ναστευτικών εμβασμάτων, των άδηλωνναυτιλιακών πρων και τη συγκυρίατων καλών αγροτικών εσοδειών σταπρώτα χρνια της δεκαετίας. H πίεσηαυτή θα οδηγήσει στον Nμο ΓXMB του1910, με τον οποίο θα επιχειρηθεί να λυ-θεί το νομισματικ και συναλλαγματικπρβλημα, για να δημιουργηθεί έτσι, στοπλαίσιο της Eθνικής Tραπέζας τηςEλλάδος, ο μηχανισμς μιας πρωτλειαςκεντρικής τράπεζας, η οποία τελικά θα

Oικονομίαιδρυθεί στην Eλλάδα δυο δεκαετίες αρ-γτερα.

Tο σταφιδικ

H κρίση της υπερπροσφοράς της στα-φίδας –που πήρε δραματικές διαστάσειςτο 1893 στη BΔ Πελοπννησο και οδήγη-σε στο μεγάλο υπερπντιο κύμα μετανά-στευσης– αν και είχε υποχωρήσει τηνπρώτη δεκαετία του νέου αιώνα, δεν φαί-νεται τι θα μπορούσε να λυθεί χωρίς έ-

ντονους κοινωνικούς σπασμούς.Tα σχήματα της Σταφιδικής Tράπεζας,

της Eνιαίας Tράπεζας και του Mονοπω-λίου διχάζουν την περίοδο αυτή τις στα-φιδοπαραγωγικές περιοχές και αποδει-κνύονται ατελέσφορες λύσεις. Παρά τιςεξεγέρσεις των σταφιδοκτηματιών και σταφιδοακτημνων, παρά τη δημιουργία,την περίοδο 1900-1905 στη BΔ Πελοπν-νησο, πολιτικών σχημάτων με αναρχοσο-σιαλιστικές κατευθύνσεις, η οικονομικήσημασία του συγκεκριμένου προϊντος,της σταφίδας, εξαντλεί τον κύκλο της.

H λύση βρίσκεται στην κατεύθυνση τηςαναδιάρθρωσης των καλλιεργειών και της προώθησης νέων εξαγώγιμων προϊ-ντων (σύκα, καπνς, βαμβάκι), που ευνο- Kατασκευή της σιδηροδρομικής γέφυρας στον Mπράλο, 1906 (αρχείο K. A

Page 22: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 22/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 23

ούνται απ τις τραπεζικές χρηματοδοτή-σεις, οι οποίες θα επεκταθούν την επμε-νη δεκαετία, ταν –και με κρατική πα-ρέμβαση– θα ενισχυθεί ο θεσμς των α-γροτικών συνεταιρισμών, που θα αποτε-λέσουν τον νέο συλλογικ εγγυητή των

μικροϊδιοκτητών απέναντι στην τράπεζα.

H διανομή της γης

Tο Θεσσαλικ πρβλημα –που συμπυ-κνώνεται στη διάλυση των μεγάλων τσι-φλικιών και στην απδοση της γης στουςακτήμονες αγρτες της Θεσσαλίας, και που η επίλυσή του συνδέθηκε με την αγρο-τική εξέγερση του Kιλελέρ το 1910– είναι πρβλημα διανομής της γης, η λύση του ο-ποίου καθυστέρησε επικίνδυνα πολύ γιατον εκσυγχρονισμ της ελληνικής οικονο-μίας. Θα ακολουθήσουν, βέβαια, και άλ-λες διανομές της γης, πως εκείνες του1917 και του 1952, αλλά, με τη δρομολγη-ση της διαδικασίας απελευθέρωσης τηςγης στη Θεσσαλία το 1910, θα έχει επέλθει 

η νίκη της μικρής έγγειας ιδιοκτησίας πά-νω στη μεγάλη και ο συντελεστής γη θακαταστεί εμπορεύσιμος και θα αποκτήσει την κινητικτητα που θα επιτρέψει, σεσυνδυασμ με άλλες, τεχνολογικής υφής,μεταβολές, να αλλάξει μελλοντικά το α-γροτικ οικονομικ τοπίο της Eλλάδας.

εμπορίου της χώρας την περίοδο 1900-1910 αντανακλά τις προαναφερθείσες ε-ξελίξεις τσο στον τομέα της βιομηχανίαςσο και στην αγροτική οικονομία. Aπ ταμέσα της δεκαετίας το έλλειμμα του εμπο-ρικού ισοζυγίου μειώνεται σημαντικά,

σαν αποτέλεσμα της αύξησης των εξαγω-γών μάλλον παρά της μείωσης των εισα-γωγών, και δεν είναι πλέον οι εξαγωγέςτης σταφίδας που κυριαρχούν στο σύνολοτων εξαγωγών. H εικνα γίνεται ακμακαλύτερη εάν συνεξεταστεί και το ισοζύ-γιο άδηλων πρων.

Kάτω απ αυτές τις ευνοϊκές συνθήκεςη συναλλαγματική αξία της δραχμής θαβελτιωθεί αισθητά, ώστε το 1910 να υπάρ-χουν ισχυρά επιχειρήματα για την επανα-φορά του νομισματικού συστήματος του«καννα του χρυσού». Tελικά επιλέχθηκεένα ενδιάμεσο σύστημα μεταξύ «καννατου χρυσού» και αναγκαστικής κυκλοφο-ρίας, το σύστημα του καννα του «χρυ-σού συναλλάγματος», καθώς βάραινε α-κμα η μνήμη της νομισματικής κρίσης

του 1885 και πρυτάνευσε η σώφρων οικο-νομική σκέψη τι το ζητούμενο δεν ήταν ηεπιβολή του «καννα του χρυσού», αλλάη διατήρησή του στη συνέχεια.

Eν ψει πολέμου

Σε αυτή την κρίσιμη για τα εθνικά μαςθέματα δεκαετία, το πρβλημα της χρημα-τοδτησης των δαπανών της επερχμενηςβαλκανικής σύγκρουσης είναι καίριο και ζωτικ για τις μελλοντικές τύχες του νέουκράτους-έθνους, που ξεπήδησε μέσα απτις φλγες της Eπανάστασης του 1821 και το οποίο ολκληρο τον 19ο αιώνα αγωνί-ζεται για την ενοποίηση και εθνική απο-κατάσταση των αλύτρωτων περιοχών.

H κάλυψη των αναγκών αυτών επιχει-

ρείται με εξωτερικ δανεισμ και με ε-παύξηση των δημοσίων εσδων, τα οποίατην περίοδο αυτή αρχίζουν να αυξάνουν,με ταχύτερους μάλιστα ρυθμούς τη δεύτε-ρη πενταετία, και να παρακολουθούνσταθερά τους ρυθμούς αύξησης του Aκα-θάριστου Eθνικού Προϊντος. Φυσικά, τηδεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα θα υ-πάρξει μια πολύ μεγαλύτερη φορολογικήεπιβάρυνση, για να καλυφθούν οι πολεμι-κές δαπάνες, μως θα πρέπει να ληφθεί υ-πψη εδώ τι ο εξωτερικς δανεισμς ή-ταν πολύ δύσκολος, καθώς η χώρα ήδη α-π το 1893 είχε καταστεί αναξιπιστος πε-λάτης των μεγάλων ευρωπαϊκών τραπε-ζών. Θα χρειαστούν η τραπεζική δειντη-τα και οι μεγάλες διασυνδέσεις του διοι-κητή της Eθνικής Tράπεζας Iωάννη Bα-

λαωρίτη για να καταστεί δυνατή η εξα-σφάλιση με εξωτερικ δανεισμ σοβαρώνπρων για τη χρηματοδτηση της μεγά-λης εθνικής προσπάθειας. Δικαίως ο I.Bαλαωρίτης μπορεί να θεωρηθεί ο άτυ-πος υπουργς Oικονομικών και οικονομι-κς στρατηλάτης, δίπλα στους πολιτικούςκαι στρατιωτικούς ηγέτες της εποχής.

Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να λεχθεί τι η δεκαετία 1900-1910, μολοντι επι-σκιάστηκε απ την επμενη δεκαετίατων νικηφρων Bαλκανικών Πολέμων,έχει τη δική της αξία και συμβολή στην α-νρθωση της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας το πρώτο μισ του 20ού αιώ-να, σε σύγκριση με το τελευταίο μισ του19ου αιώνα.

αι κοινωνία

ης).

H ελληνική βιομηχανία, με τη συγκέ-ντρωση των εγχώριων κεφαλαιουχικώνπρων στους κλάδους καταναλωτικών α-γαθών και του ξένου κεφαλαίου στις εξο-ρυκτικές βιομηχανίες, σημειώνει ένα νέοξεκίνημα στις αρχές της πρώτης δεκαε-τίας του 20ού αιώνα. H ευνοϊκή συγκυρίαεισροής κεφαλαιουχικών πρων και πλούσιων αγροτικών συγκομιδών, πουπροαναφέραμε, θα συντελέσει στην επέ-κταση της εσωτερικής κατανάλωσης, ενώτην ίδια στιγμή συντελείται η απσπασητης βιοτεχνικής εργασίας απ τη γεωργία

και ενισχύεται έτσι ο αστικς τομέας, μετην εισροή φθηνού εργατικού δυναμικούτο οποίο έχει αποδεσμευτεί απ τον πα-ραδοσιακ τομέα της γεωργίας. Tαυτ-χρονα αρχίζουν να αποδίδουν καρπούς η«τρικουπική» εισαγωγή του σιδηροδρομι-κού συστήματος και η οδική ενοποίησητης χώρας.

H εξέλιξη αυτή της βιομηχανίας, η ο-ποία ευνοείται ορισμένες φορές και απτη συγκεκριμένη διαμρφωση της συναλ-λαγματικής αξίας της δραχμής, δεν θα εί-ναι πάντοτε ομαλή και απαλλαγμένη απκοινωνικούς κλυδωνισμούς, πως έχουνκαταγραφεί στις μεγαλύτερες πλεις και ιδιαίτερα στον Πειραιά.

H διαμρφωση του πίνακα εξωτερικού

Λιμάνι της Πάτρας, αρχές του αιώνα. Συσκευασμένησταφίδα, έτοιμη για φρτωση με προορισμ βρετα-νικά λιμάνια, (αρχείο E.Λ.I.A.).

Page 23: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 23/38

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

1903. Στο τσιφλίκι της οικογένειας Bλιτσάκη στη Bάνιαρη Kαρδίτσας. Πίσω, η «επιστασία», η διαμονή του γαιοκτήμονα. Tα χαμηλά χτίσματα (σαρτάρες) ή-ταν οι κατοικίες των κολλήγων. (Aρχείο M. Kλιάφα).

Tης Mαρούλας Kλιάφα

 Συγγραφέως 

H

Θεσσαλία που αντίκρυ-σε ο ελληνικς στρατςταν εισήλθε σ’ αυτήντον Aύγουστο του 1881,μετά την ένωσή της μετην Eλλάδα, ήταν μιαπεριοχή τελείως υπανά-πτυκτη, με σπίτια ως επί 

το πλείστον πλίθινα, χωρίς δρμους και βιομηχανία, με «το υνίον του Hσιδουνα αροτριά την πεδιάδα» και «την τέχνηνα διατελή εν νηπιώδει καταστάσει».Ωστσο οι απεσταλμένοι των αθηναϊ-

κών εφημερίδων «Aιών» και «Eφημε-ρίς» παρατηρούν τι  «οι κάτοικοι εισί νοήμονες, φιλομαθέστατοι και κάλλιστα λαλούσι την ελληνικήν γλώσσαν άνδρες τε και γυναίκες, άμικτη βαρβαρισμώνκαι ξένων λέξεων».

Oι πρώτες ημέρες κύλησαν μέσα σεπανηγυρισμούς. Oμως με την εγκατά-σταση των δημοσίων υπηρεσιών και την εφαρμογή των ελληνικών νμωναρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτεςπροστριβές. «Tο στάδιον των διαχύσε-ων παρήλθε και η πραγματικτης απέ-δειξε τι και πάλιν ιερεμιάδες μάς κα-τασκευάζονται», τηλεγραφεί απ τηΛάρισα στην εφημερίδα «Aιών» ο α-νταποκριτής της.

Συνηθισμένοι οι ντπιοι σε έναν άλλοτρπο ζωής δυσκολεύονται να προσαρ-μοστούν στις νέες συνθήκες και αρνού-νται να υπακούουν στις αρχές, με απο-τέλεσμα «να ξυλίζονται, φυλακίζονταικαι υβρίζονται ως παραβάται δήθεν α-στυνομικών διατάξεων». Tη δυσφορίατους επέτεινε και η συμπεριφορά τηςελληνικής κυβέρνησης, η οποία στηνπροσπάθειά της να προσελκύσει, γιαλγους ψηφοθηρικούς κυρίως, τους ε-ναπομείναντες στη Θεσσαλία Oθωμα-

νούς, άρχισε να τους απονέμει τίτλουςκαι παράσημα.

Προσδοκίεςκαι διαψεύσεις

Oμως την μεγαλύτερη απογοήτευση τηδοκίμασαν οι Θεσσαλοί αγρτες. Kαθη-λωμένοι επί αιώνες στα τσιφλίκια τωνTούρκων γαιοκτημνων, πίστευαν πωςμετά την ένωση τα κτήματα θα περνούσανστα χέρια τους.

Oι ελπίδες τους δεν άργησαν να δια-ψευστούν. Hδη απ το 1839, το τουρκικΔημσιο, δημεύοντας τα κτήματα του Aλήπασά στη Θεσσαλία, είχε αρχίσει να τα εκ-ποιεί, ενώ αμέσως μετά την υπογραφή τηςΣυνθήκης του Bερολίνου, που παραχω-ρούσε τη Θεσσαλία στην Eλλάδα, οι Tούρ-κοι τσιφλικάδες και οι μικροκτηματίες Kο-νιάρηδες έσπευσαν να πουλήσουν τη γητους. «Hτο τηλικαύτη η ζήτησις ώστε αντί 

να υποτιμηθώσιν, ως ηλπίζετο, αι γαίαι υ-περετιμήθησαν απιστεύτως» (ΣοφοκλήςTριανταφυλλίδης). Bαθύπλουτοι Eλληνεςτης Διασποράς, ο Xριστάκης Zωγράφος, οEυάγγελος Zάππας, ο Στεφάνοβιτς, οMπαλτατζής και πολλοί άλλοι, αγρασαν

στη Θεσσαλία τεράστιες εκτάσεις γης. Oι ιδιοκτησίες αυτές αποτελούσαν το50–64% των καλλιεργούμενων εκτάσεωνκαι εργάζονταν σε αυτές το 50% περίπουτου αγροτικού πληθυσμού της Θεσσαλίας.

Tην επιχειρηματική δραστηριτητα τωνπλουσίων ομογενών κάλυψε απολύτως ηελληνική κυβέρνηση. Eπιζητώντας τηνεισροή ξένων κεφαλαίων στην Eλλάδα, οπρωθυπουργς Xαρίλαος Tρικούπης εξή-γησε με σαφήνεια στη Bουλή πως «εάν ε-πιβάλωμεν την διανομήν των κτημάτωνεις τους καλλιεργητάς, πως μου το ζητεί-τε, θα εκδιώξωμεν εξ Eλλάδος το χρήματων Eλλήνων του εξωτερικού», και πρ-τεινε , «η κατάστασις να παραμείνη ως έχειδιτι τούτο απαιτούν τα γενικώτερα συμ-

φέροντα της χώρας μας».Mνο που η κατάσταση δεν παρέμεινε

ως είχε. Mε τα νέα κολληγικά συμβλαιαπου οι αγρτες κλήθηκαν να υπογρά-ψουν, έχασαν λα τα προνμια που είχανκατά την οθωμανική περίοδο. Aπ καλ-

λιεργητές που ήταν, μεταβλήθηκαν σε α-κτήμονες. Aυτ σήμαινε τι ο νέος αφέ-ντης είχε τη δυναττητα, μλις έληγε το ε-τήσιο συμβλαιο, να αποπέμψει τον κολ-λήγο απ το κτήμα χωρίς καμιά δικαιολο-γία. Eπί πλέον, σύμφωνα με τους εσωτερι-κούς κανονισμούς των τσιφλικιών, ο κολ-λήγος δεν είχε κανένα ιδιοκτησιακ δικαί-ωμα στην οικία που έμενε, φειλε να πα-ράγει μια ορισμένη ποστητα καρπών απτην οποία έπρεπε να δίνει στον γαιοκτή-μονα το ένα τρίτο, ενώ σε περίπτωση θα-νάτου του η οικογένειά του διώχνονταν α-π το τσιφλίκι. Zώντας μέσα στην ανέχεια,απομονωμένοι, χωρίς ιατρική περίθαλψηκαι εκπαίδευση για τα παιδιά τους, συχνάχωρίς ιερέα, οι κολλήγοι εργάζονταν «ήλιο

Tο Θεσσαλικζήτημα

Page 24: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 24/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 25

με ήλιο», ανατολή ώς τη δύση, κυριολεκτι-κά για ένα κομμάτι μπομπτα. Tο σιταρέ-νιο ψωμί στο τραπέζι τους ήταν τσο σπά-νιο που το αποκαλούσαν «χάσικο».

Παρά το εύφορο έδαφος η συγκομιδήήταν συνήθως μικρή. Tα πρωτγονα μέ-σα καλλιέργειας δεν επέτρεπαν τη σωστήφροντίδα της γης, ενώ συχνά οι δυσμενείςκαιρικές συνθήκες κατέστρεφαν τη σο-δειά –κυρίως καλλιεργούσαν σιτάρι– μεαποτέλεσμα ο χωρικς να καταφεύγει στους τοκογλύφους για να θρέψει την οι-κογένειά του.

Συνθήκεςδουλοπαροικίας

Yπ την αυστηρή έως κτηνώδη επίβλε-ψη των σουμπάσηδων (επιστατών),11.000 οικογένειες ζούσαν περίπου σανδουλοπάροικοι στα 400 θεσσαλικά τσι-φλίκια, χωρίς καμιά δυναττητα διαμαρ-τυρίας. Oι ελάχιστοι που προσπάθησαννα αντιταχθούν βρέθηκαν αντιμέτωποι με την αστυνομία και τις δικαστικές αρ-χές, που προστάτευαν τα συμφέροντατων γαιοκτημνων, πολλοί απ τους ο-ποίους ήταν βουλευτές.

Aλλά δεν ήταν λοι οι τσιφλικάδες εκ-μεταλλευτές του μχθου των αγροτών μεμνο κίνητρο τη συσσώρευση πλούτου.Yπήρξαν και περιπτώσεις, πως των α-δελφών Γεωργίου και Σλωνα Xριστά-κη-Zωγράφου, που ενδιαφέρονταν γιατην εκβιομηχάνιση της Θεσσαλίας και τηδημιουργία πρτυπων αγροκτημάτων.Oι αδελφοί Zωγράφου ίδρυσαν το 1893στη Δυτική Θεσσαλία το πρώτο εργοστά-σιο ζαχάρεως και την ίδια περίοδο εισή-γαγαν στο εκτάσεως 50.000 στρεμμάτωντσιφλίκι τους στη Λαζαρίνα –που καλ-λιεργούσαν τεύτλα, αραβσιτο, ρύζι,βαμβάκι και σιτάρι– τη μηχανική καλ-λιέργεια.

Tο 1896 ο πρωθυπουργς Θ. Δηλιγιάν-νης επιχείρησε τη μερική απαλλοτρίωσητων τσιφλικιών, αλλά το νομοσχέδιο πουεισηγήθηκε καταψηφίστηκε ακμα και απ τους ίδιους τους βουλευτές του.

O πλεμος του 1897 επιδείνωσε τη θέ-ση των κολλήγων. H σοδειά καταστρά-φηκε, η τοπική οικονομία κατέρρευσεκαι πολλοί Θεσσαλοί κατέφυγαν πρ-σφυγες στην Aθήνα.

Mετά την αποχώρηση των Tούρκων,την άνοιξη του 1898, η κατάσταση παρέ-μενε οικτρή. H ληστοκρατία έπαιρνε με-γάλες διαστάσεις, ενώ «το τουρκικν σύ-στημα του βούρδουλου δεν ελησμονήθηακμα, ούτε το κττα πήττα», πως γρά-φει χαρακτηριστικά η «Eφημερίς», υπο-νοώντας τι τα αποσπάσματα χι μνοσυμπεριφέρονταν βάναυσα στον πληθυ-σμ αλλά και χρηματίζονταν.

Mε την έλευση του 20ού αιώνα, νέος ά-

νεμος αρχίζει να πνέει. Θεσσαλοί αστοί,μπολιασμένοι με τις σοσιαλιστικές ιδέεςπου κυκλοφορούν στην Eυρώπη, τάσσο-νται στο πλευρ των κολλήγων. Mεταξύαυτών ο Σοφ. Tριανταφυλλίδης, στο B-λο, που η εφημερίδα του «Πανθεσσαλι-κή» έχει προμετωπίδα το σύνθημα «α-παλλοτρίωση», η Eλένη Kαρακίτσου,στη Λάρισα, που με το ψευδώνυμο«Rebelle» αρθρογραφεί στην τοπική«Mικρά» υπέρ των δικαιωμάτων των α-γροτών και εργατών, και, φυσικά, ο Mα-ρίνος Aντύπας, που με τα φλογερά τουκηρύγματα ξυπνά απ το λήθαργο τουςκολλήγους.

Mεταξύ 1904 και 1907 ιδρύονται οι πρώτοι Γεωργικοί Σύνδεσμοι, με στχο

την απαλλοτρίωση. Στα υπομνήματάτους και τις πρώτες κινητοποιήσεις τους,ο Στέφανος Δραγούμης, πρεδρος της ε-πιτροπής επί του θεσσαλικού νομοσχεδί-ου, απαντά τι «αι εκδηλούμεναι ανυπο-

  μονησίαι μοι φαίνονται άδικοι και επι- βλαβείς» και συνιστά στους κολίγους υ-πομονή και φρνηση» («Xρνος»14.3.1908).

Tο επαναστατικ κίνημα του Στρατιω-τικού Συνδέσμου τον Aύγουστο του 1909στο Γουδί, ενθαρρύνει τους αγρτες. O

συγγραφέας A. Kαρκαβίτσας αρθρογρα-φεί υπέρ των κολλήγων, καλώντας τονΣύνδεσμο «να λυτρώσει το λα απ τακμματα και τα ερπετά τους ».

Kι ενώ οι φωνές των αστών υπέρ τωνκαλλιεργητών πληθαίνουν, οι Γεωργικοί Σύνδεσμοι διοργανώνουν το Φεβρουά-ριο του 1910 συλλαλητήρια σε Kαρδίτσα,Tρίκαλα και Λάρισα, που οι χωρικοί μεσημαίες και λάβαρα συγκεντρώνονται στις πλατείες διαδηλώνοντας «υπέρ της ανορθώσεως και της ελευθερίας των».

Oι κινητοποιήσεις αυτές δεν ανησυ-χούν μνο την κυβέρνηση Δραγούμη αλ-λά και ένα μέρος της κοινής γνώμης, πουφοβάται πολεμική εμπλοκή με την Tουρ-κία. Tους φβους αυτούς υποδαυλίζουνκαι μερικές τοπικές εφημερίδες, ενώ ταυ-

τχρονα μια μερίδα του αθηναϊκού Tύ-που, προβάλλοντας τις θέσεις των γαιο-

κτημνων, κατηγορεί τους κολλήγους ως« μέθυσους και ακαμάτηδες ».

Kαθώς οι μέρες περνούν η κατάστασηεκτραχύνεται. Στην Kαρδίτσα διαδηλω-τές πυροβολούν στον αέρα και πετροβο-λούν διερχμενη αμαξοστοιχία. H κυ-βέρνηση, για να προλάβει νέα έκτροπα,αποστέλλει στη Θεσσαλία μεγάλη στρα-τιωτική δύναμη.

Kιλελέρ

Tο Σάββατο 6 Mαρτίου οργανώνεται στη Λάρισα, που «παρουσιάζει θέαμαστρατοκρατούμενης πλεως », συλλα-λητήριο. Σύμφωνα με την τοπική εφη-μερίδα «Mικρά», έφιππες περιπολίες

διέτρεχαν τους δρμους και φρουρέςσκαπανέων και πυροβολητών φρου-ρούσαν τα δημσια κτίρια.

Tα μέτρα δεν πτοούν τους χωρικούς.Mε ελληνικές, κκκινες και μαύρες ση-μαίες αρχίζουν να συγκεντρώνονται στην πλατεία της Θέμιδος. Ξάφνουφτάνει η είδηση για επεισδια στουςσταθμούς Kιλελέρ και Tσουλάρ: Oστρατς που επέβαινε στην αμαξοστοι-χία της γραμμής Bλου – Λαρίσης πυ-ροβλησε και σκτωσε χωρικούς που ε-πιχειρούσαν να ταξιδέψουν με το τρένοαρνούμενοι να πληρώσουν εισιτήριο.Tο νέο φανατίζει τους διαδηλωτές.Πολλοί ζητούν να αναβληθεί το συλλα-λητήριο για την επομένη: «Aύριον και έ-

νοπλον εφώναζον». Λίγο αργτερα ηφήμη τι ο στρατς εμποδίζει την είσο-δο στους διαδηλωτές που έρχονταν απτο χωρι Nεμπεγλέρ οδηγεί λο εκείνοτο μανιασμένο πλήθος στην πύλη τωνΦαρσάλων, που ξεσπά εκτεταμένη συ-μπλοκή με έναν νεκρ χωρικ και δύοτραυματίες στρατιώτες.

Mε αλλεπάλληλους πυροβολισμούςκαι επελάσεις, το ιππικ διασκορπίζει τους διαδηλωτές, που συγκεντρώνονται και πάλι στην πλατεία. Στους συγκε-

ντρωθέντες μιλούν ο Γ. Σχοινάς, αντι-πρσωπος του κοινού των Θεσσαλών,και ο Nτίνος Nούσιας απ τα Φάρσαλα.Στο ψήφισμα που εγκρίνεται διά βοής,«ο γεωργικς λας απαιτεί την άμεσονεπιψήφισιν των τσιφλικιών και τη δια-νομή των Zαππείων κτημάτων».

Σύμφωνα με την εφημερίδα «Mικρά»της Λάρισας (φ. 11/3/1910), ο τελικς α-πολογισμς στις διάφορες συμπλοκέςτην ημέρα εκείνη ήταν έντεκα νεκροί και δεκατρείς τραυματίες.

Tα αιματηρά γεγοντα στη Θεσσαλίααπασχλησαν εντοντατα το πανελλή-νιο. Oι αντιδράσεις ήταν ποικίλες. O α-

στικς κσμος ανησύχησε, και σε αυτσυνέβαλαν τσο οι φήμες για «αγορά -πλων και επικείμενες εξεγέρσεις των χωρικών», σο και κάποια μεμονωμέναέκτροπα σε τσιφλίκια με ξυλοδαρμούςεπιστατών («Θάρρος» 8/3/1910).

Tο γεγονς πως στο σύνολ τους οι θεσσαλικές εφημερίδες υποστήριζαν τααιτήματα των αγροτών δεν εμπδισε

κάποιες απ αυτές να καταδικάσουντην επαναστατικτητα των κολλήγων:«Eννοούμεν τα δίκαια ενς λαού ζη-τούμενα διά νομίμων μέσων, αποτρο-πιαζμεθα δε την χρήσιν των βιαίων ε-κείνων μέσων ως δυστυχώς ήρχισαν νακάμνουν οι απλοϊκοί αγρται εξωθού- μενοι απ των επιτηδειοτέρων», έγραφεη τρικαλινή «Aναγέννησις» (7/3/1910).

Tρεις μήνες αργτερα, τον Iούνιο του1910, οι πρωτεργάτες των γεωργικώνσυλλαλητηρίων στην Kαρδίτσα και Λά-ρισα οδηγούνταν στα δικαστήρια τηςΛαμίας και Xαλκίδας και αθωώνονταν.

Tο αγροτικ μως πρβλημα παρα-μένει, μολοντι η Aναθεωρητική Bουλήτου 1911 ψηφίζει διάταξη που επιτρέπει 

την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών. Hκυβέρνηση Bενιζέλου, αν και αναγνω-ρίζει την ανάγκη μεταρρύθμισης της ι-διοκτησίας, δεν προχωρεί σε απαλλο-τριώσεις. O νομομαθής Aλέξ. Bαμβέ-τσος, κατά το πανελλήνιο συνέδριο στοBλο τον Σεπτέμβριο του 1912, την κα-τηγρησε τι «δεν θέλει να λύσει το α-γροτικ ζήτημα γιατί είναι με το μέρος των τσιφλικάδων» (Γιάννης Kορδά-τος).

Oι Bαλκανικοί πλεμοι και, στη συνέ-

χεια, ο A΄ Παγκσμιος πλεμος παρα-πέμπουν το αγροτικ ζήτημα στις ελλη-νικές καλένδες. H προσωρινή κυβέρνη-ση της Θεσσαλονίκης αναγγέλλει την α-παλλοτρίωση των τσιφλικιών, είδησηπου προκαλεί ευφορία στη Θεσσαλία,αλλά η κυβέρνηση Bενιζέλου δεν εφαρ-μζει αμέσως την αγροτική μεταρρύθ-μιση. Tο ιδρυθέν το 1918 ΣοσιαλιστικEργατικ Kμμα Eλλάδος (μεταγενέ-στερα Kομμουνιστικ Kμμα Eλλάδας) βρίσκει πρσφορο έδαφος και προσε-ταιρίζεται ένα μέρος του αγροτικούπληθυσμού.

Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή

του 1922 και τη συρροή εκατοντάδωνχιλιάδων προσφύγων το αγροτικ ζή-τημα αποκτά νέες διαστάσεις. Tο 1923,η επαναστατική κυβέρνηση του N.Πλαστήρα κάνει επιτέλους το μεγάλοβήμα. Aπαλλοτριώνει τα μεγάλα τσι-φλίκια και διανέμει στους ακτήμονεςκαλλιεργητές γεωργικ κλήρο.

Bιβλιογραφία:• Eφημερίδες «Aιών», «Eφημερίς», «Xρνος»,

«Θεσσαλία», Bλου, «Mικρά», Λάρισας,«Aναγέννησις» και «Θάρρος» Tρικάλων.

• K. Bεργπουλος: «Tο αγροτικ ζήτημα στηνEλλάδα», Eξάντας.

• Γ. Kαρανικλα: «Kιλελέρ». Γραμμή, Aθήνα1975.

• Γ. Kορδάτος: «Iστορία του αγροτικού κινή- ματος στην Eλλάδα», Mπουκουμάνης 1975.

• Γ. Mουγογιάννης: «Πτυχές του αγροτικούζητήματος στη Θεσσαλία». Aνάτυπο απτον Z΄ τμο του αρχείου Θεσσαλικών μελε-τών. Bλος 1985.

• Σοφ. Tριανταφυλλίδη: «Oι κολλήγοι της Θεσ-σαλίας (μελέτη περί μορτής)» Bλος 1906.

• «Iστορία του ελληνικού Eθνους», τ. I.Δ. Nεώ-τερος Eλληνισμς. Aπ το 1881 ώς 1913. Aθήναι, Eκδοτική Aθηνών, 1977.

Oι πρωτεργάτες του αγροτικού συλλαλητηρίου στην Kαρδίτσα, κατά την επιβίβα-σή τους στο τρένο που τους μετέφερε στη Xαλκίδα για να δικαστούν. Aνάμεσάτους ο ιερέας Παπαδημητρπουλος, ο δικηγρος Mπούσδρας, ο γιατρς B. Γρί-βας. (Aρχείο M. Kλιάφα).

Tο πρβληματης διανομήςτης αγροτικής

γης καιοι αγώνες

των ακτημνων.

Page 25: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 25/38

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tης Hρας Eμκε–Πουλοπούλου

 Aντιπροέδρου της Eλληνικής Eταιρείας Δημογραφικών Mελετών,μέλους της Aκαδημίας Eπιστημών της Nέας Yρκης 

Tο πρώτο μεταναστευτικ ρεύμα ξεκινά στα τέλη του 19ου αι. και φτάνει στις αρχές της δεκαετίας 1920 – 1930. Eπισήμως, την περίοδο 1891–1920

μετανάστευσαν απ την Eλλάδα στις HΠA 368.699 και σε άλλες υπερπ-ντιες χώρες 17.912. Yπολογίστηκε τι μεταξύ 1890–1910 το ένα δέκατο τουπληθυσμού της χώρας (το ένα πέμπτο ή ένα τέταρτο του ενεργού πληθυ-σμού) μετανάστευσε στην Aμερική. Σύμφωνα με άλλους υπολογισμούς,μεταξύ 1895–1912 η Eλλάδα των 2,7 εκατομμυρίων κατοίκων έχασε, λγωτης μετανάστευσης, 215.000. Σημαντικές κινήσεις πληθυσμών, για τις οποί-

ες δεν υπάρχουν στοιχεία, έγιναν κατά τους Bαλκανικούς Πολέμους και τον A΄ Πα-γκσμιο Πολέμο.

Oι μετανάστες ανήκαν, στη συντριπτική τους πλειοντητα, στην αγροτική τάξη ή ή-ταν κάτοικοι των πλεων άνεργοι ή απασχολούμενοι κάτω απ απαράδεκτες συνθή-κες. Yπήρξε μως και μετανάστευση μεσαίων στρωμάτων προς τις χώρες της Δ. Eυρώ-πης και τη Pουμανία και τη Pωσία, που ασχολήθηκαν δραστήρια με το εμπριο και τιςμεταφορές, εργάστηκαν υπάλληλοι σε ελληνικές επιχειρήσεις. Στη Γαλλία, εκτς απεργάτες, μετανάστευσαν άτομα και απ άλλες τάξεις, που ασκούσαν λα σχεδν τα ε-παγγέλματα. Στην Aίγυπτο και άλλες χώρες της Aφρικής μετανάστευαν κυρίως έμπο-ροι, ελεύθεροι επαγγελματίες, π.χ. γιατροί, τεχνικοί και υπάλληλοι ελληνικών και ευ-ρωπαϊκών επιχειρήσεων. Aπ τις ανώτερες εισοδηματικές τάξεις προέρχονταν Eλλη-νες για σπουδές που παρέμειναν μετά το πέρας των σπουδών τους και εφοπλιστές που

εγκαταστάθηκαν σε λιμάνια της Mεσογείου ή σε πλεις τις ευρωπαϊκής ενδοχώρας.

Aίτια και κίνητρα

H μετανάστευση είναι, κατά βάση, αποτέλεσμα σύμπτωσης αντικειμενικών και υπο-κειμενικών παραγντων: α) παράγοντες απώθησης – οι επικρατούσες στη χώρα πολι-τικές, οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες· β) παράγοντες προσέλκυσης στις χώρες υ-ποδοχής – οι οικονομικοί και δημογραφικοί παράγοντες που συνδέονται με την απα-σχληση αλλοδαπών· και γ) τα κοινωνικά και ψυχολογικά κίνητρα που καλλιεργούντην προδιάθεση για μετανάστευση.

Oι παράγοντες απώθησης έπαιξαν, εν προκειμένω, σημαντικτερο ρλο απ τουςπαράγοντες προσέλκυσης. Eξάλλου, ούτε οι μεν ούτε οι δε συμπίπτουν με τα υποκει-μενικά κίνητρα που ωθούν το άτομο στην εγκατάλειψη του τπου του, στην παραμονήτου σε άλλη χώρα ή στην επιστροφή στον τπο του.

Oι παράγοντες

απώθησηςOι πολιτικές συνθήκες. H περίοδος

του πρώτου μεταναστευτικού ρεύματοςχαρακτηρίζεται απ πολέμους και πολι-τικές αναστατώσεις, που προκάλεσανμεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών. Γιαπολλά χρνια η Eλλάδα ήταν σε εμπλε-μη κατάσταση και αναστάτωση. H γενι-κτερη ανασφάλεια προκάλεσε μαζικέςμετακινήσεις απ την ύπαιθρο προς τιςπλεις και προς το εξωτερικ. Για να α-ποφύγουν τη στράτευση, πολλοί, ακμακαι επιστρατευμένοι, έφυγαν για τηνAμερική. Στις απογραφές του 1907 και,αργτερα, του 1920 παρατηρήθηκε τοφαινμενο νέοι άνδρες να μην απογρά-φονται, ελπίζοντας τι θα διαφύγουν τηστράτευση.

Kοινωνικο–οικονομικοί παράγοντες απώθησης απ την Eλλάδα, που το1907 το 76% του πληθυσμού ήταν αγρο-τικς, ήταν: α) Oι γαιοκτητικές συνθή-κες, σε συνδυασμ με τις καταπιεστικέςσυνθήκες στις περιοχές μεγάλης ιδιοκτη-σίας, συνέτειναν στην οικονομική εξα-θλίωση των ακτημνων καλλιεργητών, ε-νώ η μικρή ιδιοκτησία ήταν κατακερμα-τισμένη και τα 4/5 των μικρών ιδιοκτη-σιών ανήκαν σε ορεινές, άγονες περιο-χές. Tο κράτος άρχισε να λαμβάνει μέτραγια την περιστολή της μεγάλης ιδιοκτη-σίας και την απαγρευση του τεμαχι-σμού των αγροκτημάτων κάτω ορισμέ-νου ορίου μετά το 1917, ταν το μετανα-στευτικ ρεύμα προς της HΠA είχε ήδη

H μεγάλη

έξοδοςκαμφθεί· β) οι μορφές και οι μέθοδοικαλλιέργειας  και επιχειρηματικής εκμε-τάλλευσης της γης, οι περιορισμένες ε-πενδύσεις σε εγγειοβελτιωτικά έργα, οι συνθήκες μεταφοράς και εμπορίας τωναγροτικών προϊντων, η έλλειψη αγροτι-κής πίστης, η αποτυχία της κρατικής πο-λιτικής στη στοιχειώδη και κατώτερη γε-ωργική εκπαίδευση και η δασμολογικήκαι φορολογική πολιτική του κράτους σελη την περίοδο του πρώτου μετανα-

στευτικού ρεύματος ασκούσαν ανασταλ-τική επίδραση στη βελτίωση του αγροτι-κού εισοδήματος και της θέσης του α-γρτη. Oλα ευνοούσαν την εντατική μο-νοκαλλιέργεια δημητριακών ή την καλ-λιέργεια ορισμένων εξαγώγιμων προϊ-ντων. Tα γεωργικά εργαλεία ήταν πρω-τγονα, η εξάρτηση απ ανεξέλεγκτουςπαράγοντες ιδιαίτερα υψηλή και οι ε-ξω–οικονομικές επιβαρύνσεις, π.χ. τοκο-γλυφία, υπερβολικές. Eμποροι, μεσάζο-

ντες, μεγαλοκτηματίες και βιομήχανοι εκμεταλλεύονταν τους αγρτες και τουςπρομήθευαν τα αγαθά που τους ήταν α-παραίτητα –είτε για κατανάλωση είτε γιαπαραγωγική χρήση– σε υψηλές τιμές, ε-νώ οι τιμές των γεωργικών προϊντων ή-ταν εξευτελιστικές. Aυτά είχαν ως συνέ-πεια τη χαμηλή παραγωγικτητα, το μι-κρ κατά κεφαλήν εισδημα, το χαμηλκαι κάποτε άθλιο βιοτικ επίπεδο του α-γροτικού πληθυσμού. Σημαντικ ρλο έ-

Page 26: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 26/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 27

Mετανάστες ετοιμάζονται να αποβιβαστούνστον Nέο Kσμο. Nέα Yρκη, 1910.

στερες. H μείωση των διαθέσιμων χε-ριών στη γεωργία είχε ως συνέπεια πολλάεδάφη να μείνουν ακαλλιέργητα ή νακαλλιεργούνται ανεπαρκώς απ τις γυ-ναίκες και τους ηλικιωμένους. Δεν ήταν,ωστσο, αυτς ο μνος λγος που η μετα-

νάστευση θεωρήθηκε πρωταρχική αιτίατης γεωργικής καθυστέρησης: με τα μετα-ναστευτικά εμβάσματα διατηρήθηκαν οι αντιπαραγωγικές και απαρχαιωμένες λει-τουργίες της οικογενειακής εκμετάλλευ-σης και αναβλήθηκε ο εκσυγχρονισμςτης. Aνέβηκε το κστος ζωής δυσβάστα-κτα για τις οικογένειες που δεν λάμβανανχρήματα απ μετανάστη. Tα εμβάσματαχρησιμοποιήθηκαν για την αγορά σπι-τιών, τη δημιουργία προίκας, ακμη και για τοκογλυφία. Eίναι πιθαν τι η ελλη-νική κοινωνία θα είχε ωφεληθεί πολύ πε-ρισστερο απ την εργασία των νέων πουέφυγαν και τι η παραμονή τους στη χώ-ρα να είχε ασκήσει «δημιουργική πίεση»για κοινωνικές αλλαγές.

Θετικές επιπτώσεις. Tα μεταναστευτι-

κά εμβάσματα –τα οποία απ 42 εκατ.χρυσές δραχμές το 1914 έφτασαν τα 565εκατ. το 1920 και κάλυψαν το 50% τουελλείμματος στο εμπορικ ισοζύγιο– συ-νέβαλαν στην αύξηση του εθνικού εισο-δήματος και ιδιαίτερα του εισοδήματοςορισμένων φτωχών νησιωτικών και ορει-νών περιοχών. Στην αρχική φάση του με-ταναστευτικού ρεύματος τα εμβάσματααποσκοπούσαν στην κάλυψη των ανα-γκών της οικογένειας. Mε την πάροδοτου χρνου, ωστσο, ισχυροποίησαν τημικρή οικογενειακή καλλιέργεια ως οικο-νομική μονάδα –η οποία με τον εκχρημα-τισμ της αγροτικής οικονομίας κινδύ-

νευε να καταχρεωθεί–, συνέτειναν στημείωση των τκων, απέτρεψαν την πώλη-ση της γης και συνέβαλαν στην αύξησητης αξίας της. H έλλειψη εργατικών χε-ριών είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση τωνμισθών και ημερομισθίων των αγρεργα-

τών και των εργαζομένων στον αστικτομέα της οικονομίας που παρέμεινανστη χώρα.

Oι δημογραφικές επιδράσεις της απο-δημίας. Yπολογίστηκε τι τις δύο πρώτεςδεκαετίες του 20ού αιώνα η υπερπντιαμετανάστευση απορρφησε περισστεροαπ το μισ του ποσοστού της φυσικήςαύξησης του πληθυσμού. H αποδημία–που ιδιαίτερα τα πρώτα χρνια ήταν α-ποκλειστικά μετανάστευση ανδρών–προκάλεσε ανισορροπία στην αναλογίατων δύο φύλων και επηρέασε σοβαρά τηγαμηλιτητα, αφού ήταν δύσκολο έωςκαι αδύνατο να βρει μια κοπέλα έναν υ-γιή νέο άνδρα για να δημιουργήσει οικο-γένεια μαζί του. Eξάλλου η αποδημία εί-χε επιπτώσεις στην ποιτητα του ελληνι-

κού πληθυσμού και του εργατικού δυνα-μικού, αφού οι μετανάστες συγκαταλέγο-νταν ανάμεσα στα υγιέστερα, ανθεκτικ-τερα, τολμηρτερα, πιο ανήσυχα, συχνάκαι πιο καταρτισμένα άτομα. Tο πρώτομεταναστευτικ ρεύμα θα εξαντλούσεδημογραφικά τη χώρα αν δεν υπήρχαν οι μεταναστευτικοί περιορισμοί που έθεσανοι HΠA και, κυρίως, αν δεν είχε υπάρξει η μαζική έλευση προσφύγων.

Σημείωση:Για πηγές, βιβλιογραφία και περισστερα στοι-

 χεία, βλ.: Hρας Eμκε–Πουλοπούλου, «Προ-  βλήματα μετανάστευσης παλιννστησης», IMEO–EΔHM, Aθήνα, 1986.

παιξε και η αδυναμία απορρφησης τουπλεονάζοντος αγροτικού πληθυσμού α-π το εμπριο και τη βιομηχανία· γ) Oισυνθήκες διαβίωσης του ελληνικού πλη-θυσμού, ιδιαίτερα οι συνθήκες συγκοι-νωνίας και επικοινωνίας, κατοικίας, πε-ρίθαλψης, και η έλλειψη ευκαιριών ψυ-χαγωγίας και διασκέδασης: το χαμηλβιοτικ επίπεδο του αστικού πληθυσμού,ιδιαίτερα των εργατικών τάξεων, πουστην περίοδο 1912–1920 γνώρισαν τον υ-ποσιτισμ και την αυξημένη θνησιμτη-τα, οι άσχημες συνθήκες εργασίας (ωρά-ριο που έφτανε τις 12 ώρες), το οικιστικπρβλημα (στην Aθήνα το 1919 αντι-στοιχούσαν 10 άτομα σε κάθε οικιστικήμονάδα), λα αυτά, σε συνδυασμ με τιςαυξημένες προσδοκίες των ανθρώπων,αποτέλεσαν αιτίες μετανάστευσης, εξω-τερικής και εσωτερικής.

H δημογραφική πίεση μνο δευτερο-γενώς έδρασε. Στην Eλλάδα δεν υπήρξεποτέ υπερπληθυσμς σε σχέση με τιςπραγματικές δυναττητες της χώρας –πάντοτε υπήρχαν άφθονοι ανεκμετάλ-λευτοι προι σε πολλούς κλάδους της ελ-ληνικής οικονομίας. Ωστσο η άνιση κα-τανομή του εισοδήματος μεταξύ των δια-φρων περιοχών και των κοινωνικών τά-ξεων, τα διαρθρωτικά προβλήματα τηςελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, η α-νεπαρκής ανάπτυξη της βιομηχανίας σεσυνδυασμ με τη σπατάλη του ορυκτούπλούτου, κατέληξαν στην ανεργία, την υ-ποαπασχληση, την ανυπαρξία οικονο-

μικής αντοχής μεγάλων στρωμάτων τουελληνικού πληθυσμού.

Oι παράγοντες προσέλκυσης μετανα-στών στις χώρες υποδοχής την περίοδο1890–1920 ποικίλουν. Στην Aίγυπτο, ε-κτς απ το εμπριο, η κατασκευή και λειτουργία της Διώρυγας του Σουέζ έ-δρασαν ως πλος έλξης. Στη Γαλλία ημαζική στράτευση τον A΄ ΠαγκσμιοΠλεμο, σε συνδυασμ με την αποχώρη-ση ξένων εργατών απασχολούμενων στηγαλλική βιομηχανία, δημιούργησε σοβα-ρές ελλείψεις σε εργατικά χέρια. H εκτε-ταμένη απασχληση γυναικών δεν στά-θηκε ικανή να εξασφαλίσει την επαρκήλειτουργία της γαλλικής βιομηχανίας, ι-διαίτερα στα εργοστάσια πολεμικού υλι-κού, τις σιδηροβιομηχανίες, τις χημικέςβιομηχανίες, τα ορυχεία. Στις HΠA, μετάτο τέλος του Iσπανο–αμερικανικού πολέ-μου, η ανάπτυξη της οικονομίας ενθάρ-ρυνε τη ζήτηση εργατών. Oι Eλληνες με-τανάστες εκεί εργάστηκαν, στην πρώτηφάση, ως χειρώνακτες, αργτερα μωςπροσανατολίστηκαν στο εμπριο και σεδιάφορες υπηρεσίες.

Oι επιπτώσειςτης αποδημίας

Πολλαπλές υπήρξαν οι επιπτώσεις τηςαποδημίας, βραχυπρθεσμα και μεσο-πρθεσμα, για την ελληνική οικονομία.

Oι αρνητικές επιπτώσεις ήταν περισ-Eλληνες μετανάστες, ανθρακωρύχοι στην κομητεία Kάρμπον της πολιτείας Γι-ούτα. HΠA, αρχές του αιώνα.

Page 27: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 27/38

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tης Tζελίνας Xαρλαύτη

Eπικ. καθηγήτριας, Tμήμα Nαυτιλιακών Σπουδών , Πανεπιστήμιο Πειραιώς 

T

ο Δεκέμβριο του 1893, ταν ο Xαρίλαος Tρικούπης,με την περίφημη φράση «Δυστυχώς επτωχεύσαμεν»,ανακοίνωνε στη Bουλή την αδυναμία της Eλλάδας να

εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της προς τους ξένους πι-στωτές της, το υπ ελληνική σημαία νετευκτο φορτη-γ ατμπλοιο «Mαριέττα Pάλλη», 2.300 κρων ολικήςχωρητικτητας (κοχ), υπ την πλοιαρχία του καπε-τάν Aναστάση Σύρμα, καταφθάνει στον ποταμ Pίο

ντε λα Πλάτα της Aργεντινής για να παραλάβει φορτία σιτηρών,που θα μεταφέρει στο Λονδίνο.

Tο άνοιγμα αυτ στους θαλάσσιους δρμους του Aτλαντικούδεν είναι σύνηθες για τον καπετάν Σύρμα, μως δεν είναι και σπά-νιο· έχει ταξιδέψει ως πλοίαρχος με ελληνικά ιστιοφρα στονAτλαντικ ήδη απ τη δεκαετία του 1860. Tα συνηθισμένα ταξί-δια του «Mαριέττα Pάλλη» είναι η μεταφορά σιτηρών απ τα λι-μάνια του Δούναβη, μέσω της Mαύρης Θάλασσας προς το Pτερ-νταμ, σημαντικ λιμάνι της ηπειρωτικής Eυρώπης. Tα λιμάνια τηςMαύρης Θάλασσας, καθ’ λη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και ώςτις παραμονές του A΄ Παγκοσμίου πολέμου, αποτελούσαν κύριαπύλη εξδου σιτηρών, που διοχετεύονταν, κατά μεγάλο μέρος μεελληνικά καράβια, στους πληθυσμούς των πλεων της εκβιομηχα-

νιζμενης Δυτικής Eυρώπης. Στο ταξίδι του γυρισμού το «Mα-ριέττα Pάλλη» πήγαινε υπ έρμα απ το «Pτερδαμ» στο «Kάρ-διφ» να φορτώσει κάρβουνο για τις ανάγκες ανθρακευτικώνσταθμών και βιομηχανιών του μεσογειακού χώρου.

Kαθ’ λη τη διάρκεια του 1890 και των αρχών του 1900, που ηυπλοιπη Eλλάδα βρίσκεται σε οικονομική δυσπραγία και πολι-τική ταπείνωση, ο ελληνικς εμπορικς στλος αποκτά λο και περισστερα μεγάλα φορτηγά ατμπλοια, που ταξιδεύουν εκτςτων ορίων του ελληνικού κράτους, ανοί-γοντας τους δρμους προς τους μεγά-λους ωκεανούς.

Tον Aύγουστο του 1906 ο καπετάνAναστάσης Σύρμας είναι ιδιαίτερα ευτυ-χής. Παραλαμβάνει απ τα ναυπηγείαΣούντερλαντ το «Aνδριάνα», το μεγαλύ-τερο και τεχνολογικά πιο προηγμένο α-τμπλοιο που έχει ποτέ κυβερνήσει. Γρά-φει στον πλοιοκτήτη του, Aλκιβιάδη

Eμπειρίκο:Kύριε Eμπειρίκε,

Eλαβον την επιστολήν σας της 6 τρέχ.και σας απαντώ τι το κάθε τι εις το α/π «Aνδριάνα» είναι εντάξει και δεν του λείπει ούτε ένα βελνι και χωρίς κολακεί-αν είναι εύμορφον, ισχυρν και αναλ-γως ταχύ, η δε τακτική ταχύτης του α-νήλθε εις θαλάσσια μίλια (knots) εννέα, με κατανάλωσιν αγγλικούς άνθρακες 21τννων περίπου και υπολογίζουμε μετάτου αρχιμηχανικού του πλοίου τι μετάτης αυτής τακτικής ταχύτητος 9 μιλίωνθα καταναλίσκει απ τα συνηθισμένακάρβουνα Kάρδιφ περί τους 9 τννους.Eίμαι πολύ ευχαριστημένος απ το κυ- βέρνισμα του πλοίου, καθώς και απ τοταξίδευμα, επίσης και απ λας του τας 

διαιρέσεις των αμπαριών, αι οποίαι θα μας παρέχουν μεγάλην ευκολίαν εις τηνπαραλαβήν πολλών ειδών φορτίου και ε-πεύχομαι αυτ να είναι καλορίζικον.

Tο ατμπλοιο « Aνδριάνα», χωρητικ-τητας 2.958 κοχ, αποτελούσε τυπικφορτηγ πλοίο των αρχών του 20ού αιώ-να και ανήκε στους Aδελφούς Eμπειρί-κου. Oι εμποροναυτιλιακές επιχειρήσειςτης οικογένειας Eμπειρίκου απ τηνAνδρο ξεκίνησαν στο δεύτερο μισ του19ου αιώνα στο Δούναβη, με ιδρυτέςτους Aλκιβιάδη, Eπαμεινώνδα και Λεω-νίδα Eμπειρίκο. Tο 1899, ο ανιψις τουςΣταμάτιος Γ. Eμπειρίκος ίδρυσε το δεύ-τερο ελληνικ ναυτιλιακ γραφείο τουΛονδίνου, μετά απ εκείνο των Bαλλιά-

Tο πλοίον ενων, με την επωνυμία S. G. Embiricos. Tο1914 οι Eμπειρίκοι, με κάπου 10 ναυτι-λιακές εταιρείες απ τα διάφορα μέλητης οικογένειας στον Πειραιά, το Λονδί-νο και τη Pουμανία, ήταν η πιο ισχυρήελληνική εφοπλιστική οικογένεια, με 30ατμπλοια 100.000 κοχ, το 13% της ττεελληνικής ναυτιλίας.

Eλληνεςτης Διασποράς

Aπ τις ναυτιλιακές κοιντητες τουAιγαίου και του Iονίου ξεκίνησαν δε-κάδες οικογένειες, οι οποίες έβγαλαν ε-φοπλιστές, πλοιάρχους, μηχανικούς και πληρώματα που δούλεψαν σε ιστιοφ-ρα και ατμπλοια. Aυτς ο στλος, πουαναπτύχθηκε πέρα απ τα χωρικά ύδα-τα και τα λιμάνια του σύγχρονου ελλη-νικού κράτους, στηρίχτηκε σε εμπορικάκαι ναυτιλιακά δίκτυα των Eλλήνωντης Διασποράς, που εδραιώθηκαν στοχώρο της Mεσογείου το 19ο αιώνα.

Oι χιώτικες οικογένειες των Pάλλη,Pοδοκανάκη, Σκυλίτση και Aργέντη, α-ντικαταστάθηκαν στα μέσα του 19ουαιώνα απ τους Kεφαλονίτες Bαλλιά- Πλήρωμα του ατμπλοιου «Δημήτριος Σκυλίτσης», 1900, Σαβνα (Συλλ

Page 28: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 28/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 29

O κυβερ-νήτης

του «Mα-ριέττα Pάλ-

λη» και του«Aνδριάνα»,

καπετάν Aνα-στάσης Σύρμοςμε τη γυναίκα τουAννα και πέντε απ

τα οκτώ παιδιά του.1900, Mάλαγα, Iσπανία.

ίναι εύμορφον...

ου Aναστ. Zωγράφου).

νους, τους Iθακήσιους Θεοφιλάτουςκαι Σταθάτους, και τους AνδριώτεςEμπειρίκους.

Oλοι αυτοί, μεγαλέμποροι και εφο-πλιστές, είναι που αγρασαν τα πρώταατμπλοια του ελληνικού εμπορικούστλου και αυτούς ακολούθησαν οι συ-μπατριώτες τους στην πρώτη δεκαετίατου 20ού αιώνα, ακριβώς τη δεκαετία,δηλαδή, που ο ελληνικς ατμοπλοϊκςστλος ξεπέρασε κατά πολύ τον ιστιο-φρο.

Tις παραμονές του A΄ Παγκσμιουπολέμου ο ελληνκτητος στλος αποτε-λείτο απ περίπου 400 ατμπλοια, πουτα διαχειρίζονταν 256 ναυτιλιακές εται-ρείες. Aπ τις επιχειρήσεις αυτές, οι 155βρίσκονταν στην Eλλάδα, οι 47 στηνKωνσταντινούπολη, οι 35 στη MαύρηΘάλασσα και οι 13 στο Λονδίνο.

H σημασία των ναυτιλιακών γραφεί-ων στο Λονδίνο είναι πολύ μεγαλύτερηαπ ,τι ο αριθμς τους υπονοεί. Tα 13αυτά γραφεία αντιπροσώπευαν το ένατρίτο των ελληνικών ναυτιλιακών επι-χειρήσεων που ήταν εγκαταστημένεςστον Πειραιά. Eτσι, λίγο πριν απ τονA΄ Παγκσμιο πλεμο, ο άξονας Πει-ραιάς-Λονδίνο, γύρω απ τον οποίο πε-ριστράφηκε η ανάπτυξη του ελλην-

κτητου στλου τον 20 αιώνα, είχε ήδηεδραιωθεί.

Aπ τα ιστία στον ατμ

Tο πλήρωμα του «Aνδριάνα» ήταν 28Eλληνες και μάλιστα ως επί το πλείστονAνδριώτες. Tο κυρίαρχο φαινμενο του19ου αιώνα, κληρονομιά της εποχής των ι-στιοφρων, που το πλήρωμα αποτελού-σαν συγγενείς ή συντοπίτες του πλοιοκτή-τη, διατηρήθηκε σε μεγάλο βαθμ στην ε-ποχή των ατμοπλοίων, χι μνο στο πρώ-το αλλά και στο δεύτερο μισ του 20ού αι-ώνα. Tην εποχή που ταξίδευε το «Aνδριά-να», υπήρχαν κάπου 15.000 Eλληνες ναυ-τικοί, που προέρχονταν κατά τα δύο τρίτααπ τα νησιά του Aιγαίου και του Iονίου.

Tο 1906, ο πλοίαρχος του «Aνδριάνα»Aναστάσης Σύρμας, παντρεμένος στηνAνδρο με κρη Πολέμη, ήταν 64 ετών, με55 χρνια ακατάπαυστης θητείας στη θά-λασσα. Aνήκε σε εκείνη τη γενιά των κα-πεταναίων που εδραίωσαν τη μετάβαση α-π τα ιστιοφρα στα ατμπλοια, και που–απ την πλοιαρχία ιστιοφρων και τοτριμάρισμα των πανιών σε ταξίδια ανάμε-σα στη Mαύρη Θάλασσα και την Aγγλία–πέρασαν στην πλοιαρχία ατμοπλοίων και την εππτευση των μηχανών.

Oταν, τον Oκτώβριο του 1912, ξέσπα-σαν οι Bαλκανικοί πλεμοι, άμεση συνέ-πεια υπήρξε να κλείσουν τα Δαρδανέλιακαι, άρα, η πρσβαση στη βασική πηγήτων σιτηρών, τον Eύξεινο Πντο. H ζήτη-ση μως για σιτηρά στην Eυρώπη εξακο-λούθησε να είναι υψηλή, οπτε τα πλοίαακολούθησαν τους γνωστούς ήδη δρ-μους του Aτλαντικού, μεταφέροντας σιτη-ρά απ την Aργεντινή προς τη Bρειο Eυ-ρώπη. Eίναι η εποχή της μεγάλης ανάπτυ-ξης της Δυτικής Eυρώπης και των Hνωμέ-νων Πολιτειών, γεγονς που πολλαπλα-σίασε τις θαλάσσιες διαδρομές και ένωσεοικονομικά τις χώρες που βρέχει ο Aτλα-ντικς. Oι Bαλκανικοί πλεμοι και ο A΄Παγκσμιος πλεμος υπήρξαν καθοριστι-κοί για το άνοιγμα και την καθιέρωση τωνελληνικών ατμοπλοίων στον Aτλαντικ ω-κεαν, και χι μνο. Στα τέλη της πρώτηςδεκαετίας του 20ού αιώνα, ο στλος τωνEλλήνων αποτελείτο απ περίπου 400 α-τμπλοια, 800.000 κοχ. Στα τέλη της δεκα-ετίας του 20ού αιώνα, ο αριθμς των ελλη-νικών πλοίων υπερδεκαπλασιάστηκε,φτάνοντας τα 4.000 «εύμορφα, ισχυρά καιαναλγως ταχέα» σκάφη, ενώ η χωρητικ-τητά τους υπερεκατονταπλασιάστηκε, ξε-περνώντας τους 80.000.000 κρους ολικήςχωρητικτητας.

Page 29: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 29/38

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

O Aλέξανδρος Παπαδιαμάντης (αριστερά) με τον Γιάννη Bλαχογιάννη (δεξιά) στη«Δεξαμενή» το 1908.

Tου Λουκά Kούσουλα

Φιλολγου – Συγγραφέα

O

ταν στα 1902, στο περιοδικ «Παναθήναια», ο Kερκυραίος λ-γιος, κι χι λιγτερο λογοτέχνης, Γεώργιος Kαλοσγούρος, δημο-σίευσε τις μεταφράσεις του των Iταλικών Ποιημάτων του Σολω-

μού, στα πολύ ενδιαφέροντα ούτως ή άλλως Προλεγμενά του,έγραφε τι αμφιβάλλει αν τέτοιου είδους εργασίες «βγαίνουνστο φως σε ώρα κατάλληλη. Σημεία καθημερινά χι αμφίλογαμαρτυρούν δυστυχώς πολύ καθαρά τι η γενική συνείδηση χι μνο δεν έφθασε ακμη σε βαθμ αληθινού φωτισμού, αλλά ί-

σως ποτέ δεν εστάθη τσο σκοτισμένη ως προς τα ζωτικτερα εθνικά ζητήματα,σο σήμερα». Bρισκμαστε, είπαμε, στα 1902. Συνεχίζοντας ύστερα, προτού α-κμα έρθει στο θέμα του που είναι τα ιταλικά ποιήματα του Σολωμού, αναφέ-ρεται στα είκοσι χρνια που πέρασαν αφτου ανακινήθηκε το γλωσσικ μας ζή-τημα με τον Ψυχάρη και τη λογοτεχνική γενιά του 1880, για να διαπιστώσει άλ-λη μια φορά τι «παντού αντί φωτισμού ένα σκτος, μία άγνοια» βασιλεύουν

στα «ζωτικτερα εθνικά ζητήματα». Eτσι βλέπει αυτς τα πράγματα.

Πολύ φυσικά μάλλον... Πολύ φυσικάγια τα ελληνικά γενικώς πράγματα, αφούπέντε μλις χρνια έχουν περάσει απ το1897, δεν φαίνεται ακμα πουθενά το Γου-δί του 1909, ο Παύλος Mελάς δεν έχει θυ-

σιαστεί και, ειδικώς στην πνευματική πε-ριοχή, αν εξαιρέσει κανείς τον παλαμικΣολωμ της Bιβλιοθήκης Mαρασλή του1901 –ας είναι αυτ το πρώτο σημαντικλογοτεχνικ γεγονς της νέας δεκαετίας–τα σπουδαία έργα που θα ακολουθήσουναμέσως μετά, δεν έχουν φανεί ακμα. Eνώείναι τελικά βέβαιο: απ τις δέκα δεκαε-τίες του αιώνα μας είναι αμφίβολο αν άλλημία ή δύο –πράγμα συζητήσιμο πάντα…–βαραίνουν στα γράμματά μας σο η πρώ-τη αυτή του 1900–1910. Kαι βέβαια αυτήείναι τώρα το θέμα μας.

Eικνα της εποχής

Kαι για να δώσουμε στα πράγματα κά-ποια σειρά.

Oι νεαροί στη δεκαετία του 1880 ποιη-τές της φερώνυμης γενιάς, εικοσάχρονοι ττε και κάτι, Παλαμάς, Δροσίνης και οπερίγυρος, βρίσκονται τώρα στην πέμπτηδεκαετία της ηλικίας τους, στην ακμή τηςδημιουργίας τους. O γλωσσικς αγώναςτου δημοτικισμού, η επαναστατική φάσητου, σε έξαρση στο τέλος του περασμένουαιώνα, έχει κατασταλάξει τώρα σε μιασχετική βεβαιτητα για την τελική νίκητης Iδέας. Στα 1903 κυκλοφορεί το κατε-ξοχήν λογοτεχνικ σήμα του δημοτικι-σμού, το περιοδικ «Nουμάς». (Eίναι ω-στσο, ας μην το ξεχνάμε, στα 1901 που μεαφορμή τη μετάφραση της Kαινής Διαθή-κης απ τον Aλέξανδρο Πάλλη ξεσπάει μαχητική η αντίδραση των συντηρητικώνκαι, λίγο αργτερα, στα 1903, προκαλού-

νται τα Oρεστειακά, εκδηλώσεις αυτχρη-μα οχλοκρατικές, με αφορμή την παρά-σταση της Oρέστειας στη μετριοπαθή άλ-λως δημοτική των χρνων απ τον Γ. Σω-τηριάδη). Eξάλλου, συνοπτικά –για να συ-νεχίσουμε με το γενικτερο κλίμα της δε-καετίας– είναι στα μέσα της περίπου πουδημοσιεύεται το έργο του Σκληρού «Tοκοινωνικν μας ζήτημα», μια πρώτη θεω-ρητική εμφάνιση των σοσιαλιστικών ιδεώνστην Eλλάδα, για ν’ ακολουθήσει με ανά-λογο πνεύμα η πεζογραφία του Kωνστα-ντίνου Xατζπουλου και του Θεοτκη.

Προτού ωστσο αναφερθούμε στην πο-λύ σημαντική λογοτεχνική δημιουργία τηςδεκαετίας, εκείνη του Παλαμά, του Σικε-λιανού, του Παπαδιαμάντη –αλλά ανα-

ΛOΓOTEXNIA

Παπαδιαμάντηςκαι Παλαμάς

χρονιστικώς και του Kαβάφη–, θα ήτανπαράλειψη να μη μνημονεύσουμε τουλά-χιστον την εισαγωγή στον τπο μας των νι-τσεϊκών ιδεών μέσω ιδίως του περιοδικού«Δινυσος» και την καθλου αμελητέα ε-πιρροή που άσκησαν ττε αλλά κι αργτε-ρα στα γράμματά μας, καθώς και στονπρωτοεμφανιζμενο ττε Nίκο Kαζα-ντζάκη. Tο βιβλίο εξάλλου του Φ. Φωτιά-δη «Tο γλωσσικν ζήτημα ή η εκπαιδευτι-κή μας αναγέννησις» (1908), θα αποτελέ-σει σταθμ στην εξέλιξη των γλωσσικών,αλλά και των εκπαι-δευτικών πραγμάτωντης δεύτερης δεκαε-

τίας του αιώνα, μετην ίδρυση τουEκπαιδευτικού Oμί-λου, και την αναγεν-νητική ακριβώς προ-σπάθεια στην εκπαί-δευση των χρνωντου ακμαίου βενιζελι-σμού. Oι γενικτητες τέλος αυτές ας είναι και ένα είδος σχολίου, καθώς υπαγορεύε-ται απ την προοπτική του σήμερα, στησκοτεινή προοπτική που ξάνοιγαν για ταελληνικά γενικώς πράγματα οι διαπιστώ-σεις του Kαλοσγούρου, αλλά και πολλώνάλλων λογίων στις αρχές του αιώνα μας.Για να επαληθευτεί άλλη μια φορά τι, -σο αφορά τη λογοτεχνία τουλάχιστον, «το

συνειδητ παρν γνωρίζει το παρελθν μετέτοιο τρπο και σε τση έκταση που τοπαρελθν το ίδιο θα ήταν αδύνατο να είχεκατορθώσει για τον εαυτ του» (Eλιοτ).

Aδύνατο να το είχε κατορθώσει στηνπρώτη δεκαετία του αιώνα, χι ο αθώοςμνο Kαλοσγούρος γράφοντας στα 1902,αλλά και δεκαετίες αργτερα οποιοδήπο-τε «συνειδητ παρν». O Γιώργος Θεοτο-κάς λγου χάρη γράφοντας στο τέλος τηςτρίτης δεκαετίας το «Eλεύθερο Πνεύμα»,μανιφέστο αυτ της περιώνυμης γενιάς

του ’30, κι αξιολογώντας με το γνωσττρπο την πεζογραφία, αλλά και την ποίη-ση που είχε προηγηθεί. (Στην ιστορία τηςNεοελληνικής Λογοτεχνίας του K. Θ. Δη-μαρά, υπάρχει ωστσο χωριστ κεφάλαιουπ τον τίτλο «O Συναγερμς που τελειώ-νει, 1900–1912» μια πρώτη, μπορεί να πει κανείς, ανατοποθέτηση των αξιών στις ο-ποίες αναφερμαστε).

Aς έρθουμε ωστσο στα σπουδαία έρ-γα της λογοτεχνίας που έρχονται στοφως στην πρώτη αυτή δεκαετία και είναι το κύριο θέμα μας. Θ’ αναφερθούμεστον Παπαδιαμάντη πρώτα· χρονολογι-κά προηγείται απ τους άλλους και φεύ-γει εξάλλου απ τον κσμο τούτο στο τέ-λος ακριβώς της δεκαετίας που συζη-τούμε (3.1.1911).

Aν είναι δύο κυρίως οι δημιουργικέςδεκαετίες στην τέχνη του Παπαδιαμά-ντη, η τελευταία του περασμένου και η

πρώτη του εικοστού αιώνα–αφήνοντας έξω, αφού δενείναι της ώρας την πρώτη

φάση του έργου του– κι αντο έργο αυτ, γενικώς, πα-ραμένει ώς τώρα η κορυ-φαία επίδοση της πεζογρα-φίας μας, αν στη δεύτερηαυτή δεκαετία γράφονται «H Φνισσα» (1903), «TαPδιν’ ακρογιάλια» (1908)

και πλήθος απ τα ωραιτερα διηγήμα-τά του, «Tο Mυρολγι της Φώκιας», «ONεκρς ταξιδιώτης», «Tα Mαύρα κού-τσουρα», «O Pεμβασμς του δεκαπε-νταύγουστου», το «Aνθος του γιαλού»,«T’ αστεράκια», είναι λοιπν αυταπ-δεικτο πως η δεκαετία μας παραμένει απ τις σημαντικτερες του αιώνα στηλογοτεχνία μας και, οπωσδήποτε, η

H κορυφαία στιγμή του Σκιαθίτηδιηγηματογράφου και η «μεγάλη ώρα»

του «σχολάρχη» της νέας ποίησης

Page 30: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 30/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 31

«O Kύκλος της Eστίας». Aπ αριστερά, οι ρθιοι: Γιάννης Ψυχάρης, Δημήτριος Kακλαμάνος, Γεώργιος Kασδνης, Γιάννης Bλαχογιάννης, Kωστής Παλαμάς,Γεώργιος Δροσίνης, Γρηγριος Ξενπουλος. Oι καθιστοί: Θεδωρος Bελλιανίτης, Περρής, Nικλαος Γ. Πολίτης, Στέφανος Στεφάνου, Mίκιος Λάμπρος, Γε-ώργιος Σουρής, Eμμανουήλ Pοΐδης, Eμμανουήλ Λυκούδης. Oι περισστεροι στάθηκαν υπέρμαχοι της Δημοτικής. Oρισμένων η παρουσία (Παλαμάς, Ξεν-πουλος κ.ά.) συνεχίζεται αδιάλειπτα μέχρι και τον τελευταίο πλεμο.

σπουδαιτερη ειδικώς για την πεζογρα-φία μας.

Aφού, μως σημειώσουμε, δικαιώνο-

ντας και τους απαισιδοξους της εποχήςστην αποτίμησή τους του παρντος, τι ούτε τώρα είδε το φως το βιβλίο που ανήγ-γελε κάθε τσο ο συγγραφέας μας, τα«Θαλασσινά ειδύλλια»... Oύτε να παρα-λείψουμε τι τα τριάντα περίπου τελευ-ταία διηγήματα των χρνων 1908-1910, ταωριμτερα ίσως του έργου του, δημοσιεύ-ονται, λα, μετά το θάνατ του, σ’ εφημε-ρίδες και περιοδικά του καιρού απ το1912 έως το 1925.

Ποίηση

Aν έτσι έχουν τα πράγματα με την πε-ζογραφία, κι αφού σημειώσουμε τα ον-ματα του Ψυχάρη, του Kαρκαβίτσα, τουΞενπουλου, του Iωνα Δραγούμη στο χώ-ρο της, η δεκαετία είναι η «μεγάλη ώρα»του Kωστή Παλαμά. Στα 1904 δημοσιεύε-ται το αντιπροσωπευτικτερο, ίσως, έργοτου «H Aσάλευτη ζωή» με την έκτακτηκαι γι’ αυτν ακμη ποικιλία των εμπνεύ-σεων και των ρυθμών της· αφού εδώ συ-γκαταλέγονται τα σονέτα λ.χ. των Πατρί-δων και το μοναδικ λυρικ κατρθωμάτου «H Φοινικιά». Στα 1907 πρωτοδημο-σιεύεται «O Δωδεκάλογος του Γύφτου»·τα λγια του προφητικού του «Kαι θ’ α-κούσεις τη φωνή του λυτρωτή κ.λπ.», δενέπαψαν απ ττε να συνοδεύουν το νέοελληνισμ σε κάθε κρίσιμη ώρα –και πτεάλλωστε δεν ήταν... Aναφέρουμε ακματη «Φλογέρα του βασιλιά» (1910) κι άλλεςμως ποιητικές συνθέσεις του, καθλου

κατώτερές της– απ την προοπτική του-λάχιστον των χρνων μας. Nα μην παρα-λείψουμε τι ο Παλαμάς είναι απ ττε

περίπου που αναγνωρίζεται ως ο «σχο-λάρχης» της νέαςποίησης (BλάσηςΓαβριηλίδης) μέχρι και το θάνατ του(1943).

Στα 1907 γράφε-ται απ τον εικοσά-χρονο περίπουAγγελο Σικελιαν«O Aλαφροΐσκιω-τος» και δημοσιεύε-ται με τις «Pαψωδίεςτου Iνιου», μαζί στα 1909.

H υποδοχή του α-π την κριτική τουκαιρού ήταν εκείνηπου ταίριαζε – γιατί αξίζει να υπογραμμι-στεί: υπήρξε σπου-δαία κριτική απτους Aριστο Kαμπά-νη, Nίκο Kαρβούνη,Σπ. Πασαγιάννη,Pierre Baudry κ.ά.Tο ποίημα εκτς απτην ξεχωριστή πάνταθέση που κατέχει στη λυρική δημιουρ-γία –στο Λυρικ Bίομάλλον...– του ποιη-τή, παραμένει μια έκτακτη έκφανση τηςελληνικής συνείδησης ή, αλλιώς, η καλύτε-ρη, ίσως, ποιητική σύνθεση της νέας γραμ-ματείας μας. Mε τον Σικελιαν της πρώτης

αυτής εμφάνισης και τη συνέχειά του, τομείγμα που ήταν ως ττε ο αγώνας για τηγλώσσα και η λογοτεχνία συγχρνως αφή-

νεται για τους καλύτερους τουλάχιστονλογοτέχνες οριστικάπίσω. Tο ποίημα, τολογοτέχνημα γενικάστέκει αυτνομοπλέον, έξω απ τορλο του στον τομέατου γλωσσικού.

Στα ίδια αυτάχρνια είναι σταθε-ρή πάντοτε η πα-ρουσία των παλαιο-τέρων ποιητών, Mα-λακάση, Mαβίλη,Zαχ. Παπαντωνίου,Γρυπάρη, Πορφύ-ρα, K. Xατζπου-λου, και παρουσιά-ζονται πρώτη φοράοι συνομήλικοι, γεν-νημένοι γύρω στα1883–1884, K. Bάρ-ναλης, N. Kαζα-ντζάκης, M. Aυγέ-ρης. Oσο για τονKαβάφη, είναι ο ί-διος που χωρίζει ταποιήματά του στα«προ του 1911» και τα μετά. Eκτς πουανάμεσά τους, τωνπρο του 1911, βρί-

σκονται μερικά απ τα πιο καλά του ποι-ήματα, και οπωσδήποτε τα δημοφιλέστε-ρα, είναι το 1903 που δημοσιεύεται, πάλι στα «Παναθήναια», το ιστορικ πλέον

άρθρο του Γρ. Ξενπουλου για τον ποιη-τή. (Σημειώσαμε παρατηρώ, ήδη τρία κι-λας σπουδαία περιοδικά του καιρού: Πα-

ναθήναια, Δινυσος, Nουμάς...).

«Συνειδητ παρν»

Aναφερθήκαμε προηγουμένως σε γεγο-ντα εξωλογοτεχνικά, στον πλεμο του1897, στο θάνατο του Παύλου Mελά, στοΓουδί του κινήματος... Aν είναι αλήθεια -τι απ αυτά και με αυτά λα, ξεκίνησε και προχώρησε η μεγάλη για την εθνική και πολιτική ιστορία του τπου μας δεύτερηδεκαετία του αιώνα, θα ήταν παράδοξο ν’απουσιάζει ο αντίκτυπς τους απ τηνπνευματική ζωή. Θα ήταν εξάλλου εξίσουπαράδοξο να μας διαφεύγει, σήμερα, απτο «συνειδητ λογοτεχνικ παρν», ηπραγματική εικνα της εποχής και περισ-στερο παράδοξο να γνωρίζουν οι ίδιοι ττε πώς ακριβώς έχουν τα πράγματα, εί-τε ο Kαλοσγούρος αποφαινταν γι’ αυτάείτε οποιοσδήποτε άλλος. Tο βέβαιο είναι τι η πρώτη αυτή δεκαετία του αιώνα ξά-νοιξε για τη λογοτεχνία μας μια προοπτικήπου με δυσκολία κρατήθηκε –αν κρατήθη-κε– στο ύψος της απ τις... γενεές, πλέον,που ακολούθησαν...

Kαι δεν βγαίνουμε, πιστεύω, απ το θέ-μα μας, αν θυμηθούμε τι στα 1900 γεν-νιέται ο Γ. Σεφέρης. Oτι για τους λογοτέ-χνες της γενιάς του ’30, για τη σχετική κα-τάταξή τους, ένας απ τους ρους, πωςτίθεται απ τους γραμματολγους μας,είναι, βέβαια, η εμφάνισή τους μέσα στηδεκαετία του 1930–40, αλλά και η γέννη-σή τους μέσα στην πρώτη αυτή δεκαετίατου αιώνα!

O λγιος και αισθητικς Περι-κλής Γιαννπουλος (Πάτρα1869), με τα μανιφέστα του«περί αυτοφυούς ελληνικτη-τας», αλλά και τον εντυπωσια-κ τρπο αυτοκτονίας του, ά-σκησε επιρροή κυρίως στη «Γε-νιά του ’30».

Page 31: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 31/38

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tης Xριστίνας Γ. Bέργαδου

Mουσικολγος – υποψήφια διδάκτωρ Πανεπιστημίου Aθηνών

T

ο γεγονς που χαρακτηρίζει τις δύο πρώτες δεκαετίεςτου 20ού αιώνα στο χώρο της έντεχνης μουσικής στηνEλλάδα είναι η μετάβαση απ την Eπτανησιακή σχολή

στη Nεοελληνική εθνική σχολή. Oι δύο μουσικές τάσειςσυνυπάρχουν σε ολκληρο αυτ το διάστημα, που συ-μπίπτει με το αποκορύφωμα της επτανησιακής μουσι-κής δημιουργίας και με τη γένεση της εθνικής μουσικήςσχολής. O χώρος της «ελαφράς» μουσικής παρουσιάζει,

επίσης, ξεχωριστή άνθηση αυτή την εποχή, έχοντας ως φορείς λγι-ους συνθέτες με ολοκληρωμένη μουσική παιδεία.

H επτανησιακή μουσική δημιουργία διαδραματίζει πρωταγωνι-στικ ρλο σε ολκληρη την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Tαέργα του Σπύρου Σαμάρα, ενς απ τους σημαντικτερους εκπρο-σώπους της επτανησιακής μουσικής σχολής, εξακολουθούν να πα-ρουσιάζονται με επιτυχία στην Eλλάδα και το εξωτερικ. Oι περισ-στεροι, άλλωστε, Eπτανήσιοι συνθέτες, έχοντας αναπτύξει ισχυ-ρούς δεσμούς με την Eυρώπη κατά τη διάρκεια των σπουδών τουςσε σημαντικά μουσικά κέντρα, κυρίως της Γαλλίας και της Iταλίας,αναπτύσσουν έντονη καλλιτεχνική δραστηριτητα στο εξωτερικ.Eτσι διασώζονται αρκετά έργα Eπτανήσιων συνθετών σε εκδσειςγνωστών μουσικών οίκων της Eυρώπης1. Eπίσης, πολλές πρώτεςπαραστάσεις επτανησιακών μελοδραματικών έργων δθηκαν σεσημαντικά θέατρα της Eυρώπης.

Παράλληλα, αρχίζει να αναπτύσσεται το ιδεολογικ υπβαθρογια τη δημιουργία της εθνικής μουσικής σχολής κατά τα πρτυπατων υπλοιπων εθνικών μουσικών σχολών της Eυρώπης. Ως έ-τος–ορσημο θα μπορούσε να οριστεί το 1901, χρονιά κατά την ο-

ποία ο Γεώργιος Λαμπελέτ δημοσίευσετη μελέτη του «H Eθνική Mουσική» στοπεριοδικ «Παναθήναια»2.

Σε αυτ το κείμενο καταλήγει τι «τοεθνικτερον, δημιουργικτερον, αληθι-ντερον έργον το οποίον θα κάμουν οι Eλληνες μουσουργοί είναι: η καλλιέρ-γεια της ελληνικής μελωδίας με την ε-φαρμογήν της πολυφωνίας και η τεχνι-κή ανάπτυξίς της επί τη βάσει της αντι-στίξεως και της fuga». Tο επμενο κεί-μενο–μανιφέστο της εθνικής σχολής εί-

ναι το πργραμμα της πρώτης συναυ-λίας (1908) που έδωσε στην Eλλάδα μεέργα του ο Mανώλης Kαλομοίρης. Tοκείμενο είναι γραμμένο απ τον ίδιο τοσυνθέτη, ο οποίος μλις είχε επιστρέψει στην Eλλάδα απ το Xάρκοβο της Pω-σίας, και παρουσιάζει τα καλλιτεχνικάτου οράματα με έναν αρκετά ιδεαλιστι-κ τρπο. H κίνηση για τη δημιουργίαεθνικής μουσικής σύντομα συνδέθηκεμε το ρεύμα του δημοτικισμού στηνEλλάδα και ο Nουμάς, το περιοδικτων δημοτικιστών, φιλοξένησε στις στή-λες του αρκετά κείμενα σχετικά με τοζήτημα της εθνικής μουσικής σχολής.

Tα δύο μουσικά ρεύματα, που –πωςγίνεται, άλλωστε, πάντα στην ιστορίατης τέχνης– συνυπήρξαν για ένα αρκε-

τά μεγάλο διάστημα, ήρθαν αρκετέςφορές σε σύγκρουση κυρίως μέσα απτις στήλες εφημερίδων και περιοδικώντης εποχής.

H ελαφρά

Στο χώρο της χαρακτηριζμενης ως«ελαφράς»3 μουσικής οφείλουμε να ση-μειώσουμε την εμφάνιση συνθετών μεκλασική μουσική παιδεία. Tο γεγονςαυτ διαφοροποιεί τη μουσική που είχεαπήχηση στο ευρύτερο κοιν αυτήν τηνεποχή σε σχέση με μεταγενέστερες επο-χές. Tα ρια ανάμεσα στην έντεχνη και την ελαφρά μουσική, ιδιαίτερα σον α-φορά το είδος του τραγουδιού που καλ-

λιεργήθηκε στο πλαίσιο και των δύο, εί-ναι συχνά δυσδιάκριτα και η κατάταξησυνθετών στη μία ή στην άλλη πλευράσε ορισμένες περιπτώσεις αποδεικνύε-ται άστοχη. O Nαπολέων Λαμπελέτ, γιαπαράδειγμα, ο οποίος συνέθεσε πολλάτραγούδια με ελληνικούς και αγγλικούςστίχους, έγραψε και συμφωνική και σκηνική μουσική. Aνάλογες περιπτώ-σεις συνθετών αλλά και τραγουδιστώντης εποχής υπάρχουν πολλές.

Tα είδη που ευδοκιμούν και έχουν με-γάλη απήχηση στο ευρύ κοιν είναι τοαθηναϊκ τραγούδι (καντάδα) και η α-θηναϊκή επιθεώρηση. Tο πρώτο λει-τούργησε αυτνομα, ενώ το δεύτερο ή-ταν ένα κατεξοχήν θεατρικ είδος, τουοποίου σημαντικ μέρος ήταν τα τρα-γούδια που σχολίαζαν και επένδυανμουσικά το έργο.

Tο αθηναϊκ τραγούδι φέρει σαφείςεπιρροές απ το επτανησιακ τραγούδι και θα μπορούσε να θεωρηθεί απγονςτου. Eξάλλου, αρκετοί Eπτανήσιοι συν-θέτες ασχολήθηκαν με αυτ το μουσικείδος που βρήκε την πιο χαρακτηριστι-κή έκφρασή του στην καντάδα. Πραγ-ματεύεται, κυρίως, θέματα γύρω απτην αγάπη και τον αθηναϊκ τρπο ζω-ής. Eχει έντονα ρομαντικ χαρακτήρα

Σπυρίδων ΦιλίσκοςΣαμάρας (1861–1917):ο Eπτανήσιος συνθέτηςδιέπρεψε με τις περέςτου τσο στην Eλλάδασο και στην Iταλία.(Φωτ.: Mοντσενίζειο αρ-χείο της Eθνικής Bιβλιο-θήκης της Eλλάδος).

Mουσική

H λγια και η

Page 32: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 32/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 33

O Γεώργιος Nάζος ως «μποέμ καλλιτέχνης» σε σκίτσο του N.Γύζη. O Nάζος τοποθετήθηκε το 1891 διευθυντής του ΩδείουAθηνών και παρέμεινε στη θέση αυτή επί τρεις περίπου δεκα-ετίες.

Mουσικήκληρονομιά

του 19ου αιώναTου Nίκου A. Δοντά

Για τη λγια ελληνική μουσική, η αυλαία του 20ού αιώνα υψώθηκε μεμεγάλες ελπίδες, που αντλούσαν τη δύναμή τους απ ενς περίπουαιώνα αρραγή παράδοση δυτικής αρμονίας στα Eπτάνησα, δηλαδήαπ τα χρνια της ακμής του Στέφανου Πογιάγου, ανάμεσα στα 1791

και 1819. Tο Iνιο δεν γνώρισε τον τουρκικ ζυγ και οι Eπτανήσιοι μου-σικοί, τσο ο Mάντζαρος (1795–1872), μαθητής του Πογιάγου και δάσκα-λος των περισσοτέρων, σο και οι Ξύνδας (1812–1896), N. Λαμπελέτ(1864–1932) και Λαυράγκας (1860–1941) παρέλαβαν το φως απ την Iτα-λία, φοιτώντας στη Nάπολι.

Eύλογα, ιταλικά πρτυπα υιοθέτησε και ο πρώτος Eλληνας κυβερνήτης

Iωάννης Kαποδίστριας, που το 1828 επεχείρησε να οργανώσει το ορφανο-τροφείο της Aίγινας μοια με εκείνα της Bενετίας, που αποτελούσαν κύ-ριους φορείς της μουσικής ζωής της «Γαληνοτάτης».

Tο 1832, με την έλευση του Bαυαρού βασιλέα Oθωνα ήχησε στις ελληνι-κές πλεις για πρώτη φορά στρατιωτική μπάντα, ενώ το 1836 το μάθηματης μουσικής έγινε υποχρεωτικ στο «Aρσάκειο» εκπαιδευτήριο. Στην ε-λεύθερη Eλλάδα η αστική κοινωνία υποδεχταν την ιταλική περα ανε-γείροντας τις σχετικές αίθουσες: το 1858 ο «Kέφαλος» της Kεφαλληνίας ε-γκαινιάστηκε με την «Tραβιάτα» του Bέρντι, η Σύρος απέκτησε τον«Aπλλωνα» (1868), ενώ ο Eρνέστος Tσίλερ σχεδίασε τα θέατρα της Πά-τρας (1871) της Zακύνθου (1871), το Δημοτικ (1872) αλλά και το Bασιλι-κ Θέατρο (1891) της Aθήνας. Παντού εμφανίζονταν, σχεδν αποκλειστι-κά, ιταλικοί θίασοι μελοδράματος με ένα ρεπερτριο έργων των Bέρντι,Nτονιτζέτι και Πατσίνι. Tην ίδια εποχή ιδρύθηκαν στην Πάτρα τρεις φι-λαρμονικές ορχήστρες και ακολούθησαν ανάλογα σχήματα σε Πύργο και Kρινθο.

Tο 1871 ιδρύθηκε το Ωδείο Aθηνών, ενώ το 1887 το «Πρώτο EλληνικMελδραμα» εγκαινιάσθηκε με τον «Yποψήφιο Bουλευτή» (1867) του

Ξύνδα, την πρώτη περα σε ελληνικ λιμπρέτο. Hδη απ την επμενηχρονιά, το «Δεύτερο Eλληνικ Mελδραμα» περιδευσε στις εστίες του α-πδημου ελληνισμού: Aίγυπτο, Pωσία, Tουρκία, Pουμανία. Tο 1888 και πάλι με πρωτοβουλία Eπτανησίων, ιδρύθηκε η «Φιλαρμονική EταιρείαAθηνών».

Tο 1891 ο Aνδρέας Συγγρς αξίωσε την τοποθέτηση του Γεωργίου Nά-ζου (1862–1934) ως διευθυντή του Ωδείου Aθηνών. Aποδέκτης σημαντι-κών κληροδοτημάτων αλλά και διαθέτοντας την εύνοια της βασίλισσαςΣοφίας, αδελφής του Kάιζερ, ο Nάζος παρέμεινε ακλνητος σχεδν επί τρεις δεκαετίες. Προτιθέμενος να στρέψει τη μουσική ζωή του τπου προςτα βορείως των Aλπεων ιδιώματα, ήρθε σε αναπφευκτη ρήξη με τουςEπτανήσιους συνθέτες, που αποτελούσαν τη σημαντικτερη μουσική δύ-ναμη της χώρας. Tο 1894 ο Nάζος ίδρυσε τη Συμφωνική Oρχήστρα τουΩδείου Aθηνών, που έδωσε την πρώτη της συναυλία στις 19 Mαρτίου1894. H θέση του ενισχύθηκε ακμη περισστερο το 1899 με την ίδρυση ε-νς νέου ωδείου –και της πρώτης ελληνικής μικτής χορωδίας– απ τηνπιανίστα Λίνα φον Λτνερ, μαθήτριας του Xανς φον Mπίλοου, αγαπημέ-νου αρχιμουσικού του Pίχαρντ Bάγκνερ.

O 19ος αιώνας ολοκληρώθηκε με την ίδρυση απ τον Λαυράγκα του«Tρίτου Eλληνικού Mελοδράματος» (1900), που εγκαινιάζεται με την«Mποέμ» του Πουτσίνι, περα που είχε παρουσιαστεί σε παγκσμια πρώ-τη μλις τέσσερα χρνια νωρίτερα. Tο ρεπερτριο του θιάσου είναι κυ-ρίως ιταλικ και γαλλικ. Bάγκνερ ακούγεται για πρώτη φορά σε ελληνι-κ έδαφος το 1902, στην Kέρκυρα, ταν παρουσιάζεται ο «Λενγκριν» πι-θανώς απ ιταλικ θίασο.

Tο 1903 ιδρύεται σχολή ψαλτικής προσαρτημένη στο Ωδείο Aθηνών. Tο1908 ο Nάζος προσλαμβάνει το Bέλγο βιολιστή, συνθέτη και διευθυντήορχήστρας Aρμάνδο Mαρσίκ (1877–1959) ως διευθυντή της ορχήστραςτου Ωδείου Aθηνών. Σε αυτν οφείλεται η ουσιαστική οργάνωση και α-ξιοποίηση των δυνάμεων της ορχήστρας. H εύλογη αύξηση του φιλμου-σου κοινού είχε αποτέλεσμα την καθιέρωση συστήματος συνδρομητών μεπρωτοφανή ανταπκριση. Tο 1908 πραγματοποιείται επίσης η πρώτη επί-σημη εμφάνιση ενώπιον του αθηναϊκού κοινού του Mανλη Kαλομοίρη(1883–1962). Tο 1910, με τη μνιμη εγκατάσταση του Σμυρνιού συνθέτηστην Aθήνα, το τοπίο της ελληνικής μουσικής πραγματικτητας έμελλε νααλλάξει ριζικά.

Aπ την ανάγνωση αθηναϊκής επιθεώρησης,με τον συνθέτη Θεφραστο Σακελλαρίδη στο πιάνο.(Φωτ.: «Iστορία του Eλληνικού Tραγουδιού» του K. Mυλωνά).

«ελαφρά»και συχνά χρησιμοποιήθηκαν στίχοι λ-γιων ποιητών (Δροσίνη, Πορφύρα, Mα-λακάση) ως κείμενα αυτών των τραγου-διών. Aνάμεσα στους συνθέτες που δια-μρφωσαν το αθηναϊκ τραγούδι πρέ-πει να αναφερθούν οι Nικλαος Kκκι-νος, Xρήστος Στρουμπούλης, TιμθεοςΞανθπουλος και Δημήτριος Pδιος.

H περίοδος ακμής της ελληνικής επι-θεώρησης αρχίζει περίπου στα μέσα τηςπρώτης δεκαετίας αυτού του αιώνα και τελειώνει στα τέλη της επμενης δεκαε-τίας, ταν η επιθεώρηση περνάει σε δεύ-τερο πλάνο με την ακμή της ελληνικήςοπερέτας.

Tο κύριο χαρακτηριστικ της μουσικής των επιθεωρήσεων είναι τι συχνά δεν ή-ταν πρωττυπη· τις περισστερες φορές χρησιμοποιούνταν γνωστές μελωδίες ευ-ρωπαϊκών τραγουδιών, στις οποίες προ-σαρμοζταν το ελληνικ κείμενο. Eύ-γλωττη μαρτυρία της μεγάλης απήχησης που είχαν τα τραγούδια των επιθεωρήσε-ων είναι οι πολυάριθμες εκδσεις τους α-π ελληνικούς μουσικούς οίκους, οι οποί-ες αγοράζονταν απ το ευρύ κοιν.

Σημειώσεις:1. Tα περισστερα έργα του Σπύρου Σαμα-

ρά, για παράδειγμα, εκδθηκαν απ το

γνωστ μουσικ οίκο του EdoardoSonzogno.

 2. Λαμπελέτ, Γ.: Eθνική Mουσική, περ. Πα-ναθήναια, τμος B΄ 1901, τεύχος 15 Nοεμ-

 βρίου – 30 Nοεμβρίου. 3. O ρος χρησιμοποιείται συμβατικά επειδή

  με αυτν είθισται να χαρακτηρίζεται η μουσική που έχει τη μεγαλύτερη απήχησηστο ευρύ κοιν.

Oι παρτιτούρες που παρουσιάζονται στις φωτογραφίες ανήκουν στη συλλογή ελλη-νικών τραγουδιών της Mεγάλης Mουσι-κής Bιβλιοθήκης της Eλλάδος «ΛίλιανBουδούρη».

BιβλιογραφίαH Aθηναϊκή Eπιθεώρηση, επιμ. Θ. Xατζηπα-

νταζής – Λ. Mάρακα (Aθήνα: Eρμής,1977).

Mυλωνάς, K., Iστορία του ελληνικού τραγου-διού, 4η εκδ. (Aθήνα: Kέδρος, 1984).

Pωμανού, K., Eθνικής μουσικής περίηγησις 1901–1912. Eλληνικά μουσικά περιοδικάως πηγή έρευνας της ιστορίας της νεοελλη-νικής μουσικής (Aθήνα: Kουλτούρα, 1996).

  Συναδινς, Θ., Iστορία νεοελληνικής μουσι-κής 1824–1919 (Aθήνα: Tύπος, 1919).

Φράγκου – Ψυχοπαίδη, O., H εθνική σχολή  μουσικής. Προβλήματα ιδεολογίας (Aθή-να: Iδρυμα Mεσογειακών Mελετών, 1990).

Φράγκου – Ψυχοπαίδη, O., NeugriechischeKunstmusik, απ την εγκυκλοπαίδεια DieMusik in Geschichte und Gegenwart (MGG).

Page 33: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 33/38

34 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tου Δημήτρη Παυλπουλου

 Iστορικού της Tέχνης 

T

ην πρώτη δεκαετία του 20ού αι. ο ακαδημαϊ-σμς, που κυριάρχησε στις εικαστικές τέχνεςτου ευρωπαϊκού χώρου ολκληρο τον 19ο αι.,

βρίσκεται ακμα σε αισθητή ακμή στην Eλλά-δα. Mολοντι πεθαίνουν ορισμένοι απ τουςσημαντικούς ζωγράφους της λεγμενης ομάδαςτης Σχολής του Mονάχου και μερικοί απ τουςακαδημαϊκούς γλύπτες, η τέχνη του ακαδημαϊ-

σμού δεσπζει και αποκτά νέα ερείσματα. Στο Σχολείο τωνKαλών Tεχνών (ΣKT) διδάσκουν μαθητές της AκαδημίαςKαλών Tεχνών του Mονάχου και της Aκαδημίας KαλώνTεχνών της Pώμης: οι ζωγράφοι Nικηφρος Λύτρας, Kων-σταντίνος Bολανάκης, Γεώργιος Iακωβίδης, Γεώργιος Pοϊ-λς, Σπυρίδων Bικάτος, Aλέξανδρος Kαλλούδης και Δη-μήτριος Γερανιώτης και ο γλύπτης Γεώργιος Bρούτος.

Tο 1901 κυκλοφορεί το καλλιτεχνικ περιοδικ Πινακο-θήκη, του λογοτέχνη και τεχνοκρίτη Δημητρίου I. Kαλογε-ρπουλου, ργανο της «Eταιρείας Φιλοτέχνων». H Aρχαι-ολογική Eταιρεία καλεί απ το Παρίσι τον γλύπτη ΛάζαροΣώχο και του αναθέτει τη συγκλληση αρχαιοτήτων τηςOλυμπίας.

Tο 1902 η Aρχαιολογική Eταιρεία αναθέτει στον γλύπτηΛ. Σώχο την αναστήλωση του Λέοντος της Xαιρωνείας,στην οποία ο γλύπτης επιλέγει για συνεργάτη του τον επί-σης γλύπτη Λάζαρο Φυτάλη, συμπατριώτη του απ τηνTήνο και μεγαλύτερ του στην ηλικία.

Aφιξη του Παρθένη

Tο 1903 έρχεται ο ζωγράφος Kωστής Παρθένης για πρώ-τη φορά στην Eλλάδα και γίνεται η «Διεθνής Eκθεσις Aθη-νών». Oι ζωγράφοι K. Bολανάκης και Γ. Pοϊλς παραιτού-νται απ τις θέσεις του καθηγητή της στοιχειώδους γραφι-κής και της αγαλματογραφίας αντιστοίχως στο ΣKT. Oι ζωγράφοι Eμμανουήλ Λαμπάκης, A. Kαλλούδης και Δ. Γε-ρανιώτης διορίζονται καθηγητές ιχνογραφίας ο πρώτος,στοιχειώδους γραφικής ο δεύτερος και αγαλματογραφίας οτρίτος στο ΣKT.

Tο 1904 ολοκληρώνονται οι εργασίες αναστήλωσης του

Λέοντος της Xαιρωνείας απ τους γλύπτες Λ. Σώχο και Λ.Φυτάλη. Στη θέση του N. Λύτρα ως καθηγητής της ελαιο-γραφίας στο ΣKT διορίζεται ο ζωγράφος Γ. Iακωβίδης.

Tο 1905 ο ζωγράφος και χαράκτης Nικλαος Φέρμπος, χο-

ράρχης του ανακτορικού παρεκκλησίου,και ο ζωγράφος E. Λαμπάκης παύονται απ το ΣKT. Eπιστρέφει απ τη Γερμα-νία, έπειτα απ σπουδές φωτογραφίαςκαι φωτοτσιγκογραφίας, ο ζωγράφοςκαι χαράκτης Aριστείδης Λάιος.

Tο 1906 διορίζεται εξαμελής επιτρο-πή για να επιβλέπει την Eθνική Πινα-κοθήκη (EΠ). Eρχεται στην Aθήνα οζωγράφος και χαράκτης Δημήτρης Γα-λάνης. O ζωγράφος και χαράκτης N.Φέρμπος ξαναδιορίζεται καθηγητήςτης χαρακτικής στο ΣKT. O φιλλογοςΓαβριήλ Bυζαντινς διορίζεται καθη-

γητής της αισθητικής και της καλλιτε-χνολογίας στο ΣKT.

Tο 1907 η «Eλληνική KαλλιτεχνικήEταιρεία», με μέλη τους ζωγράφουςNικλαο Aλεκτορίδη, E. Λαμπάκη, Π.Mαθιπουλο, B. Mποκατσιάμπη και τους γλύπτες Γ. Bρούτο και Λ. Σώχο,διοργανώνει την πρώτη έκθεσή της στοZάππειο. O ζωγράφος Συμεών Σαββί-δης έρχεται απ τη Γερμανία στηνEλλάδα.

Tο 1908 γίνεται η δεύτερη έκθεσητης «Eλληνικής Kαλλιτεχνικής Eται-ρείας» πάλι στο Zάππειο. O γλύπτης Γ.Bρούτος παραιτείται απ το Σχολείοτων Kαλών Tεχνών λγω ασθενείαςπου τον οδηγεί στο θάνατο (στη θέση

EIKAΣTIKEΣ TEXNEΣ

Kυριαρχίατου ακαδημαϊσμούτου ως καθηγητής της πλαστικής διο-ρίζεται ο γλύπτης Λ. Σώχος).

Tο 1909 ψηφίζεται νμος για τη συ-γκέντρωση «εικνων και σχεδιογραφη-μάτων» στην EΠ. O ζωγράφος E. Λα-

μπάκης ξαναδιορίζεται στο ΣKT. Oζωγράφος Σ. Bικάτος διορίζεται καθη-γητής της σκιαγραφίας στο Σχολείοτων Kαλών Tεχνών. Στη θέση του E.Λαμπάκη, που πεθαίνει, ως καθηγητής

της ιχνογραφίας στο ΣKT διορίζεται οζωγράφος Στέφανος Λάντσας, γιοςτου ζωγράφου B. Λάντσα.

Tο 1910 ψηφίζεται νμος για την EΠ.Σύμφωνα με αυτν, η EΠ «διαιρείται 

Page 34: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 34/38

KYPIAKH 17 OKTΩBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 35

O Γαβριήλ Bυζαντινς, καθηγητήςτης αισθητικής και της καλλιτεχνο-λογίας στο Σχολείο των Kαλών Tε-χνών απ το 1906 μέχρι το 1910.Aυτοκτνησε το 1910, «ένεκα κα-ταγγελίας επί παροχή ψευδούς α-πολυτηρίου»!...

O Γεώργιος Bρούτος (1843 –1908), ένας απ τους σημαντικτε-ρους ακαδημαϊκούς κλασικιστέςγλύπτες και απ τους δασκάλουςτης νεοελληνικής γλυπτικής. Δί-δαξε στο Σχολείο των Kαλών Tε-χνών (φωτ.: περ. «Πινακοθήκη»).

Kωνσταντίνου Bολανάκη, «Oι μύλοι» (ελαιογραφία)σε μουσαμά, 28x42 εκ., Συλλογή Kουτλίδη). O Bολα-νάκης (1837 – 1907), θαλασσογράφος που μελετά τιςσχέσεις χρωμάτων και φωτς, διορίστηκε καθηγητήςστο Σχολείο των Kαλών Tεχνών τον Σεπτέμβριο του1883 και παραιτήθηκε λγω ασθενείας το 1903.

εις τρεις συλλογάς: α) Συλλογήν αρχαί-ων έργων γραφικής προερχομένων εκτων απ το κράτος ενεργουμένων ανα-σκαφών· β) Συλλογήν έργων γραφικήςβυζαντιακής και χριστιανικής τέχνηςμέχρι των χρνων της αναγεννήσεως·γ) Συλλογήν έργων γραφικής απ τηςαναγεννήσεως και εντεύθεν μέχρι τωνκαθ’ ημάς χρνων». Iδρύεται ο «Σύνδε-σμος Eλλήνων Kαλλιτεχνών« (ΣEK).Tο ΣKT ανεξαρτητοποιείται απ τοBασιλικ Πολυτεχνείο και διορίζεται άμισθος διευθυντής του ο ζωγράφος Γ.Iακωβίδης. O ζωγράφος Γ. Pοϊλς ξα-ναδιορίζεται καθηγητής της αγαλματο-γραφίας στο ΣKT. Eκδίδεται απ τονλγιο και ζωγράφο Γεράσιμο Bώκο τοεπιμελημένο καλλιτεχνικ περιοδικ OKαλλιτέχνης.

Πεθαίνουν το 1901 ο ζωγράφος N.Γύζης και ο γλύπτης Γ. Bιτάλης, το 1902ο ζωγράφος N. Bώκος και ο Γερμανς

λιθογράφος Γκέοργκ Kλμαν, γιος τουθεωρούμενου ως πρώτου χρονολογικάλιθογράφου στην Eλλάδα KαρλουKλμαν, το 1903 ο γλύπτης Iάκωβος(Γιακουμής) Mαλακατές, το 1904 ο ζω-

γράφος N. Λύτρας, το 1905 ο ζωγράφοςΘεμιστοκλής Δράκος, το 1906 ο ζωγρά-φος και χαράκτης Γεώργιος Γραμμαν-δάνης, ο γλύπτης Iωάννης Kαρακατσά-νης και ο λγιος και τεχνοκρίτης Γερά-σιμος Mαυρογιάννης, το 1907 ο ζωγρά-φος K. Bολανάκης, το 1908 ο ζωγράφοςκαι χαράκτης Kωνσταντίνος Kαρυστι-νς και ο γλύπτης Γ. Bρούτος, το 1909οι ζωγράφοι Γεώργιος Aβλιχος, N. Aλε-κτορίδης, Λουδοβίκος Θείρσιος, E. Λα-μπάκης, Nικλαος Ξυδιάς και Θεδω-ρος Pάλλης και ο γλύπτης Λ. Φυτάλης,ενώ αυτοκτονεί το 1910 για καταγγελίατι έδωσε ψεύτικο απολυτήριο ο καθη-γητής της αισθητικής και της καλλιτε-χνολογίας στο ΣKT Γ. Bυζαντινς.

Nικολάου Γύζη (1842 – 1901), «H Tέχνη και τα πνεύματά της», 1876, (ελαιο-γραφία σε μουσαμά, 67x55 εκ., Eθνική Πινακοθήκη και Mουσείο AλεξάνδρουΣούτζου).

Page 35: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 35/38

36 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tης Pέας Γρηγορίου

Θεατρολγου

O

ισχυρς αντίκτυπος της ήττας του 1897 είχε την επίδρασή του και στη διαμρφωση των θεατρικών φαινομένων στη χώρα μας κατάτην πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα. Πάντως, η περίοδος της

οικονομικής και πολιτικής κρίσης, απ το 1897 ώς το στρατιωτικκίνημα του 1909 δημιούργησε και ορισμένες θετικές προϋποθέσεις,ένα ευνοϊκ περιβάλλον προκειμένου να ικανοποιηθούν κάποιακοινωνικά αιτήματα και να απαλυνθούν οι δυσάρεστες εντυπώσειςπου είχαν προκαλέσει τα πρσφατα ιστορικά γεγοντα. Mέσα σ’

αυτ το κλίμα ακριβώς επισπεύθηκε και η έναρξη της λειτουργίας του Bασιλικούθεάτρου, του πρώτου επίσημου επιχορηγούμενου θεατρικού οργανισμού της χώ-ρας μας. H ευαισθητοποίηση του Γεωργίου σχετικά με το θέμα της επιχορήγησηςτου Bασιλικού θεάτρου συνδέεται οπωσδήποτε με την προσπάθεια που κατέβαλενα αποκαταστήσει το κύρος της βασιλικής αυλής και να αποδείξει τι είναι σε θέ-ση να προσφέρει ακμη έργο στους υπηκους του. Eτσι στα 1901 πραγματοποιεί-ται το αίτημα για ένα μνιμο θεατρικ οργανισμ, ο οποίος τέθηκε υπ τη διεύ-θυνση της αυλής, στεγάστηκε στο σημεριν κτίριο της οδού Aγίου Kωνσταντίνουκαι αποτέλεσε πραγματικ επίτευγμα απ την άποψη του σκηνικού του εξοπλι-

O Kωνστα-ντίνος Xρη-στομάνος,ιδρυτής

το 1901,του πρωτοπο-

ριακού γιατην εποχή του

θεατρικού σχήμα-τος «Nέα Σκηνή».

ΘEATPO

Nέα Σκηνή

και Bασιλικ

σμού, πλήρως εναρμονισμένου με ταευρωπαϊκά πρτυπα.

Xρηστομάνος –Oικονμου

H λειτουργία του Bασιλικού θεάτρουαρχίζει ταυτχρονα σχεδν με τη δημι-ουργία ενς άλλου θεατρικού σχήματοςτης Nέας Σκηνής  του KωνσταντίνουXρηστομάνου, στην πρωτοβουλία του ο-ποίου οφείλεται η οργάνωση μίας πρω-τοποριακής για την εποχή καλλιτεχνικήςμονάδας που δεν θύμιζε σε τίποτε τηνπαλιά καθιερωμένη πρακτική του επαγ-γελματικού θεάτρου. Aντίπαλο δέοςστην προσωπικτητα του Xρηστομάνουκαι στις σκηνοθετικές του επιλογές είναι η παρουσία του Θωμά Oικονμου στοBασιλικ θέατρο. Oι δύο σκηνοθέτες,Oικονμου και Xρηστομάνος, θα αποτε-

λέσουν στις αρχές του αιώνα τους πιο δη-μιουργικούς φορείς για την ανανέωσητης θεατρικής εμπειρίας, θα εγκαινιά-σουν με την ιδιτητά τους το ρλο τουσκηνοθέτη στην Eλλάδα, με το καινούρ-γιο ύφος των παραστάσεών τους θα α-ντιπαρατεθούν στο παρελθν των θια-σαρχικών θιάσων και θα γίνουν με τηδουλειά τους σημείο αναφοράς για ποι-κίλους προβληματισμούς και εξελίξειςστο εγχώριο πολιτιστικ πλαίσιο. H ευ-ρωπαϊκή αντίληψη για ένα θέατρο συν-λου ήταν πλέον και στην Eλλάδα ένακαλλιτεχνικ ζητούμενο.

Tο δραματολγιο των δύο θεάτρωνοργανώθηκε με βάση διαφορετικά κριτή-ρια κάθε φορά. Oι παράγοντες που εκ-προσωπούσαν την επίσημη διοίκηση τουBασιλικού Θεάτρου ήθελαν να έχουν ά-ποψη για το ρεπερτριο και δεν φαίνο-νταν ιδιαίτερα τολμηροί στις επιλογέςτους. Aπ την ελληνική παραγωγή του19ου αιώνα ανεβαίνουν τραγωδίες και ι-στορικά δράματα τύπου Bερναρδάκη, ε-νώ απ το ευρωπαϊκ ρεπερτριο δια-κρίνουμε και έργα ενς σύγχρονου προ-βληματισμού, πως Tα στηρίγματα της κοινωνίας του Iψεν, O αμαξάς Eνσελ καιH βουλιαγμένη καμπάνα του Γκ. Xάου-πτμαν. Στον τομέα της σαιξπηρικής κω-μωδίας ο Oικονμου απέδειξε τις σκηνο-θετικές του ικαντητες και καθιέρωσε μετην εργασία του την επαγγελματική ση-μασία του ρου «σκηνοθεσία». Tο 1902παίχτηκε στο Bασιλικ Θέατρο Tο νει-ρον θερινής νυκτς με την M. Kοτοπού-

λη στο ρλο του Πουκ και στη συνέχειατο  Xειμωνιάτικο Παραμύθι.Πολύ σημα-ντική ήταν επίσης η παρουσίαση του Φά-ουστ του Γκαίτε με τον Eδμ. Φιρστ στορλο του Φάουστ, την M. Kοτοπούληστο ρλο της Mαργαρίτας και Mεφιστο-φελή το N. Zάνο.

Oρεστειακά

Tέλος, πρέπει να γίνει ειδική αναφο-ρά στο ανέβασμα της αισχυλικής Oρέ-

στειας  το Nοέμβριο του 1903, μίας πα-ράστασης που προκάλεσε τα λεγμενα«ορεστειακά». Πρκειται για την διαδή-λωση που οργάνωσαν οι φοιτητές τουκαθηγητή Γ. Mιστριώτη με αφορμή τημετάφραση της Oρέστειας  σε μικτήγλώσσα απ τον Γ. Σωτηριάδη.

H θεωρία του Mιστριώτη υποστήριζετι το αρχαίο δράμα ήταν σωστ να α-νεβαίνει μνο στη γλώσσα του πρωττυ-που κειμένου και ως εκ τούτου η παρά-σταση του Bασιλικού Θεάτρου έπρεπεμε κάθε τρπο να ματαιωθεί. Aποτέλε-σμα λης αυτής της κινητοποίησης ήτανη αιματηρή έκβαση της διαμαρτυρίας μεένα νεκρ και δεκάδες τραυματίες και ηέξαρση του γλωσσικού φανατισμού.

Aπ την άλλη πλευρά, το ενδιαφέρονστοιχείο είναι τι ο Xρηστομάνος διάλε-ξε απ το χώρο της αρχαίας ελληνικήςτραγωδίας έργο για την εναρκτήρια πρά-σταση της Nέας Σκηνής. H Aλκηστις τουEυριπίδη ανέβηκε στα 1901 στα εγκαίνιατου καινούργιου θεάτρου σε μετάφρασηκαι σκηνοθεσία του ίδιου του Xρηστομά-νου. Ωστσο, η δημοτική και το απλ ύ-φος της γλώσσας δεν είχε προκαλέσει καμία αντίδραση παρμοια με εκείνητων «ορεστειακών». Tο ρεπερτριο τηςNέας Σκηνής εμφανίζεται στην αρχήτουλάχιστον διευρυμένο και προσανατο-λισμένο στις μοντέρνες τάσεις. O Xρη-στομάνος επιλέγει έργα απ την ιψενικήπαραγωγή (H αγριπαπια, Eνας εχθρς του λαού, Eντα Γκάμπλερ), σκηνοθετεί με έναν εντελώς νατουραλιστικ τρποTο κράτος του ζφου του Tολστι, γνω-ρίζει στο ελληνικ κοιν τον Tουργκέ-νιεφ (Tο ξένο ψωμί), δείχνει μια ξεκάθα-ρη προτίμηση σε δράματα που έχουν έναέντονο ψυχολογικ και κοινωνικ υπ-βαθρο (H Παριζιάνα του A. Mπεκ) και απ ελληνικά έργα ανεβάζει σα αναπα-ριστάνουν σχεδν φωτογραφικά τηνπραγματικτητα της ζωής, κυρίως πωςαυτή η αναπαράσταση εκφράζεται απτη ρεαλιστική δραματουργική οπτική

του Ξενπουλου (κοντέσας O τρίτος, Tο μυστικ της Bαλέραινας) του Kαμπύση ήτου M. Aυγέρη.

H κριτική υποδέχτηκε τον Xρηστομά-νο στο ελληνικ θέατρο έτσι πως έπρε-πε να τον υποδεχτεί, δηλαδή ως κάτι και-νούργιο, στην ελληνική πνευματική ζωή.O ίδιος ο Ξενπουλος θα δηλώσει στα α-πομνημονεύματά του τι τον «ενέπνεε ηNέα Σκηνή», ενώ ο Tύπος της εποχής θατονίσει την κομψτητα και την καλαι-σθησία της καινούργιας σκηνοθετικής ά-ποψης που δεν θύμιζε σε τίποτε τις πα-ραστάσεις της προηγούμενης περιδου.Oμως, τα προβλήματα στη σύνθεση τουδραματολογίου της Nέας Σκηνής δεν άρ-γησαν να φανούν και η ιδιρρυθμη προ-σωπικτητα του Xρηστομάνου εκδηλώ-θηκε αρκετά νωρίς και στον τομέα τηςσχέσης του με τους συνεργάτες του και στο επίπεδο των καλλιτεχνικών του επι-λογών. Yποχρεώθηκε να ανεβάσει ελα-φρά έργα και έριξε αρκετ νερ στο κο-κτέιλ των αισθητικών του αντιλήψεων.

O Xρηστομάνος θα εγκαταλείψει ορι-στικά τη Nέα Σκηνή και το ραμα της «α-ναγέννησης της δραματικής ποιήσεωςκαι της σκηνικής τέχνης εν Eλλάδι» τοφθινπωρο του 1905 και ο Oικονμου θαπαραιτηθεί απ τη θέση του τον επμενο

Page 36: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 36/38

KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 37

O σκηνοθέτης ΘωμάςOικονμου, με τη σύντο-μη θητεία τουστο Bασιλικ Θέατροαλλά και με τους δικούςτου θιάσους, καθιέρωσετην επαγγελματικήσημασία του ρου«σκηνοθεσία» (φωτ.:«Eθνικ Θέατρο.1932 – 1992»), εκδ.«Kέδρος», 1992).

Eξώφυλλο του φυλλαδί-ου που εξέδωσε το 1901ο K. Xρηστομάνος γιατον Oργανισμ της «Nέ-ας Σκηνής» (BιβλιοθήκηΘεατρικού Mουσείου).

χρνο, ενώ το Bασιλικ θέατρο θα κλεί-σει την αυλαία του το 1908. Πάντως, γε-γονς είναι τι οι δύο θεατρικοί οργανι-σμοί, παρά το βραχύβιο χαρακτήρατους, είναι τα πιο σημαντικά θεατρικάγεγοντα των αρχών του εικοστού αιώνακαι θα αποτελέσουν τη βάση για νέεςπροοπτικές στο θεατρικ χώρο τις επ-μενες δεκαετίες.

Eπαγγελματικ θέατρο

Tο κλείσιμο της Nέας Σκηνής και τουBασιλικού θεάτρου δεν σημαίνει επι-στροφή στο παρελθν. H Aθήνα ως κέ-ντρο των πολιτιστικών ζυμώσεων προ-σφέρει μια ποικιλία θεαμάτων, συμπερι-λαμβανομένου του Kαραγκιζη και τουBαριετέ, και η ποικιλία αυτή μπορούσε

να καλύψει εύκολα το γούστο ενς διευ-ρυμένου και ίσως πιο λαϊκού κοινού.Tην υπθεση του επαγγελματικού θεά-τρου θα την προωθήσουν την επμενηπερίοδο ηθοποιοί που διαπαιδαγωγή-θηκαν απ τον Oικονμου και τον Xρη-στομάνο πως η Kοτοπούλη, η Kυβέλη,ο Eδμνδος Φιρστ και η Pοζαλία Nίκα.O ίδιος ο Oικονμου είναι παρών στις ε-ξελίξεις μια και μετά την αποχώρησήτου απ την κρατική σκηνή συγκροτεί κατά διαστήματα δικούς του θιάσουςκαι επιλέγει χωρίς περιορισμούς πλέοντο ρεπερτριο που ανταποκρίνεται στιςπροσωπικές του αναζητήσεις. Aνέβασεγια πρώτη φορά στην ελληνική σκηνήέργα του O. Oυάιλντ ( Σαλώμη, 1908),του Mπ. Σο (  Δεν μπορεί να ξέρεις,1907), του M. Γκρκι ( Στο βυθ, 1909),του Στρίντμπεργκ (O πατέρας, 1913)

και με ανανεωμένη σκηνοθετική άποψητα ιψενικά δράματα: H κυρά της θάλασ-σας, Oι Bρυκλακες, Pσμερχολμ, και Tο σπίτι της κούκλας. Oσον αφορά τηνελληνική δραματουργία θα εμπιστευθεί πρωτοεμφανιζμενους στο θέατρο συγ-γραφείς και θα σκηνοθετήσει το Ξημε-ρώνει του Kαζαντζάκη, ένα δράμα με έ-ντονες ιψενικές επιρροές, τις  Aλυσίδες του Tαγκπουλου, τους Πετροχάρηδες του Π. Xορν, ακμα και το Γήταβρο τουP. Γκλφη, ένα πρωτοποριακ για τιςσοσιαλιστικές του ιδέες έργο.

Oμως οι Eλληνες συγγραφείς αναδει-κνύονται και ορισμένοι καθιερώνονται και μέσα απ τους θιάσους των πρωτα-γωνιστριών Kοτοπούλη και Kυβέλη,δύο θιάσων που θα παίξουν σημαντικρλο στη θεατρική μας ζωή την πρώτηδεκαετία του εικοστού αιώνα. Eργα του

Ξενπουλου, του Σπ. Mελά, του Π. Nιρ-βάνα, του Παντ. Xορν, θα αξιοποιη-θούν στη σκηνή αυτή την περίοδο και θα προσφέρουν πολύτιμα ερεθίσματαγια να αποδείξουν οι ηθοποιοί τις υπο-κριτικές τους ικαντητες.

Eπιπλέον, θα αντέξουν στην «επιθε-ωρησιομανίαν» της εποχής, μια και τοείδος κάνει την επανεμφάνισή του το1905 (Eδώ κι Eκεί, θίασος Παντπου-λου) ύστερα απ μια περίοδο ύφεσηςτου ενδιαφέροντος για την πολιτική σά-τιρα. Oι ετήσιες επιθεωρήσεις Tα Πα-ναθήναια, Tο Πανραμα, O Kινηματο-γράφος, θα ενεργοποιήσουν το ενδια-φέρον του κοινού και θα ανανεώσουντη σχέση της πολιτικής επικαιρτηταςμε τη θεατρική πράξη. Πάντως, η ώρατης επιθεώρησης θα έρθει την επμενηδεκαετία.

H Mαρίκα Kοτοπούλη συμμετείχε στο θεατρικ σχήμα της «Nέας Σκηνής» τουXρηστομάνου και παρέμεινε δυναμική θεατρική παρουσία στην ελληνική σκηνή ο-λκληρο το πρώτο μισ του 20ου αι.

Page 37: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 37/38

38 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 28 NOEMBPIOY 1999

H EΛΛAΔA 1900–1910

Tης Eλίζας–Aννας Δελβερούδη

 Aν. καθηγήτριας στον τομέα Θεατρολογίας –Mουσικολογίας του Πανεπιστημίου Kρήτης 

Oκινηματογράφος είναι παιδί του 19ου αιώνα.

Tουλάχιστον τις τρειςτελευταίες δεκαετίεςτου, επιστήμονες, εφευ-ρέτες και φωτογράφοι προσπαθούσαν να δώ-σουν κίνηση στη φωτο-

γραφική εικνα. Aυτοί που κατάφερανπρώτοι να παρουσιάσουν στο κοιν κι-νούμενες εικνες που προβάλλοντανσε οθνη ήταν οι αδελφοί Λιμιέρ, στοΠαρίσι, στις 28 Δεκεμβρίου 1895. Tοκοιν πλήρωσε εισιτήριο, ο κινηματο-γράφος είχε γεννηθεί.

H νέα εφεύρεση, που τελειοποιούσεπροηγούμενα επιτεύγματα του TμαςEντισον, μπήκε αμέσως στην επιχειρη-ματική εκμετάλλευση. Oι δημιουργοί της θέλησαν να την εκμεταλλευθούν ε-

μπορικά και η ανταπκριση του κοι-νού, η περιέργειά του γι’ αυτ το θαύματης τεχνολογίας άνοιξε, σε μικρ χρονι-κ διάστημα, δυναττητες για την πα-γκσμια εξάπλωσή του. Πολύ γρήγοραοργανώθηκε ένα κύκλωμα απ διανο-μείς, που προμηθεύονταν και προω-θούσαν στις τοπικές αγορές τα προϊ-ντα της κινηματογραφικής βιομηχα-νίας, η οποία οργανώθηκε σε ολιγοπω-λιακή βάση.

H Eλλάδα μπήκε σχετικά νωρίς σ’αυτ το κύκλωμα. H πρώτη προβολήκινηματογραφικών εικνων στην Aθή-να έγινε ένδεκα μήνες αργτερα, στις28 Nοεμβρίου 1896, σε ένα μαγαζί ιδιο-κτησίας της κυρίας Συγγρού, στη στοάKολοκοτρώνη. Tο πργραμμα περι-

λάμβανε διάφορα αξιοπερίεργα, πωςάλογα που έτρεχαν στα Hλύσια Πεδία,χορούς της Λιε Φούλερ, της πιο διά-σημης χορεύτριας του αμερικανικούβαριετέ εκείνη την εποχή ή ιθαγενείςπου κολυμπούσαν· το εισιτήριο ήτανσχετικά ακριβ.

Προβολές

Δεν είναι με ακρίβεια γνωστ πτεκαι πού γίνονταν προβολές στην ελλη-νική επικράτεια ούτε τα προγράμματαπου παρουσιάσθηκαν στο ελληνικκοιν. H ιστορία διέσωσε το νομα τωνεπιχειρηματιών Ψυχούλη, οι οποίοι ερ-γάζονταν σποραδικά στην Aθήνα και στην επαρχία. Eπίσης, οι αδελφοί Kασσέλα εργάσθηκαν, τουλάχιστονστην Aθήνα, τα πρώτα χρνια του αι-ώνα μας, ταν ακμα ο κινηματογρά-φος δεν είχε στέγη, αλλά περιφερτανστις πλατείες και στα καφενεία και προσφερταν ως συμπλήρωμα των α-ναψυκτικών. H πλατεία Συντάγματοςκαι το Zάππειο ήταν δύο ιδιαίτεραδροσεροί και πολυσύχναστοι χώροι του εσπερινού περιπάτου και οι επιχει-ρηματίες των καφενείων τους πρσθε-σαν το καινοφανές αξιοπερίεργο ωςδέλεαρ της πελατείας τους. O κινημα-τογράφος φιλοξενήθηκε επίσης σε θε-ατρικές αίθουσες, πριν αποκτήσει τιςδικές του, στα τέλη της πρώτης δεκαε-τίας του αιώνα μας.

Tα θέματα που εκμεταλλεύθηκε σταπρώτα του βήματα ο κινηματογράφοςείτε προέρχονταν απ το άμεσο περι-βάλλον των χειριστών των μηχανώνλήψης είτε είχαν το στοιχείο του αξιο-περίεργου, του εξαιρετικού. Oι δύοσυγγενείς τάσεις που διαμορφώθηκανσύντομα ήταν το ντοκιμαντέρ, η απο-τύπωση της γύρω πραγματικτητας,και το ζουρνάλ, δηλαδή τα επίκαιρα,που εστίαζαν σε σημαντικά γεγοντατης επικαιρτητας.

Oι πρώτοι γνωστοί κινηματογραφι-στές στα Bαλκάνια είναι οι αδελφοί Iωάννης και Mιλτιάδης Mανάκια, οι ο-ποίοι εργάζονταν ως φωτογράφοι σταΓιάννενα και αργτερα εγκαταστάθη-καν στο Mοναστήρι. H πρώτη σωζμε-νη ταινία τους χρονολογείται απ το1905 και αντλεί το θέμα της απ το χω-ρι καταγωγής των αδελφών Mανά-κια, την Aβδέλλα Γρεβενών· πρκειται για τις «Yφάντρες». Στη συνέχεια ταδύο αδέλφια ταξιδεύουν σε περιοχές

της Bαλκανικής, που αυτή την εποχήανήκουν στην Oθωμανική Aυτοκρα-τορία, και καταγράφουν με τον φωτο-γραφικ και τον κινηματογραφικ φα-κ τους γεγοντα της οικογενειακήςκαι καθημερινής ζωής, ανθρώπους, ερ-γαλεία και μηχανές, τοπία, χωριά, σπί-τια, γλέντια, γιορτές ή σημαντικά ιστο-ρικά πρσωπα και συμβάντα. Oι φω-τογραφίες που τράβηξαν στη διάρκειατης επαγγελματικής ζωής τους υπολο-γίζονται βάσει των αρχείων της επιχεί-

KINHMATOΓPAΦOΣ

Tα πρώτα

βήματα

Page 38: ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

8/7/2019 ΕΛΛΑΔΑ 1900-1910

http://slidepdf.com/reader/full/-1900-1910 38/38

ρησής τους σε 12.500 και οι ταινίες σεπερίπου εβδομήντα τίτλους. Eξαιτίας

του περιεχομένου του αυτ το υλικ,μεγάλο μέρος του οποίου έχει σωθεί, έ-χει μοναδικ ιστορικ και εθνολογικενδιαφέρον.

Zοζέφ Xεπ

Oι πρώτοι κινηματογραφιστές που έ-δρασαν σε ελληνικ έδαφος ήταν αντα-ποκριτές ξένων μεγάλων εταιρειών πα-ραγωγής, πως η Πατέ και η Γκομν.Oι εταιρείες είχαν την πάγια πολιτικήνα στέλνουν μηχανικούς σε διάφορασημεία του πλανήτη, οι οποίοι αφενςεγκαθιστούσαν μηχανήματα προβολήςκαι φρντιζαν για τη διανομή των ται-νιών και αφετέρου κινηματογραφού-σαν επιτπου ορισμένα αξιοσημείωταγεγοντα ή εξέχοντα πρσωπα και ταπροέβαλλαν στην ντπια αγορά ή τα έ-στελναν στα κεντρικά, αν είχαν ευρύτε-ρο ενδιαφέρον. Eνα απ τα πρώτα γε-γοντα που κινηματογραφήθηκαν στηνAθήνα ήταν η μεσο-ολυμπιάδα του1906. H βασιλική οικογένεια ήταν συ-χνά αντικείμενο του κινηματογραφικούφακού. Eνας απ αυτούς που είχαν α-ναλάβει να κινηματογραφούν βασιλικάπρσωπα και γιορτές, ήταν ο Oύγγροςμηχανικς Zοζέφ Xεπ, ο οποίος ήλθε το1908 στην Aθήνα ως μηχανικς – αντι-πρσωπος της Πατέ και επειδή του ά

XOPOΣ

Pούμπινσταϊνκαι Nτάνκαν

Tου Aνδρέα Pικάκη

 Iστορικού–Kριτικού Xορού

H

άφιξη του τελευταίου αιώνατης δεύτερης χιλιετίας θα βρει την Eλλάδα –ένα κράτος υπ

οργάνωσιν– να στερείται πλή-ρως έντεχνου χορού. H τέχνη τουμπαλέτου, που «γεννήθηκε» στην ιτα-λική Aναγέννηση και βασίλεψε στηνEυρώπη τους προηγούμενους τέσσε-ρις αιώνες δεν έχει προεκταθεί, βέ-βαια, έως τη μέχρι πρτινος τουρκο-κρατούμενη χώρα μας. Oι πρώτες χο-ρευτικές «ομάδες» θα φτάσουν στοπλαίσιο των αλλοδαπών (ιταλικών)μελοδραματικών θιάσων που επισκέ-πτονται τα Eπτάνησα και τη ΔυτικήEλλάδα. Στις αρχές της δεκαετίας, -μως, στην Eλλάδα θα φτάσουν και δύο κυρίες αλλοδαπές, που ασχολού-νται εντατικά με την ελληνοπρεπή κι-νησιολογία, για διαφορετικούς λ-γους η κάθε μία. H νετατη καλλονή

Iντα Pούμπινσταϊν, κρη πλουσίων, ί-σως και αριστοκρατών,Pώσων–Eβραίων, επισκέπτεται τηνEλλάδα για να γνωρίσει τη χώρα πουγέννησε την Aντιγνη. Πρκειται ναπρωταγωνιστήσει στη φερώνυμη τρα-γωδία του Σοφοκλή, στην Aγία Πε-τρούπολη. H Iντα Pούμπινσταϊν θαλάμψει ως «ερμηνεύτρια» (ηθοποις,μίμος, χορεύτρια) τσο με τα PωσικάMπαλέτα του Nτιάγκιλεφ (Kλεοπά-τρα, Σεχραζάντ) σο και σε προσωπι-κές παραγωγές (Mαρτύριο Aγ. Σεβα-στιανού των ντ’ Aνούντσιο–Nτεμπισί,Eλένη της Σπάρτης  των ντε Σεβε-ράκ–Φερχέρεν, Περσεφνη των Zι-ντ–Στραβίνσκι...). Aν οι φωτογραφίες,οι πίνακες, οι αφίσες των έργων στα ο-

ποία πρωταγωνιστούσε ει΄ναι διεθνώςγνωστές, το δεύτερο μισ της ζωής τηςθα παραμείνει αίνιγμα και ελάχισταείναι γνωστά για τα γεράματα αυτήςτης «Aθηνάς της Λήμνου με τη μυστι-κιστική φλγα» (ντ’ Aνούντσιο).

Nτάνκαν

Λίγο πρεσβύτερη της Pούμπινσταϊν,η Iζαντρα Nτάνκαν, Aμερικανίδα α-π το Σαν Φρανσίσκο, που εγκατέλει-ψε τα μαθήματα, τα κοστούμια και ταπαπουτσάκια του μπαλέτου χάριν μιας

πιο γνωστή στη χώρα μας. Aπ πολύνωρίς θα καταληφθεί απ ελληνολα-τρία, μια ρομαντική προέκταση τουφλογερού ταμπεραμέντου της, το ο-ποίο διαπερνά ολκληρη την οικογέ-νειά της – η Iζαντρα έχει άλλα τρία α-

δέλφια που βρίσκονται στο πλευρτης. Aρχικά στη N. Yρκη, και μετά

στο Λονδίνο και το Παρίσι, θα πραγ-ματοποιεί ρεσιτάλ σαλονιού ή κήπουμε απαγγελία, αλλά σύντομα θα αρχί-σει εμφανίσεις ως ηθοποις, μίμος και χορεύτρια ελεύθερων αυτοσχεδιαστι-

κών χορών έμμεσα εμπνευσμένων απτην Aνατολή και άμεσα απ τις αρχαι-οελληνικές μετπες, τις αναπαραστά-σεις σε ερυθρμορφα αγγεία και διά-φορες ωδές. Oλα αυτά ενώ παρακο-λουθούσε τη γλυπτική του Pοντέν, τονOιδίποδα Tύραννο κατά Mονέ–Σουλί,τον Oρφέα και την   Iφιγένεια εν Tαύ-ροις του Γκλουκ.

H άφιξή της στην Eλλάδα μαζί με -λη την οικογένεια (μητέρα και αδέλ-φια) για να «ζήσει τη γλυπτική και τηναρχιτεκτονική εκ του σύνεγγυς» σημα-δεύει μια υπερεκτιμημένη περίπτωση

φιλοσοφία του προσωπικού της ύφους.Tώρα θα αγοραστεί απ την «κυρίαΔώρα Δούγκαν, ασχολουμένην περί ταοικιακά», στην περιοχή «Kοπανάς»(σήμερα ρια δήμου Bύρωνα και Aγ.Aρτεμίου), μια έκταση, ένας άνυδρος

λφος που ανήκε στους γαιοκτηματίεςαδελφούς Γκιώνη.

Eδώ θα αρχίσει να κτίζεται το «Σπί-τι της Nτάνκαν» που πολλές δεκαετίεςαργτερα θα αναγεννηθεί και θα μετα-τραπεί σε Δημοτική Σχολή Xορού ε-ξαρτωμένη απ τον εκάστοτε επιλεγ-

μενο δημοτικ άρχοντα. Oπωσδήποτε,πίσω στις αρχές του αιώνα, η Iζαντραθα παρουσιάσει μια έκδοση των  Iκέτι-δων του Aισχύλου με τραγούδια και χορούς. Σημαντική λεπτομέρεια: συμ-μετέχουν ένας «παπαδάκος» και δέκαEλληνπουλα! H παράσταση, που ση-μειώνει εξαιρετική επιτυχία στο Δημο-τικ Θέατρο, θα επαναληφθεί στο Bα-σιλικ Θέατρο κατπιν αιτήσεως τουBασιλέα Γεωργίου I, με μικρτερη α-πήχηση.

Oμως, ταν με αυτ το σχήμα ηNτάνκαν θα περιοδεύσει στη Bιέννη

H Iντα Pουμπινστάιν ως Φαίδρα στο ομώνυμο χορδραμα των Nτ’ Aνούντσιο,Πιτσέτι/Xνεγκερ (σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου – Mπαλάνου).

Σκηνή απ τις «Yφάντρες» των αδελφών Mανάκια, ταινία πουγυρίστηκε το 1905. Eίναι οι πρώτοι γνωστοί κινηματογραφιστέςστα Bαλκάνια και οι «Yφάντρες» η πρώτη τους ταινία.